Banklarning muammoli kreditlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	3.5MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	13 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Arslonbek Sulaymanov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Dekabr 2024

29 Sotish

Banklarning muammoli kreditlari

Sotib olish

1SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETINING
KATTAQO‘RG‘ON FILIALI
ANIQ VA TABIIY FANLAR FAKULTETI
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VA IQTISODIYOT
KAFEDRASI
Bank ishi va audeti ta’ĺim yo‘nalishi
21.08 guruh talabasi
Safarbayeva Nilufar
Kurs ishi rahbari: Hamidov Doston Rustam o‘g‘li
Mavzu: Banklarning muammoli kreditlari

2MUNDARIJA
KIRISH ..................................................................................................................... 3
I- BOB. BANKLARNING MUAMMOLI KREDITLARNING IQTISODIY
AHAMIYATI VA TURLARI
1.1 Bank muammoli kreditlarning ta’rifi va ahamiyati ............................................ 6
1.2 Muammoli kreditlarning turlari va kelib chiqish sabablari ................................ 14
II- BOB. BANKLARNING MUAMMOLI KREDITLAR BILAN
KURASHISH USULLARI VA ULAR BILAN BOG‘LIQ QONUNIY
REGULYATSIYA
2.1 Banklarda muammoli kreditlarga qarshi kurashish usullari .............................. 24
2.2 O‘zbekistonda va xalqaro tajribada muammoli kreditlarni boshqarish ............. 33
XULOSA ................................................................................................................ 39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI .......................................... 41

3KIRISH
Kurs ishi dolzarbligi: Muammoli kreditlar bugungi kunda nafaqat bank
tizimi, balki butun iqtisodiy tizim uchun jiddiy xavf tug‘diradigan muammolardan
biri bo‘lib qolmoqda. O‘zbekistonda moliya bozorining rivojlanishi, kreditlash
tizimining kengayishi va aholi o‘rtasida qarz olishning ommalashuvi bilan birga,
muammoli kreditlar miqdori ham ortib bormoqda. Bu holat banklar faoliyatiga
salbiy ta'sir ko‘rsatib, ularning moliyaviy barqarorligini pasaytiradi va
iqtisodiyotda ishonchni kamaytiradi.
Muammoli kreditlar tizimida yuzaga keladigan risklar faqatgina banklar
uchun emas, balki davlat iqtisodiyoti uchun ham xavfli. Kreditlar bo‘yicha
to‘lovlarning kechikishi va to‘lanmasligi iqtisodiy o‘sish sur’atlariga to‘sqinlik
qilishi, banklarning likvidligini pasaytirishi va jamg‘arma fondlarini kamaytirishi
mumkin. Shu bilan birga, davlatning moliya tizimi va kredit siyosatini
rivojlantirishda muammoli kreditlar bilan samarali kurashish zaruriyati ortib
bormoqda.
Shu nuqtai nazardan, muammoli kreditlarni kamaytirish va ularni boshqarish
masalalari dolzarb bo‘lib qoladi. O‘zbekistondagi bank tizimi va moliya
muassasalari uchun samarali kredit siyosatini yaratish, kredit risklarini boshqarish
va muammoli kreditlar bilan kurashishning innovatsion usullarini ishlab chiqish
zarur. Shuningdek, xalqaro tajriba va qonuniy tartibotlar asosida O‘zbekistonda
muammoli kreditlarni boshqarish tizimini yaxshilash imkoniyatlarini ko‘rib chiqish
ham dolzarb ahamiyatga ega.
Bularning barchasi amaliyotda faqatgina bozor iqtisodiyoti sharoitida
ishlaydi. Shu sababli ham mamlakatimiz rahbari Sh.M. Mirziyoyev “Agar biz
yurtimizda barqaror iqtisodiyot qurmoqchi bo‘lsak, dunyodagi rivojlangan
mamlakatlar kabi boy va farovon yashamoqchi bo‘lsak, yuzaki emas, balki
qanchalik qiyin va murakkab bo‘lmasin, haqiqiy bozor iqtisodiyotiga o‘tishimiz

4shart. Yagona yo‘limiz shu. Bu – Asosiy qonunimiz talabi. Boshqa yo‘l yo‘q. Biz

5boshlagan islohotlarimizni qat iy davomʼ ettiramiz va ular albatta o‘zining ijobiy
natijasini beradi” deya e’tirof etganlar
Ushbu kurs ishida muammoli kreditlar bilan kurashish usullari, ularning
kelib chiqish sabablari va iqtisodiy ta'siri tahlil qilinadi, bu esa amaldagi
muammolarni hal qilish va moliya tizimini rivojlantirishga yo‘naltirilgan muhim
tavsiyalarni ishlab chiqishga imkon beradi
Kurs ishining maqsadi :muammoli kreditlar tushunchasi, ularning kelib
chiqish sabablari va iqtisodiyotdagi ta'sirini tahlil qilish, shuningdek, muammoli
kreditlar bilan kurashish bo‘yicha samarali usullarni o‘rganishdir. Ishda muammoli
kreditlar bilan bog‘liq moliyaviy va iqtisodiy jarayonlarni o‘rganish orqali, banklar
va moliya muassasalarining kredit siyosatini yaxshilash va kredit risklarini
boshqarish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish ko‘zda tutilgan.
Kurs ishining maqsadi quyidagi asosiy nuqtalarni o‘z ichiga oladi:
1. Muammoli kreditlarning iqtisodiy ahamiyatini aniqlash :
Muammoli kreditlarning banklar faoliyati va iqtisodiyotga ta'sirini tahlil qilish.
2. Muammoli kreditlar turlarini va kelib chiqish sabablarini
o‘rganish: Ularning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladigan omillarni aniqlash.
3. Muammoli kreditlarga qarshi kurashish usullarini o‘rganish:
Kredit portfelini boshqarish, risklarni baholash va kreditlarni qayta tuzish
usullarini tahlil qilish.
4. O‘zbekiston va xalqaro tajribani o‘rganish : Muammoli kreditlar
bilan kurashishda xalqaro moliya tizimi va O‘zbekistondagi amaliyotlarni
solishtirish.
Ushbu maqsadlar orqali kurs ishi muammoli kreditlar bilan bog‘liq
masalalarni chuqurroq tushunishga yordam beradi va iqtisodiy tizimda
barqarorlikni ta'minlash uchun zaruriy tavsiyalarni ishlab chiqishga imkon
yaratadi.

6Kurs ishining obyekti :muammoli kreditlar va ularning banklar, moliya
muassasalari va iqtisodiyotga ta'sirini tashkil etuvchi jarayonlari.
Kurs ishining predmeti : muammoli kreditlar bilan bog‘liq moliyaviy va
iqtisodiy jarayonlar ni tahlil qilish, ularni boshqarish va kamaytirish usullarini
o‘rganish, shuningdek, muammoli kreditlarning bank tizimiga va iqtisodiyotga
ta'sirini aniqlashdan iborat.
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslari: xorijlik yetakchi olimlarning
iste’molchi talabi, unga ta’sir etuvchi omillar borasidagi amaliy ishlanmalari, ilmiy
maqola va konseptual nazariyalari tashkil etadi.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati va o‘zaro mazmunan bog‘langan 2 ta bobdan iborat bo‘lib
umumiy hajmda 41 betni tashkil etadi.

7I- BOB. BANKLARNING MUAMMOLI KREDITLARNI
IQTISODIY AHAMIYATI VA TURLARI
1.1 Banklarda muammoli kreditlarning ta’rifi va ahamiyati
Moliyaviy sektorni izchil isloh qilish davomida qator chora-tadbirlar amalga
oshirildi va natijada ilg‘or bank biznesini yuritish hamda ushbu sektorda raqobat
muhitini kuchaytirish uchun zarur huquqiy shart-sharoitlar yaratildi. Xususan,
xalqaro standartlarga muvofiq keladigan va moliyaviy sohaga xorijiy
investitsiyalar kiritish uchun jozibador huquqiy muhitni yaratadigan O‘zbekiston
Respublikasining
«O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida»gi, «Banklar va bank
faoliyati to‘g‘risida»gi, «Valyutani tartibga solish to‘g‘risida»gi hamda «To‘lovlar
va to‘lov tizimlari to‘g‘risida»gi yangilangan qonunlari qabul qilindi. Shu bilan
birga, bank sohasidagi hozirgi holat tahlili bank sektorida davlatning yuqori
darajadagi aralashuvi, davlat ishtirokidagi banklarda menejment va
tavakkalchiliklarni boshqarish sifatining еtarli emasligi, iqtisodiyotda moliyaviy
vositachilikning past darajasi kabi bank sektorini iqtisodiy yangilanishlar va
jamiyat ehtiyojlariga mos ravishda rivojlantirishga to‘sqinlik qilayotgan qator
tizimli muammolar mavjudligini ko‘rsatmoqda1 . Ayni paytda mamlakatimizda
ham ilmiy- nazariy hamda amaliyotchi olimlar tomonidan "muammoli kredit"
tushunchasi avvalgiga nisbatan ancha ko‘proq bahs va munozaralarga sabab
bo‘lmoqda. Bu albatta, bejizga emas, chunki bugungi kunda respublikamiz tijorat
banklarining kredit portfelida muammoli kreditlarning ulushi, uni kamaytirish
choralari ko‘rilishiga qaramasdan anchagina yuqori foizni tashkil etmoqda.
Bugungi kunda ko‘pgina davlatlar bank tizimida umidsiz qarzlarning ko‘payishi
muammosiga duch kelayotganligi tufayli banklarning muammoli kreditlari bilan
ishlash tizimini takomillashtirish masalalari dolzarbligi hozirgacha muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Shuning uchun kreditorlar bilan bir qatorda mijozlar
tomonidan kreditni qaytarish bo‘yicha o‘z yechimini topmagan muammolar
mavjud.

8Ilmiy adabiyotlarda muammoli kreditlar bo‘yicha turli xilma-xil ta‘riflar
berilgan. Ayrim adabiyotlarda, muammoli kredit deganda ob‘ekti, sub‘ekti va

9ta‘minotiga nisbatan bank tomonidan shubha paydo bo‘lgan kredit tushunilsa,
ayrim adabiyotlarda muammoli kreditlar deganda, ―qarz oluvchi bir yoki bir
necha to‘lovlarni amalga oshirmaganligi yoki kredit ta‘minoti qiymatining
pasayishi kreditni muammoli kreditlar turkumiga o‘tishini anglatadi deya ta‘rif
berilgan.
Tijorat banklarida muddati o‘tgan kreditlar bilan ishlash va ularning
portfelini boshqarish samaradorligini oshirish masalalari bir qator xorijiy
olimlarning ilmiy tadqiqotlarida o‘rganilgan va kredit portfeli tushunchasini uning
mohiyatiga berilgan ta‘riflarda ifodalangan. Masalan amerikalik iqtisodchilar Kris
J. Barlton, Diana Mak Noton kredit portfeli - bu kreditlarni turkumlashni o‘z ichiga
oladi deb ta‘riflashadi. O‘z o‘rnida, bank sektorining ichki va tashqi ish faoliyatlari
ITlarning rivojlanishi bilan yanada rivojlanib bormoqda va bu eng katta ta‘sir
qilgan soha sifatida bank tizimini ko‘rsatish mumkin. Shuningdek, N.
Sokolinskaya ―kredit portfeli qisqa va uzoq muddatli kreditlar yig‘indisidan
iborat deb ta‘riflaydi va muammoli kreditlarni boshqarish masalasiga alohida‖
to‘xtalib o‘tadi. Bu ta‘rifda asosiy e‘tibor kreditning muddatiga qaratilgan bu holat
kredit holatini va mohiyatini to‘liq ochib bermaydi. Chunki, bank tomonidan
berilgan kreditlarning muddatini belgilab qo‘yilishi va unga rioya qilinishi faqat
kredit klassifikatsiyasi sifatini aniqlashda muhim omil bo‘lishi mumkin.
O‘zbekistonlik iqtisodchi olimlar ham bu borada qator izlanishlarni olib borishgan,
xususan, Sh.Z.Abdullaevaning fikriga ko‘ra, banklarning muddati o‘tgan kreditlari
– bu turli xil kredit risklariga asoslangan muayyan mezonlarga qarab turkumlangan
kreditlarning qaytarilishida yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar bo‘lib, asta sekin umumiy
bank aktivlarining standart holatiga tasir qiladi deb aytadi. Uning turli shakllarida
kreditorning belgilangan qarzni kech to‘lashi yoki to‘liq to‘lamasligi va bunda vaqt
omilining suistemol qilinishi biz yuqorida so‘z yuritayotgan masala obyekti bo‘lib
xizmat qiladi. Shuningdek, banklar faoliyatida kredit operatsiyalari asosiy o‘rinni
egallagani uchun ularning kredit paketlarini to‘g‘ri tashkil qilish banklarning
samarali va barqaror faoliyat ko‘rsatishi uchun imkoniyat yaratib beruvchi asosiy
omillardan biri hisoblanadi. Kredit operatsiyalarini olib borishda yo‘l qo‘yilgan

10kamchiliklar banklar daromadining kamayishiga, ba‘zi hollarda ularning
sinishiga olib kelishi

11mumkin. Shu sababli, banklarning kredit portfeli va uning sifatini nazorat qilib
borish tijorat banklari samarali faoliyatining garovidir .
Yuqorida o‘rganilgan holatlarga asoslanib, respublikamiz tijorat banklarida
muddati o‘tgan kreditlarni boshqarish samaradorligini oshirish yo‘llari yuzasidan
izlanishlar olib borilishini doimo dolzarb deb hisoblaymiz
Mazkur tadqiqotda statistik jadval va grafiklar, analitik taqqoslash, mantiqiy
va taqqoslama tahlil, guruhlash usullari hamda mavzuga oid xorijiy va mahalliy
olimlarning tadqiqot ishlaridan keng foydalanilgan. Shuningdek maqolaning
nazariy va uslubiy asosi sifatida umumiqtisodiy adabiyot hamda ilmiy maqolalar,
iqtisodchi olimlarning tijorat banklarida muddati o‘tgan kreditlarni samarali
boshqarish masalalari bo‘yicha izlanishlari, olimlar va soha vakillari bilan suhbat,
ularning yozma va og‘zaki fikr-mulohazalarini tahlil qilish, ekspert baholash,
jarayonlarni kuzatish, iqtisodiy hodisa va jarayonlarga tizimli yondashuv, muallif
tajribalari bilan qiyosiy tahlil o‘tkazish orqali tegishli yo‘nalishlarda xulosa, taklif
va tavsiyalar berilgan. Mavzuni o‘rganish jarayonida umumiqtisodiy usullar bilan
bir qatorda ma‘lumotlarni tizimlash bo‘yicha maxsus yondashuvlar, ya‘ni
taqqoslash, nazariy va amaliy materiallarni jamlash hamda tizimli tahlil kabi
usullar qo‘llanilgan
Fikrimizcha, muammoli kredit deganda, "substandart", "shubhali" va
"umidsiz" kreditlar sifatida tasniflangan kreditlar tushuniladi. O‘zining iqtisodiy
mohiyatiga ko‘ra, muammoli kreditlar kredit risklarining amaldagi yaqqol
namoyon bo‘lishining natijasidir, chunki bu bank tomonidan kredit risklarini
to‘g‘ri boshqara olmaslik oqibati bo‘lib hisoblanadi. "Muammoli kredit"
tushunchasi "kredit risklari" kategoriyasi bilan bevosita bog‘liqdir. Shu sababli
muammoli kreditlar mohiyatini ochib berishda bank kredit risklarining iqtisodiy
mazmuniga to‘xtalib o‘tish o‘rinli bo‘ladi. Bu yuqorida qo‘yilgan maqsadga
erishishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Tijorat banklarida vujudga keladigan kredit
riskining asosiy qismi mamlakatdagi ayrim bir tarmoqdagi mahsulotga bo‘lgan
talab va ishlab chiqarishning pasayib ketish ehtimoli bilan uzviy bog‘liqdir.
Bularga qo‘shimcha sifatida bank kredit riski darajasiga quyidagi omillar ta‘sir

12etadi desak xato bo‘lmaydi: - bank kredit faoliyatining iqtisodiyotdagi
o‘zgarishlarga tez moslashadigan, shuningdek o‘z

13mahsulotiga elastik talabga ega bo‘lgan qaysidir bir tarmoq yoki doirada to‘planish
darajasi. Bu bank mijozlarining ma‘lum tarmoqlarda yoki geografik hududlarda,
ayniqsa, bozor o‘zgarishlariga ta‘sirchan to‘planish darajasi bilan bog‘liqdir; -
bank faoliyatining kam o‘rganilgan, yangi noan‘anaviy tarmoq va doiralarda
shakllanish darajasi; - bank amaliyotiga yangi xizmat turlarini qisqa muddat
davomida ko‘p miqdorda tatbiq etilishi yangi bank xizmatlariga bo‘lgan talabning
ozligidan bank salbiy natija olishi mumkin; - yaqin muddat ichida yangi jalb
qilingan mijozlarning katta qismini tashkil qilishi; - kredit va boshqa bank
shartnomalarining katta qismining o‘zi ma‘lum bir qiyinchiliklarni boshdan
kechirayotgan mijozlarga to‘g‘ri kelishi va boshqalar. Amaldagi qonunchilikda
bank kredit portfeli muntazam ravishda tahlil va audit qilinishi ko‘rsatib o‘tilgan
bo‘lib, bunda kredit sifatini aniqlash bilan bir qatorda kreditlash jarayonini
boshqarish sifatini baholash, jumladan, tasdiqlangan kredit siyosatiga va kredit
hujjatlarini rasmiylashtirish jarayonlariga, garovni rasmiylashtirish va baholash,
kreditlashga doir vakolatlarni taqsimlash, qonunchilik me‘yorlariga rioya qilishga
muvofiqligini ta‘minlashga
e‘tibor qaratilishi lozim. O‘zbekistan Respublikasi Markaziy banki boshqaruvi
tomonidan 9 noyabr 1998 yilda tasdiqlangan №242-sonli «Aktivlar sifatini
tasniflash, mumkin bo‘lgan yo‘qotishlar bo‘yicha tijorat banklari tomonidan
zaxiralar tashkil qilish va undan foydalanish qoidasi»ga asosan tijorat banklari
tomonidan beriladigan kreditlar yuqorida keltirilgan mezonlar bo‘yicha «yaxshi»,
«standart», «substandart», «shubhali», «umidsiz» yoki ishonchsiz kreditlarga
tasniflanadi. Aktivlar sifati bo‘yicha tasniflanib, har hisobot davrida ehtimoliy
yo‘qotishlarga qarshi zaxiralar tashkil qilinib boriladi. Bu zaxiralar bankning
taqsimlanmagan foydasi hisobidan kredit qo‘yilmasining o‘sha davrdagi qoldig‘iga
nisbatan shakllantiriladi.
Yuqoridagilarga qo‘shimcha ravishda muammoli kreditlarning kelib chiqish
sabablari turlicha bo‘lishi mumkin. Jahon banki ma‘lumotlariga ko‘ra, banklarning
muammoli kreditlarini yuzaga kelishida ichki omillar 67 foiz yo‘qotishlarga sabab
bo‘ladi. Bu ko‘rsatkich tashqi omillar bo‘yicha bor yo‘g‘i 33 foizni tashkil etadi.

14Ichki omillarga ta‘minotning еtishmasligi 22 foizni, ssuda buyurtmasini
o‘rganishda

15axborotning noto‘g‘ri baholanishi 21 foizni, operatsiya nazoratining zaifligi,
hamda dastlabki ogohlantiruvchi belgilarni o‘z vaqtida aniqlanmasligi va ular
yuzasidan tegishli choralarning ko‘rmasligi 18 foizni, garov ta‘minoti sifatining
pastligi 5 foizni, shartnomada ko‘rsatilgan ta‘minotni olish imkoniyatining yo‘qligi
1 foizni tashkil etgan. Tashqi omillarga esa kompaniyaning bankrot bo‘lishi 12
foizni, korxona moliyaviy nazoratining kuchsizligi 11 foizni, kompaniyaning
bozorda o‘z o‘rnini yo‘qotishi va ichki ijtimoiy muammolar 6 foizni, o‘g‘irlik,
muttahamlik 4 foizni jahon banki hisobkitoblariga ko‘ra tashkil etgan O‘zbekiston
Respublikasi bank tizimida aktivlar bo‘yicha ehtimoliy zaxiralar yaratish
borasidagi amaldagi me‘yoriy hujjatlarga tegishli o‘zgartirishlar kiritilgan.
Jumladan, 2020-yil 13 iyunda Markaziy bank Boshqaruvining «Aktivlar sifatini
tasniflash, tijorat banklari tomonidan ular bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni
qoplash uchun zaxiralarni shakllantirish va undan foydalanish tartibiga
o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi 34/5- sonli qarori qabul
qilingan
Statistik ma‘lumotlarga qaralganda joriy yilda tijorat banklarining
muammoli kreditlari biroz kamayib 17,1 trln so‘mni tashkil etdi. Muammoli
kredit ulushi
―O‘zagroeksportbank"da kamaygan bo‘lsa, ―Ravnaq bank"da 72,3%ga yetgan.
Markaziy bank joriy yilning 1-oktabr holatiga tijorat banklarining muammoli
kreditlari (NPL) to‘g‘risida statistikani e‘lon qildi. www.worldbank.orgning 2022-
yildagi ma’lumotlari asosida Muammoli kreditlar hajmi biroz kamayib 17,1 trln
so‘m ya‘ni 4,7%ni tashkil etadi. Sentabr oyida ularning ko‘rsatkichi 17,4 trln so‘m
edi. Shundan 14,7 trln so‘mi davlat ulushi mavjud banklarga, qolgan 2,3 trln so‘mi
xususiy banklar hissasiga to‘g‘ri keladi. Banklarning jami kreditlar ulushi hisobida
eng muammoli kreditlar ―O‘zagroeksportbank"da kuzatildi. Mazkur bankning
kredit portfeli jami 8 mlrd so‘mni tashkil etib, muammoli kredit ulushi 7 mlrd so‘m
— 91,9%ga yetgan. Sentabr oyida mazkur bankning muammoli kreditlari 94,9%ni
tashkil etgandi. Xususiy banklardan ―Turkiston bank‖ hamda ―Hi-Tech
bank"ning muammoli kredit ulushi 95% va 93,8%ni tashkil etdi. Shuningdek,

16―Ravnaq bank"ning ham muammoli kreditlar hajmi 72,3%ga yetgan. O‘tgan oyda
bu ko‘rsatkich 58,5%ni tashkil etgandi. Tijorat banki sifati «substandart»
deb

17tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq)
summasining o‘n foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim. Asosiy qarz
va foizlar bo‘yicha muddati o‘tgan qarzdorlik mavjud bo‘lib, uning muddati 90
kundan oshmagan bo‘lsa, u qoniqarsiz deb tasniflanadi. Tijorat banki sifati
«qoniqarsiz» deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz
(qoldiq) summasining yigirma besh foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi
lozim. Quyida keltirilgan omillardan hech bo‘lmaganda bittasi mavjud bo‘lsa,
aktivlarning sifati «shubhali» deb tasniflanadi: -«qoniqarsiz» aktivlarning hech
bo‘lmaganda birorta ko‘rsatkichi, shuningdek ayrim boshqa salbiy tavsiflari
mavjud bo‘lsa (bozorda oson sotiladigan ta‘minotning mavjud emasligi yoki
ta‘minlanmagan aktivlarning mavjudligi yoxud qarz oluvchining bankrot deb e‘lon
qilinishi); -yaqin kelajakda aktivning qisman to‘lanish ehtimoli mavjud bo‘lsa;
Asosiy qarz va foizlar bo‘yicha 90 kundan ortiq lekin, 180 kundan oshmagan
muddati o‘tgan qarzdorlik mavjud bo‘lsa u holda ushbu aktiv shubhali deb
tasniflanadi va aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq)
summasining ellik foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim. Asosiy
qarz va foizlar bo‘yicha 180 kundan ortiq kunga muddati o‘tgan qarzdorlik mavjud
bo‘lsa, ushbu aktivlar «umidsiz» deb tasniflanadi. Tijorat banki sifati «umidsiz»
deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq)
summasining yuz foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim. Shuningdek,
yangi kiritilgan o‘zgartirishlarga ko‘ra, Markaziy bank tijorat banklari kredit
portfelini tahlil qilgan holda, tijorat banklariga qo‘shimcha ravishda aktivlar
bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarga qarshi zaxiralar shakllantirish yuzasidan ijro
etilishi majburiy bo‘lgan ko‘rsatmalar yuborishi mumkin. Bundan tashqari, yangi
kiritilgan o‘zgartirishlar va qo‘shimchalarga ko‘ra, bank tomonidan ajratilayotgan
barcha kreditlar bo‘yicha to‘lovlar kredit shartnomasining butun amal qilish
muddatiga taqsimlangan holda bo‘lib-bo‘lib to‘lanishi belgilab qo‘yildi. Ushbu
qoida banklarda muammoli kreditlarning paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik
yuzasidan ogohlantiruvchi belgi sifatida xizmat qiladi. Shu bilan birgalikda,
kiritilgan o‘zgartirishlarga ko‘ra, tijorat banklari o‘z aktivlari sifatini tasniflash

18bo‘yicha bir qator yangiliklar kiritildi Jumladan, eski qoidalarga ko‘ra, 30
kungacha to‘lov muddati o‘tgan kreditlar «standart», 90 kungacha to‘lov muddati
o‘tgan kreditlar «substandart» va 180 kundan ortiq kunga to‘lovi kechiktirilgan
kreditlar
«umidsiz» sifatida tasniflangan bo‘lsa, yangi tartibga ko‘ra shartnoma muddatida
to‘lanmagan va grafik bo‘yicha asosiy qarz va foizlar bo‘yicha oraliq to‘lovlar 180
kundan kechiktirilgan barcha kreditlar «umidsiz» sifatida tasniflanadi. Bugungi
kunda respublikamizda tijorat banklari kredit qo‘yilmalari еtarli darajada
diversifikatsiyalangan bo‘lib, respublika bank tizimida iqtisodiyot tarmoqlari
faoliyati bilan bog‘liq xatarlar mo‘tadil darajada shakllangan. Xususan, 2021
yilning 1 yanvar holatiga tijorat banklari kredit qo‘yilmalarining 50,9 foizi sanoat,
10,7 foizi transport va kommunikatsiya sohasi, 9,3 foizi jismoniy shaxslar, 3,7
foizi savdo va umumiy xizmat ko‘rsatish sohasi, 4,3 foizi qishloq xo‘jaligi
sohasiga hamda 3,1
foizi qurilish sohasi hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. Shuningdek 2022- yilning yanvar-
mart oylarida tijorat banklari kreditlari va boshqa qarz mablag‘lari hisobidan 5,5
trln. so‘m asosiy kapitalga investitsiyalar o‘zlashtirilib, 2021- yilning mos davriga
nisbatan 115,4 % ni tashkil etdi.Respublika bo‘yicha asosiy kapitalga
o‘zlashtirilgan jami investitsiyalardagi tijorat banklari kreditlari va boshqa qarz
mablag‘lari hisobidan o‘zlashtirilgan investitsiyalarning ulushi 2021- yilning mos
davridagi ko‘rsatkichga nisbatan 1,0 % punktga kamayib, 11,0 % ni tashkil etdi.
Bizning fikrimizcha mamlakatimiz tijorat banklari tomonidan berilgan
kreditlarni muammoli kreditlarga aylanmasligini oldini olish maqsadida quyidagi
takliflarni keltirish maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz: - banklarga kredit uchun
kelib tushgan arizaga atroflicha yondashuv, ya‘ni daslabki monitoringni to‘g‘ri va
mukammal amalga oshirish. Bu еrda birinchi navbatda mijozning xarakteriga,
uning moliyaviy ahvoliga, biznes hamkorlari orasidagi mavqeiga hamda ushbu
sohadagi tajribasiga asosiy e‘tiborni qaratish; - kredit arizasini ko‘rib chiqilayotgan
davrda mijoz tomonidan bankka takdim etayotgan hujjatlar to‘plamining
to‘liqligini va ularning to‘g‘riligini tekshirish. Kredit bo‘limi xodimi tomonidan

19mijozning moliyaviy ahvoli chuqur tahlil etilishi va xolisona baho berilishi zarur; -
kredit ajratilgan davrdan boshlab, mijozning biznes-rejasi bo‘yicha amalga
oshirayotgan

20ishlarini, hisobraqamidagi mablag‘lari aylanmasini doimiy ravishda nazorat qilib
borish, muddati o‘tgan debitorlik-kreditorlik qarzdorliklariga yo‘l qo‘ymaslik
choralarini ko‘rish; - kredit ta‘minoti sifatida taqdim etilgan mol-mulkni saqlash va
ekspluatatsiya sharoitini doimiy ravishda nazorat qilib borish; - kredit ta‘minoti
sifatida uchinchi shaxsning kafillik shartnomasi taqdim etilgan bo‘lsa,kafilning
moliyaviy hisobotlarini har chorakda bir marotaba tahlil qilib uning to‘lov
qobiliyatini o‘rganib borish; - korxonaning mol-mulkini baholashda bankning
mulkni baholash bo‘yicha mutaxassisiga ko‘proq imkoniyatlar yaratib berish.
1- rasm. Muammoli kreditlar hajmini minimallashtirish mexanizmlari
Erta aralashuv (Early Intervention). O‘z vaqtida monitoring va kuzatuvlarni
olib orish, banklarda kreditlar monitoringining mustahkam tizimini yaratish orqali
muammoli kreditlarning vujudga kelishi va mijozlarida yuzaga kelayotgan
qiyinchilik belgilarini erta aniqlash imkonini beradi. Erta aniqlash banklarga
kreditlarning NPLga aylanishining oldini olish uchun ta’sirchan choralar ko‘rish
imkonini beradi. Qarz oluvchilar moliyaviy qiyinchiliklarga duch kelganda,
banklar qarz oluvchilarning o‘zgaruvchan sharoitlarini hisobga olgan holda, kredit
shartlarini, foiz stavkalarini va to‘lov jadvallarini qayta ko‘rib chiqish, kredit

21shartlarini o‘zgartirish, kutish va kredit shartnomasini qayta tuzish variantlarini
taklif qilishlari mumkin. Undan tashqari qarz oluvchilarga kredit bo‘yicha
maslahat xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini berish, ularga moliyaviy
qiyinchiliklarni engish va kredit to‘lovlarini qaytarish uchun strategiyalarni ishlab
chiqishda yordam beradi.
Risklarni boshqarish (Risk Management). Samarali risklarni boshqarish
siyosati orqali banklar kredit jarayonining barcha jihatlarini, ya’ni kelib chiqishdan
tortib to undirish va undirishgacha bo‘lgan masalalarni qamrab oluvchi risklarni
boshqarish bo‘yicha keng qamrovli siyosatlarni ishlab chiqishi va amalga oshirishi
kerak. Banklarda muntazam stress testlardan o‘rkazish, bu esa banklarga salbiy
iqtisodiy stsenariylar ostida kredit portfellari qanday ishlashini baholashga yordam
beradi. Bu banklarga potentsial zaif tomonlarini aniqlash va favqulodda vaziyatlar
rejalarini ishlab chiqish imkonini beradi.
Normativ muvofiqlik (Regulatory Compliance). Banklar ichun prudentsial
me’yorlar banklar faoliyatini tartibga soluvchi organlar tomonidan o‘rnatilgan
prudentsial me’yorlarga, shu jumladan kapitalning yetarliligi to‘g‘risidagi
talablarga, aktivlar sifatini tasniflash va aktivlar bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni
qoplash uchun zaxiralar shakllantirish bo‘yicha yo‘riqnomalarga va stress testlari
topshiriqlariga rioya qilishlari kerak.
Banklar nazorat qiluvchi organlarga NPL va kredit sifati ko‘rsatkichlari
to‘g‘risida aniq va shaffof hisobot taqdim etishi kerak, bu esa tartibga soluvchi
organlarga tizimli risklarni samarali nazorat qilish va hal qilish imkonini beradi.
1.2 Muammoli kreditlarning turlari va kelib chiqish sabablari
So‘nggi yilarda tijorat banklarida aktivlar hajmining o‘sish tendensiyasi
hukm surayotgan bir vaqtda, ularning sifati (shu jumladan kreditlar) hamda
banklarning kredit risklarini boshqarish qobiliyatini doimiy takomillashtirish
taqoza etilmoqda va bu o‘z navbatida eng dolzarb masalalardan biri bo‘lib
qolmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev

22ta’kidlaganidek, “muammoli kreditlarni

23qaytarish banklarning imkoniyatlarini yanada kengaytirishini, ularni undirish
bo‘yicha banklar, qarzdor korxonalar, kompaniya va uyushmalar, hududlar
rahbarlari birgalikda ish olib borishi zarurligi lozim”. Hozirgi davrda
mamlakatimizda ilmiy-nazariy hamda amaliyotchi olimlar tomonidan “muammoli
kredit” tushunchasi avvalgiga nisbatan ancha ko‘proq bahs va munozaralarga
sabab bo‘lmoqda. Bu albatta, bejizga emas, chunki bugungi kunda respublikamiz
tijorat banklarining kredit portfelida muammoli kreditlarning ulushi, uni
kamaytirish choralari ko‘rilishiga qaramasdan anchagina yuqori foizni tashkil
etmoqda. Xozirda jahon iqtisodiyotining globallashuvi oqibatida ko‘pgina davlatlar
bank tizimida umidsiz qarzlarning ko‘payishi muammosiga duch kelayotganligi
tufayli banklarning muammoli kreditlari bilan ishlash tizimini takomillashtirish
masalalari hozirgacha muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shuning uchun kreditorlar
bilan bir qatorda mijozlar tomonidan kreditni qaytarish bo‘yicha o‘z yechimini
topmagan muammolar mavjud.
Bizga ma’lumki, muammoli kreditlarning yuzaga kelishi kredit riskining
ta’siri bilan bog‘liq bo‘lib, natijada bank qarz oluvchining kredit shartnomasi
bo‘yicha o‘z majburiyatlarini o‘z vaqtida va to‘liq qaytara olmasligi va bank
bunday qarz oluvchilarga kredit berish bilan bog‘liq zararlarni keltirib chiqarishi
mumkinligidan xavotirda bo‘ladi. Shuning uchun bank amaliyotida muammoli
kreditlar ko‘pincha past sifatli kreditlar deb yuritiladi. Muammoli kreditlarning bu
talqini muammolarni yuzaga kelishi natijasidagi yo‘qotishlarga qaratiladi. Biroq,
har bir muammoli kredit ham yo‘qotishlar bilan yakun topmaydi. Bankning
vazifasi esa ehtimoliy yo‘qotishlarning oldini olish, yoki minimallashtirishdan
iboratdir. Xususan, banklarning kredit uchun resurslar jamlashdagi faolligi, aholi
va yuridik shaxslarning bo‘sh mablag‘larini bank depozitlariga, birinchi navbatda,
muddatli va jamg‘arib boriladigan depozitlarga jalb qilish ishlari yetarli emasligi,
tijorat banklari ustav kapitali asosan davlat ulushi hisobiga oshirilib, xususiy sektor
mablag‘lari deyarli yo‘naltirilmagani asosiy muammolardan biri bo‘lib qolmoqda.
Shuningdek, tashkil etilgan kuzatuv kengashlari banklarning strategik rivojlanish
yo‘nalishlarini

24belgilash va faoliyatini yaxshilash bo‘yicha yetarli ish olib bormayapdi. Davlat
tasarrufidagi banklarning kuzatuv kengashlari faoliyatini tanqidiy o‘rganish va
moliya muassasalari faoliyatini takomillashtirish uchun xorijdan yuqori malakali
mutaxassislarni jalb etish bo‘yicha tizimli ishilar olib borilmoqda. Hukumat
tomonidan pul-kredit siyosatining samarali qo‘llaniladigan foiz instrumentlari
turlarini kengaytirish, tijorat banklari tomonidan foiz stavkalarini shakllantirish,
shu jumladan, kreditlar bo‘yicha bozor mexanizmlarini keng joriy etishda
normativ- huquqiy hujjatlarni qayta ko‘rib chiqish zarur. Natijada aholi va
tadbirkorlik subyektlarining bank tizimiga ishonchini kuchaytirish, banklar bilan
tadbirkorlik subyektlari o‘rtasida samarali va o‘zaro manfaatli munosabatlarni
ta’minlash borasida mavjud to‘siqlarni bartaraf etishga qaratilgan huquqiy
hujjatlarni ixtisoslashgan xalqaro moliya institutlari xulosalarini inobatga olgan
holda qayta ishlab chiqish lozim. Mamlakatimizda pul-kredit siyosatining samarali
qo‘llaniladigan turlarini kengaytirish, banklar bilan aholi va tadbirkorlik
subyektlari o‘rtasida samarali, o‘zaro manfaatli munosabatlarni ta’minlash
borasida mavjud to‘siqlarni bartaraf etish muhim ahamiyat kasb etadi. Bankdan
qarz oluvchilar kechiktirilgan muddatlardan tashqari ketma-ket to‘lovlarni o‘tkazib
yuborsa, bu holat bank tilida “kredit defolti” deb hisoblanadi. Kechiktirilgan to‘lov
yoki qarzni to‘lash qarz oluvchilarning kredit ballarini sezilarli darajada
pasaytiradi. Bu qarz oluvchining kredit tarixida doimiy ko‘rsatkichga aylanadi.
Kredit tarixining yomonligi esa, qarz oluvchiga kelajakdagi ishlarini rivojlantirish
uchun olmoqchi bo‘lgan kreditlarni kafolatlashni qiyinlashtiradi.
Odatda tijorat kreditlari 90 kunlik muddat bilan beriladi, iste’mol kreditlari
qarz oluvchilarga to‘lovlarni to‘lash uchun 180 kun vaqt beradi. Belgilangan
muddatdan tashqari, qarz muammoli kredit sifatida tasniflanadi. Muammoli
kreditlar hajmi qancha ko‘paysa, bank tizimi uchun jiddiy to‘siqlarni hosil qiladi.
Bu muammoli kreditlar pul oqimiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Har bir bank o‘zining
kreditlash tarixida muammoli kreditlar bilan shug‘ullanishga majburdir. Bugungi
kunda bank ko‘plab kredit turlarini mijozlarga taklif qiladi, xususan, tijorat

26va iste’mol kreditlari eng keng tarqalgan. Tijorat kreditlari korxona va
kompaniyalarga, iste’mol kreditlari esa jismoniy shaxslarga maishiy texnika va
xo‘jalik uchun zarur bo‘lgan predmetlarni xarid qilish uchun beriladi. Kredit olish
oson, berish ham oson, lekin kreditlarni belgilangan tartibga qaytarish grafigi
mavjud, o‘z vaqtida qaytarilmagan taqdirda ma’lum bir kechiktirish muddati
mavjud. Bu muddatdan keyin qarz muammoli kreditga aylanadi. Har bir bankda
muammoli kreditlar nisbati mavjud. Banklar bu nisbatni past darajada ushlab
turishga harakat qilishadi. Shunga qaramay, doimiy muammo kreditlarning kichik
bir qismi to‘lanmasligida bo‘lib turadi. Maslan, shartnomada ko‘rsatilgan kunda
qarz oluvchi foizini to‘lay olmasa, bu har qanday qonuniy sabablarga ko‘ra
o‘rganilishi mumkin – moliyaviy qiyinchiliklar, biznesdagi yo‘qotishlar, tabiiy
ofatlar, pandemiyalar yoki to‘satdan shaxsiy xarajatlar kabi vajlar bo‘lishi mumkin.
Biroq, muammoli to‘lov tarixi qarz oluvchining kredit qobiliyatiga – past
kredit ballariga keskin ta’sir qiladi. To‘lov muddatini o‘tkazib yuborgan qarz
oluvchilar darhol defolt hisoblanadi, degan noto‘g‘ri tushuncha mavjud. Aslida,
qarz oluvchi oylik to‘lovlarni ketma-ket o‘tkazib yuborsa, bank ular bilan
bog‘lanib, bo‘lib-bo‘lib to‘lashni so‘raydi. Bank kreditni qayta tashkil qiladi – bu
yordam qarz oluvchi moliyaviy barqaror bo‘lgunga qadar ijobiy imkoniyat
hisoblanishi mumkin. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, qarz oluvchi yangi kredit olish
uchun murojaat qilganda, oldingi to‘lovlarni kechiktirish qiyinchiliklarga olib
keladi – kreditorlar sanksiya berishdan oldin ikkilanishadi. Bundan tashqari, kredit
ballarini muntazam ravishda to‘lash orqali yaxshilash uchun ko‘p vaqt talab etiladi.
Muammoli kredit hisobotlarini tahlili shuni ko‘rsatadiki, to‘liq kredit to‘lash
kamdan-kam hollarda sodir bo‘ladi.
Bunday vaziyatlarda bank kredit turiga qarab katta zarar ko‘radi. Masalan,
agar kredit garov ta’minotidan foydalangan holda ruxsat etilgan bo‘lsa, bank
mulkni hibsga olishi yoki asosiy aktivni sotishi mumkin. Ammo garovsiz kreditlar
(garovsiz) kreditor uchun katta xavf hisoblanadi. Natijada garovsiz kreditlar
bo‘yicha foiz stavkalari nisbatan yuqori ko‘tarilishiga sabab bo‘ladi. Olib borilgan

27tahlillarimizga ko‘ra, 2022-yil davomida O‘zbekiston tijorat banklaridagi
muammoli kreditlar jami 2 trln. 353,8 mlrd. so‘mga kamaygan va yil yakunida 13
trln. 992,4 mlrd. so‘mni tashkil etgan. Bunda kredit portfeli yil avvaliga nisbatan
qariyb 20 foizga o‘sgan bo‘lsa-da, tizim bo‘yicha muammoli kreditlar ulushi yil
boshidagi 5,02 foizdan yil yakuniga kelib 3,591 foizga tushgan.
Davlat banklaridan deyarli barchasida muammoli kreditlar ulushi kamaygan
(jami davlat banklari bo‘yicha 5,38 foizdan 3,89 foizgacha kamaygan). NPL
ulushini yil avvaliga nisbatan sezilarli kamaytirgan Xalq banki (–7,75 foiz) va
Aloqabankni (–2,03 foiz)ni alohida qayd etish mumkin. Shuningdek miqdor
jihatdan O‘zmilliybankda (–667,2 mlrd. so‘m) va O‘zsanoatqurilishbankda (–270,8
mlrd. so‘m) muammoli kreditlar sezilarli kamaygan. O‘zagroeksportbankda
muammoli kreditlar yil boshidagi 55,48 foizdan yil yakuniga kelib 96,29 foizga
chiqqan (bank kredit portfeli 30,1 mlrd. so‘mdan 6,2 mlrd. so‘mga kamayib
ketganini e’tiborga olish lozim).
Boshqa banklarda muammoli kreditlar ulushi 2,81 foizdan 2,06 foiz
darajasigacha tushgan. Muammoli kreditlar Ravnaqbankda (+112,4 mlrd. so‘m,
+48,41 foiz), Trastbankda (+81,3 mlrd. so‘m, +1,93 foiz), Tenge bank (+59,9 mlrd.
so‘m, +0,30 foiz), Anorbank (+47 mlrd. so‘m, +1,55 foiz), Madad Invest bank
(+14,5 mlrd. so‘m, +8,07 foiz) hamda Davr bank (+26,6 mlrd. so‘m, +0,56
foiz)larda muammoli kreditlar ulushi sezilarli ortgan. Boshqa banklar orasida
Aziya Alyans bank (–113,2 mlrd. so‘m), Invest Finans bank (–30,2 mlrd. so‘m),
Ipak Yo‘li bank (–72,2 mlrd. so‘m), Hamkorbank (–37,7 mlrd. so‘m) hamda
Kapital bank (–53,6 mlrd. so‘m) biroz faol bo‘lishgan.
Muammoli kreditlarning miqdoran kamayishi ularning to‘liq so‘ndirilganini
anglatmasligi mumkin. Markaziy bank ma’lumotlariga ko‘ra, 2023-yilning-iyun
oyi davomida O‘zbekistondagi tijorat banklarining muammoli kreditlari qoldig‘i
qariyb 336 mlrd.so‘mga kamaygan va yarim yillik yakuni (1-iyul holatiga) NPL
qoldig‘i 14 trln 303 mlrd so‘mni tashkil etgan. Muammoli kreditlar ulushi 3,38 foiz
(iyud oyiga nisbatan 0,11 foizga kam) darajasida qayd etilgan. Muammoli

29qoldig‘ining miqdoriy kamayishi asosan davlat banklari, xususan O‘zmilliybank (–
140,6 mlrd so‘m), Agrobank (–52,6 mlrd so‘m), Turonbank (–53 mlrd so‘m),
Asakabank (46,1 mlrd so‘m) va O‘zsanoatqurilishbank (–37 mlrd so‘m) hissasiga
to‘g‘ri kelgan.
Davlat ulushi sotilgan Ipoteka bankda muammoli kreditlar-iyun oyi
davomida 64,5 mlrd so‘mga ortgan. Shuningdek, Ipak yo‘li bankda (+21,3 mlrd
so‘m) va TBC bankda (+9,3 mlrd so‘m) muammoli kreditlar qoldig‘i nisbatan
ko‘paygan.
Kreditning turlari asosan uning mohiyatini aniqroq tushunish imkoniyatini
beradi. Shu bilan birga, ta’kidlash joizki, kreditning nafaqat turlari va shakllari
o‘rtasida, balki tasniflanishi ham ulardan ajralgan holda o‘rganilishi maqsadga
muvofiq hisoblanadi. Kredit an’anaviy ravishda qator belgilarga qarab tasniflanishi
mumkin. Xususan, kredit qarzdor va kreditor toifasi bo‘yicha (1), kreditni taqdim
etish muddatiga qarab (2) va kreditni berish shakllariga (3) qarab tasniflanadi.
Muammoli kreditlarning yuzaga kelishi kredit riskining ta siri bilan bog liq bo lib,ʼ ʼ ʼ
natijada bank qarz oluvchining kredit shartnomasi bo yicha
ʼ o z ʼ majburiyatlarini
o z vaqtida va to liq qaytara olmasligi va bank bunday qarz oluvchilarga kredit
ʼ ʼ
berish bilan bog liq
ʼ zararlarni keltirib chiqarishi mumkinligidan xavotirda bo ladi. ʼ
Shuning uchun bank amaliyotida muammoli kreditlar ko pincha past sifatli
ʼ
kreditlar deb yuritiladi.
Muammoli kreditlarning bu talqini muammolarni yuzaga kelishi natijasidagi
yo qotishlarga qaratiladi. Biroq, har bir muammoli kredit ham yo qotishlar bilan
ʼ ʼ
yakun topmaydi. Bankning vazifasi esa ehtimoliy yo qotishlarning
ʼ oldini olish,
yoki minimallashtirishdan iboratdir. Muammoli kredit qarzining uslubiy nuqtai
nazaridan kelib chiqib, kredit bo yicha "muammo" tushunchasining mazmuniga
ʼ
qarab, ko rsatkichlarni tizimlashtirish muhim ahamiyatga ega. Nazariyada va
ʼ
amaliyotda qo llaniladigan "muammo" tushunchasining turli talqinlari kreditni
ʼ
qaytarish manbalari (birlamchi va ikkilamchi) va kredit risklarini baholash
parametrlari (real va ehtimoliy) ga qarab muammoli kreditlarni tizimlashtirish

30imkonini beradi. Tijorat

31banklaridagi muammoli kreditlar bo yichaʼ taklif etilayotgan ko rsatkichlar ʼ
quyidagi jadvalda ko rsatilgan.
ʼ
Bankning ichki audit xodimlari yoki kredit bo‘limi xodimi tomonidan
muammoli kredit yuzaga kelganligi yoki mavjudligi to‘g‘risida axborot
aniqlangandan keyin bu kreditni boshqarish muammoli kreditlar bilan ishlash
bo‘limiga topshirilishi mumkin. Bu bo‘lim kredit bo‘limi bilan hamkorlikda
ma’lumotlarni yana bir bor tahlil qilib, muammoli holatdan chiqish strategiyasini
ishlab chiqishi lozim. Buning uchun muammoli kreditlarni ularni berish bo‘yicha
belgilariga qarab quyidagi guruhlarga bo‘lib tasniflash maqsadga muvofiq bo‘ladi:
1. Bankning o‘z qarori bo‘yicha berilgan kreditlar;
2. Hukumat qarori bo‘yicha berilgan kreditlar;
3. Vazirliklar kafolati bo‘yicha berilgan kreditlar;
4. Boshqa turli qaror va kafolatlar bo‘yicha berilgan kreditlar;
Bank faoliyati doimo riskli operatsiyalar, bilan bog‘liq bo‘lgani uchun ular
faoliyatida doimo muammoli kreditlar vujudga keladi. Respublika tijorat banklari
kredit portfelining tahlili shuni ko‘rsatadiki, ba’zi bir banklarda bunday kredit
salmog‘i ancha yuqori. Bu kreditlarni boshqarish, ularni o‘z vaqtida undirib olish,
ancha vaqt va mehnatni talab qiladi. Hozirgi vaqtda tijorat banklarida muammoli
kreditlar bo‘yicha ishlarni kredit bo‘limi xodimlari olib boradi. Bu jarayonning
ijobiy tomoni shundaki, kredit bo‘limi xodimi shu kreditni berganligi uchun
mijozni, uning moliyaviy ahvolini yaxshi bilishi mumkin. Ikkinchi tomondan shu
bank xodimi yetarli nazorat olib bormaganligi sababli shunday muammoli kredit
yuzaga kelgan bo‘lishi mumkin. Yana qolaversa bu kredit xodimi shu kredit
sohasida mijozga yon berishi mumkin. Shu sababli biz tijorat banklarida muammoli
kreditlar bilan ishlovchi maxsus bo‘limlar tashkil qilish zarurligini taklif qilmoqchi
edik.
Muammoli kreditlar tijorat banklarning ishlash standartini aks ettirgan holda
halqaro me’yoriy huquqiy asoslarga
ko‘ra, moliyaviy institutlar tavakkalchilik

32darajasi va to‘lanmagan kredit sifatini anglatuvchi ko‘rsatkich sifatida o‘z
ishlamaydigan kreditlarning umumiy kreditlar nisbati to‘g‘risida hisobot berishini
nomoyon etadi. Ko‘rsatkichlarning yuqori darajada aks etishi bank qarz
summalarini undirmasa, yo‘qotish riski katta ekanligini anglatadi, kichik nisbat esa
to‘lanmagan kreditlar bank uchun past riskini tug‘diradi.
2- rasm Muammoli kreditlarni samarali boshqarish yo‘llari
Yuqoridagi 2-rasmga ko‘ra tijorat banklarida muammoli kreditlarni samarali
boshqarish usullari keltirilgan. Unga ko‘ra bugungi kunda tijorat banklarida o‘z
kapitalini saqlash, yuqori likvidlik, risklarni yumshatish hamda normativ
muvofiqlik kabi omillar nafaqat muammoli kreditlarni boshqarishda balki bank
moliyaviy samaradorlik ko‘rsatkichlarini pozitiv holatiga olib kelishda aks etadi.3-
rasmdan ko‘rinib turibdiki muammoli kreditlarni makroiqtisodiy indikatorlar,
xususan aholi jon boshiga past va yuqori foiz stavkalari qarz oluvchilarning to‘lov
qobiliyatining pastligiga olib keladi hamda oxir-oqibat umidsiz qarzlarning
yig‘ilishiga sabab bo‘ladi. Muammoli kreditlarning makroiqtisodiy sabablari
energiya inqirozi, siyosiy beqarorlik, ishsizlik, YaIM o‘sish sur’ati, inflyatsiya va
yuqori foiz stavkasi kabi omillarni o‘z ichiga oladi

333- rasm.Muammoli kreditlarning makro va mikro darajadagi tasodifiy
omillar ishtirokidagi aylanish sikli
Ilmiy ishlanmalar natijasi shuni ko‘rsatmoqdaki muammoli kreditlar turli
sabablarga ko‘ra paydo bo‘lgan va unga ko‘ra tijorat banklar uchun kredit riskini
samarali boshqarish va kamaytirish uchun juda muhimdir.
Tijorat banklaridagi muammoli kreditlarning keng tarqalgan sabablari
yuqoradigi rasmda keltirilgan (4-rasmga qarang). Iqtisodiy tanazzul mamlakat
makroiqtisodiy indikatorlari tarkibiga kiruvchi ish o‘rinlarining kamayib ketishiga,
aholi daromadlarning pasayishiga va tadbirkorlik faoliyatidagi
muvaffaqiyatsizlikka olib kelishiga sabab bo‘ladi. Qarz oluvchilar ushbu qiyin
davrlarda kredit to‘lovlarini amalga oshirishda ma’lum qiyinchiliklarga uchraydi
hamda muammoli kreditlarning ko‘payib borishiga olib keladi. Evropolik
iqtisodchi olim R Mileris ilmiy ishlarida Litva davlatida tijorat banklari kredit
portfelida muammoli kreditlarning yuqori ulushi muammosiga duch kelganini
izohladi. Olimning tadqiqotlar natijalari shuni ko‘rsatdiki, 2008 yildagi iqtisodiy
tanazzuldan oldin muammoli kreditlar ulushi 4,6% bo‘lgan bo‘lsa, 2009 yilda bu
ko‘rsatkich 19,3%

34gacha o‘sgan va 2012 yilgacha ushbu ko‘rsatkich 18% yuqori darajani saqlanib
qolgan.
4- rasm.Muammoli kreditlarning kelib chiqish sabablari
Qarz oluvchilarni to‘liq tekshirish o‘tkazilmasligi muammoli kreditlarga olib
kelishi mumkin. Banklar qarz oluvchining to‘lov qobiliyatini etarli darajada
baholamasligi yoki anderrayting jarayonida muhim moliyaviy ma’lumotlarni
e’tiborsiz qoldirishi noto‘g‘ri tekshirish oqibatlari bo‘lib muommoli kreditlani
yanada oshishiga olib keladi. Shuningdek, iqtisodchi olimlar Jozef va boshqalar
tomonidan qilingan tadqiqotlarga ko‘ra salbiy kredit siyosati muammoli kredit
tahlilining zaifligi va risklarni noto‘g‘ri boshqarish asosiy ta’sir qilivchi omillar
sifatida qaralgan.

35II- BOB. BANKLARDA MUAMMOLI KREDITLAR BILAN
KURASHISH USULLARI VA ULAR BILAN BOG‘LIQ
QONUNIY
REGULYATSIYA
2.1 Muammoli kreditlarga qarshi kurashish usullari
Bugungi kunda jahonda bugungi kunda banklarining muammoli kreditlar
bilan ishlashi usullari ushbu yo‘nalishdagi muhim qarorlardan biri milliy valyuta
almashuv kursining bozor mexanizmlari asosida shakllanish tamoyillarini joriy
etish orqali ichki valyuta bozorini bosqichma-bosqich liberallashtirilishi bilan
bog‘liq amaliy qadamlar bo‘ldi.2017 yilda boshlangan iqtisodiyotni
liberallashtirish va bozor mexanizmlari rolini oshirishga qaratilgan iqtisodiy
islohotlarning yangi bosqichi o‘rta muddatli istiqbolda bank tizimi va pul-kredit
siyosatini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab berdi.Muammoli kredit
- bu qarz oluvchi to‘lay olmaydigan ssudadir. Bunday qarz oluvchilar ko‘pincha
o‘zlarining moliyaviy imkoniyatlarini hisobga olmagan holda bir nechta kreditlarni
olishadi va natijada ular uchun qarzlarning hech bo‘lmaganda bir qismini
majburiyatlarini
to‘lash muammoli bo‘lib qoladi. Banklar uchun bu muammo yanada jiddiyroq.
Birinchidan, ular qarzdan olishni kutgan foydani yo‘qotadilar, natijada depozitlarni
to‘lash uchun zaxiralardan pul olishlari kerak va hokazo. Ikkinchidan, qarz
oluvchiga berilgan mablag‘ni olish uchun banklar yana pul mablag‘larini kiritishi
kerak: qarzdorlar bilan ishlaydigan xodimlarga ish haqi sud jarayoni yoki qarz
oluvchining mol-mulkiga hibsga olish kabi tadbirlarga sarflanadi. Va bularning
barchasi, yana vaqt talab etadi.va agar bank hali ham beparvo qarz oluvchini qarzni
to‘lashga majbur qila olsa, u deyarli barcha xarajatlarni qarzdorga o‘tkazadi.
Ammo qarz oluvchi muntazam to‘lovlarni amalga oshira olmasa, bank, albatta,
hech qanday tarzda qoplay olmaydigan zararlarga duch keladi.Shu sababli, banklar
nafaqat kelajakdagi qarz oluvchini oldindan tekshirishga, balki kredit to‘lovi o‘z
vaqtida olinmagan bo‘lsa, imkon qadar tezroq harakat qilishga harakat qilmoqda.

36Bunday holda, qarzdorga nisbatan quyidagi choralar qo‘llaniladi (ba'zan bir kunni
kechiktirish kifoya qiladi):

37- to‘lovni eslatish bilan qo‘ng‘iroqlar;
- kredit shartnomasi shartlariga rioya qilish talablari yozilgan xatlar;
- kechiktirilgan to‘lovlar uchun jarimalar to‘g‘risida eslatmali xatlar;
- qarz oluvchi tomonidan bir vaqtning o‘zida barcha summani to‘lash
bilan kredit shartnomasini muddatidan oldin bekor qilish to‘g‘risidagi taklif.
Biroq, muddati o‘tgan kredit muammoli emas. To‘lovni to‘lamaslik muddati
90 kunga yetganda, qarzdor bitta to‘lovni amalga oshirmaganida, u shunday deb
hisoblanadi. Garchi bu muammoli kreditning belgilaridan faqat bittasi bo‘lsa:
- muntazam to‘lovlarni kechiktirish asoslarsiz;
- qarz oluvchining moliyaviy hisobotining etishmasligi yoki ularni
taqdim etishdan bosh tortishi;
- qarz oluvchi bilan uzoq vaqt aloqa qilmaslik;
- faoliyat yo‘nalishini o‘zgartirish.
Bank ushbu turdagi muammolarni bir necha usul bilan hal qiladi:
Foiz stavkasini va doimiy to‘lov miqdorini o‘zgartirish maqsadida kredit
shartnomasini qayta ko‘rib chiqish. Yoki qarzning holatini muddati o‘tgan o‘rniga
hozirgi holatiga o‘zgartirish (banklar ushbu chorani, ko‘pincha qarz oluvchi bilan
hamkorlikni davom ettirishni xohlaganlarida amalga oshiradilar). Garov asosida
tuzilgan kredit shartnomasini bekor qilish. Va shu bilan birga, bank qarzdorning
aktivlarini bir qismini kreditni to‘lash uchun sotadi va qarz oluvchining o‘zi buni
ixtiyoriy ravishda amalga oshiradi. Garovni sotish. Va bu holda, qarz oluvchi va
bank o‘rtasidagi barcha munosabatlar to‘xtatiladi, chunki bu chora ancha
radikaldir. Moliyaviy sektorni izchil isloh qilish davomida qator chora-tadbirlar
amalga oshirildi va natijada ilg‘or bank biznesini yuritish hamda ushbu sektorda
raqobat muhitini kuchaytirish uchun zarur huquqiy shart-sharoitlar yaratildi.
Xususan, xalqaro standartlarga muvofiq keladigan va moliyaviy sohaga xorijiy
investitsiyalar kiritish uchun jozibador huquqiy muhitni yaratadigan O‘zbekiston
Respublikasining
«O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida»gi, «Banklar va bank

38faoliyati to‘g‘risida»gi, «Valyutani tartibga solish to‘g‘risida»gi hamda «To‘lovlar
va to‘lov tizimlari to‘g‘risida»gi yangilangan qonunlari qabul qilindi. Shu bilan
birga, bank sohasidagi hozirgi holat tahlili bank sektorida davlatning yuqori
darajadagi aralashuvi, davlat ishtirokidagi banklarda menejment va
tavakkalchiliklarni boshqarish sifatining еtarli emasligi, iqtisodiyotda moliyaviy
vositachilikning past darajasi kabi bank sektorini iqtisodiy yangilanishlar va
jamiyat ehtiyojlariga mos ravishda rivojlantirishga to‘sqinlik qilayotgan qator
tizimli muammolar mavjudligini ko‘rsatmoqda1 . Ayni paytda mamlakatimizda
ham ilmiynazariy hamda amaliyotchi olimlar tomonidan "muammoli kredit"
tushunchasi avvalgiga nisbatan ancha ko‘proq bahs va munozaralarga sabab
bo‘lmoqda. Bu albatta, bejizga emas, chunki bugungi kunda respublikamiz tijorat
banklarining kredit portfelida muammoli kreditlarning ulushi, uni kamaytirish
choralari ko‘rilishiga qaramasdan anchagina yuqori foizni tashkil etmoqda.
Bugungi kunda ko‘pgina davlatlar bank tizimida umidsiz qarzlarning ko‘payishi
muammosiga duch kelayotganligi tufayli banklarning muammoli kreditlari bilan
ishlash tizimini takomillashtirish masalalari dolzarbligi hozirgacha muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Shuning uchun kreditorlar bilan bir qatorda mijozlar
tomonidan kreditni qaytarish bo‘yicha o‘z yechimini topmagan muammolar
mavjud. muammoli kreditlar bo‘yicha turli xilma-xil ta‘riflar berilgan. Ayrim
adabiyotlarda, muammoli kredit deganda ob‘ekti, sub‘ekti va ta‘minotiga nisbatan
bank tomonidan shubha paydo bo‘lgan kredit tushunilsa, ayrim adabiyotlarda
muammoli kreditlar deganda, ―qarz oluvchi bir yoki bir necha to‘lovlarni amalga
oshirmaganligi yoki kredit ta‘minoti qiymatining pasayishi kreditni muammoli
kreditlar turkumiga o‘tishini anglatadi deya ta‘rif berilgan.
Tijorat banklarida muddati o‘tgan kreditlar bilan ishlash va ularning
portfelini boshqarish samaradorligini oshirish masalalari bir qator xorijiy
olimlarning ilmiy tadqiqotlarida o‘rganilgan va kredit portfeli tushunchasini uning
mohiyatiga berilgan ta‘riflarda ifodalangan. Masalan amerikalik iqtisodchilar Kris
J. Barlton, Diana Mak Noton kredit portfeli - bu kreditlarni turkumlashni o‘z
ichiga oladi deb

39ta‘riflashadi.. Shuningdek, N. Sokolinskaya ―kredit portfeli qisqa va uzoq
muddatli kreditlar yig‘indisidan iborat deb ta‘riflaydi va muammoli kreditlarni‖
boshqarish masalasiga alohida to‘xtalib o‘tadi. Bu ta‘rifda asosiy e‘tibor kreditning
muddatiga qaratilgan bu holat kredit holatini va mohiyatini to‘liq ochib bermaydi.
Chunki, bank tomonidan berilgan kreditlarning muddatini belgilab qo‘yilishi va
unga rioya qilinishi faqat kredit klassifikatsiyasi sifatini aniqlashda muhim omil
bo‘lishi mumkin.O‘zbekistonlik iqtisodchi olimlar ham bu borada qator
izlanishlarni olib borishgan, xususan,Sh.Z.Abdullaevaning fikriga ko‘ra,
banklarning muddati o‘tgan kreditlari – bu turli xil kredit risklariga asoslangan
muayyan mezonlarga qarab turkumlangan kreditlarningqaytarilishida yo‘l
qo‘yilgan kamchiliklar bo‘lib, asta sekin umumiy bank aktivlariningstandart
holatiga tasir qiladi deb aytadi. Uning turli shakllarida kreditorning belgilangan
qarzni kech to‘lashi yoki to‘liq to‘lamasligi va bunda vaqt omilining suistemol
qilinishi biz yuqorida so‘z yuritayotgan masala
obyekti bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, banklar faoliyatida kredit operatsiyalari
asosiy o‘rinni egallagani uchun ularning kredit paketlarini to‘g‘ri tashkil qilish
banklarning samarali va barqaror faoliyat ko‘rsatishi uchun imkoniyat yaratib
beruvchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Kredit operatsiyalarini olib borishda
yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar banklar daromadining kamayishiga, ba‘zi hollarda
ularningsinishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli, banklarning kredit portfeli va
uning sifatini nazorat qilib borish tijorat banklari samarali faoliyatining garovidir.
Yuqorida o‘rganilgan holatlarga asoslanib, respublikamiz tijorat banklarida
muddati o‘tgan kreditlarni boshqarish samaradorligini oshirish yo‘llari yuzasidan
izlanishlar olib borilishini doimo dolzarb deb hisoblaymiz . Amaldagi
qonunchilikda bank kredit portfeli muntazam ravishda tahlil va audit qilinishi
ko‘rsatib o‘tilgan bo‘lib, bunda kredit sifatini aniqlash bilan bir qatorda kreditlash
jarayonini boshqarish sifatini baholash, jumladan, tasdiqlangan kredit siyosatiga va
kredit hujjatlarini rasmiylashtirish jarayonlariga, garovni rasmiylashtirish va
baholash, kreditlashga doir vakolatlarni taqsimlash, qonunchilik me‘yorlariga rioya
qilishga muvofiqligini ta‘minlashga e‘tibor qaratilishi lozim.

m
40 1 jadval
Banklarining muammoli kreditlari
Banklarining muammoli kreditlari (NPL) to`g`risida
2024-yil 1-fevral holatiga ma'lumot
mlrd. so`
№ Bank nomi Kreditlar Muammoli kreditlar
(NPL) Muammoli
kreditlarning
jami
kreditlardagi
ulushi
Jami 469 600 20 014 4,3%
Davlat ulushi mavjud
banklar 329 591 15 418 4,7%
1 O‘zmilliybank 97 672 3 520 3,6%
2 O‘zsanoatqurilishbank 56 746 2 189 3,9%
3 Agrobank 54 350 2 045 3,8%
4 Asaka bank 38 678 1 840 4,8%
5 Xalq banki 24 314 1 848 7,6%
6 Biznesni rivojlantirish
banki 21 529 2 358 11,0%
7 Mikrokreditbank 14 260 888 6,2%
8 Turon bank 11 815 300 2,5%
9 Aloqa bank 10 150 429 4,2%
10 Poytaxt bank 77 2 2,3%
Boshqa banklar 140 009 4 596 3,3%

4111 Ipoteka- bank 37 893 2 769 7,3%
12 Kapital bank 26 910 453 1,7%
13 Hamkorbank 16 009 139 0,9%
14 Ipak yo‘li bank 12 004 264 2,2%
15 Orient Finance bank 8 540 2 0,0%
16 Invest Finance bank 6 429 131 2,0%
17 Davr bank 5 080 44 0,9%
18 Trastbank 5 068 110 2,2%
19 Tenge bank 3 989 128 3,2%
20 Tibisi bank 3 970 80 2,0%
21 Asia Alliance bank 3 938 59 1,5%
22 Anor bank 3 208 64 2,0%
23 KDB Bank O‘zbekiston 2 683 0,0 0,0%
24 Ziraat Bank Uzbekistan 1 558 54 3,5%
25 Universal bank 1 207 34 2,8%
26 Garant bank 892 70 7,9%
27 Madad Invest bank 289 81 28,0%
28 Oktobank 147 110 75,0%
29 Uzum bank 50 0,0 0,0%

4230 Yangi bank 47 0,0 0,0%
31 Hayot bank 36 0,0 0,0%
32 Apeks bank 31 0,0 0,0%
33 Eron Soderot bankining
ShB 20 4 18,9%
34 AVO bank 13 0,0 0,0%
35 Smart bank 0,2 0,0 0,0%
O‘zbekistan Respublikasi Markaziy banki boshqaruvi tomonidan 9 noyabr
2018 yilda tasdiqlangan №242-sonli «Aktivlar sifatini tasniflash, mumkin bo‘lgan
yo‘qotishlar bo‘yicha tijorat banklari tomonidan zaxiralar tashkil qilish va undan
foydalanish qoidasi»ga asosan tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlar
yuqorida keltirilgan mezonlar bo‘yicha «yaxshi», «standart», «substandart»,
«shubhali», «umidsiz» yoki ishonchsiz kreditlarga tasniflanadi. Aktivlar sifati
bo‘yicha tasniflanib, har hisobot davrida ehtimoliy yo‘qotishlarga qarshi zaxiralar
tashkil qilinib boriladi. Bu zaxiralar bankning taqsimlanmagan foydasi hisobidan
kredit qo‘yilmasining o‘sha davrdagi qoldig‘iga nisbatan shakllantiriladi.
Yuqoridagilarga qo‘shimcha ravishda muammoli kreditlarning kelib chiqish
sabablari turlicha bo‘lishi mumkin. Jahon banki ma‘lumotlariga ko‘ra, banklarning
muammoli kreditlarini yuzaga kelishida ichki omillar 67 foiz yo‘qotishlarga sabab
bo‘ladi. Bu ko‘rsatkich tashqi omillar bo‘yicha bor yo‘g‘i 33 foizni tashkil etadi.
Ichki omillarga ta‘minotning еtishmasligi 22 foizni, ssuda buyurtmasini
o‘rganishda axborotning noto‘g‘ri baholanishi 21 foizni, operatsiya nazoratining
zaifligi, hamda dastlabki ogohlantiruvchi belgilarni o‘z vaqtida aniqlanmasligi va
ular yuzasidan tegishli choralarning ko‘rmasligi 18 foizni, garov ta‘minoti
sifatining pastligi 5 foizni, shartnomada ko‘rsatilgan ta‘minotni olish
imkoniyatining yo‘qligi 1 foizni tashkil etgan. Tashqi omillarga esa

43kompaniyaning bankrot bo‘lishi 12 foizni,

44korxona moliyaviy nazoratining kuchsizligi 11 foizni, kompaniyaning bozorda o‘z
o‘rnini yo‘qotishi va ichki ijtimoiy muammolar 6 foizni, o‘g‘irlik, muttahamlik 4
foizni jahon banki hisobkitoblariga ko‘ra tashkil etgan O‘zbekiston Respublikasi
bank tizimida aktivlar bo‘yicha ehtimoliy zaxiralar yaratish borasidagi amaldagi
me‘yoriy hujjatlarga tegishli o‘zgartirishlar kiritilgan.
Jumladan, 2020-yil 13 iyunda Markaziy bank Boshqaruvining «Aktivlar
sifatini tasniflash, tijorat banklari tomonidan ular bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni
qoplash uchun zaxiralarni shakllantirish va undan foydalanish tartibiga
o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi 34/5- sonli qarori qabul
qilingan Statistik ma‘lumotlarga qaralganda joriy yilda tijorat banklarining
muammoli kreditlari biroz kamayib 17,1 trln so‘mni tashkil etdi. Muammoli kredit
ulushi ―O‘zagroeksportbank"da kamaygan bo‘lsa, ―Ravnaq bank"da 72,3%ga
yetgan. Markaziy bank joriy yilning 1-oktabr holatiga tijorat banklarining
muammoli kreditlari (NPL) to‘g‘risida statistikani e‘lon qildi.
www.worldbank.orgning 2022- yildagi ma’lumotlari asosida Muammoli kreditlar
hajmi biroz kamayib 17,1 trln so‘m ya‘ni 4,7%ni tashkil etadi. Sentabr oyida
ularning ko‘rsatkichi 17,4 trln so‘m edi. Shundan 14,7 trln so‘mi davlat ulushi
mavjud banklarga, qolgan 2,3 trln so‘mi xususiy banklar hissasiga to‘g‘ri keladi.
Banklarning jami kreditlar ulushi hisobida eng muammoli kreditlar
―O‘zagroeksportbank"da kuzatildi. Mazkur bankning kredit portfeli jami 8 mlrd
so‘mni tashkil etib, muammoli kredit ulushi 7 mlrd so‘m — 91,9%ga yetgan.
Sentabr oyida mazkur bankning muammoli kreditlari 94,9%ni tashkil etgandi.
Xususiy banklardan ―Turkiston bank hamda ―Hi-Tech bank"ning muammoli
‖
kredit ulushi 95% va 93,8%ni tashkil etdi. Shuningdek, ―Ravnaq bank"ning ham
muammoli kreditlar hajmi 72,3%ga yetgan. O‘tgan oyda bu ko‘rsatkich 58,5%ni
tashkil etgandi.
Tijorat banki sifati «substandart» deb tasniflangan aktivlar uchun ularning
qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining o‘n foizi miqdorida maxsus
zaxira shakllantirishi lozim. Asosiy qarz va foizlar bo‘yicha muddati o‘tgan

46mavjud bo‘lib, uning muddati 90 kundan oshmagan bo‘lsa, u qoniqarsiz deb
tasniflanadi. Tijorat banki sifati «qoniqarsiz» deb tasniflangan aktivlar uchun
ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining yigirma besh foizi
miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim. Quyida keltirilgan omillardan hech
bo‘lmaganda bittasi mavjud bo‘lsa, aktivlarning sifati «shubhali» deb tasniflanadi:
-
«qoniqarsiz» aktivlarning hech bo‘lmaganda birorta ko‘rsatkichi, shuningdek
ayrim boshqa salbiy tavsiflari mavjud bo‘lsa (bozorda oson sotiladigan
ta‘minotning mavjud emasligi yoki ta‘minlanmagan aktivlarning mavjudligi yoxud
qarz oluvchining bankrot deb e‘lon qilinishi); -yaqin kelajakda aktivning qisman
to‘lanish ehtimoli mavjud bo‘lsa.Asosiy qarz va foizlar bo‘yicha 90 kundan ortiq
lekin, 180 kundan oshmagan muddati o‘tgan qarzdorlik mavjud bo‘lsa u holda
ushbu aktiv shubhali deb tasniflanadi va aktivlar uchun ularning qaytarilmagan
asosiy qarz (qoldiq) summasining ellik foizi miqdorida maxsus zaxira
shakllantirishi lozim. Asosiy qarz va foizlar bo‘yicha 180 kundan ortiq kunga
muddati o‘tgan qarzdorlik mavjud bo‘lsa, ushbu aktivlar «umidsiz» deb
tasniflanadi. Tijorat banki sifati «umidsiz» deb tasniflangan aktivlar uchun
ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining yuz foizi miqdorida
maxsus zaxira shakllantirishi lozim. Shuningdek, yangi kiritilgan o‘zgartirishlarga
ko‘ra,
Markaziy bank tijorat banklari kredit portfelini tahlil qilgan holda, tijorat
banklariga qo‘shimcha ravishda aktivlar bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarga qarshi
zaxiralar shakllantirish yuzasidan ijro etilishi majburiy bo‘lgan ko‘rsatmalar
yuborishi mumkin. Bundan tashqari, yangi kiritilgan o‘zgartirishlar va
qo‘shimchalarga ko‘ra, bank tomonidan ajratilayotgan barcha kreditlar bo‘yicha
to‘lovlar kredit shartnomasining butun amal qilish muddatiga taqsimlangan holda
bo‘lib-bo‘lib to‘lanishi belgilab qo‘yildi. Ushbu qoida banklarda muammoli
kreditlarning paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik yuzasidan ogohlantiruvchi belgi
sifatida xizmat qiladi. Shu bilan birgalikda, kiritilgan o‘zgartirishlarga ko‘ra, tijorat
banklari o‘z aktivlari sifatini tasniflash bo‘yicha bir qator yangiliklar kiritildi

47Jumladan, eski qoidalarga ko‘ra, 30 kungacha to‘lov muddati o‘tgan kreditlar
«standart», 90 kungacha to‘lov muddati o‘tgan kreditlar «substandart» va 180
kundan ortiq kunga to‘lovi kechiktirilgan kreditlar «umidsiz» sifatida tasniflangan
bo‘lsa, yangi tartibga ko‘ra shartnoma muddatida to‘lanmagan va grafik bo‘yicha
asosiy qarz va foizlar bo‘yicha oraliq to‘lovlar 180 kundan kechiktirilgan barcha
kreditlar «umidsiz» sifatida tasniflanadi. Bugungi kunda respublikamizda tijorat
banklari kredit qo‘yilmalari еtarli darajada diversifikatsiyalangan bo‘lib, respublika
bank tizimida iqtisodiyot tarmoqlari faoliyati bilan bog‘liq xatarlar mo‘tadil
darajada
shakllangan. Xususan, 2021 yilning 1 yanvar holatiga tijorat banklari kredit
qo‘yilmalarining 50,9 foizi sanoat, 10,7 foizi transport va kommunikatsiya sohasi,
9,3 foizi jismoniy shaxslar, 3,7 foizi savdo va umumiy xizmat ko‘rsatish sohasi,
4,3 foizi qishloq xo‘jaligi sohasiga hamda 3,1 foizi qurilish sohasi hissasiga to‘g‘ri
kelmoqda. Shuningdek 2022- yilning yanvar-mart oylarida tijorat banklari
kreditlari va boshqa qarz mablag‘lari hisobidan 5,5 trln. so‘m asosiy kapitalga
investitsiyalar o‘zlashtirilib, 2021- yilning mos davriga nisbatan 115,4 % ni tashkil
etdi.Respublika bo‘yicha asosiy kapitalga o‘zlashtirilgan jami investitsiyalardagi
tijorat banklari kreditlari va boshqa qarz mablag‘lari hisobidan o‘zlashtirilgan
investitsiyalarning ulushi 2021- yilning mos davridagi ko‘rsatkichga nisbatan 1,0
% punktga kamayib, 11,0 % ni tashkil etdi.
2.2 O‘zbekistonda va xalqaro tajribada muammoli kreditlarni boshqarish
O‘zbekistonda muammoli kreditlar bilan kurashish uchun turli usullar va
mexanizmlar ishlab chiqilgan. 1990-yillardan boshlab, O‘zbekistonning bank
tizimi rivojlanib, kreditlash tizimi kengaygan sari, muammoli kreditlar miqdori
ortdi. Bunga qarshi quyidagi choralar qo‘llanilmoqda:

48Banklarning kredit risklarini boshqarish tizimi : O‘zbekiston banklari
kredit portfellarini diversifikatsiya qilish, risklarni baholash va qarzlarni qayta
tuzish usullarini joriy etmoqda. Banklar uchun kredit risklarini boshqarish bo‘yicha
aniq normativlar belgilangan. Banklarning kredit risklarini boshqarish tizimi kredit
portfeli va risklarni boshqarish uchun ishlab chiqilgan strategiyalar va
mexanizmlardan iborat. Kredit riski, bank tomonidan berilgan kreditlar bo‘yicha
qarzlar to‘lanmasligi yoki kechikishi natijasida yuzaga keladigan xavfdir. Bu tizim
kredit so‘rovlarini baholash, kredit portfelini diversifikatsiya qilish, kredit
limitlarini belgilash, kreditlarni monitoring qilish, rezervlar ajratish va kreditlarni
qayta tuzish kabi asosiy elementlardan tashkil topgan. Banklar kredit risklarini
boshqarishda qarzdorning moliyaviy holatini tahlil qilish, kredit tarixini o‘rganish
va kredit scoring tizimlarini qo‘llash orqali qarzdorning to‘lov qobiliyatini
baholaydilar. Kredit portfelini diversifikatsiya qilish orqali banklar risklarni
sektorlarga, geografik hududlarga va kredit turlariga taqsimlaydilar, bu esa bankni
ma'lum bir hudud yoki
sektor bilan bog‘liq xavflardan himoya qiladi. Banklar kredit risklarini kamaytirish
uchun kreditning maksimal hajmini belgilaydilar va har bir qarzdor uchun limitlar
o‘rnatadilar. Kreditlarni taqdim etganidan keyin banklar doimiy monitoring orqali
kreditlar holatini kuzatib boradilar, bu esa muammoli kreditlar sonini
kamaytirishga yordam beradi. Kredit risklarini boshqarishda zaxiralar va rezervlar
ajratish ham muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ular bankni muammoli kreditlardan
kelib chiqadigan zararlarni qoplashga imkon beradi. Agar kreditlar bo‘yicha
to‘lovlar kechikib, muammoli kreditlar yuzaga kelsa, banklar kreditlarni qayta
tuzish yoki qayta moliyalashtirish orqali qarzdorlarning to‘lov qobiliyatini
tiklashga harakat qiladilar.
Muammoli kreditlarni qayta tuzish va qayta moliyalashtirish
Muammoli kreditlarga qarshi kurashishda qarzlarni qayta tuzish (restrukturizatsiya)
va qayta moliyalashtirish amaliyoti keng tarqalgan. Bu jarayonlar orqali
qarzdorlarning to‘lov qobiliyatini tiklashga harakat qilinadi. Muammoli kreditlarni
qayta tuzish va qayta moliyalashtirish — bu banklar va qarzdorlar o‘rtasida

49muammoli kreditlar bo‘yicha

50mavjud shartlarni o‘zgartirish va qarzdorning to‘lov qobiliyatini tiklashga
qaratilgan jarayonlardir. Ushbu jarayonlar orqali banklar kredit portfellari sifatini
yaxshilashga harakat qiladilar va qarzdorlarning to‘lov holatini tiklashga
imkoniyat yaratadilar.
Muammoli kreditlarni qayta tuzish jarayoni kredit shartlarini o‘zgartirishni
o‘z ichiga oladi. Bu, asosan, qarzning muddatini uzaytirish, foiz stavkasini
pasaytirish yoki to‘lov jadvalini qayta ko‘rib chiqishni anglatadi. Bunday
o‘zgarishlar qarzdorning to‘lov qobiliyatini yaxshilashga yordam beradi va
ularning moliyaviy yukini kamaytiradi. Misol uchun, kredit muddati
uzaytirilganda, har oyda to‘lanadigan summa kamayadi, bu esa qarzdorga o‘z
majburiyatlarini bajarishga yordam beradi.
“Bad Bank” (yomon bank) modeli
Xalqaro tajribada muammoli kreditlarni boshqarishda "bad bank" modeli
keng qo‘llaniladi. Bad bank — bu davlat yoki xususiy sektor tomonidan tashkil
etilgan va faqat muammoli kreditlarni boshqaradigan moliyaviy tashkilotdir. Bad
banklar yomon kreditlarni o‘z zimmalariga olib, ularni qayta ishlash va boshqarish
orqali bank tizimidagi xatarlarni kamaytiradilar. Masalan, AQShda moliyaviy
inqiroz davrida "bad bank" modellaridan foydalanilgan, bu orqali banklarning
balanslaridan yomon aktivlar chiqarilib, kredit portfellari yaxshilangan.
O‘zbekistonda ham bu modelni joriy etish takliflari mavjud, chunki yomon aktivlar
bilan kurashish va ularni tizimdan chiqarish banklarning barqarorligini oshiradi.
Markaziy bankning tartibga solish roli
Markaziy bank muammoli kreditlarni boshqarish va banklar tizimining
barqarorligini ta'minlash uchun tartibga solish va nazorat qilish vazifasini bajaradi.
Markaziy bank kredit risklarini boshqarish, rezervlar ajratish, banklarning
faoliyatini tahlil qilish va nazorat qilish orqali muammoli kreditlarning
ko‘payishini oldini oladi.

51Qonuniy tartibga solish
Muammoli kreditlar bilan kurashishda qonuniy tartibga solishning ahamiyati
katta. Har bir mamlakatda muammoli kreditlarni boshqarish bo‘yicha maxsus
qonunlar va normativ-huquqiy hujjatlar mavjud. O‘zbekistonda Markaziy bank
tomonidan kredit faoliyatini boshqarish va kredit risklarini kamaytirish uchun bir
qator huquqiy bazalar yaratilgan. Banklar o‘z faoliyatini amalga oshirayotganda
ushbu normativlar asosida ishlaydilar. Shuningdek, muammoli kreditlarni qayta
moliyalashtirish, qayta tuzish yoki sotish jarayonlari ham aniq huquqiy asosda
amalga oshiriladi. Bu esa banklarning risklarni samarali boshqarishiga va tizimda
yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan moliyaviy inqirozlarning oldini olishga yordam
beradi.
Muammoli kreditlar bilan kurashishda maxsus tashkilotlar va tartibga solish
mexanizmlari muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekistonda va boshqa mamlakatlarda maxsus tashkilotlar,
masalan, akkumulatsiya jamg‘armalari yoki "bad bank" modellari, muammoli kreditlarni
boshqarish, banklarning moliyaviy holatini yaxshilash va kredit risklarini kamaytirish maqsadida
samarali ishlaydi. Markaziy bank va boshqa regulyatorlar tomonidan ishlab chiqilgan
normativlar esa banklarning faoliyatini nazorat qilish va muammoli kreditlarning oldini olishda
muhim ahamiyatga ega.
Muammoli kreditlar va kredit risklarini boshqarish bo‘yicha xalqaro tajriba bank
tizimlarining samarali ishlashi uchun muhim ahamiyatga ega. Turli mamlakatlar o‘zlarining bank
tizimlarida muammoli kreditlarni boshqarishning turli usullarini ishlab chiqqan . Xalqaro
tajribada muammoli kreditlarni qayta tuzish, qayta moliyalashtirish, maxsus
tashkilotlar va yomon banklar, shuningdek, tartibga

52solish mexanizmlari orqali samarali yechimlar ishlab chiqilgan. Quyida ba'zi
xalqaro tajribalarni keltirish mumkin.
1. AQShdagi "Bad Bank" (yomon bank) modeli AQShda 2008-yilgi
moliyaviy inqirozdan so‘ng, yomon banklar (Bad Bank) modeli muammoli
kreditlar bilan kurashishda keng qo‘llanildi. Bad banklar moliyaviy inqiroz davrida
yomon aktivlarni banklardan sotib olib, ularni qayta ishlash va yomon kreditlarni
tizimdan chiqarishga yordam berdi. Masalan, AQShda "Troubled Asset Relief
Program" (TARP) dasturi doirasida davlat tomonidan tashkil etilgan bad banklar
banklarning yomon kreditlarini xarid qilishdi va ular bilan bog‘liq risklarni
kamaytirdilar. Bu model yirik moliya institutlari uchun samarali bo‘lib, ularning
moliyaviy holatini tiklashga yordam berdi. Bad banklar, odatda, davlat tomonidan
moliyalashtirilgan yoki davlat tomonidan kafolatlangan bo‘ladi, bu esa
iqtisodiyotning barqarorligini ta'minlashga xizmat qiladi.
2. Yevropada muammoli kreditlar bilan kurashish Yevropa
davlatlarida ham muammoli kreditlarni boshqarish bo‘yicha turli xil strategiyalar
qo‘llaniladi. Yevropa Ittifoqi davlatlarida, masalan, Gretsiya va Ispaniyada 2008-
yilgi moliyaviy inqirozdan so‘ng, maxsus tashkilotlar va bad banklar tuzildi.
Ispaniyada "Sareb" deb nomlangan yomon bank tashkil etildi, u 2009-yilda
faoliyatini boshladi va moliya sektoridagi yomon kreditlarni sotib olish va qayta
ishlashni amalga oshirdi. Bu tashkilot banklarga muammoli kreditlardan xalos
bo‘lish imkonini berdi va iqtisodiy tiklanishga yordam berdi. Yevropada umumiy
tendensiya shundaki, davlatlar yomon kreditlarni boshqarish uchun yomon banklar
yoki moliyaviy tashkilotlarni yaratishadi, bu esa banklarning barqarorligini
saqlashga va iqtisodiyotdagi inqirozlarni oldini olishga yordam beradi.
3. Xitoyda muammoli kreditlarni boshqarish Xitoyda muammoli
kreditlar bilan kurashish uchun Xitoy Markaziy banki va boshqa moliyaviy
regulyatorlar tomonidan maxsus tartibga solish mexanizmlari ishlab chiqilgan.
Xitoyda yomon kreditlarni boshqarish uchun maxsus tashkilotlar faoliyat yuritadi,
ular banklar tomonidan ishlab chiqilgan yomon kreditlarni qabul qilish va qayta

53moliyalashtirishga yordam beradi. Xitoyning bank tizimida yomon kreditlar soni
ortganida, davlat tomonidan kreditlarni qayta tuzish va qayta moliyalashtirishga
qaratilgan maxsus choralar ko‘rilgan. Xitoyda shuningdek, muammoli kreditlar
bilan bog‘liq tartibga solish va nazorat qilish jarayonlari mustahkamlangan, bu esa
banklar tizimining barqarorligini ta'minlashga yordam beradi.
Xalqaro tajribada muammoli kreditlarni boshqarishning samarali usullari
sifatida yomon banklar, maxsus tashkilotlar va qayta moliyalashtirish modellari
keng qo‘llanilmoqda. Bunday tizimlar nafaqat banklarni yomon kreditlardan xalos
qilishga yordam beradi, balki iqtisodiyotdagi barqarorlikni saqlashga ham xizmat
qiladi. AQSh, Yevropa, Xitoy, Janubiy Koreya va boshqa mamlakatlar o‘zlarining
bank tizimlarida muvaffaqiyatli tajribalar yaratgan, bu esa muammoli kreditlar
bilan kurashishda samarali yondashuvlar ishlab chiqishga imkon beradi.
O‘zbekiston ham xalqaro tajribani o‘rganib, o‘z bank tizimining barqarorligini
ta'minlash uchun ushbu metodlarni joriy etishi mumkin.

54XULOSA
Bizning fikrimizcha mamlakatimiz tijorat banklari tomonidan berilgan
kreditlarni muammoli kreditlarga aylanmasligini oldini olish maqsadida quyidagi
takliflarni keltirish maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz: - banklarga kredit uchun
kelib tushgan arizaga atroflicha yondashuv, ya‘ni daslabki monitoringni to‘g‘ri va
mukammal amalga oshirish. Bu еrda birinchi navbatda mijozning xarakteriga,
uning moliyaviy ahvoliga, biznes hamkorlari orasidagi mavqeiga hamda ushbu
sohadagi tajribasiga asosiy e‘tiborni qaratish;
- kredit arizasini ko‘rib chiqilayotgan davrda mijoz tomonidan bankka
takdim etayotgan hujjatlar to‘plamining to‘liqligini va ularning to‘g‘riligini
tekshirish.
Kredit bo‘limi xodimi tomonidan mijozning moliyaviy ahvoli chuqur tahlil
etilishi va xolisona baho berilishi zarur;
- kredit ajratilgan davrdan boshlab, mijozning biznes-rejasi bo‘yicha amalga
oshirayotgan ishlarini, hisobraqamidagi mablag‘lari aylanmasini doimiy ravishda
nazorat qilib borish, muddati o‘tgan debitorlik-kreditorlik qarzdorliklariga yo‘l
qo‘ymaslik choralarini ko‘rish;
- kredit ta‘minoti sifatida taqdim etilgan mol-mulkni saqlash va
ekspluatatsiya sharoitini doimiy ravishda nazorat qilib borish;
-kredit ta‘minoti sifatida uchinchi shaxsning kafillik shartnomasi taqdim
etilgan bo‘lsa, kafilning moliyaviy hisobotlarini har chorakda bir marotaba tahlil
qilib uning to‘lov qobiliyatini o‘rganib borish;
- korxonaning mol-mulkini baholashda bankning mulkni baholash bo‘yicha
mutaxassisiga ko‘proq imkoniyatlar yaratib berish.
Qo‘shimcha sifatida fikrimizcha, tijorat banklarida muammoli kreditlarni
samarali boshqarishda quyidagi bir qator omillarni hisobga olish zarur: bank
aktivlari sifati ustidan doimiy, ta‘sirchan monitoring olib borish, bank aktivlari

55• bilan bog‘liq muammoli holatlarni dastlabki bosqichlarda aniqlash va
bartaraf etish mexanizmini mustahkamlash; banklarda aktivlarni keng
diversifikatsiya qilish, kredit portfelini sog‘lomlashtirish
• orqali tavakkalchiliklarni samarali boshqarishga qaratilgan chora-
tadbirlarni ishlab chiqish va iqtisodiy vaziyatdan kelib chiqib ularga zarur
o‘zgartirishlar kiritib borish;
-bank tizimiga oid qabul qilingan qarorlar hamda kredit munosabatlarini
tartibga
• soluvchi me‘yoriy hujjatlar ijrosini tashkil qilish asosida kreditlash
jarayonida vujudga kelishi mumkin bo‘lgan xatarlarni baholash, o‘rganish, ularni
tahlil qilish, biznes-reja ko‘rsatkichlari bajarilishini nazorat qilish; muammoli
kreditlarni boshqarishning yangi usullarini shakllantirish;
• bank kredit siyosati va kreditlash tamoyillari shartlariga rioya etilishini
nazorat qilish.

56FOYDALANILGA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. 2020-2025 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini
isloh qilish strategiyasi to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
Farmoni, 12.05.2020 yildagi PF-5992-son ttps://lex.uz/uz/docs
2. Vazirlar Mahkamasining «Banklarning kreditlari bo‘yicha qarzdorlik o‘z vaqtida
qaytarilmagan taqdirda undiruvni qarzdorning likvidli molmulkiga qaratish
tartibini tasdiqlash to‘g‘risida»gi №422 sonli Qarori, 04.12.2002 yil
3. Karimov I.A. 2021-yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o‘zgarishlarni amalga
oshirish, modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish
hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng yo‘l ochib berish – ustuvor
vazifamizdir.//Xalq so‘zi, 2021 yil 17 yanvar №13.
4. Tijorat banklari moliyaviy resurslarini boshqarish. Sh.Abdullaeva,
Z,Safarova. Moliya 2020‖ ‖
5. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma‘lumotlari, 2020-2021 yillar
6 .Azlarova Aziza Axrorovna ―Tijorat banklarida kredit portfelini samarali
boshqarish masalalari ―Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar ilmiy elektron
‖ ‖
jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2018 yil 3-b
7 Abdullaeva Sh.Z. Bank risklari va kreditlash. T.: Moliya, 2012, 124- 6.
8. Пещанская И.В. Организатсия деятелноUи коммерческого банка:
Учебное пособие. -М.: ИНФРА-М, 2001,33-6.
9. Роуз П. Банковский менеджмент. Пер. с англ. – М.: Дело, 2019, 192- б.
10. Управление деятелноUю коммерческого банка(банковский
менеджмент)/ Под ред. д-ра экон. наук, проф. О.И.Лаврушина. – М.:
ЮриUъ, 2002, 456-б

Tayyor kurs ishi

Sotib olish