Banklardagi ichki nazorat - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	161.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Arslonbek Sulaymanov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Dekabr 2024

4 Sotish

Banklardagi ichki nazorat

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH .................................................................................................................. 3
I BOB. ICHKI NAZORATNING NAZARIY ASOSLARI .................................. 7
1.1 BANK NAZORATI USULLARI VA ULARNI RIVOJLANISHI. ............... 7
1.2 TIJORAT BANKLARIDA DISTANSION NAZORATNI TASHKIL
ETISH. ................................................................................................................. 13
II BOB. XALQARO STANDARTLAR VA ICHKI NAZORATDAGI
MUAMMOLAR .................................................................................................. 20
2.1 XALQARO STANDARTLAR COSO, ISO, BAZEL .................................. 20
2.2 BANKLARDA ICHKI NAZORAT VA KADRLAR MASALASIDAGI
MUAMMOLAR. ................................................................................................. 28
XULOSA ............................................................................................................. 34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ............................................................. 38

KIRISH
Banklar iqtisodiyotning muhim tugunlari bo'lib, ularning barqarorligi va
ishonchliligi mamlakat moliya tizimining sog'lom ishlashi uchun zarurdir. Bank
faoliyatining murakkabligi va ko'p jihatli tabiati, shuningdek, global moliyaviy
bozorlarning dinamik o'zgarishi, ichki nazorat tizimining samaradorligini
ta'minlashni talab qiladi. Ichki nazorat — bu bankning faoliyatini nazorat qilish,
xavf-xatarlarni boshqarish va moliyaviy hisobotlarning aniqligini ta'minlash
jarayonidir. Ichki nazorat tizimi bankning ichki jarayonlarini, operatsiyalarini va
moliyaviy hisobotlarini doimiy ravishda monitoring qilib, muammolarni aniqlash
va oldini olishga qaratilgan. Bu jarayonlar bankning ichki siyosati va strategik
maqsadlari bilan bog'liq bo'lib, bank xodimlarining malakasi va tajribasiga
tayanadi. Samarali ichki nazorat tizimi nafaqat firibgarlik va xato ehtimolini
kamaytiradi, balki bankning reputatsiyasini ham mustahkamlaydi.
Hozirgi kunda banklar raqamli transformatsiya jarayonida bo'lib, yangi
texnologiyalar va xizmatlarni joriy etish bilan birga, yangi xavflarga ham duch
kelmoqda. Kiberxavfsizlik tahdidlari, ma'lumotlarning maxfiyligi va firibgarlik
holatlari banklarda ichki nazorat tizimlarini yanada kuchaytirishni talab qiladi. Shu
sababli, ichki nazorat tizimining samaradorligi bankning muvaffaqiyatli faoliyat
yuritishi uchun zaruriy shart hisoblanadi.
Xalqaro standartlar va tavsiyalar, masalan, Bazel qo’mitasi tomonidan
belgilangan qoidalar, banklarda ichki nazorat tizimlarini rivojlantirishda asosiy
yo'l-yo'riq bo'lib xizmat qiladi. Ushbu standartlar banklarning xavf-xatarlarni
boshqarish va ichki nazorat jarayonlarini kuchaytirishga qaratilgan. Bularning
barchasi banklarning barqarorligini ta'minlash va mijozlarga yuqori sifatli xizmat
ko'rsatishni oshirishda muhim ahamiyatga ega.
Ushbu kurs ishida banklardagi ichki nazorat tizimi tahlil qilinadi. Mavzu
doirasida ichki nazoratning nazariy asoslari, banklarda ichki nazorat tizimining
tuzilishi, metodologiyasi va samaradorligini baholash usullari ko'rib chiqiladi.
Amaliy tadqiqotlar orqali banklardagi ichki nazorat tizimining holati tahlil qilinadi
3

va mavjud muammolar aniqlanadi. Olingan natijalar asosida ichki nazoratni
takomillashtirish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqiladi.
Natijada, ushbu ish banklarda ichki nazorat tizimini yanada samarali tashkil etish
uchun zaruriy bilimlar va amaliy yondashuvlarni taqdim etadi. Banklarning
muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun ichki nazorat tizimining ahamiyatini
tushunish va uni rivojlantirish bo'yicha takliflar berish ushbu ishning asosiy
maqsadidir.
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Banklar moliya tizimining muhim
tarkibiy qismlaridan biri bo'lib, ularning barqarorligi va ishonchliligi iqtisodiy
o'sish va rivojlanishga bevosita ta'sir qiladi. Shuning uchun banklarda ichki nazorat
tizimining samarali ishlashi juda muhimdir. Ichki nazorat bank faoliyatining
barcha jabhalarini qamrab oladi va moliyaviy hisobotlarning to'g'riligi, xavf-
xatarlarni boshqarish, qonunlarga va ichki siyosatlarga rioya etishni
ta'minlaydi.Dolzarblik sabablari:
Raqamli Transformatsiya: Banklar raqamli texnologiyalarni joriy etayotganligi
sababli, ichki nazorat tizimlari ham ushbu o'zgarishlarga moslashishi zarur.
Raqamli platformalarda xavf-xatarlarni aniqlash va boshqarish uchun yangi
metodologiyalar ishlab chiqilishi kerak.
Ma'lumotlar Xavfsizligi: Raqamli bank xizmatlarining kengayishi ma'lumotlar
xavfsizligini ta'minlashda ichki nazoratning ahamiyatini oshiradi.
Qonunlarga Rioya Qilish: Banklar ko'plab qonunlar va tartibga solishlarga amal
qilishlari shart. Ichki nazorat tizimi ushbu talablarning bajarilishini ta'minlaydi va
bankning qonuniy faoliyat yuritishini kafolatlaydi.
Mijozlar Ishonchini O'stirish: Samarali ichki nazorat tizimi bank mijozlari orasida
ishonchni oshiradi. Mijozlar o'z mablag'larini saqlashda va xizmatlardan
foydalanishda ishonchli muhitda bo'lishni xohlashadi.
Moliyaviy Hisobotlarning To'g'riligi: Ichki nazorat bankning moliyaviy
hisobotlarini tayyorlash jarayonida muhim ahamiyatga ega. To'g'ri hisobotlar
investorlar va boshqa manfaatdor tomonlar uchun zarurdir.
4

Global Moliyaviy Muammolar: So'nggi yillarda global moliyaviy inqirozlar bank
tizimining zaif joylarini ko'rsatdi. Bu holatlar ichki nazorat tizimlarini
takomillashtirish zaruratini kuchaytirdi.
Shunday qilib, banklardagi ichki nazorat mavzusi dolzarb hisoblanadi, chunki u
bank faoliyatining barqarorligini, xavf-xatarlarni boshqarishni, qonunlarga rioya
qilishni va mijozlar ishonchini oshirishni ta'minlaydi. Ushbu kurs ishida ichki
nazorat tizimining samaradorligini baholash, uning asosiy komponentlarini tahlil
qilish va takomillashtirish yo'llarini o'rganish maqsadga muvofiqdir. Bu nafaqat
banklar uchun, balki butun moliya tizimi uchun ham muhim ahamiyatga ega.
Kurs ishining maqsadi: Ichki nazorat tizimining asoslarini tahlil qilish,
banklardagi ichki nazorat tizimining asosiy tamoyillari, funktsiyalari va
vazifalarini o'rganish, ularning bank faoliyatidagi ahamiyatini aniqlash.
Kurs ishining vazifalari:
1. Ichki nazorat tizimining nazariy asoslarini va uning bank sohasidagi
ahamiyatini o'rganish.
2. Ichki nazorat tizimining amaliyotdagi qo'llanilishi va samaradorligini
o'rganish.
3. Real hayotdagi misollar orqali ichki nazorat tizimining muvaffaqiyatli va
muvaffaqiyatsiz holatlarini tahlil qilish.
4. Ichki nazorat tizimining moliyaviy hisobotlar ustidagi ta'sirini aniqlash.
5. Moliyaviy hisobotlarning aniqligi va ishonchliligini ta'minlashdagi ichki
nazoratning rolini o'rganish.
Kurs ishining predmeti: Kurs ishining predmeti — ichki nazorat tizimining
banklardagi boshqaruv jarayonlariga ta'siri va ahamiyatidir. Ichki nazoratning
asosiy funksiyalari, ularning samaradorligini baholash metodologiyalari va ichki
audit bilan integratsiyasi masalalari o'rganiladi. Shuningdek, ichki nazorat
tizimining zamonaviy tendensiyalari, muammolari va ularni hal etish yo'llari ko'rib
chiqiladi.
Kurs ishining ob'ekti — ichki nazorat tizimining tashkilotlar, xususan,
moliya va bank sohasidagi amaliyotlari va jarayonlaridir. Ushbu ob'ekt ichki
5

nazoratning tashkilotlar ichida qanday ishlashi, uning samaradorligi, risklarni
boshqarish jarayonlari va ichki audit bilan o'zaro aloqasi kabi jihatlarni o'z ichiga
oladi. Shuningdek, ichki nazorat tizimining zamonaviy texnologiyalar bilan
integratsiyasi va uning rivojlanish istiqbollari ham bu ob'ekt doirasiga kiradi.
Kurs ishining tarkibi va hajmi: Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I bob ikkita paragrafdan iborat bo’lib unda
bank nazorati usullari va bank ichki nazoratining tarixi yoritib berildi. Kurs
ishining II bob ikkita paragrafdan iborat bo’lib bu paragraflarda bank ichki
nazoratining xalqaro standartlari va O’zbekiston banklaridagi ichki nazoratdagi
muammolar yoritil berildi.
6

I BOB. ICHKI NAZORATNING NAZARIY ASOSLARI
1.1 BANK NAZORATI USULLARI VA ULARNI RIVOJLANISHI.
Banklar faoliyatini rivojlanish tarixi va rivojlangan davlatlarda bank tizimini
nazorat qilishni tashkil etish tajribasiga ko’ra hozirgi kunda bank faoliyatini
nazorati uchta usul bo’yicha amalga oshirilmoqda. Bank nazoratining birinchi usuli
– bu Markaziy bank tomonidan tijorat banklari faoliyatini masofadan, ya’ni ularni
moliyaviy hisobotlarini tahlil qilish orqali amalga oshirilsa, ikkinchi usuli – bu
joylarda inspeksiya, ya’ni barcha moliyaviy hisobotlar va ularga tegishli
qo’shimcha ma’lumotlar tijorat banklarining o’zida tekshirish o’tkazish jarayoni
orqali amalga oshiriladi. Uchinchi usul – bu masofadan turib va joylarda takshirish
usullaridan bir vaqtda foydalanishdan iborat. 1
Fikrimizcha bank faoliyatini nazorat
qilish usullarini ikkiga (masofadan turib va joylarda tekshirish usullari) ajratib
o’rganish maqsadga muvofiqdir.
Masofadan turib tijorat banklari faoliyatini nazorat qilish usuli asosan,
Yevropa mamlakatlarida keng qo’llaniladi. Bunda Markaziy bank tijorat banklari
moliyaviy hisobotlarini tahlil qilish yo’li bilan nazorat olib boradi. Bu usulda
Markaziy bankning nazorat departamentlari tashqi audit firmalari bilan yaqin
munosabatda bo’ladi. Har yili tugashidan oldin barcha sertifikatlangan tashqi audit
firmalariga ,audit tekshirishlarida tijorat banklari faoliyatining qaysi qirralariga
asosiy e’tiborni qaratishlari zarurligini ko’rsatadi. Ayrim hollarda tashqi audit
firmalarining ishchi materiallariga, garchi ularning xususiy mulki bo’lsada, ushbu
materiallardan foydalanish talab qilinadi. Tijorat banklari faoliyatini joylarga borib
(inspektsiya qilish) tekshirish Amerika Qo’shma Shtatlari bank nazorati
amaliyotida keng foydalaniladigan usuldir. AQSH bank nazorati departamentlarida
juda ko’p sonli inspektrlar ishlashadi. Ular doimiy joylarga chiqib tijorat banklari
hujjatlarini bevosita tekshirib bank boshqaruviga baho beradilar. Agar bank
kapitalini yiriklashtirish uchun amalga oshirilgan qo’shilishlar tufayli banklar soni
1
Murodov, B. - "Ichki audit va nazoratning ahamiyati" (kitob, 2020)
7

biroz qisqargan bo’lsada, ularning soni 5000 tadan oshiqdir chiqib tekshirish
qancha vaqt va mablag’ talab etishini ko’z oldiga keltirish mumkin.
Keying yillarda Amerika va Yevropa bank nazorati amaliyotida uchinchi
usul, ya’ni tijorat banklari faoliyatini masofadan turib va joyiga chiqib inspeksiya
tekshirishlarini o’tkazish qo’shib olib borilmoqda. Respublikamizda bank
nazoratini tashkil qilish asoslari ko’rganimizdek, har ikkala usuldan foydalaniladi.
Xuddi shu usullarga mos departament va boshqarmalar tashkil etilgan bo’lib, ular
bir birlari bilan – chambarchas bog’liq ravishda ish olib boradi. Yuqorida
keltirilgan fikrlarni mujassamlab, ta’kidlash joizki nazorat mohiyatini falsafiy
talqinida uning funksiyalaridan chiqarmoq zarur edi. Lekin, amaliy tajribalardan
ko’rinadiki, nazorat mohiyati uning bosh maqsadi va shu maqsad yo’lida olib
boradigan nazorat usullarini yuzaga keltiruvchi vazifalarda aks etadi.
Bosh maqsad bank mohiyatidagi kamchiliklarni bartaraf etib bank tizimining
barqaqrorligini oshirish natijasida bank omonatchilari va kreditorlari manfaatlarini
himoya qilishdan iborat ekan, nazoratning oldiga qo’yilgan vazifalari uning
usullari oldiga qo’yilgan maqsadga muvofiq ravishda o’zgaradi. Lekin, harqanday
o’zgarish bosh maqsaddan chetga chiqmaydi, balki uni boyitib yanada to’ldirib
boradi. Agar biz jahon mamlakatlari kredit tizimining tarixiy rivojiga nazar solsak,
bank va ular mijozlarining ko’p bor xonavayron bo’lganiga guvoh bo’lamiz. Bu
esa O’zbekistonda bank ustidan davlat nazorati o’rnatilishi zarurligiga olib keladi.
Jahon tajribasidan keng o’rin olgan masofadan turib nazorat o’rnatish bank
faoliyatiga oid moliyaviy va boshqa hisobotlarni tahlil qilish hamda tekshiruvdan
o’tkazishni ko’zda tutadi. Hisobotlar balans, foyda va zararlar haqidagi hisobot,
faoliyat turi kreditlar qo’yilmalar, majburiyatlar, kapital, likvidlik, ssudalar
bo’yicha yo’qotishlarga qarshi zahiralar haqidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olishi
mumkin. Demak, masofadan nazorat qilish yoki uzoqlashtirilgan monitoring bank
holatini so’nggi ma’lumotlar asosida baholash imkonini beradi.
Ya’ni masofadan nazorat etish bank faoliyati samaradorligiga xalal berishi
mumkin bo’lgan omillarni aniqlab, kelgusida ular bilan bog’liq xarajatlarning
oldini oladi. Bundan tashqari, yil yakuni bo’yicha tijorat banklari chet el tashqi
8

auditorlar xizmatidan foydalanadiki, uning asosida bankning moliyaviy holati
to’g’risida hamda ehtimoliy to’lovga layoqatsizligi yoki nolikvidligi haqida
masofadan nazorat qilish tizimiga axborot beriladi.
Keying o’rinlarda samarali bank nazoratini olib borishda bank auditining roli
alohida ko’rib chiqiladi. Bank nazoratining asosini banklarning o’zlari tomonidan
tayyorlangan moliyaviy hisobot shakli yoki auditorlik firmalari tasdiqlangan ish
faoliyatining moliyaviy ahvoli va rentabilligi haqidagi axborotlar tashkil etadi.
Ko’pgina xalqaro me’yoriy hujjatlarda bank aktivlari va passivlari to’g’ri baholash,
ular faoliyatining moliyaviy natijalari haqqoniy baholanishi zarurligi ta’kidlanadi.
Bank ishining moliyaviy ahvoli va rentabelligi haqidagi aniq axborotlarning
nazorat organlariga taqdim etilishiga bank nazorati bo’yicha Bazel qo’mitasi
bankning barqaror faoliyat ko’rsatishining majburiy sharti sifatida qaraydi va bu
uning “Samarali bank tizimining asosiy me’zonlari” deb nomlangan hujjatida ham
o’z aksini topgan. Mazkur qo‘mitaning 1998-yil sentyabrida «Bank ravshanligini
mustahkamlash» degan maxsus materiali tayyorlanib, unda bank faoliyatining
moliyaviy ahvoli va natijalari haqidagi axborotlarning o‘z vaqtida ommaga
yetkazib borilishi ta’kidlangan. Bazel qo‘mitasining 1999- yil iyunida qabul
qilingan boshqa bir hujjatida shunday uqdiriladi: «Banklar mavjud
tavakkalchiliklar va unga olib keluvchi vaziyatlar haqidagi ma’lumotlar kabi
yo‘qotish hollariga zahira sifatida shakllantirgan kapitallarining barcha asosiy
komponentlarini qisqa muddatlarda ommaga yetkazib borishi kerak. Bunday
axborotlar hech bo‘lmaganda yillik moliyaviy hisobotlarga kiritilishi, ularda bank
moliyaviy ahvoli va faoliyati natijalarini aks ettiruvchi miqdoriy va sifat
ko‘rsatkichlari, operatsiyalari, risklar tarkibi va ularni boshqarish borasidagi sa’y-
harakatlari yoritilmog‘i lozim». 2
Bank nazoratining vujudga kelishi hamda uning rivojlanish jarayonlarini
AQShda kuzatadigan bo‘lsak, albatta ayrim tegishli qonunlarga to‘xtalib o‘tish
lozim. 1863- yildagi “Milliy bank to‘g‘risida”gi qonunga asosan mamlakatning
milliy valyutasi joriy etildi va Milliy bankka banknotalar chiqarish huquqi berildi.
2
Abdulazizov, F. - "Banklarda risklarni boshqarish va ichki nazorat" (ilmiy maqola, 2022)
9

Mazkur qonunga asosan mamlakatda pul muomalasini tartibga solish va Milliy
bank uchun pul rezervlarini ta’minlash maqsadida “Pul muomalasini nazorat
qiluvchi ofis” nomli maxsus xizmat turi tashkil etildi. Lekin, u kreditor vazifasini
bajarmadi.
Shuni ta’kidlash joizki, AQShda 1913- yilga qadar Markaziy bank yoki uni
funktsiyasini bajaruvchi boshqa bir organ faoliyat ko‘rsatmagan. Bu davrga kelib
esa, AQShda Federal Rezerv Tizimi (FRT) tashkil etildi. Federal banklar va
Federal Rezerv Tizimining tashkil etilishi o‘z navbatida, banklar likvidligini
oshirish imkonini berdi hamda u kreditor vazifasini bajara boshladi. Bundan
tashqari, FRT tomonidan foiz stavkalari miqdorini belgilash, ochiq bozorda
operatsiyalarni amalga oshirish va tijorat banklari rezervlarini nazorat qilish kabi
vazifalar ham amalga oshirila boshlandi. 1930-34 yillar davomida AQSh
banklarining ko‘pchiligi bankrotga uchrashi oqibatida 1934-yilda mamlakatda
“Depozitlarni Sug‘urtalash Federal Korporatsiyasi” (DSFK) tashkil topdi. Uning
asosiy vazifasi tijorat banklarini bankrot bo‘lishini oldini olish hamda
omonatchilar (kreditorlar) manfaatlarini himoya qilishdan iborat edi. Mazkur
mamlakatda bir necha yillar mobaynida banklar faoliyatini tartibga solish va
nazorat qilish jarayoni Federal va Shtatlar darajasida keng tarzdashakllanib keldi.
O‘zbekistonda bank nazoratini takomillashtirish, tijorat banklarining
risklariva rentabelligi darajasi, moliyaviy ahvoli haqida haqqoniy axborotlar
bilanta’minlashga qaratilgan kompleks tadbirlar ko‘rib borilmoqda. Bunda 1996-
yilda Oliy Majlis tomonidan «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qonun (2016- yil
yangitahrirda)ning qabul qilinishi hamda 1997- yil mart oyidan boshlab tijorat
banklarida buxgalteriya hisobining yangi hisobvaraqlar rejasiga o‘tkazilishi muhim
ahamiyatga ega bo‘ldi. 3
Bular banklar resurslarining tarkibi, ularning yuridik
tegishliligi va muddati, bank resurslarining turli daromadlilik bo‘yicha
joylashtirilishi, tezligi va operatsiyalar tavakkalchiligi bo‘yicha bank faoliyatiga
3
“ Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish
haqidagi qonun 31.03.2016y
10

qiziquvchilarni haqqoniy axborotlar bilan ta’minlash imkonini berdi. O‘zbekiston
bank tizimini qayta qurish mustaqil davlatimiz iqtisodiytizimining muhim
yo‘nalishlaridan biri bo‘ldi. Xo‘jalik mexanizmi bir maromda faoliyat yuritishi
barqaror ishlaydigan banklar milliy tizimini taqozo etadi. Bugungi kunda
iqtisodiyotni bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida sifat jihatidan butunlay yangi bank
tizimi hamda bank nazoratini tub asosini yaratish va qurish uzluksiz davom
ettirilmoqda. Banklar ustidan nazorat qilish, ular faoliyatida muayyan
cheklashlarni o‘rnatish iqtisodiy erkinlikka zid bo‘lgan holat sifatida qaralishi
mumkin. Lekin jahonning ko‘pgina rivojlangan davlatlarida banklar, shuningdek,
boshqa moliya tashkilotlarining faoliyatlari ko‘p darajada davlat tomonidan
tartibga solinadi. Boshqacha qilib aytganda, hatto rivojlangan bozor iqtisodiyoti
sharoitida moliyaviy sektor jiddiy ravishda tartibga solinar ekan, o‘tish davrida
buni to‘la oqlash mumkin. To‘g‘ri, bank faoliyatini tartibga solishda raqobatning
rivojlanishiga xalaqit beradigan omilga aylanadigan chegarani belgilash oson
emas. Shuning uchun, jahonda umumiy qabul qilingan tamoyillar va qoidalar har
bir mamlakatda aniq vaziyat tahlilini hisobga olgan holda qo‘llaniladi. U yoki bu
bankning faoliyatida aniqlangan kamchiliklarni tuzatishga majbur qilish uchun
nazorat organi ixtiyorida ta’sir ko‘rsatish choralarining muayyan to‘plami bo‘lishi
kerak.
Respublikamizdagi yangi bank qonunlarimizga ko‘ra, turli vaziyatlarda
foydalanish mumkin bo‘lgan tabaqalashgan choralar majmui ko‘zda tutilgan.
Jumladan, iqtisodiy me’yorlarni o‘zgartirish, majburiy rezerv fondini oshirish,
ayrim bank operatsiyalarini amalga oshirishni taqiqlab qo‘yish, hissadorlarga
dividendlar to‘lashni to‘xtatib qo‘yish, bank ustidan vasiylik o‘rnatish kabilardir.
Eng so‘nggi chora esa, ularga berilgan litsenziyalarni qaytarib olishdir.
Shuni ta’kidlash lozimki, banklar tomonidan o‘z kapitali yetarliligini
ta’minlanishi, Markaziy bank tomonidan o‘rnatilgan iqtisodiy me’yorlarga rioya
etilishi, iqtisodiyotning real sohasiga yo‘naltirilgan kredit qo‘yilmalari o‘sishini va
riskning oqilona diversifikatsiyalanishini ta’minlanishi, kreditlar berish shartlarini,
shuningdek, bank kredit portfelining holatini aktsiyadorlar va omonatchilar
11

manfaatlarini himoya qilish nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda nazorat qilinishi
bank nazoratining mohiyatini bildiradi. Rivojlangan mamlakatlar banklari
tomonidan o‘tkazilgan tahlillar shuniko‘rsatmoqdaki, keyingi 15-20 yil mobaynida
bank nazorati nafaqat moliya sektorida, balki butun iqtisodiyotda juda muhim rol
o‘ynaydi. Bank nazorati o‘zining turli xil ko‘rinishlari bilan 100 yildan ko‘p vaqt
mobaynida banklar faoliyatida ulkan ahamiyat kasb etmoqda. Ilk vujudga kelgan
banklar faoliyatida ularni barqarorligini saqlab turish, banklarning moliyaviy
muammolarini oldindan aniqlash imkoniyatlari bo‘lmaganligi tufayli ko‘pchilik
banklar ketma-ket bankrot bo‘la boshlagan. Banklarni nazorat qilish bo‘yicha turli
mamlakatlarda turli nazorat organlari nazoratni amalga oshirishadi. Bu holatdan
kelib chiqqan holda, ya’ni banklarda asta-sekin mazkur muammolarni yechimini
topish va bartaraf etish hamda omonatchilarning manfaatlarini himoya qilish
maqsadida bank nazoratining dastlabki shakllari yuzaga kela boshlagan. Bank
nazoratini tashkil etish bo‘yicha ko‘pgina davlatlarda turli davrlarda bank bo‘yicha
qonun qabul qilingan.
12

1.2 TIJORAT BANKLARIDA DISTANSION NAZORATNI TASHKIL
ETISH.
Tijorat banklari faoliyatini nazorat qilish Markaziy bankda tashkil qilingan
uch departament tomonidan olib boriladi. Tijorat banklariga litsenziya berish va
ularning faoliyatini tartibga solish departamenti distantsion turib, distantsion
nazoratni amalga oshirsa, tijorat banklarini nazorat qilish departamenti banklar
faoliyatini joyida tekshirish bilan shug’ullanadi. Tijorat banklari ustav fondini
tashkil etishni nazorat etish departamenti esa tijorat banklari ustav fondini tashkil
etishda bank kapitali likvidliligini nazorat qiladi.
Banklar faoliyatini rivojlanish tarixi va rivojlangan davlatlarda bank tizimini
nazorat qilishni tashkil etish tajribasiga ko’ra, hozirgi kunda bank faoliyatini
nazorat qilish uchta usul bo’yicha amalga oshirilmoqda. Bank nazoratining birinchi
usuli – bu Markaziy bank tomonidan tijorat banklari faoliyatini distantsion, ya’ni
ularning moliyaviy hisobotlarini tahlil qilish orqali amalga oshiriladi, ikkinchi
13

usuli – bu joylarda inspektsiya, ya’ni barcha moliyaviy hisobotlar va ularga tegishli
qo’shimcha ma’lumotlar tijorat banklarining o’zida tekshirish o’tkazish jarayoni
orqali amalga oshiriladi. Uchinchi usul – bu distantsion turib va joylarda tekshirish
usullaridan bir vaqtda foydalanishdan iborat. Distantsion turib tijorat banklari
faoliyatini nazorat qilish usuli asosan, Evropaning mamlakatlarida keng
qo’llanilgan. Bunda Markaziy bank tijorat banklari moliyaviy hisobotlarini tahlil
qilish yo’li bilan nazorat olib boradi. Bu usulda Markaziy bankning nazorat
departamentlari tashqi audit firmalari bilan yaqin munosabatda bo’ladi. Har yili yil
tugashidan oldin barcha sertifikatlangan tashqi audit firmalariga audit
tekshirishlarida tijorat banklari faoliyatining qaysi qirralariga asosiy e’tiborni
qaratishlari zarurligi ko’rsatiladi. Ayrim hollarda tashqi audit firmalarining ishchi
materiallariga, garchi ularning xususiy mulki bo’lsa ham, ushbu materiallardan
foydalanish talab qilinadi.
Keyingi yillarda Amerika va Evropa bank nazorati amaliyotida uchinchi
usul, ya’ni tijorat banklari faoliyatini distantsion turib va joyiga chiqib inspektsiya
tekshiruvlarini o’tkazish qo’shib olib borilmoqda. Respublikamizda bank
nazoratini tashkil qilish asoslari yoritilgan paragrafda ko’rganimizdek, har ikkala
usuldan foydalaniladi. Xuddi shu usullarga mos departament va boshqarmalar
tashkil qilingan bo’lib, ular bir-birlari bilan chambarchas bog’liq ravishda ish olib
boradi. Yuqorida keltirilgan fikrlarni mujassamlab, ta’kidlash joizki, nazorat
mohiyatini falsafiy talqinida uning funktsiyalaridan chiqarmoq zarur edi. Lekin,
amaliy tajribalardan ko’rinadiki, nazorat mohiyati uning bosh maqsadi va shu
maqsad yo’lida olib boradigan nazorat usullarini yuzaga keltiruvchi vazifalarida
aks etadi.
Bosh maqsad bank mohiyatidagi kamchiliklarni bartaraf etib, bank
tizimining barqarorligini oshirish natijasida bank omonatchilari va kreditorlar
manfaatlarini himoya qilishdan iborat ekan, nazoratning oldiga qo’yilgan vazifalari
uning usullari oldiga qo’yilgan maqsadga muvofiq ravishda o’zgaradi. Lekin, har
qanday o’zgarish bosh maqsaddan chetga chiqmaydi, balki uni boyitib, yanada
to’ldirib boradi. Agar biz jahon mamlakatlari kredit tizimining tarixiy rivojiga
14

nazar solsak, bank va ular mijozlarining ko’p bor xonavayron bo’lganiga guvoh
bo’lamiz. Bu esa O’zbekistonda bank ustidan davlat nazorati o’rnatilishi
zarurligiga olib keladi. Jahon tajribasidan keng o’rin olgan distantsion turib nazorat
o’rnatish bank faoliyatiga oid moliyaviy va boshqa hisobotlarni tahlil qilish hamda
tekshiruvdan o’tkazishni ko’zda tutadi. Hisobotlar balans, foyda va zararlar
haqidagi hisobot, faoliyat turi, kreditlar, qo’yilmalar, majburiyatlar, kapital,
likvidlik, ssudalar bo’yicha yo’qotishlarga qarshi zaxiralar haqidagi ma’lumotlarni
o’z ichiga olishi mumkin. Demak, distantsion nazorat qilish yoki uzoqlashtirilgan
monitoring bank holatini so’nggi ma’lumotlar asosida baholash imkonini beradi.
Ya’ni distantsion nazorat etish bank faoliyati samaradorligiga xalal berish mumkin
bo’lgan omillarni aniqlab, kelgusida ular bilan bog’liq xarajatlarning oldini oladi.
Bundan tashqari, yil yakuni bo’yicha tijorat banklari chet el tashqi auditorlar
xizmatidan foydalanadiki, uning asosida bankning moliyaviy holati to’g’risida
hamda ehtimoliy to’lovga layoqatsizligi yoki nolikvidligi haqida distantsion
nazorat qilish tizimiga axborot beriladi. Keyingi paragrafda samarali bank
nazoratini olib borishda bank auditining roli alohida ko’rib chiqiladi.
Xalqaro amaliyotdagi va o’tkazilgan tadqiqotlarga ko’ra shakliy belgilariga
qarab, distantsion nazorat yoki diagnostika tizimini to’rtta keng toifalarga ajratish
mumkin: 1) banklarni baholashning reyting tizimi;
2) moliya koeffitsientlari va guruhlab tahlil qilish tizimlari;
3) bank risklarini baholashning yalpi tizimlari;
4) statistik modellar.
Distantsion nazorat qilish monitoringi natijalari asosida reyting tuzish
nazorat ma’lumotlari va nazorat organlari foydalanishi mumkin bo’lgan boshqa
axborotlar, shu jumladan, joyiga chiqib o’tkazilgan tekshiruv natijalariga
asoslanadi. Frantsiya banklari reyting tizimi masalan, Frantsiya Banki va bank
komissiyasining ma’lumotlar bazalarida (xususan, banklarning o’zlari tomonidan
taqdim etilgan va moliya bozorlarining maxsus ma’lumotlar bazasida
saqlanayotgan) ma’lumotlaridan, Frantsiyaning boshqa nazorat organlar
15

ma’lumotlaridan va boshqa Evropa davlatlarining nazorat organlari bilan tuzilgan
o’zaro bitimlarga muvofiq olinayotgan axborotlardan foydalanadi.
Dastlabki tizimlardan bankni inspektsiya tekshiruvidan o’tkazish
komponenti sifatida foydalanilgan. Biroq hozirgi paytda distantsion nazorat qilish
bank tizimini va muayyan bank risklari tizimini baholashning mustaqil elementi
bo’lib qoldi. Federal rezerv tizimida yakka tartibdagi bank monitoringi ertad
diagnostikaning statistika modellarini talqin etishning tarkibiy bo’lagi sifatida
qo’llaniladi. Ayni paytda, tanlab olinadigan ko’rsatkichlar har doim ham bankning
umumiy ahvoliga mos kelavermaydi (ayniqsa, yirik banklar misolida shunday
bo’ladi). Cheklovlar u yoki bu ko’rsatkichlarni aniqlashga nisbatan ham
qo’llaniladi. Bu odatda, ekspert baholashi uslubida ro’y beradi. Bunday tizim
doirasida kredit tashkiloti risklarini umumiy baholash ro’y beradi. RATE ingliz
reyting tizimi butun tashkilot uchun risklar toifalarini ajratishni ko’zda tutadi.
Niderlandiyada qo’llaniladigan RAST tizimi bankni yoki bank bo’linmalarini
alohida baholanishi bilan ajraladi. Har bir bo’linma barcha risklar, ichki tuzilma va
har biriga ball beriladigan qator mezonlar bo’yicha nazorat tizimida baholanadi.
Yakka tartibdagi ballar bank yoki guruhni yakuniy baholashgacha bosqichma-
bosqich uyg’unlashtirilib boriladi. Yalpi yondashuv riskning miqdor va sifat
omillarini baholash imkonini beradi. Bank ahvoli haqida har tomonlama axborot
olish uchun milliy va xorijiy nazorat organlarining birgalikdagi harakati talab
etiladi (Buyuk Britaniyaning Moliyaviy xizmatlar boshqarmasi mustaqil
tekshiruvga oid qo’shimcha xarajatlardan qochish maqsadida ana shunday
ma’lumotlarni so’rab oladi). Tizim bank guruhlarini va ularning tarkibiy qismlarini
birlashib va birlashmagan holda baholashda qo’llanilishi mumkin. Nazorat organi
berilgan ballar haqida xabar qilmasligi mumkin. Biroq umumiy rivojlanish
tamoyillari va yirik risk bank rahbariyati bilan muhokama qilinadi. Statistik
modellarning asosiy vazifasi banklarning kelajakdagi ahvolini taxmin qilish, ya’ni
bank muammolarini ilk bosqichlardayoq diagnostikada o’tkazishdan iboratdir.
Ushbu modellar risklarni baholash uchun bank faoliyati haqida nazorat organlari
tomonidan yig’ilgan ma’lumotlardan foydalanadi. Modellar hisob-kitoblari
16

natijasida olingan ma’lumotlarga tayanib, bankrotlikka uchrash ehtimoli yuqori va
kam bo’lgan banklarni ajratadilar. Ko’pchilik modellar o’zaro bog’liq yoki
mustaqil ko’rsatkichlar o’rtasidagi aloqalarni (bankrotlik yoki yashovchanlik,
reyting) tahlil qiladilar. Model asosida berilgan vaqt oralig’i mobaynida
voqealarning ro’y berishi baholanadi. Italiyada joriy etilishi rejalashtirilgan erta
diagnostika modeli dyuratsiyadan foydalanadi. Model har bir bank oxir oqibatda
bankrotlikka uchraydi, degan fikrga asoslanadi.
Bunday modelda bankrotlik emas, balki bankrotlik holati ro’y berishigacha
qolgan vaqt asosiy ko’rsatkich hisoblanadi. Yuqorida keltirilgan fikrlarni
mujassamlab, distantsion nazorat qilish tizimini mohiyatan tushungan holda
quyidagi ikki yo’nalishda afzalliklarni e’tirof etish lozim. Birinchidan, diqqat-
e’tibor kelgusida bank ahvolining yomonlashuviga olib kelishi mumkin bo’lgan
risklarni aniqlashga qaratiladi. Shuningdek, risk darajasi yuqori bo’lgan banklarni
tanazzul yoki bankrotlik holati etib kelmasdan oldin aniqlashga harakat qiladi. Bu
esa ushbu modelni boshqa tizimlardan farqlab turuvchi asosiy xususiyatlaridan
biridir. Ikkinchidan, modellar ko’rsatkichlari bilan ularning barqarorlik, tanazzul,
bankrotlik yoki yashovchanlik kabi oqibatlari o’rtasidagi sababli aloqalarni
aniqlash uchun miqdoriy uslublardan hamda olingan ma’lumotlardan o’xshash
xususiyatlilari asosida bo’lg’usi voqealarni bashorat qila oladi. Bank sohasining
umumiy muammolari makroko’rsatkichlar orqaliy aniqlanishi mumkin. Biroq,
bunda kredit tashkiloti faoliyatining jiddiy muammolarni o’tkazib yuborish
ehtimoli ortadi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 1999 yildan
boshlab tijorat banklari uchun iqtisodiy normativlar belgilana boshladi. Ushbu
normativlar tijorat banklarining faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish bilan
birga ularning daromadlari va likvidliligiga, yuzaga keladigan risklarni oldini
olishga qaratilgan.
Quyida mavjud iqtisodiy normativlar va ularning mohiyatiga qisqacha
to’xtalib o’tamiz:
17

Bir qarzdor yoki o’zaro aloqador qarzdorlar guruhi uchun bo’lgan
tavakkalchilikning eng katta hajmi ta’minlangan kreditlar bo’yicha bank I-darajali
kapitalining 25 foizidan oshmasligi kerak. 4
O’zbekistonda ham ana shunday tizimlarni rivojlantirish muhim ahamiyatga
egadir. O’z-o’zidan ravshan ki, chet el tajribasini to’g’ridan-to’g’ri
4
Saidov, A. - "Ichki audit va nazorat tizimlari" (kitob, 2022)
18

mamlakatimizga ko’chirib keltirish foydadan ko’ra ko’proq ziyon keltiradi. Bu ana
shunday tizimlarni yaratishning o’ziga xos xususiyatlarga egaligi bilan bog’liqdir
(yuqorida aytib o’tilganidek, tizimni ishlab chiqishda muayyan mamlakat bank
soxasi xususiyatlari: statistika axborotining mavjudligi, hisob hamda hisobot
yuritish amaliyoti va hokozolar hisobiga olinadi). Lekin, shunga qaramasdan,
nafaqat mavjud nazorat tizimlarini takomillashtirish, balki zamonaviy tamoyillarni
hisobga olgan holda bank risklarini erta diagnostikadan o’tkazish va yakka
tartibdagi baholash tizimlarini rivojlantirish lozim.
Distantsion nazorat o’rnatish bankning moliyaviy faoliyati ustidan doimiy
asosda amalga oshiriladi. Inspektsion (joyiga chiqib) tekshirishlarga bo’lg’an
zaruriyat tug’ilganda ularga uzoq vaqt va harajatlar sarf qilish lozim bo’ladi.
Shuning uchun banklar tomonidan O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga
taqdim qilinadigan moliyaviy va buxgalterlik hisobotlari, o’rnatilgan monitoring
ko’rsatkichlari hamda tahlil qilish uchun bank tomonidan olinadigan zarur bo’lgan
ko’rsatkichlar va ma’lumotlar asosida distantsion turib nazorat qilish tizimi qulay,
samarali va tezkor tizim ekanligi isbot talab etmaydi. Banklarni distantsion nazorat
qilishdan maqsad aholini bankka bo’lgan ishonchini oshirish, ularni omonatlarga
qay darajada jalb qilinayotganligini kuzatib borish, tijorat banklari aktivlarini
muntazam tasniflab borish va zarur zaxiralarni shakllantirish, banklar amalga
oshiradigan moliyaviy vositachilik samaradorligini yuqori darajaga olib chiqish,
banklarning kredit portfelini yomon ahvolga olib keladigan, bank tomonidan
moliyalashni kutib yashaydigan korxonalarni mumkin qadar kamaytirib, ularning
moliyaviy holatini yaxshilanishini muntazam nazorat qilib turishdir.
19

II BOB. XALQARO STANDARTLAR VA ICHKI NAZORATDAGI
MUAMMOLAR
2.1 XALQARO STANDARTLAR COSO, ISO, BAZEL
COSO TASHKILOTI
COSO (Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway
Commission) 1985 yilda AQShda tashkil etilgan. U bir nechta professional
tashkilotlar tomonidan, jumladan, American Institute of Certified Public
Accountants (AICPA), Institute of Internal Auditors (IIA), Financial Executives
International (FEI), American Accounting Association (AAA) va Association of
Accountants and Financial Professionals in Business (IMA) tomonidan qo'llab-
quvvatlangan. COSO tashkiloti moliyaviy hisobotlar sifatini oshirish va ichki
nazorat tizimlarini rivojlantirish maqsadida tuzilgan.
COSO ning asosiy maqsadi korporativ boshqaruv va ichki nazorat
tizimlarini mustahkamlashdan iborat edi. 1980-yillarda Amerika Qo'shma
Shtatlarida moliyaviy hisobotlar bilan bog'liq bo'lgan bir qator skandallar, masalan,
"Savings and Loan" krizi, ichki nazorat tizimlarining ahamiyatini yanada oshirdi.
Shunday qilib, COSO moliyaviy hisobotlarni tayyorlashda va taqdim etishda
ishonchlilikni ta'minlash uchun ichki nazorat tizimlarini rivojlantirishga qaratilgan
dasturlarni ishlab chiqdi.
COSO 1992 yilda "Internal Control - Integrated Framework" nomli dasturini
e'lon qildi. Ushbu framework ichki nazoratning beshta asosiy komponentini
belgilab berdi: muhit, risklarni baholash, nazorat faoliyatlari, axborot va
kommunikatsiya, monitoring. Bu model tashkilotlarga ichki nazorat tizimlarini
samarali tashkil etishga yordam berish uchun ishlab chiqilgan bo'lib, keyinchalik
20

ko'plab tashkilotlar tomonidan qabul qilindi va qo'llanila boshlandi. 2013 yilda
COSO o'z modelini yangiladi va "Internal Control - Integrated Framework" ni
yangilangan shaklda taqdim etdi. Yangilangan model zamonaviy biznes muhitidagi
o'zgarishlarni hisobga olgan holda ishlab chiqilgan bo'lib, ichki nazoratning
samaradorligini yanada oshirishga qaratilgan. Bu model global moliya
bozorlaridagi o'zgarishlar, texnologiyaning rivojlanishi va risklarni boshqarish
jarayonlaridagi yangi yondashuvlarni o'z ichiga oladi.
COSO Tashkilotining Asosiy Faoliyatlari:
1. Ichki Nazorat Frameworki: COSO 1992 yilda "Internal Control -
Integrated Framework" nomli dasturini e'lon qildi. Bu framework ichki
nazoratning beshta asosiy komponentini belgilaydi:
• Nazorat Muhiti: Tashkilotning boshqaruv va madaniyatini ifodalaydi.
• Risklarni Baholash: Tashkilotning maqsadlariga erishish uchun yuzaga
keladigan risklarni aniqlash va baholash.
• Nazorat Faoliyatlari: Risklarni kamaytirish uchun amalga oshiriladigan
harakatlar va jarayonlar.
• Axborot va Kommunikatsiya: Tashkilot ichida va tashqarisida axborot
oqimini ta'minlash.
• Monitoring: Ichki nazorat tizimining samaradorligini baholash va doimiy
ravishda takomillashtirish.
2. Risklarni Boshqarish Frameworki: 2004 yilda COSO risklarni boshqarish
jarayonlarini yaxshilash uchun "Enterprise Risk Management - Integrated
Framework" ni ishlab chiqdi. Bu framework tashkilotlarga strategik maqsadlariga
erishishda risklarni boshqarishga yordam beradi.
3. Yangilanishlar: 2013 yilda COSO o'z ichki nazorat frameworkini
yangilab, zamonaviy biznes muhitidagi o'zgarishlarni hisobga oldi. Yangilangan
modelda yangi tendensiyalar, masalan, raqamli transformatsiya va globalizatsiya
kabi omillarni inobatga olishga qaratilgan.
COSO ning Ahmiyati:
21

• Ishonchlilik: COSO standartlari tashkilotlarga moliyaviy hisobotlarining
ishonchliligini oshirishga yordam beradi, bu esa investorlar va boshqa manfaatdor
tomonlar uchun muhimdir.
• Risklarni Boshqarish: Tashkilotlar risklarni aniqlash, baholash va
boshqarish jarayonlarini yanada samarali amalga oshirishi mumkin.
• Regulyator Talablari: COSO standartlariga amal qilish ko'plab
mamlakatlarda regulyator talablariga javob berishga yordam beradi.
• Tashkilot Madaniyati: Tashkilot ichida yaxshi nazorat muhiti yaratishga
yordam beradi, bu esa xodimlarning ishonchini oshiradi va umumiy samaradorlikni
yaxshilaydi.
COSO Modelining Qo'llanilishi
COSO modelidan ko'plab turli sohalardagi tashkilotlar, jumladan, banklar,
moliya kompaniyalari, sog'liqni saqlash muassasalari va davlat idoralari
foydalanadi. Ular ichki nazorat tizimlarini rivojlantirish, risklarni boshqarish va
moliyaviy hisobotlarning sifatini oshirish maqsadida COSO frameworkini
qo'llaydilar. Shuningdek, COSO modeli ichki audit jarayonlarini
takomillashtirishda ham muhim rol o'ynaydi, chunki u audit faoliyatlarini samarali
rejalashtirishga va nazorat qilishga yordam beradi.
ISO Tashkiloti
ISO (International Organization for Standardization) 1947 yilda tashkil
etilgan xalqaro standartlar tashkilotidir. Uning asosiy maqsadi turli sohalarda sifatli
standartlarni ishlab chiqish va ularni joriy etishdir. ISO tashkiloti 164 ta
mamlakatdan vakillarni o'z ichiga oladi va uning markazi Shveytsariyaning Jeneva
shahrida joylashgan.
ISO ning tashkil etilishi davrida jahon iqtisodiyoti ikkinchi jahon urushidan
so'ng tiklanayotgan edi. Mamlakatlar o'rtasidagi savdo aloqalarini rivojlantirish va
mahsulotlar sifatini oshirish zarurati paydo bo'ldi. Shu sababli, ISO xalqaro
standartlarni ishlab chiqish orqali bu muammolarni hal qilishga qaratilgan
dasturlarni amalga oshira boshladi. ISO dastlab umumiy standartlar ishlab
22

chiqishga e'tibor berdi, keyinchalik esa turli sohalarda, jumladan, sanoat, xizmat
ko'rsatish va axborot texnologiyalari kabi sohalarda standartlarni ishlab chiqdi. ISO
9001 standarti sifatni boshqarish tizimlariga qaratilgan bo'lib, 1987 yilda birinchi
marta nashr etildi. Ushbu standart kompaniyalarga sifatni boshqarish jarayonlarini
tartibga solishga yordam berdi va u global miqyosda keng tarqaldi.
ISO 31000 standarti risklarni boshqarish jarayonlariga qaratilgan bo'lib,
2009 yilda e'lon qilindi. Ushbu standart tashkilotlarga risklarni aniqlash, baholash
va boshqarish jarayonlarini tartibga solishda yordam beradi. ISO 27001 standarti
esa axborot xavfsizligi boshqaruv tizimlariga qaratilgan bo'lib, 2005 yilda e'lon
qilindi. Bu standart axborot xavfsizligini ta'minlash uchun zarur bo'lgan
jarayonlarni belgilaydi.
ISO Tashkilotining Asosiy Maqsadlari
1. Standartlashtirish: ISO xalqaro standartlarni ishlab chiqish orqali
mahsulotlar va xizmatlar sifatini oshirishni maqsad qiladi. Bu, o'z navbatida, savdo
va iqtisodiy aloqalarni osonlashtiradi.
2. Xavfsizlik va Sifat: ISO standartlari xavfsizlikni ta'minlash va
mahsulotlarning yoki xizmatlarning sifatini oshirishga qaratilgan. Bu
iste'molchilarni himoya qilish va bozor ishonchliligini oshirishga yordam beradi.
3. Atrof-muhitni muhofaza qilish: ISO standartlari atrof-muhitni muhofaza
qilish va barqaror rivojlanishni qo'llab-quvvatlashga yordam beradi. Masalan, ISO
14001 atrof-muhitni boshqarish tizimlari uchun standartdir.
ISO Standartlarining Turlari.
ISO standartlari turli sohalarda qo'llaniladi va ularning ko'plab turlari
mavjud:
1. Sifat Boshqaruvi: ISO 9001 — sifat boshqaruvi tizimlari uchun eng
mashhur standartlardan biri bo'lib, tashkilotlarga sifatni boshqarishda yordam
beradi.
2. Atrof-muhitni Boshqarish: ISO 14001 — atrof-muhitni boshqarish
tizimlariga oid standart, bu tashkilotlarga atrof-muhitga ta'sirini kamaytirishga
yordam beradi.
23

3. Axborot Xavfsizligi: ISO/IEC 27001 — axborot xavfsizligi boshqaruvi
tizimlari uchun standart, bu tashkilotlarga ma'lumotlarni himoya qilishda yordam
beradi.
4. Ishchi Salomatligi va Xavfsizligi: ISO 45001 — ishchi salomatligi va
xavfsizligi boshqaruvi tizimlari uchun standart, ish joylarida xavfsizlikni
oshirishga qaratilgan.
5. Oziq-ovqat Xavfsizligi: ISO 22000 — oziq-ovqat xavfsizligini boshqarish
tizimlari uchun standart, oziq-ovqat mahsulotlarining xavfsizligini ta'minlashga
qaratilgan.
ISO Standartlarini Qo'llash
ISO standartlari turli xil tashkilotlar, jumladan, kichik va o'rta bizneslar,
katta korporatsiyalar va davlat idoralari tomonidan qo'llaniladi. Standartlarga
muvofiqlik tashkilotlarga quyidagi afzalliklarni taqdim etadi:
• Ishonchlilik: ISO sertifikati tashkilotning mahsulot yoki xizmatlarining
sifatini isbotlaydi.
• Raqobatbardoshlik: ISO standartlariga muvofiq ishlash raqobatbardosh
ustunlik beradi.
• Mijozlar Ishonchi: Mijozlar ISO sertifikatiga ega bo'lgan tashkilotlarga
ko'proq ishonishadi.
• Xavfsizlik: Ish joylarida xavfsizlikni oshirish orqali xodimlarning
salomatligini saqlashga yordam beradi.
COSO va ISO O'rtasidagi Aloqa
COSO va ISO standartlari o'rtasida muhim aloqa mavjud. COSO modeli
asosan ichki nazorat tizimlariga qaratilgan bo'lsa-da, ISO standartlari kengroq
yo'nalishlarga ega va turli sohalarda qo'llanilishi mumkin. Ularning har ikkalasi
ham tashkilotlarga samarali boshqaruv va risklarni boshqarish jarayonlarini amalga
oshirishda yordam beradi. COSO ning ichki nazorat modeli banklar va moliyaviy
tashkilotlar uchun juda muhimdir, chunki bu tashkilotlar o'z faoliyatlari bilan
bog'liq ko'plab risklarga duch keladilar. ISO standartlari esa sifatni boshqarish,
24

risklarni boshqarish va axborot xavfsizligini ta'minlashda qo'llaniladi, bu esa
banklarning moliyaviy barqarorligini oshirishga yordam beradi.
Bazel Qo‘mitasi
Bazel Qo‘mitasi (Bazel Committee) xalqaro moliya va iqtisodiy
barqarorlikni ta'minlash maqsadida tashkil etilgan muhim bir tuzilma hisoblanadi.
Bu qo‘mita xalqaro moliya tizimining barqarorligini oshirish va global iqtisodiy
muammolarni hal qilishda muhim rol o‘ynaydi. Bazel Qo‘mitasi, asosan, banklar
va moliya institutlarining faoliyatini tartibga solish va ularning xavf-xatarlarini
boshqarish bilan shug‘ullanadi.
Bazel Qo‘mitasi 1974 yilda, Jahon iqtisodiy inqirozidan keyin, banklar va
moliya institutlarining barqarorligini ta'minlash maqsadida tashkil etilgan. U
dastlabki paytlarda G-10 mamlakatlari markaziy banklari rahbarlaridan iborat
bo‘lib, keyinchalik boshqa mamlakatlar ham qo‘shildi. Qo‘mita o‘z faoliyatini
davom ettirib, 1988 yilda birinchi marta Bazel I standartini ishlab chiqdi. Bu
standart banklarning kapital yetarliligini belgilab berdi va ular uchun minimal
kapital talablarini o‘rnatdi.
Bazel Qo‘mitasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Banklarning Kapital Yetarliligini Ta'minlash: Qo‘mita banklar uchun
kapital yetarliligini belgilovchi standartlarni ishlab chiqadi. Bu standartlar
banklarning moliyaviy barqarorligini oshirish va ularni xavf-xatarlaridan himoya
qilishga qaratilgan.
2. Xavf-Xatarlarni Boshqarish: Bazel Qo‘mitasi banklar va moliya
institutlari uchun xavf-xatarlarni boshqarish bo‘yicha tavsiyalar beradi. Bu
tavsiyalar, masalan, kredit xavfi, likvidlik xavfi va operatsion xavflarni
boshqarishga qaratilgan.
3. Xalqaro Hamkorlik: Qo‘mita xalqaro moliya tizimida hamkorlikni
rivojlantirishga intiladi. U turli mamlakatlar o‘rtasida moliya va iqtisodiy siyosatni
muvofiqlashtirishga yordam beradi.
25

4. Tadqiqot va Tahlil: Bazel Qo‘mitasi moliya tizimining holatini tahlil qilib,
yangi tendensiyalarni o‘rganadi. Bu tadqiqotlar natijasida yangi standartlar va
tavsiyalar ishlab chiqiladi.
5. O‘zgaruvchan Shartlarga Moslashuv: Qo‘mita zamonaviy moliya
tizimining o‘zgaruvchan shartlariga moslashishga harakat qiladi. U yangi
texnologiyalar, masalan, raqamli valyutalar va fintech innovatsiyalarini hisobga
olgan holda yangi standartlarni ishlab chiqishga intiladi.
Asosiy Standartlar
Bazel Qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqilgan asosiy standartlar
quyidagilardan iborat:
1. Bazel I: 1988 yilda qabul qilingan bu standart banklarning kapital
yetarliligini belgilaydi. U banklarga minimal kapital talablarini o‘rnatadi va kredit
xavfini hisobga oladi.
2. Bazel II: 2004 yilda qabul qilingan bu standart, Bazel I dan keyin, yanada
rivojlangan bo‘lib, banklarning risklarni baholashiga ko‘proq e'tibor beradi. U
banklarga kredit xavfini baholashda ichki modellardan foydalanish imkonini
beradi.
3. Bazel III: 2010 yilda qabul qilingan bu standart moliya inqirozidan keyin
ishlab chiqilgan bo‘lib, banklarning kapital yetarliligini yanada kuchaytirishga
qaratilgan. U likvidlik talablarini oshiradi va banklarning risklarni boshqarish
tizimlarini mustahkamlashga yordam beradi.
Bazel Qo‘mitasining ahamiyati juda katta. U xalqaro moliya tizimining
barqarorligini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Qo'mitaning standartlari va
tavsiyalari orqali banklar va moliya institutlari o'z faoliyatlarini yanada samarali va
xavfsiz amalga oshirish imkoniyatiga ega bo'ladi. Bu esa o'z navbatida, iqtisodiy
o'sishni qo'llab-quvvatlaydi va global moliya inqirozlarini oldini olishga yordam
beradi
Bundan tashqari, Bazel Qo‘mitasi xalqaro hamkorlikni rivojlantirishga
yordam beradi. Mamlakatlar o‘rtasida moliya siyosatidagi muvofiqlikni ta'minlash
orqali u global iqtisodiy barqarorlikni oshiradi.
26

COSO, ISO va Bazel o‘rtasidagi aloqalar quyidagi jihatlardan iborat:
1. Risklarni Boshqarish: Har uchala tizim ham risklarni boshqarishga e'tibor
beradi. COSO ichki nazorat va risklarni baholashga qaratilgan bo‘lsa, Bazel
banklarning moliyaviy xavflarini boshqarishga qaratilgan. ISO esa kengroq
miqyosda, turli sohalarda xavf-xatarlarni boshqarishga yordam beradi.
2. Samaradorlikni Oshirish: Har uchala tizim ham tashkilotlarga
samaradorlikni oshirishga yordam beradi. COSO ichki nazorat tizimini yaxshilash
orqali, ISO sifatni boshqarish jarayonlarini takomillashtirish orqali, Bazel esa
banklarning moliyaviy barqarorligini oshirish orqali samaradorlikni oshiradi.
3. Xalqaro Standartlar: COSO va Bazel xalqaro miqyosda tan olingan
standartlarga ega bo‘lib, ular global miqyosda amal qiluvchi tashkilotlar tomonidan
qo‘llaniladi. ISO esa xalqaro standartlarni ishlab chiqish orqali tashkilotlarga
global miqyosda bir xil talablarga rioya qilish imkonini beradi.
Farqlar
COSO, ISO va Bazel o‘rtasidagi farqlar quyidagilardir:
1. Maqsad: COSO ichki nazorat va risklarni boshqarishga qaratilgan bo‘lsa,
ISO sifat va xavfsizlikka e'tibor beradi. Bazel esa asosan banklar va
moliya institutlari uchun risklarni boshqarish va kapital yetarliligini
belgilovchi standartlarga ega.
2. Tizimning Ko‘lamlari: COSO asosan ichki nazorat tizimlariga
qaratilgan bo‘lib, tashkilotning ichki jarayonlarini yaxshilashga yordam
beradi. ISO esa kengroq sohalarni qamrab oladi va turli xil standartlarni
o‘z ichiga oladi. Bazel esa faqat banklar va moliya institutlari uchun
maxsus ishlab chiqilgan.
3. Yondashuv: COSO jarayonlarga asoslangan yondashuvni qo‘llaydi,
ISO esa jarayonlarni doimiy ravishda takomillashtirishga e'tibor beradi.
Bazel esa banklarning moliyaviy barqarorligini ta'minlash uchun aniq
kapital talablarini belgilaydi.
27

2.2 BANKLARDA ICHKI NAZORAT VA KADRLAR MASALASIDAGI
MUAMMOLAR.
Banklarda ichki nazorat tizimida uchraydigan muammolar ko‘plab omillar
bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ushbu muammolar bankning samaradorligi,
moliyaviy barqarorligi va mijozlar ishonchini ta'minlashga salbiy ta'sir ko‘rsatishi
mumkin. Quyida banklarda ichki nazoratdagi asosiy muammolar keltirilgan:
1. Nazoratning Yetarli Emasligi
• Resurslar Yetishmasligi: Ichki nazorat bo‘limlari ko‘pincha yetarli moliyaviy
va inson resurslariga ega bo‘lmaydi, bu esa ularning samaradorligini kamaytiradi.
• Malakali Kadrlar Yetishmasligi: Ichki nazorat sohasida malakali
mutaxassislarning yetishmasligi, nazorat jarayonlarining samaradorligini
pasaytirishi mumkin.
2. Tashkiliy Muammolar
• Nazoratning Buzilishi: Ichki nazorat tizimi ko‘pincha tashkilot ichidagi boshqa
bo‘limlar bilan yaxshi integratsiyalashmagan bo‘lishi mumkin, bu esa nazorat
jarayonining samaradorligini kamaytiradi.
• Ish jarayonlarining noaniqligi: Tashkilot ichidagi jarayonlarning noaniq yoki
murakkab bo‘lishi ichki nazoratni qiyinlashtiradi.
3. Axborot va Kommunikatsiya Muammolari
28

• Ma'lumotlarning Yetarli Bo‘lmasligi: Ichki nazorat uchun zarur bo‘lgan
ma'lumotlar ko‘pincha to‘g‘ri va vaqtida taqdim etilmaydi.
• Kommunikatsiya Muammolari: Bank ichidagi kommunikatsiya kanallari
samarali ishlamasligi, ichki nazorat jarayonlarining kechikishiga yoki noto‘g‘ri
qarorlar qabul qilinishiga olib kelishi mumkin.
4. Risklarni Baholashdagi Muammolar
• Xatarlarni Noto‘g‘ri Baholash: Banklar risklarni baholashda noto‘g‘ri
yondashuvlar qo‘llashi mumkin, bu esa ichki nazorat tizimining zaiflashishiga olib
keladi.
• O‘zgaruvchan Muhitga Moslashmaslik: Moliyaviy bozorlar va iqtisodiy
sharoitlar tez o‘zgarib turadi, lekin ichki nazorat tizimlari bu o‘zgarishlarga
moslasha olmaydi.
5. Texnologik Muammolar
• Texnologiyalarni Yetarlicha Qo‘llamaslik: Banklar zamonaviy texnologiyalarni
to‘g‘ri qo‘llamasliklari natijasida ichki nazorat jarayonlari samaradorligini
yo‘qotishi mumkin.
• Ma'lumotlarni Himoya Qilish Muammolari: Axborot xavfsizligini ta'minlashda
muammolar mavjud bo‘lishi, ichki nazorat tizimining zaif tomonlarini ochib
berishi mumkin.
6. Madaniyat va Etika Muammolari
• Etik Qoidalar Buzilishi: Ichki nazorat jarayonlari xodimlar tomonidan e'tiborsiz
qoldirilishi yoki buzilishi mumkin, bu esa bankning obro‘siga zarar yetkazadi.
• Ichki Madaniyatning Yetarli Bo‘lmasligi: Bank ichida ichki nazoratga nisbatan
etarli e'tibor berilmasligi, xodimlarning buni ahamiyatini tushunmasligiga olib
kelishi mumkin.
Banklarda ichki nazorat tizimi moliyaviy muassasalarning barqarorligi va
ishonchliligini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Ichki nazorat tizimi bankning
ichki jarayonlarini, xatarlarni boshqarishni, moliyaviy hisobotlarni va mijozlar
bilan ishlashni nazorat qiladi. Biroq, ko'plab banklarda ichki nazorat tizimida turli
muammolar mavjud bo'lib, ular bankning umumiy faoliyatiga salbiy ta'sir
29

ko'rsatishi mumkin. Ushbu kurs ishida banklarda ichki nazorat tizimida
uchraydigan asosiy muammolar, ularning sabablari va bartaraf etish usullari haqida
batafsil ma'lumot beriladi.
1. Ichki Nazorat Tizimining Yetarli Emasligi
Ichki nazorat tizimining samaradorligi ko'pincha bankning resurslariga bog'liq.
Ko'p banklarda ichki nazorat bo'limlari yetarli moliyaviy va inson resurslariga ega
emas. Bu holat ichki nazorat jarayonlarining samaradorligini pasaytiradi va
muammolarni aniqlashda qiyinchiliklarga olib keladi. Masalan, ichki nazorat
bo'limi uchun yetarli kadrlar yo'qligi sababli, xodimlar ko'p ish yukiga duch keladi
va bu ularning ish sifatiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
2. Malakali Kadrlar Yetishmasligi
Ichki nazorat sohasida malakali mutaxassislarning yetishmasligi ham muhim
muammolardan biridir. Ko'p banklar o'z ichki nazorat tizimlarini rivojlantirish
uchun yetarli tajribaga ega mutaxassislarni jalb qila olmaydi. Bu holat ichki
nazorat jarayonlarining samaradorligini pasaytiradi, chunki malakali kadrlar
xatarlarni to'g'ri baholay olmaydi va muammolarni vaqtida aniqlay olmaydi.
Malakali kadrlarni jalb qilish va ularning malakasini oshirish banklar uchun
ustuvor vazifalardan biri bo'lishi kerak.
3. Tashkiliy Muammolar
Tashkilot ichidagi ichki nazorat tizimi ko'pincha boshqa bo'limlar bilan yaxshi
integratsiyalashmagan bo'lishi mumkin. Bu holat ichki nazorat jarayonining
samaradorligini kamaytiradi. Banklarda ichki nazorat va boshqa bo'limlar o'rtasida
etarli kommunikatsiya yo'q bo'lishi mumkin, bu esa xatarlarni baholashda va
muammolarni hal qilishda qiyinchiliklarga olib keladi.
Bundan tashqari, bank ichidagi ish jarayonlarining noaniqligi ham muammo
bo'lishi mumkin. Tashkilot ichidagi jarayonlar aniq belgilangan bo'lmasa, ichki
nazorat tizimi samarali ishlay olmaydi. Ish jarayonlari aniq va tushunarli bo'lishi
kerak, shunda ichki nazorat tizimi o'z vazifalarini samarali bajara oladi.
4. Axborot va Kommunikatsiya Muammolari
30

Ichki nazorat tizimi uchun zarur bo'lgan ma'lumotlar ko'pincha to'g'ri va vaqtida
taqdim etilmaydi. Bu holat bankning ichki nazorat jarayonlarini qiyinlashtiradi va
xatarlarni baholashda qiyinchiliklarga olib keladi. Axborot almashish jarayonlari
samarali bo'lmasa, ichki nazorat tizimining ishi sekinlashadi.
Bank ichidagi kommunikatsiya kanallari samarali ishlamasligi ham muammo
hisoblanadi. Xodimlar o'rtasida yaxshi kommunikatsiya yo'q bo'lsa, muammolarni
aniqlash va hal qilishda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Banklar ichida yaxshi
kommunikatsiya va axborot almashish tizimini yaratish orqali bu muammoni
bartaraf etishlari zarur.
5. Risklarni Baholashdagi Muammolar
Banklarda risklarni baholash jarayoni ko'pincha noto'g'ri yondashuvlar bilan
bog'liq bo'ladi. Xatarlarni baholashda noto'g'ri qarorlar qabul qilinishi, ichki
nazorat tizimining zaiflashishiga olib keladi. Banklar risklarni to'g'ri baholash
uchun zamonaviy metodologiyalarni qo'llashi zarur.
Bundan tashqari, moliyaviy bozorlar va iqtisodiy sharoitlar tez o'zgarib turadi,
lekin ichki nazorat tizimlari bu o'zgarishlarga moslasha olmaydi. Banklar o'z ichki
nazorat tizimlarini yangilab turishlari va yangi xavflarga tayyor bo'lishlari kerak.
6. Texnologik Muammolar
Zamonaviy texnologiyalar banklarda ichki nazorat jarayonlarini yaxshilashda
muhim rol o'ynaydi. Biroq, ko'plab banklarda texnologiyalarni yetarlicha
qo'llamaslik muammosi mavjud. Banklarning ichki nazorat tizimlari zamonaviy
texnologiyalarni to'g'ri qo'llamasa, bu ularning samaradorligini pasaytirishi
mumkin. Shuningdek, ma'lumotlarni himoya qilish muammolari ham mavjud.
Axborot xavfsizligini ta'minlashda muammolar mavjud bo'lishi, ichki nazorat
tizimining zaif tomonlarini ochib beradi. Banklar axborot xavfsizligini ta'minlash
uchun zamonaviy texnologiyalarni qo'llashi zarur.
7. Madaniyat va Etika Muammolari
Banklarda ichki nazorat jarayonlari xodimlar tomonidan e'tiborsiz qoldirilishi yoki
buzilishi mumkin. Bu holat bankning obro‘siga zarar yetkazishi mumkin.
Banklarda ichki madaniyatning yetarli bo'lmasligi ham muammo hisoblanadi.
31

Ichki nazoratga nisbatan etarli e'tibor berilmasa, xodimlarning buni ahamiyatini
tushunmasligi mumkin.
Banklarda etika qoidalariga rioya qilmaslik ham muammo hisoblanadi. Xodimlar
o'z vazifalarini bajarishda etika qoidalariga amal qilmasalar, bu ichki nazorat
jarayonlariga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Banklarda ichki nazorat tizimidagi muammolar ko'plab omillar bilan bog‘liq
bo‘lib, ularning barchasi bankning umumiy faoliyatiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi
mumkin. Ichki nazorat tizimini samarali ishlashi uchun banklar quyidagi choralarni
ko‘rishlari zarur:
• Malakali Kadrlarni Jalb Qilish: Ichki nazorat sohasida malakali mutaxassislarni
jalb qilish va ularning malakasini oshirish.
• Tashkiliy Tuzilmani Takomillashtirish: Ichki nazorat tizimini boshqa bo‘limlar
bilan yaxshiroq integratsiyalash va ish jarayonlarini aniq belgilash.
• Axborot Almashish Jarayonlarini Yaxshilash: Axborot almashish jarayonlarini
samarali tashkil etish va kommunikatsiya kanallarini kuchaytirish.
• Risklarni To‘g‘ri Baholash: Risklarni baholashda zamonaviy metodologiyalarni
qo‘llash va o‘zgaruvchan sharoitlarga moslashish.
• Zamonaviy Texnologiyalarni Qo‘llash: Ichki nazorat jarayonlarini yaxshilash
uchun zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash.
• Etika Madaniyatini Rivojlantirish: Bankda etika madaniyatini rivojlantirish va
xodimlarga etika qoidalariga rioya qilishni o‘rgatish. Ushbu chora-tadbirlarni
amalga oshirish orqali banklar ichki nazorat tizimini samarali ravishda
takomillashtirishlari va moliyaviy barqarorlikni ta'minlashlari mumkin.
O'zbekiston banklarining hozirgi holati so'nggi yillarda sezilarli
o'zgarishlarga duch kelmoqda. Mamlakatda moliyaviy sektorni rivojlantirish, bank
tizimini modernizatsiya qilish va xalqaro standartlarga moslashtirish maqsadida bir
qator islohotlar amalga oshirilmoqda. Quyida O'zbekiston banklarining hozirgi
holati haqida ba'zi muhim jihatlar keltirilgan:
1. Islohotlar va modernizatsiya
32

O'zbekiston hukumati bank tizimini isloh qilishga qaratilgan bir qator dasturlarni
amalga oshirmoqda. Ushbu islohotlar moliya bozorining raqobatbardoshligini
oshirish, banklarning samaradorligini yaxshilash va xalqaro investorlar uchun
jozibadorligini ta'minlashga qaratilgan. Bank tizimida davlat ulushi
kamaytirilmoqda, xususiy banklar va xorijiy investorlarga kirish imkoniyatlari
kengaytirilmoqda.
2. Raqobat va bozor diversifikatsiyasi
O'zbekistonda bank sektori raqobatbardoshligini oshirish uchun yangi banklar
ochilmoqda. Xususiy banklar va xorijiy banklarning kirishi moliyaviy xizmatlar
diversifikatsiyasini ta'minlaydi. Bu esa mijozlarga kengroq xizmatlar va
mahsulotlarni taklif etishga imkon beradi.
3. Moliyaviy texnologiyalar
Banklar moliyaviy texnologiyalarni (fintech) faol ravishda joriy etmoqda. Mobil
banking, onlayn kreditlash va boshqa innovatsion xizmatlar orqali mijozlarga
qulayliklar yaratilmoqda. Bu jarayon banklarning raqobatbardoshligini oshiradi va
mijozlarga xizmat ko'rsatish sifatini yaxshilaydi.
4. Risklarni boshqarish
O'zbekiston banklari ichki nazorat va risklarni boshqarish tizimlarini
takomillashtirishga intilmoqda. Biroq, hali ham ichki nazorat tizimida muammolar
mavjud. Banklar risklarni baholash va boshqarishda zamonaviy metodologiyalarni
qo'llashga harakat qilmoqda, lekin bu jarayon hali ham davom etmoqda.
5. Moliyaviy barqarorlik
Mamlakatda moliyaviy barqarorlikni ta'minlash uchun markaziy bank tomonidan
qat'iy monetar siyosat olib borilmoqda. Inflyatsiyani nazorat qilish, valyuta kursini
barqarorlashtirish va banklarning moliyaviy holatini mustahkamlashga qaratilgan
chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
6. Mijozlarga xizmat ko'rsatish
O'zbekiston banklari mijozlarga xizmat ko'rsatish sifatini yaxshilashga e'tibor
qaratmoqda. Banklar mijozlar bilan aloqani kuchaytirish, shuningdek, xizmatlar
ko'rsatishda shaffoflikni ta'minlashga intilmoqda. Mijozlarga xizmat ko'rsatish
33

jarayonida yangi texnologiyalarni qo'llash orqali xizmat ko'rsatish tezligi va sifatini
oshirish maqsad qilingan.
7. Xalqaro hamkorlik
O'zbekiston banklari xalqaro moliya institutlari bilan hamkorlikni
rivojlantirmoqda. Xalqaro valyuta jamg'armasi, Jahon banki kabi tashkilotlar bilan
hamkorlik qilish orqali mamlakatning moliyaviy barqarorligini ta'minlash va
iqtisodiy o'sishni rag'batlantirishga qaratilgan dasturlar amalga oshirilmoqda.
XULOSA
O'zbekiston banklaridagi ichki nazorat tizimi va kadrlar bilan bog'liq
muammolar, mamlakat moliya sektorining barqarorligini ta'minlashda muhim
ahamiyatga ega. Banklar moliya tizimining asosiy tarkibiy qismlari bo'lib, ularning
ishonchliligi va samaradorligi iqtisodiyotning umumiy holatiga bevosita ta'sir
qiladi. Shu sababli, ichki nazorat tizimining samaradorligini oshirish va kadrlar
malakasini rivojlantirish masalalari dolzarb hisoblanadi.
Ichki nazorat tizimi bankning faoliyatini nazorat qilish, firibgarlik va boshqa
nojo'ya holatlarni oldini olish, shuningdek, moliyaviy hisobotlarning
ishonchliligini ta'minlash uchun zarurdir. Banklarda ichki nazorat jarayonlari
orqali moliyaviy xavflarni kamaytirish, mijozlarga xizmat ko'rsatish sifatini
yaxshilash va raqobatbardoshligini oshirish mumkin. Biroq, O'zbekiston
banklarida ichki nazorat tizimining kuchsizligi va kadrlar bilan bog'liq muammolar
bu jarayonlarni murakkablashtiradi. Kadrlar bilan bog'liq muammolar banklarda
ichki nazorat jarayonlariga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Xodimlarning malakasi va
tajribasi ko'pincha yetarli darajada bo'lmaydi, bu esa yangi texnologiyalar va
moliyaviy xizmatlar sohasidagi o'zgarishlarga tezda moslashishda qiyinchiliklarga
olib keladi. Banklarda ishlovchi xodimlarning professional malakasini oshirish
uchun ta'lim dasturlarini rivojlantirish zarur. Bu borada banklar o'z xodimlarini
34

doimiy ravishda tayyorlash va ularning malakasini oshirishga e'tibor qaratishlari
lozim.
Shuningdek, kadrlarni saqlash masalasi ham dolzarbdir. Yuqori
o'zgaruvchanlik, ya'ni xodimlarning tez-tez ish joylarini o'zgartirishi, banklarda
tajriba va bilimlarning yo'qolishiga olib keladi. Kadrlarni saqlash va motivatsiya
qilishda muammolar mavjud bo'lishi mumkin, bu esa xodimlarning ishga bo'lgan
qiziqishini pasaytiradi. Banklar samarali rag'batlantirish tizimlarini joriy etishi
zarur, chunki bu xodimlarni saqlash va ularning ish faoliyatini yaxshilashda
muhim rol o'ynaydi. Ichki nazorat jarayonlaridagi kamchiliklar ham banklarning
faoliyatiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Ichki nazorat tizimining kuchsizligi firibgarlik
va boshqa nojo'ya holatlarni oldini olishda to'siqlar yaratadi. Banklarda ichki
nazorat jarayonlari ko'pincha samarali ishlamaydi va bu holat xavf-xatarlarni
oshiradi. Ichki nazorat jarayonlari murakkabligi xodimlarning ish faoliyatini
sekinlashtirishi va samaradorligini pasaytirishi mumkin. Shu sababli, ichki nazorat
jarayonlarini soddalashtirish va aniq belgilangan me'yorlarga asoslangan tizimlarni
joriy etish zarur.
Banklarda risklarni baholash va boshqarishda zamonaviy metodologiyalarni
qo'llashda qiyinchiliklarga duch kelinishi mumkin. Risklarni aniqlash va
boshqarish jarayonida ichki nazorat xodimlarining malakasi ham muhim rol
o'ynaydi. Agar xodimlar yetarlicha malakali bo'lmasa, risklarni aniqlash va
boshqarishda muammolar yuzaga kelishi mumkin. Ichki nazoratning yetarli
bo'lmasligi ham risklarni oshirishi mumkin. Banklarda ichki nazorat xodimlari
malakasini oshirish va ularning ish faoliyatini yaxshilash uchun doimiy ravishda
ta'lim berish zarur.
Bundan tashqari, banklarda ichki nazorat jarayonlarini qo'llab-quvvatlovchi
texnologiyalarni yangilashda qiyinchiliklarga duch kelinishi mumkin. Eskirgan
texnologiyalar nazorat jarayonlarini murakkablashtiradi va samaradorligini
pasaytiradi. Banklar zamonaviy texnologiyalarni joriy etish orqali ichki nazorat
jarayonlarini yanada samarali amalga oshirishlari mumkin. Ma'lumotlarni tahlil
qilishda zamonaviy vositalardan foydalanmaslik ham ichki nazorat jarayonlarini
35

sekinlashtirishi va samaradorligini pasaytirishi mumkin. Banklarda ma'lumotlarni
tahlil qilish uchun ilg'or texnologiyalarni joriy etish zarur, bu esa risklarni aniqlash
va boshqarishda yordam beradi.
O'zbekiston banklari ichki nazorat tizimini mustahkamlash, kadrlarni
rivojlantirish va zamonaviy texnologiyalarni joriy etishga qaratilgan strategiyalarni
ishlab chiqish orqali o'z raqobatbardoshligini oshirishi mumkin. Bu jarayonlar
banklarning moliyaviy xavflarni kamaytirishi, mijozlarga xizmat ko'rsatish sifatini
yaxshilashi va mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishiga hissa qo'shishi
uchun muhimdir.
Banklarda ichki nazorat tizimini takomillashtirish uchun bir nechta takliflar
mavjud:
1. Malakali kadrlarni tayyorlash: Banklar o'z xodimlarini doimiy ravishda malaka
oshirish dasturlariga jalb qilishlari kerak. Bu nafaqat xodimlarning bilim va
ko'nikmalarini oshiradi, balki ularning ishga bo'lgan qiziqishini ham kuchaytiradi.
2. Ichki nazorat jarayonlarini soddalashtirish: Ichki nazorat jarayonlarini
soddalashtirish va aniq belgilangan me'yorlarga asoslangan tizimlarni joriy etish
zarur. Bu xodimlarga o'z vazifalarini yanada samarali bajarishga yordam beradi.
3. Zamonaviy texnologiyalarni joriy etish: Banklar ichki nazorat jarayonlarini
qo'llab-quvvatlovchi zamonaviy texnologiyalarni joriy etish orqali risklarni
aniqlash va boshqarishni yanada samarali amalga oshirishlari mumkin.
4. Risklarni boshqarish metodologiyalarini takomillashtirish: Banklarda risklarni
baholash va boshqarishda zamonaviy metodologiyalarni qo'llash zarur. Bu
jarayonda ichki nazorat xodimlarining malakasi muhim rol o'ynaydi.
5. Kadrlarni rag'batlantirish tizimini rivojlantirish: Kadrlarni saqlash va
motivatsiya qilishda samarali rag'batlantirish tizimlarini joriy etish zarur. Bu
xodimlarni saqlashda muhim rol o'ynaydi.
Umuman olganda, O'zbekiston banklarida ichki nazorat tizimi va kadrlar
bilan bog'liq muammolarni hal qilish uchun kompleks yondashuv talab etiladi.
Ichki nazoratni kuchaytirish, malakali kadrlarni tayyorlash va zamonaviy
texnologiyalarni joriy etish orqali banklar o'z faoliyatlarini yanada samarali amalga
36

oshirishlari mumkin. Bu esa mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishiga
hissa qo'shadi va banklarning raqobatbardoshligini oshiradi. Shu bilan birga,
O'zbekiston banklari xalqaro standartlarga mos keladigan ichki nazorat tizimini
yaratishga e'tibor qaratishi lozim. Buning uchun xalqaro tajribalarni o'rganish va
ularni milliy sharoitga moslashtirish muhimdir. Banklar ichki nazorat tizimini
takomillashtirish orqali nafaqat o'z moliyaviy barqarorligini ta'minlaydi, balki
mijozlarga xizmat ko'rsatishda ham yuqori sifatni ta'minlaydi.
Xulosa qilib aytganda, O'zbekiston banklarida ichki nazorat tizimi va kadrlar
bilan bog'liq muammolarni hal qilish uchun har tomonlama yondashuv zarur. Bu
jarayonlar banklarning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun muhim ahamiyatga
ega bo'lib, mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishiga hissa qo'shadi.
Banklar o'z faoliyatlarini yanada samarali amalga oshirish uchun ichki nazorat
tizimini kuchaytirishga e'tibor qaratishlari lozim, chunki bu nafaqat ularning
raqobatbardoshligini oshiradi, balki moliya sohasidagi ishonchni ham
mustahkamlaydi.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Shodmonov, S. - "Banklarda ichki nazorat tizimi" (ilmiy maqola, 2021)
2. Murodov, B. - "Ichki audit va nazoratning ahamiyati" (kitob, 2020)
3. Xolmatov, A. - "Bank faoliyatida ichki nazorat" (diplom ishi, 2019)
4. Abdulazizov, F. - "Banklarda risklarni boshqarish va ichki nazorat" (ilmiy
maqola, 2022)
5. Jalilov, M. - "Ichki nazoratning asosiy prinsiplari" (kitob, 2018)
6. Rasulov, T. - "Banklarda ichki audit va nazorat" (ma'ruza matnlari, 2021)
7. Qodirov, I. - "O'zbekistonda bank tizimi va ichki nazorat" (ilmiy tadqiqot, 2020)
8. Ergashev, O. - "Ichki nazorat va uning metodlari" (kitob, 2019)
9. Toshpulatov, R. - "Banklarda ichki nazorat: nazariy va amaliy jihatlar" (ilmiy
maqola, 2021)
10. Saidov, A. - "Ichki audit va nazorat tizimlari" (kitob, 2022)
11. Sultonov, E. - "Banklarda ichki nazoratni tashkil etish" (diplom ishi, 2019)
12. Yuldashev, B. - "O'zbekiston banklarida ichki nazorat tizimi" (ilmiy maqola,
2020)
13. Fayzulloyev, K. - "Bank auditining asosiy jihatlari" (kitob, 2021)
38

14. Qayumov, D. - "Ichki nazorat: muammolar va yechimlar" (ilmiy tadqiqot,
2022)
15. Tursunov, X. - "Bank faoliyatidagi ichki nazoratning roli" (ma'ruza matnlari,
2021)
16. “ Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga
o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqidagi qonun 31.03.2016y
39

Tayyor kurs ishi

Sotib olish