Bino va inshootlarning yonish va portlash xavfi bo’yicha toifalanishi - Экология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	7.7MB
Покупки	0
Дата загрузки	17 Март 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экология

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

80 Продаж

Bino va inshootlarning yonish va portlash xavfi bo’yicha toifalanishi

Купить

Bino va inshootlarning yonish va portlash xavfi bo’yicha toifalanishi
MUNDARIJA
KIRISH
I. NAZARIY QISM
1.1. Binolarda yong’in chiqishining oldini olish.
1.2. Bino va inshootlarda portlash sabablari va oqibatlari.
II. METODIK QISM
2.1 . Yonginga qarshi umumiy talab va qoidalar
2.2. Qurilish materiallarni yonish va portlashga moyillik darajasini
aniqlash .
III. TEXNIK-IQTISODIY KO`RSATKICHLAR
3.1 Qurilish ashyolarning yonuvchanlik xususiyatlarini aniqlash.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH
Mustaqillik yillarida mamlakatimizda izchil amalga oshirilgan kompleks
chora-tadbirlar natijasida aholi hayoti va sog’lig’i, davlat mulki, jismoniy va yuridik
shaxslar mulkining ishonchli himoyasini ta’minlaydigan yaxlit yong’in xavfsizligi
tizimi shakllantirildi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 10 aprelda qabul qilingan
«Ichki ishlar organlarining faoliyati samaradorligini tubdan oshirish, jamoat tartibini,
fuqarolar huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ishonchli himoya qilishni
ta’minlashda ularning mas’uliyatini kuchaytirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi Farmoniga muvofiq hamda barcha darajadagi bo’g’inlarning yong’in
xavfsizligini ta’minlash faoliyatini takomillashtirish maqsad qilib quyildi.
Yong’in xafsizligini bo’yicha tadbirlar qurilishini tashkillatirish (Q.T.Q) va
ishni bajarish (I.B.L) loyxalarida ishlab chiqiladi va ular yong’inni oldini olish va
o’chirishni taminlashga qaratilgan bo’ladi. Bu tadbirlar KMK 3.01.01-85 “kurilishni
tashkil qilish” KMK 2.01.02 -85 « yong’in xafsizligi” KMK | |_89-80 Sanoat
korxonalarini bosh tarixi GOCT 12.1.004-85 «MXMT. Yong’in xavfsizligi xamda
O'ZBEKISTON RESPUBILKASI iib YMBB tomonidan tasdiqlangan umumiy
qurilishishlarida yong’in xavfsizligi qoidalarpi asosida ishlab chiqiladi.
Qurilish maydoninining mutasaddi raxbarlari uchastka boshlig’i propar .usta
yong’in xavfsizligi bo’yicha masul xisoblanishadi va quyidagi talablarni bajarishlari
shartdir.
Aholi, tashkilotlar va ta’lim muassasalari o’rtasida yong’in xavfsizligi chora-
tadbirlariga rioya etish to’g’risida keng tushuntirish ishlari olib borish, yong’inlarning
oldini olish va muvaffaqiyatli bartaraf etish tadbirlariga jamoatchilikni keng jalb
qilish , mahalla faollari bilan birgalikda uyma-uy yurib, tushuntirish ishlarini amalga
oshirish, ularning yakunida yong’inga qarshi holat bo’yicha aniqlangan
kamchiliklarni fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlarida muhokama qilish va
mavzuga doir ko’rsatuvlar, yong’in xavfsizligi talablariga rioya etilishini
ta’minlamayotgan korxonalar va ularning rahbarlari tanqid qilingan reportajlar,
hududiy yong’in xavfsizligi bo’yicha komissiyalar raislari, yong’in xavfsizligi
2

organlari vakillari, sohadagi qonun hujjatlari buzilishiga yo’l qo’ygan mansabdor
shaxslarning bevosita ishtirokida dolzarb masalalar muhokamasiga bag’ishlangan .
I. NAZARIY QISM
3

1.1. Binolarda yong’in chiqishining oldini olish.
Bino yoki inshootning o’tga chidamliligi ularning quyidagi asosiy qismlari:
yong’inga qarshi dеvorlar (brandmauerlar), ko’tarib turuvchi va o’zini o’zi ko’tarib
turuvchi dеvorlar, zina kataklari dеvorlari, o’rnatma panеl dеvorlari, karkas dеvorlar
faxvеrkinning to’ldirgichi, ko’taruvchi pardеvorlar, qavat-lararo va chordoq
yopmalari hamda tomlarning o’tga chidamli-ligi bilan bеlgilanadi. Turar joylarda
chiqadigan Yong’inlar katta moddiy zarar еtkazadi va umumiy Yong’inlar
miqdorining 50% ini tashkil etadi. Uylarda (binolarda) Yong’in chiqishiga asosan
elеktr va gaz jixozlaridan, sanoat hamda uy-ro’zgor priborlaridan foydalanish
qoidalarining buzilishi va boshqalar sabab bo’ladi.
Turar joy binolarining o’tga chidamlilik darajasi bino qavatlarining soni va
maydoniga bog’liq. Ko’p qavatli ancha uzun binolarda binoni bo’limlarga ajratadigan
Yong’inga qar-shi dеvor sifatida ko’ndalang dеvorlar va sеktsiyalararo dе-vorlardan
foydalaniladi. Odam yashamaydigan xonalar o’tga chidamlilik chеgarasi 0,75 soat
bo’lgan dеvor va orayopmalar bilan ajratiladi. Podval va sokol qavatlariga odam
yashaydigan xonalar joylashtirilmaydi, u еrga bitta kvartira hisobiga ko’pi bilan 3 m2
dan xo’jalik ombori hamda o’tin xona joylashtirili-shi mumkin. Utga chidamliligi III
darajada bo’lgan binolar-ning podval va sokol qavatlari ustiga yonmaydigan (o’tga
chidamlilik chеgarasi kamida 1 soat), bir va ikki qavatli uylarda esa qiyin yonadigan
(o’tga chidamlilik chеgarasi kamida 0,75 soat) orayopmalar o’rnatiladi. Podvaldan
chiqish joylari tashqaridan yoki alohida bo’ladi.
Podval qavatining balandligi 1,6-1,9 m bo’lganda ulardan-injеnеrlik
kommunikatsiyalarini joylashtirish uchun foydalaniladi. Bunday qavatlar tеxnik
podpolе dеb ataladi. Axlat tashlanadigan kamеralar birinchi qavatga yoki sokbl
qanatiga yonmaydigan qilib quriladi (o’tga chidamlilik chеgarasi kamida 1 soat).
Ularga kirish joyi umumiy kirish joyilab ajratilgan bo’ladi, Kеyingi vaqtlarda
chordoqsiz yopmalar kеng tarhalmoqda. Bunda Yong’in xavfi kamayadi. Chordoq-
lariing yog’och konstruktsiyalariga o’tdan himoyalovchi tarkiblar bilan ishlov
bеrilishi, dudburonlar esa oqlab qo’yilishi kеrak. Barcha dudburon va vеntilyatsiya
kanallari tomdan Yuqoriga chiqariladi. Kvartallar orasidagi mashinalar yuradigan
4

yo’llar va binolarga kеlish yo’llari biri-biridan ko’pi bilan 300 m (erkin
planlashtirishda) va 180 m (pеrimеtral qurishda oraliqda quriladi. Yong’inga qarshi
ichki vodoprovod tarmoqlari 12 qavatli va undan baland kvartira tipidagi uylarga
hamda 4 qavatli va undan baland yotoqxona va mеqmonxona binolariga quriladi.
Binolarda zina kataklari orhali kamida 90 m oralatib ikkala tomoni ochiq yo’llar
qilinadi.
 Tashkilotlarining yong’in xavfsizligi sohasidagi huquqlari va
majburiyatlari
Tashkilotlari:
Yong’indan saqlash xizmati bo’linmalarini belgilangan tartibda o’z mablag’lari
hisobidan tashkil etish qayta tashkil etish va tugatish;
O’ziga qarashli ishlab chiqarish, xo’jalik binolari, turarjoylarni va boshqa
binolar hamda imoratlarni belgilangan tartibda yong’n nazoratini amalga oshirish
maqsadida ko’zdan kechirishi va tekshirishi uchun yong’n nazorati organlarining
mansabdor shaxslariga imkoniyatberishi shart.
 Yong’in xafsizligini taminlash
 Yong ’ in xavfsizligini ta ’ minlashni tashkil etish .
Yong ’ in xavfsizligini ta ’ minlash taqshkilotlarining mansabdor haxslari va
boshqa xodimlari , shuningdek yakka tartibdagi tadbirkorlar faoliyatining tarkibiy
qismidir .
Yong ’ in xavfsizligini ta ’ minlashga doir talablar mansab yo ’ riqnomalarida va
boshqa yo ’ riqnomalarda , zarur hollarda esa tegishli shartnomalarda aks ettirilishi
kerak .
Tashkilotning yong ’ in xavfsizligini ta ’ minlash , agar tegishli shartnomada
boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo ’ Isa , mazkur tashkilotlaming rahbarlari va
ular vakolat bergan shaxslar zimmasiga yuklatiladi . Yong ’ in xavfsizligini
ta ’ minlashga doir vazifalarning vakolatli shaxslar ziminasiga yuklatilishi
rahbarlaming zimmasidan mas ’ uliyatni soqit qilmaydi .
5

Xususiy va davlat uy - joy fondlarining turarjoylari va boshqa binolarida yong ’ in
xafsizligini ta ’ minlash , agar bu mulkiy ijara ( arenda ) shartnomasida ko ’ rsatilgan
bo ’ lsa , mulkdorlar yoki ijaraga ( arendaga ) oluvchilar zimmasiga yuklatiladi .
Aholi punkitlarini rivojlantirish va ularda imorat qurishni rejalashtirish , binolar
va inshooatlami loyihalashtirish , qurish , kengaytirish , rekonstruksiya qilish hamda
texnik jihatdan qayta jihozlash chog ’ ida yong ’ in xavfsizligini ta ’ minlash tegishincha
shaharsozlik faoliyati sohasidagi maxsus vakolati davlat organi , buyurtmachilar ,
imorat quruvchilar loyiha va qurilish tashkiloti zimmasiga yuyklatiladi .
 Yong ’ in xavfsizligi sohasida normativ jihatdan tartibga solish .
Yong ’ in xafsizligi sohasida normative jihatdan tartibga solish . Yong ’ in
xavsizligi sohasida normative jihatdan tartibga solishj ijro etilishi shart bo ’ lgan
yong ’ in xavsizligi talablarining vakolati organlar tomonidan normative - huquqiy
hujjatlarda , shuningdek normative hujjatlarda belgilanishidir .
 modda yong ’ in xavsizligi chora - tadbirlarini ishlab chiqish va amalga
oshirish yong ’ in xavfsizligi chora - tadbirlari yong ’ in xavsizligini ta ’ minlashga ,
shu jumladan yong ’ in xavsizligi talablarini bajarishga doir harakatlardir .
Yong ’ in xavsizligi chora - tadbirlari yong ’ in xavsizligi to ’ g ’ risidagi qonun
xujjatlariga , yong ’ in xavsizligi sohasidagi normativ hujjatlargamuvofiq , shuningdek
yong ’ inlarga qarshi kurashish tajribasi , moddalar , materiallar , texnologik jarayonlar ,
buyumlar , konstuksiyalar , asbob - uskunalarning yong ’ in xavfliligi ko ’ rsatkichlarini ,
shuningdek ulardan fodalanishda qo ’ llaniladigan yog ’ in xavfsizligi choratadbirlarini
tegishli tehnik hujjatlarda ko ’ rsatishi kerak .
Tashkilotlar , binolar , ishootlar va boshqa ob ` yektlar uchun yong ’ in xavfsizligi
chora - tadbirlarni ishlab chiqishda va amalga oshirishda , shu jumladan ular
loyihalashtirilayotganda yong ’ inlar chog ’ ida odamlarning evakuatsiya qilinishini
hamda yuridik va jismoniy » shaxslarning mol - mulki saqlab qolishini ta ’ minlovchi
echimlar nazarda tutulishi kerak .
 Yong’inni o’chirishga rahbarlik qilish
Yong’inni o’chirishga rahbarlik qilish yong’in joyiga yetib kelgan yong’indan
saqlash xizmatining katta teskor mansabdor shaxsi (bundan buyon matnda yong’inni
6

o’chrish rahbari deb yuritiladi) tomonidan amalga oshiriladi, u yong’inni o’chirish
harakatlarini bajarishda ishtirok etayotgan saqlash xizmatining shaxsiy tarkibini,
shuningdek yong’inni o’chirishga jalb etilgan kuchlar va vositalami yakkaboshchilik
prinsipi asosida boshqaradi.
Yong’inni o’chirishga rahbari vazifalaming bajarilishi, yong’inni o’chirish
harakatlarini bajarishda ishtirok etayotgan yong’indan saqlash xizmsti shaxsiy
tarkibining hamda yong’inni o’chirishga jalb etilgan kuchlar va vositalaming
xavfsizligi uchun javob beradi.
Yong’inni o’chirishga rahbari yong’inni o’chirish harakati amalga oshirayotgan
hudud chegaralarini, maskur harakatlami bajarishning tartibini va o’ziga xos
jihatlarini belgilaydi, shuningdek yong’in chog’ida odamlarni yuridek va jismoniy
shaxslarning mol-mulkini qutqarish bo’yichi qaror qabul qiladi. Zarur hollarda,
yong’inni o’chirish rahbari boshqa qarorlar, shu jumladan yong’inni o’chirish
harakati amalga oshirilayotgan hududdagi yuridek va jismoniy shaxslarning
huquqlarini cheklaydigan qarorlar qabul qilishga haqli.
 Davlat yong’in nazorati
Davlat yong’in nazorati vakolatli organlar tashkilotlar,ularning mansabdor
shaxslari shuningdek fuqarolar tomonidan yong’n xavfsizligi talablariga rioya
qilishni tekshirish va tekshiruv natijalari bo’yicha chora-tadbirlar ko’rish maqsadida
amalga oshiriladigan nazoratdir.
Davlat yong’in nazorati organlari va mansabdor shaxslarning ro’yxati,
vazefalari, huquq va majburiyatlari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan tastiqlanadigan Davlat yong’in nazorati to’g’risidagi nizom bilan
belgilanadi.
 Idoraviy yong’in nazorati
Idoraviy yong’in nazorati idoraviy yong’indan saqlash xizmati, shuningdek
qonu hujjatlarida vakolat berilgan mansabdor shaxslar tomonidan idoralarga qarashli
tashkilotlarning yong’in xavfsizligi talablariga rioya qilinishi tekshirish va tekshiruv
natejalari bo’yicha chora-tadbirlar ko’rish maqsadida amalga oshiriladigan
nazoratdir.
7

Idoraviy yong’in nazorati vakolatli organlar tomonidan qonun hujjatlariga
muvofiq amalga oshiriladi. Idoralarga qarashli tashkilotlarda yong’in xavfsizligi
talablari yog’in kelib chiqishiga va odamlarning xavfsizligiga taxtid soladigan tarzda
buzulganligi aniqlangan taqdirda, Idoraviy yong’indan saqlash xizmati alohida
ishlab-chiqarishning, ishlab-chiqarish uchastkasining, agrigatning ishini, binodan,
inshoatdan, xonadan foydalanishni, ayrim turdagi ishlami bajarishni to’liq yoki
qisman to’xtatib qo’yish huquqiga ega.
O’ziga qarashli ishlab chiqarish, xo’jalik binolari, turarjoylarni va boshqa
binolar hamda imoratlarni belgilangan tartibda yong’n nazoratini amalga oshirish
maqsadida ko’zdan kechirishi va tekshirishi uchun yong’n nazorati organlarining
mansabdor shaxslariga imkoniyatberishi shart.
ЁнЁн
ғғ
инин
вава
порлашларнингпорлашларнинг
асосийасосий
сабабларисабаблари
вава
турларитурлари
::
ЁНЁН
ҒҒ
ИНИН
ХАВФСИЗЛИКХАВФСИЗЛИК
ҚҚ
ОИДАЛАРИГАОИДАЛАРИГА
АМАЛАМАЛ
ҚҚ
ИЛМАСЛИКИЛМАСЛИК
((
НЕНЕ
СОБЛЮДЕНИЕСОБЛЮДЕНИЕ
ПРАВИЛПРАВИЛ
ПОЖАРНОЙПОЖАРНОЙ
БЕЗОПАСНОСТИБЕЗОПАСНОСТИ
))
ФУФУ
ҚҚ
АРОЛАРНИНГАРОЛАРНИНГ
ЛАЛА
ЁЁ
ОО
Қ АҚ А
ДД
СИЗСИЗ
ЛИГИЛИГИ
, ,
ЭЪТИБОРСИЗЛИГИЭЪТИБОРСИЗЛИГИ
((
НЕСПОСОБНОСТЬНЕСПОСОБНОСТЬ
,,
НЕВНИМАТЕЛЬНОСТЬНЕВНИМАТЕЛЬНОСТЬ
))
ЭЛЕКТРЭЛЕКТР
СИМЛАРИНИНГСИМЛАРИНИНГ
НОСОЗЛИГИНОСОЗЛИГИ
((
НЕИСПРАВНОСТЬНЕИСПРАВНОСТЬ
ВВ
ЭЛЕКТРОСЕТЯХЭЛЕКТРОСЕТЯХ
))
1.2. Bino va inshootlarda portlash sabablari va oqibatlari.
Bino va inshootlarda portlash hodisalari ko’proq quyida sabablarga ko’ra sodir
bo’ladi:
 Yong’in xavfsizligi qoida va me’yorlari talablarini qo’pol ravishda buzilishi;
 Issiqlik uzatish, shamollatish tizimlarini va elektr dastgohlarini noto’g’ri o’rnatish;
 Buzuq texnologik va elektr uskunalarini ishlatish;
8

 Yonuvchi va portlovchi moddalrni omborlarda saqlash qoidalarini buzilishi ;
 Yong’in dakchiklari va avtomatik o’t o’chirish tizimining yo’qligi yoki buzuqligi ;
 Portlashi mumkin bo’lgan manbalar ( bug’ qozonlari, gaz balonlarini sinovdan
o’tkazish va to’ldirish xonalari ) ustidan nazorat qoidalariga to’liq rioya qilmaslik ;
 Yong’in xavfsizligi bo’yicha malakali nazoratning yo’qligi va h.k.
Havo bilan aralashmaganyonuvchi gaz va bug’larni maxsus kran orqali uncha
katta bo’lmagan teshikdan oqizib, so’ng gugurt chaqib yoqilsa, mang’ala bo’lib osuda
yona boshlaydi. Bunday yonishlarni shisha idishlarni tayyorlash zavodlarida, g’isht,
keramika va chinni shishirish zavodlarining pechlarida sun’iy va tabiy gazlarni
yonishi misolida ko’rish mumkin. Tsement zavodlarining aylanma pechlarida ham
ko’mir kukunini yoqilishi shu taqlitda amalgam oshiriladi. Ammo bu gazlar ba’zi
nosozlik sabablariga ko’ra, havo bilan aralashib krtish hollari mavjud bo’lib,
aralashma xavfli nisbat darajasiga yetgan bo’lsa, katta kuch bilan portlash sodir
bo’lishi mumkin.
Neftni qayta ishlash, mashinasozlik va kimyo sanoatlarini tez sur’atlar bilan
rivojlanishi, yonuvchi gazlar va changlarni handayengil alangalanuvchi suyuqliklarni
ishlab chiqaruvchi va ularni qayta ishlovchi korxonalarni ko’payib ketishiga olib
keladi. Yonuvchi moddalarni bug’va changlari xonadagi havo bilan aralashib ketsa,
portlash xavfini chiqaruvchi gazli havo aralashmasini hosil qiladi. Bunday
aralashmalarning portlashi oqibatida bin ova inshootlar vayronaga aylanishi va
odamlarning qurbon bo’lishiga sabab bo’ladi.
Agar yonish oqibatida portlash jarayoni biror yopiq hajmda sodir bo’lsa,
yonuvchi moddaning harorat ta’sirida kengayishi evaziga, uning devorlariga bosim
kuchi tez ortib boradi va butun hajm bo’yicha teng quvvatli qo’poruvchi, ta’sir
kuchiga ega bo’ladi.
15-chizma. Portlash vaqtida hamma tomoni yopiq xonaning devorlariga ta’sir
etayotgan bosimni o’zgarish tasnifi berilgan. Agar yopiq hajmning devorlari yetarli
darajada mustahkam bo’lsa, portlashgacha o’tgan vaqt davomida P ni o’zgarishi egri
chiziq 1 bilan ifodalanadi.
9

Bu holda bosim ko’tarilishi oqibatida t
vaqt o’tgandan keyin portlash sodir bo’ladi
va xonaning barcha devorlari va tomi otilib
ketib, shikastlanadi. Egri chiziq 2 qurilmada
ochiq tuynuk bo’lganda bosimni o’zgarishini
ifodalaydi. Bunda tuynukni satxi qancha
katta, bosimni asosiy qurilmalarga ta’sir
etuvchi qo’poruvchi kuchi shuncha bo’lsa
kichik bo’ladi. Agar EOK qurilmalar
o’rnatilgan bo’lsa idishdagi bosim oldin egri chiziq 1 bo’yicha o’zgarib boradi.
Bosim Pp darajasiga yetganda omonat o’rnatilgan EOK qurilmasi otilib ketadi va
devorda ochiq tuynuk hosil bo’lganli tufayli idishda bosim egri chiziq 3 ga bioan
o’zgara boshlaydi.
Bunda portlashdan keyin ham bosimni biroz ko’tarilishi, ulardagi inertsiya
kuchining ta’siridandir. Chunki EOK qurilmalarini tuynukdan ma’lum masofaga
uloqtirib tashlash uchun yana qo’shimcha bosim vabir necha soniya A
t vaqt kerak
bo’ladi. Uloqtirib tashlanayotgan EOK qurilmasi qancha og’ir va katta bo’lsa, uni
yengish uchun shuncha uzoq vaqt va qo’shimcha bosim talab etiladi.
Agar EOK qurilmalari juda yengil bo’lib, inertsiya kuchi bosim kuchiga
qarshilik ko’rsata olmaydigan darajada kuchsiz bo’lsa, portlashdan keyingi
bosimning kuchi egri chiziq 4 ga binoan o’zgarishi mumkin. EOK qurilmalarni
portlash jarayonida bosimni ko’tarilishiga ta’sir etishi ularni og’irligi va sirtini
kattaligi tufayli yuzaga keladigan inertsiya kuchiga bevosita bog’liq bo’ladi.
10

16-chizmada EOK qurilmalar o’rnatilgan xonaning devorlariga oqibatida hosil
bo’lgan P
(t) portlash bosim kuchi ta’siridan yengil qurilmalarni otilib ketayotgan
jarayoni aks ettirilgan. Agar devorlari portlash jarayonidagi ichki bsoimga chidamli
bo’lgan, germetik mustaxkam qililb tayyorlangan yopiq idishda portlash sodir bo’lsa,
undagi maksimal bosim P
P =γP
O ε (25) gat eng bo’ladi.
Portlashga moyil xonalari mavjud bo’lgan sanoat korxonalarini loyixalashda,
ularniportlashdan va butunlay buzulib ketishdan asrab qolish uchun xizmat qiladigan
chora-tadbirlar ishlab chiqiladi vatatbiq etiladi. Bunday tadbirlarni asosiy vazifasi
sanoat korxonasining portalsh xavfsizligini ta’minlash bo’lib portlashga sabab
bo’luvchi omillarni bartaraf etishga qaratilgan bo’ladi. Bu kabi xavfsizlik
muammolari ishlab chiqarish tartibotini yaratish yoli tanlash jarayonida mukammal
yechilishi kerak. Ya’ni ishlab chiqarishda shunday texnologik tizimni tanlash lozim
bo’ladiki, uni ishlatish jarayonida dastgoh va uskunalardan portlovchi gaz havo
aralashmasini hosil bo’lishiga yetarli bo’lgan yonuvchi gaz va suyuqliklarni oqib
chiqishiga va chiqqan taqdirda ham portlaydigan miqdorgacha yig’ilib qolmasligini
ta’minlay oladigan bo’lishi kerak. Agar barcha tadbirlarni bajarganda ham, portlash
xavfi to’liq bartaraf etilmaydigan bo’lsa, bu holda bino va inshootlarni loyihalashda
maxsus konstruktiv yechimlar vositasi bilar ularni portlash oqibatidagi buzilish
darajasini kamaytirish choralari qo’llaniladi.
GOST 12.1.010-76 raqamli « Portlash xavfsizligi »davlat mezoni talablari
bo’yicha ishlab chiqarish jarayonlari shunday takomillashgan bo’lishi lozimki, yil
davomida ularda sodir bo’lishi mumkin bo’lgan portlash ehtimoli 1/10 6
dan
oshmasligi kerak. Ammo har qancha texnologik ogohlantirishlar, texnik va tashkiliy
tadbirlarni qo’llanilishiga qaramay, ba’zan talofatli portlashlar sodir bo’lib turadi.
Bino va inshootlarni yonish va portlash xavfi bo’yicha A va B toifasiga
kiruvchi sanoat korxonalarida, avariya holatida yonuvchi gaz yoki changlarni havo
bilan xavfli aralashmasi hosil bo’lishi sababli yong’in yoki portlash sodir bo’lishi
mumkin. Bunday hollarda bin ova inshootlarni butunlay buzulib ketishidan saqlash
maqsadida, KMK 2.09.02-85 « Ishlab chiqarish binolari » ni loyihalash me’yori
11

talablariga binoan, ular portlash paytida xosil bo’ladigan bosimni ta’sir kuchini
kamaytiruvchi, maxsus yengil otilib ketuvchi EOK qurilmalar rejalashtiriladi.
Yengil otilib ketuvchi (EOK) qurilmalarga qo’yiladigan asosiy talab, xonadagi
xavfli gaz havo aralashmasi bosimini portlash vaqtida, binoning asosiy yuk
ko’taruvchi qismlarini buzilib ketmasligini ta’minlay oladigan darajada
chegaralashdan iborat.
EOK qurilmalari oldin aytganimizdek, tashqi devorlarda yoki tomda
o’rnatiladi. Devorda o’rnatiladigan qurilmalar tomdagisiga nisbatan 30-50% ga
samarariroq va tiklash jarayonida kam xarjliroq hisoblanadi.
EOK qurilmalarni hisoblash va loyihalashda ularni massasini va
mustahkamligini shunday tanlash kerakki, portlash vaqtida devorlarga tushadigan
bosim (P
p ), ruxsat etilgan bosim (P
rux ) dan ortiq bo’lmasin, ya’ni
P
p <
P
rux
Bunday qurilmalar, bino va inshootlarni tomyopg’ich qismida yoki tashqi
devorida o’rnatiladi. Ularning umumiy maydoni, A toifadagi korxonalar uchun
portlash xavfi mavjud bo’lgan xonalarning har 1 m 3
hajmiga 0.05 m 2
dan va B
toifadagi korxonalar uchun esa har 1 m 3
hajmiga 0.03 m 2
dan kam bo’lmagan
miqdorda loyihalashtiriladi.
Yengil otilib ketuvchi qurilmalarga deraza, eshik, darvoza, asbestsement
fanerdan, alyumen va po’lat tunukalarbilanqoplanib, ichiga yengil isitish polimerlar
bilan to’ldirilgan panellar va shunga o’xshash yengil qurilmalar misol bo’la oladi.
Bunday qurilmalarning yengil otilib ketishi uchun ruxsat etilgan og’irligi 120 kg/ m 2
dan oshmaslilgi kerak.
Derazalarning yengil otilib ketuvchi qurilmalarga aylanishi uchun ulardagi
oynalarning qalinligi 3, 4 va 5 mm bo’lganda, sirti mutanosib holda 0.8; 1.0 va 1.5 m 2
dan kam bo’lmasligi lozim.
Tom yopqich sirtida o’rnatilgan EOK qurilmasining umumiy maydoni
aniqlangandan keyin, uni har biri 180 m 2
dan oshmagan, alohida to’rtburchaklarga
bo’lingan holda joylashtirilgan bo’lishi kerak. Bu qurilmalarning og’irligidan hosil
bo’ladigan bosim 0.7 kPa ( 70kgs/m 2
)dan ko’p bo’lmasligi kerak.
12

A va B toifadagi bir qavatli binolarni tomida o’rnatilgan EOK qurilmalari
ishlab chiqarish tartiboti talablarini buzmagan va atrof muhitni hisobga olgan holda
tashqi devorga yaqin joylashtirilishi va ko’p qavatli binolarda oxirgi qavatda yoki
tashqi devorda o’rnatilishi lozim. Bunday xonalarni yerto’la va yer osti qavatlarida
joylashtirilishi ruxsat etilmaydi.
Portlash - bu q is q a va q tining o’ zida chegaral a ngan xajmdagi katta mi q dordagi
q uvvatning ajralib chi q ishidir.
Yonuvchi gazlar, bug’lar, changlar (atsetilen, vodorod, SO
2 , benzin, skipidar,
toshko’mir changi va hokazo) havo kislorodi bilan aralashib portlovchi aralashmalar
hosil qilishi mumkin.
Portlash uchun quyidagi ikki shart:
1) bug’-havo yoki gaz-havo aralashmasining muayyan kontsentratsiyasi
bo’lishi:
2) moddani o’z-o’zidan alangalanish haroratiga qizdira oladigan impuls
(alanga, zarb, siqilish va hokazo) bo’lishi kerak.
Quyida ba’zi moddalarning pastki va yuqorigi portlash chegaralari keltiriladi:
P
pastki P
yuqori
Benzin.......................1,1% 5,4%
Vodorod.....................4,1% 75%
Atsetilen...................1,5% 82%
Uglerod (IV) oksid 12,8% 75%
Qattiq, gazsimon va suyuq moddalar sekin-asta qiziganida ulardan bug’
ko’tarila boshlaydi. SHu moddalarning bug’lari havoga aralashib, portlash xavfi
tug’diradigan aralashma hosil qilish mumkin. Bunday aralashmaning chaqnash
harorati ancha pastdir. Bu aralashma ochiq olov ta’siridan yonib ketadi. Aralashma
yonib ketishi (chaqnashi) mumkin bo’lgan eng past harorat chaqnash (vspыshka)
harorati deb ataladi. Suyuq moddalarning bug’lari aralashgan havo bu jihatdan
ancha xavfli.
13

Oson alangalanuvchi va yonuvchi suyuqliklarning chaqnash (o’t olish) harorati
deganda, 760 mm simob ustuniga teng bosimdagi eng past harorat tushuniladi,
bug’lar shu haroratda yonmasdan dastlabki bor chaqnaydi.
ГАЗГАЗ
, ,
КК
ЎЎ
МИРМИР
ЎЎ
ТИНТИН
БИЛАНБИЛАН
ИСИТИЛАДИГАНИСИТИЛАДИГАН
ВОСИТАЛАРНИНГВОСИТАЛАРНИНГ
НОСОЗЛИГИНОСОЗЛИГИ
((
НЕИСПРАВНОСТЬНЕИСПРАВНОСТЬ
ПЕЧНОГОПЕЧНОГО
ОТОПЛЕНИЯОТОПЛЕНИЯ
))
БОЛАЛАРНИНГБОЛАЛАРНИНГ
ЎЎ
ТТ
БИЛАНБИЛАН
ЎЎ
ЙНАШЛАРИЙНАШЛАРИ
((
ДЕТСКАЯДЕТСКАЯ
ШАЛОСТЬШАЛОСТЬ
))
ҚҚ
АСДДАНАСДДАН
ЎЎ
ТТ
Қ ЎЙИШҚ ЎЙИШ
ВАВА
БОШБОШ
ҚҚ
АА
САБАБЛАРСАБАБЛАР
((
УМЫШЛЕННЫЙУМЫШЛЕННЫЙ
ПОДЖОГПОДЖОГ
))
14

II. METODIK QISM
2.1. Yonginga qarshi umumiy talab va qoidalar
Qurilish maydonlarida yongin xafsizligini taminlashda. Iqtisodiy samarador va
texnik jixatdan asoslangan ilgor ishlab chiqarish usullarini xamda yonginni oldini
olish va o’chirish zamonaviy vositalarini qo'llash eng zaruriy omillar jumlasiga
kiradi.
Yong’in xafsizligini bo’yicha tadbirlar qurilishini tashkillatirish (Q.T.Q) va
ishni bajarish (I.B.L) loyxalarida ishlab chiqiladi va ular yong’inni oldini olish va
o’chirishni taminlashga qaratilgan bo’ladi. Bu tadbirlar KMK 3.01.01-85 “kurilishni
tashkil qilish” KMK 2.01.02 -85 « yong’in xafsizligi” KMK | |_89-80 Sanoat
korxonalarini bosh tarixi GOCT 12.1.004-85 «MXMT. Yong’in xavfsizligi xamda
O'ZBEKISTON RESPUBILKASI iib YMBB tomonidan tasdiqlangan umumiy
qurilishishlarida yong’in xavfsizligi qoidalarpi asosida ishlab chiqiladi.
Qurilish maydoninining mutasaddi raxbarlari uchastka boshlig’i propar .usta
yong’in xavfsizligi bo’yicha masul xisoblanishadi va quyidagi talablarni bajarishlari
shartdir.
QTQ va IBL loixalarida akis etirilgan yong'inga qarshi tadbirlarni va ularga
xoc yong'in xafsizligi qoidalari talablarini bilishlari xamda barcha ishchi va
xizmatchilar tomonidan ularni to'liq va so'zsiz bajarilishini taminlashlari va Nazorat
qilishlari
Meyoriy xujjatlarda ko’rsatilgan o't o'chirish vositalari bilan tanimlash va
ularni xammavaqt ishlatishga tayyor xolda saqlanishini taminlashlari. Kurilayotgan
bino va yordamchi
Ijtimoiy va omborxonalarini yong'in xavfsizligi xolatini doimiy nazorat qilib
turishlari elektir va issiqlik tarmoqlarini qarovsiz qolmasligini taminlash qurilish
maydonida o't o'chirish uchun zarur bo'lgan suv taminoti manbalarini aniqlamasdan
va o't o'chiruvchi mashinalarni to'siqsiz xarakatlanishini taminlay oladigan yo'llarni
xamda telefon aloqa tarmoqlarini ko'rmasdan turib qurilish ishlarini boshlamaslikni
taminlash yong’in sodir bo’lganda zudlik bilan yong’inga qarashi xududiy xizmat
15

bo’limiga xabar berish va birlamchi o’t o’chirish vositalari yordamida yong’inni
bartaraf etishni taminlash.
Muxandis va texnik xodimlarini yong’indan muhofaza qilish tadbirlarini
bajarishga va shu yol bilan xalq mulkini asrab qolishga jalb qilish maqsadida
maxallliy davlat yong’in nazorati tashkilotlari bilan doimiy aloqada bo’lib
turadigan. Xavfsizlik talablarini o’z vaqtida bajarilishini nazorat qilishda asosiy
omil xisoblanmish yong’in texnik komissiyasini (YOTK ) tuzish zarur bo’ladi
qurilish maydonida ishlayotgan xar bir ishchi va xizmatchi ish boshlashdan oldin
yong’in texnik minimumi (YOTM) bo’yicha xavfsizlik qoidalariga asosan maxsus
o’qitilishi va tushintirishlar olib borilishi shart bunday o’quv kursini o’tagan ishchi
va xizmatchilar o’qish yakunida imtixon topshirmoqlari lozim tushuntirish
jarayonida ishchi va xizmatchilarni yong’in xavfsizligi meyorlari xamda qurilish
maydoniga xos yong’inga qarshi tartib va qoidalar bilan batafsil tanishtirilishi shart.
Qurilish muddati bir yildan ortiq davom etadigan ulkan qurilish maydonlarida
yonish va portlash xavfi mavjud bo’lgan ombor xonalarda va yordamchi ijtimoiy
binolar yong’indan muxofazalangan bo’lishlari yani yong’in darakchilari tizimi
bilan jixozlangan bo’lishlari maqsadga muvofiqdir qisqa muddatli qurilish
maydonlarida esa bunday toifadagi bino va xonalar oldida birlamchi o’t o’chirish
qalqonlarini o’rnatish va etarli suv taminoti manbalarini ko’rsatish kifoya bo’ladi.
Qurilish maydonlarining xajmi va yong’in kelib chiqish extimollariga qarab
yong’inga qarshi bir yoki bir nechta ixtiyoriy yong’in drujinalari ( IYOD ) tuziladi.
Xar bir smenada 4- 6 kishidan iborat ishchi drujina korxona raxbari
buyrugiga asosan tashkil etilgan bo’lishi kerak.
Isitish uskunalarini ishlatishda yong’in xavfsizligi
Markaziy isitish tarmoqlariga ulanishni iloji bo’lmagan xollarda kurilish
maydonida isitilishi zarur bo’lgan muvaqqat bino va inshoatlarni isitish uchun KMK
2.04.05--86 «isitish shamollatish va sovitish meyorlari» talablariga javob bera
oladigan.Gaz yoki o’tinda ishlaydigan isitkich qurilmalaridan foydalanish ruxst
etiladi.Xonalarni isitish va kiyimlarni quritish uchun zarur bo’lganda maxalliy
yong’inni nazorat qilish xizmati xodimlarining ruxsati bilan metall pechlarni
16

o’rnatish mumkin. Bunday xollarda quydagi xavfsizlik talablarini bajarish lozim
bo’ladi.Metall pechlarni 40-sm dan kam bo’lmagan temir oyoqlarda yoki shu
balanlikda loy qorishmada pishiq gisht bilan terilgan suppachada o’rnatilgan bo’lishi
shart : pechlar ostidagi yonuvchi ionllarni radiyusi 1-m dan kam bo’lmagan aylana
yoki kvadirat sirrini loy qorishmada yotqizib terilgan gisht bilan yoki 12 -mm asbest
fanera ustidan metall tunuka bilan qoplangan xolda muxofazalangan holda bo’lishi
shart :
metall pechlar yonishdan ximoyalanmagan sinchli devorlardan 1- m va suvoq
bilan ximoyalangan qurilmalardan esa 0.7m dam kam bo’lmagan masofada
o’rnatiladi. :
Pechkani o’txonasi eshigi oldida 0.7 x 0.7 m olchamda merall tunikadan
qoplama mustaxkam o’rnatilgan bo’lishi kerak .xonaning shiftidan teshib o’tkazilgan
ximoya qobigisiz bo’lgan tutin uzatuvchi morikon metall quvurlar yonuvchi xar
qanday qurilmalardan 0.7 m dan kam bo’lmagan masofada O’tda yonmaydigan
ashyolar Bilan atrofli muxofazalangan bo’lishi shart metall morikon quvirlarini
yonadigan tom yopqich qurilmalar orqali o’tkazilayotganda atrofini o’tda
yonmaydigan ashyolar bilan muxofasalanmasdan turib o’tkazish qatiqlanadi. Tomi
yonuvchi ashyolardan qurilgan binolardagi morikonlarni tepa qismida kataklar
o’lchami 5x5 mm bo’lgan uchqun tutqich maxsus sim tor o’rnatilgan bo’lishi shart.
Agar morikon quvirlari derazadan chiqrilgan bo’lsa uning ustki kismi tomdan 1 m
baland bo’lishi va yomgirdan ximoyalagich soyabon bilan jixozlangan bo’lishi lozim.
Agar pardozlanayotgan xonalarni quritish uchun kalorifer uskunalardan foydalanish
rejalashtirilgan bo’lsa bu uskunalar karilayotgan binodan kamida 5 m uzoqlikda
o’rnatilgan bo’lishi va uning uchun zarur bo’lgan yoqilgi idishi esa kaloriferdan 10
m va binodan 15 m masofada uzoqlashtirilgan bo’lishi lozim. Bino va inshoatlarni
quritishda infira qizil nurlanuvchi garelkalarni ishlatish boshqa usullarga nisbatan
ancha xafsizroq xisoblanadi ammo undagi sopoldan qilingan dastaklari 800¤C gacha
qizishi oqibatida unga yaqin turgan yonuvchi ashyolar alangalanishi mumkin shu
boisdan bunday gorelkalarni ishlatishda xavfsizlik qoidasiga binoan ularni yonuvchi
ashyolar va qurilmalardan kamida 1 m undan uzoqroq masofada o’rnatish lozim.
17

Agar pardozlanayotgan honalarni quritish uchun kalopifer uskunalaridan
foydalanish rejalashtirilgan bo ’ lsa bu uskunalar qurilayotgan binodanda kamida 5 m
uzoqlikda o ’ rnatilgan bo ’ lishi va uning uchun zarur bo ’ lgan yoqilg ’ I idishi esa
kaloreferdan 10 m va binodan 15 m masofada uzoqlashtirilgan bo ’ lishi lozim . Bino va
inshootlarni quritishda infraqizil nurlanuvchi gorelkalarni ishlatish boshqa
uskunalarga nisbatan ancha xavfsizliroq hisoblanadi . Ammo undagi sopoldan
qilingan dastaklari 800 C 0
gacha qizdirish oqibatida unga yaqin turgan yonuvchi
ashyolar alangalanishi mumkin . Shu boisdan bunday gorelkalarni ishlatisshda
xavfsizlik qoidasiga binoan ularni yonuvchi ashyolar va qurilmalardan kamida 1 m va
undan uzoqroq masofada o ’ rnatish lozim .
Elektir va gaz payvandlash ishlarida yongin xavfsizligi
Qurilish jarayonida bino va inshoatlarni musraxkamligini oshirish maqsadida
metall va temi r biton qurilmalarini ozaro boglab ularni yaxlit bir xajmiy tizimga
keltiriladi . Buning uchun eluktir yoki gaz payvantlash uskunaridan foydalaniladi .
Elektir va gaz payvandlash uskunalarini ishlatish jarayonida payvand qilinayotgan
nuqtada ochiq alangani xosil bolishi va undagi xarorat 1100¤ C gacha kotarilishi
mumkin . Shuning uchun payvandlash ishlarini bajarish davomida malum tartib va
qoidalarga rivoya qilish zarur boladi . bunday ishlarni ochiq xavoda yoki yopiq
xonalarda doimiy otkaziladigan joylarni tashkilot raxbarining buyrugi asosida
belgilanadigan . Yopiq xavfsizligi boyicha masul xodimning yozma tariqasida bergan
ruxsatnomasi bilan aniqlanadi . Olov bilan bogliq bolgan payvandlash ishlari
bajariladigan joylarda albatta dastlabki ot ochirish vocitalari ishga tayyor xolda
bolishini va barcha payvandlash ishlari yongin va texnika xavfsizligi qoidalariga
qatiy rioya qilingan xolda bajarilmogi shart .
Vaqtinchalik elektir yoki gaz payvantlash ishlari bajariladigan joylarda 5 metir
radiyus kengligida aylanma xudud yonuvchi ashyolardan tozalangan bolishi
lozim . Agar elektir payvandchi balandda ishalotgan bolsa . Pastda payvandlash
paytida uchib chiqayotgan uchqunlarni tarqalishini kuzatib turgan yordamchi bolishi
va payvandlash yonida yongan elektirodlar qoldigini solish uchun maxsus metall
18

quticha bolishi lozim . Elektir payvandlash va gazda qirqish ishlarini bajarishda
quydagilar taqiqlanadi
- yongin xavfsizligini taminlamasdan turib payvandlash uskunalarini ishlatish
xamda nosoz bo ' lgan uskunalarda ishlash
- maxsus belgilangan jo ' makorni kiymasdan turib ishni boshlash
- kislorod balonlari va yonuvchi gaz balonlarni karbit kalsiy va boyoq
maxsulotlari solingan bo ' chkalar bilan bir xonada saqlash
- karbit kalsiy solingan idishlarni zax tortishi mumkin bo ' lgan ertolalarda
saqlash
- asetelin generatori va uning qisimlari muzlab qolganda olov yoki qizdirgan
buyumlar yordamida muzini eritish
- yonuvchi gaz va kislorod balonlari asetelin generatori bor bolgan joylarda
chekish va ochiq xoldagi olovlardan foydalanish
- Karbit kalsiy solingan baraban qopqogini ochishda misdan qilingan
asboblardan foydalanish .
Qurilish maydonida yongin xavfsizligini taminlash
Xar qanday qurilish maydonidagi yongin xafsizligi kop jixatdan qurilish bosh
tarixida yonginga qarshi tadbirlarni meyor talabi darajasida puxta ishlanganligiga va
ish jarayonida ularni toliq bajarilishiga bogliqdir . Jumladan unda doimiy va
muvaqiyat korilajak binolar orasidagi yonginga qarshi oraliqlar avtomobil yollari va
piyodalar uchun yolaklar kopriklar
Yonishga moyil ashyolarni xavfsiz saqlanishini taminlash suv taminoti
tarmoklari va kanalizatsiyani kirtish elektir tarmoqlari va yoritkichlar ornatish
yongin paytida ishlatish uchun gidrantlarni ornatish yoki shu maqsad uchunsuv olish
manbalarini Tayinlash olov yoqish va chekish uchun xavfsiz joylarni belgilash va
hakazolar batafsil yoritilgan bo ' lishi kerak kurilish maydonini tayorlash davridayoq
kanalizatsiya va suv tarmogini kiritib yong ' in gidrantlarini bir biridan 100 m dan
va foyalanijak binodan 5 m kop bolmagan masofada ornatilishi lozim boladi .
Gidrantlarni joylashgan joyida yoritkichlar o ' rnatilgan bo ' lib mashinalar uchun asfalt
yotqizilgan yo ' llar bo ' lishi shart va ko ' zga ko ' rinadigan qilib [ пг ] deb yozib
19

qo ' yilgan bo ' lishi kerak qurilish maydonida yonuchan chiqindilar ( yog ' och qipiqlari
payraxalar qirindi va boshqalar ) ni saqlash joyini to ' g ' ri tanlash yani shamolchiqib
ketadigan yo ' nalish bo ' yicha bino va inshoatlardan kam degnda 50 m masofada
uzoqlashgan erda joylashgan bo ' lishi kerak .
Я пония - 2 0 1 1 “ Ф У К У СИМА ”
2.2. Qurilish materiallarni yonish va portlashga moyillik darajasini aniqlash .
Bino va inshootlarni yonish va portlashga moyillik darajasini aniqlashdan
maqsad ularda sodir bo’lajak yonhin va portlashlar oqibatida yuzaga keladigan
buzilishlarni va odamlarga xavfli va dahshatli ta’sirini oldini olishdan iborat. Bino va
inshootlarni yonish va portlashga moyilligi ularning qanday ashyolardan
qurilganligiga va ularda mavjud ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan yoki
saqlanadigan xom ashyolarning yonuvchanlik xususiyatlari bilan belgilanadi.
Texnologik loyihalash me’yori (ONTI 24 -86- 12.3) va qurilish qoidalari me’yorlari
(QMQ 2.01.02.-85) ga binoan sanoat korxonalari va omborlari yonish va portlash
xavfi bo’yicha 5-ta toifaga bo’linadi. Bularning A va B toifalari yonish va portlashga
moyil, V va G toifalari faqat yonishga xavfli, D toifasidagi inshootlar yonish va
portlash xavfi mavjud emas.
A kategoriya – ishlab chiqarish, portlash-yonishga xavfli ishlab chiqarish
bo’lib, unga bug’larining alangalanish harorati 28 o
S dan kam bo’lgan va havo
tarkibida 10% gacha portlashga xavfli havo yoki materiallar bo’lgan hamda suv,
20

kislorod, havo yoki o’zaro ta’sirda alangalanuvchi materiallar ishlatiladigan ishlab
chiqarish kiradi.
V kategoriya – portlash-yonishga xavfli ishlab chiqarish. Bunga bug’larning
alangalanish harorati 28 dan 61 o
S gacha bo’lgan suyuqliklar, havo tarkibida 10%
gacha portlashga xavfli siqilgan gaz, changlar bo’lgan, shuningdek, 5% gacha pastki
portlash miqdori Npv 65 g/m3 bo’lgan changlar mavjud ishlab chiqarishlar kiradi.
D kategoriya – yonishga xavfli ishlab chiqarish, alangalanish harorati 61 o
S
dan yuqori bo’lgan suyuqliklar ishlatiladigan va Nr v 65 g/m3 miqdordagi yonuvchi
chang, gazlar mavjud havo muhiti bo’lgan, shuningdek, qattiq yonuvchi materiallar
ishlatiladigan ishlab chiqarish.
E kategoriya – yong’inga xavfli ishlab chiqarish. Yonmaydigan materiallarga
issiqlik yoki alanga ta’sirida ishlov berish qo’llaniladigan ishlab chiqarish.
F kategoriya – yong’inga va portlashga xavfsiz ishlab chiqarish. Bunda
yonmaydigan materiallarga sovuq holatda ishlov beriladi (yig’ish, ajratish, yuvish
sexlari).
G kategoriya – portlashga xavfli ishlab chiqarish. Yonuvchi gaz va bino
hajmining 5% miqdorida portlashga moyil changlar bo’lgan ishlab chiqarish. Bunday
muhitda yong’insiz portlash sodir bo’lishi mumkin.
Bino va inshootlarning yong’in xavfsizligi odatda ularning o’tga chidamlilik
darajasi bilan ifodalanadi. Qurilish ashyolarning yuqori harorat ta’siridan alangalanib
yoki cho’g’lanib yonish natijasida parchalanishi ularni yonuvchanligini bildiradi.
Qurilish me’yorlari va qoi dalari (KMK) 2.01.02-85 raqamli yong’in xavfsizligi
me’yorida qurilish ashyolari yonuvchanlik xususiyatlari bo’yicha uchta guruxga
bo’linadilar.
Yonmaydigan guruxlarga, alarga yoki yuqori harorat ta’sirida yonmaydigan
va kumirlanmaydigan qurilish ashyolari kiradi, jumladan, tosh, beton, temirbeton,
gips, alebastr kabilar misol bo’la oladi. Bunday ashyolardan yaratilgan qurilmalar
yonmaydigan qurilmalar deb yuritiladi.
21

Qiyin yonuvchi guruxlarga yonuvchi va yonmaydigan ashyolar
aralashmasidan tashkil topgan qurilmalar, ya’ni tarkibida 8% dan kuproq organik
birikmalar bo’lgan asfaltyueton va gipsli beton qurilmalar va hajm og’irligi 900kg/m 3
dan oshmagan somonli loy qorishmalar, antiperen suyuqliklari bilan chuqur
shimdirilgan yog’och qurilmalar, fibrolit va polimer ashyolar kiradi. Bunday
ashyolarning ishtirokida yaratilgan qurilmalar qiyin yonadigan qurilmalar deyiladi.
Yonuvchi guruhga, yuqori harorat manbaining ta’sirida yonadigan va manba
yshqolgandan so’ng ham cho’g’lanib yonishi davom etadigan organik ashyolar
kiradi.
Yong’in xavfiga bardoshli (o’tga chidamli) deb, yong’in sodir bo’iganda
ulaming yuqori harorat ta’siriga bardosh bera olishi va yuk ko’tarish xususiyatlarini
uzoqroq muddatga saqlab qolish qobiliyatiga aytiladi. Bino va inshootlarlarning
22

yong’in xavfsizligi ko’pchilik hollarda ulardagi qurilmalarning olovda yonmasligi va
o’tga chidamliligi bilan ta’minlanadi. Inshoot qurilmalarining o’tga chidamliligi,
ularning eng asosiy xususiyatlaridan hisoblanadi, bu ko’rsatkich KMK 2.01.02 - 85
bilan me’yorlanadi. Bu me’yorga binoan, bino, inshootlar va ulardagi yong’inga
qarshi devorlar bilan o’ralgan qismlari, 5 xildagi (1, 2, 3, 4 va 5) o’tga chidamlilik
darajalarga bo’lingan . Binolarning o’tga chidamlilik darajasi ularning quyidagi
qurilmalari bo’yicha aniqlanadi: ya’ni devorlar (yuk ko’taruvchi ichki va tashqi,
zinapoya va evakuatsiya yo’llarini o’rab olgan devorlar); ustunlar; zinapoya
elementlari; tomyopg’ich plitalar va barcha yuk ko’tarish qobiliyatiga ega bo’igan
boshqa qurilmalar.
1 darajali o’tga chidamli binolarga - yuk ko’taruvchi devorlari temir-beton,
beton, tabiiy va sun’iy toshlardan va boshqa olovda yonmaydigan ashyolardan
qurilgan inshootlar kiradi.
1 da r a j a yong’in ga ch id a m l i l i k d a g i b i n ol a rga b a r ch a kons t r uks i ya la r i
yo n m a y di g a n , yu q o ri yo ng’inga ch i d a m l i lik ch e g a r a s i ga ( 0 , 5 -2,5 s o a t ) e ga b o’ l g a n
bi n o l a r ki r ad i ;
2 darajali o’tga chidamli inshootlarga ham birinchi toifadagi bino va inshootlar
kiradi, faqat farqi shundaki, hularning tomini yopishda himoyalanmagan meta II
qurilmalar ishlatilishi ruxsat etiladi.
2 d a r a ja yong’in ga ch i d a m l i lik d a g i b i nol a r ga k o ns t r uk t i v e l e m e n tl a r i
yo n m a y di g a n , yu q o r i chid a m l i l i k che g a r a s iga ( 0 , 25 - 2 , 0 s o at) ega b i n o l a r k i r a di .
3 darajali o’tga chidamli inshootiarga yuk ko’taruvchi devorlari temir-beton,
beton, tabiiy va sun’iy tosh ashyolardan qurilgan inshootlar kiradi. Bularda
tomyopg’ich qurilmalarini qiyin yonadigan ashyolardan suvoq, metall tunukalar yoki
azbest plitkalar bilan himoyalash ruxsat etiladi.
3 dara j a yong’in g a ch i d a m l i lik d a g i b i no va i n sh oot l a r yo n m a y d i g a n v a qi y i n
yo n u vchi m a t er i al l a r d a n ta y yo rl a n a d i;
4 darajali o’tga chidamli insbootlarga yuk ko’taruvchi devorlari va
tomyopg’ich yaxlit yoki yelimlangan yog’ochlardan va yonadigan yoki yonmaydigan
23

ashyolardan qurilib, suvoq yoki azbest plitalari bilan himoyalangan inshootlar kiradi.
4 da r aj a yong’in g a ch i d a m l i lik d a g i b i nol a rg a b a r ch a k o ns t r uk si ya la ri q i y i n
yo n u vchi m a t er i al l a r d a n t ash k i l t o p g a n b i n ol a r k i r ad i ;
5 darajali o’tga chidamli inshootlarga devorlari va boshqa qurilmalariga o’tga
chidamlilik bo’yicha talablar qo’yilmaydigan barcha inshootlar kiradi.
5 da r a ja d a g i b i n ola r g a esa b a rcha k o n s t r uks i ya l ar i yo n u vchi
m a t e r ial la r dan t ashkil t o pg an b i n ol a r k i r ad i .
Qurilmalarni yonish sharoitida issiqlik ta’siridan yuk ko’tarish yoki tusib
turish qobiliyatini yo’qotishiga sabab bo’luvchi dastlabki buzilishgacha bo’lgan vaqt
oralig’iga, ularni o’tga chidamlilik chegarasi deb ataladi va vaqt oralig’i soatda
o’lchanib, qurilmalarni sinov boshlangan daqiqadan to quyidagi buzilish belgilarining
birortasini paydo bo’lganiga qadar o’tgan vaqt oralig’i bilan ifodalanadi.
-qurilmada alanga yoki tutun o’ta oladigan teshikni paydo bo’lishi;
-qurilmani yonmay turgan sirtida harorati 160 0
S ga ko’tarilsa, yoki uning
boshqa ixtiyoriy nuqtasidagi harorat 220 0
S dan oshmasa;
-qurilishning biror qismi qulab tushishi natijasida yuk ko’tarish qobiliyati
kamayib qolganda va h.o.
Qurilmalarni o’tga chidamlilik chegarasi tajriba usuli yoki analitik hisoblash
yo’li bilan aniqlanadi. Xalqaro mezonlashtiri tashkilotining tavsiyanomalari (ISO) va
mezon SEV 1000-78 “Yong’inga qarshi qurilishni loyihalantirish me’yorlari” da aks
ettirilgan.
Bino va inshootlarni asosiy qurilmalarining talab etiladigan minimal o’tga
chidamlilik chegarasi, ularning o’tga chidamlilik darajasiga nisbatan quyidagi
jadvalda berilgan qiymatlar bilan me’yorlanadi.
24

III. TEXNIK-IQTISODIY KO`RSATKICHLAR
3.1.Qurilish ashyolarning yonuvchanlik xususiyatlarini aniqlash.
Qurilish ashyolarning yonuvchanlik xususiyatlarini tajriba usulida aniqlanadi.
Buning uchun “Olovli quvur” uskanasidan foydalaniladi.
Uskuna uzunligi 165mm, diametri 50mm bo’lgan metall quvur(1) dan iborat
bo’lib, u shtativ 2-ga o’rnatiladi, shtativning pastgi qismida sinalayotgan namuna 3
ning yonish jarayonini kuzatish uchun xizmat qiladigan mahsus oyna 4 o’rnatilgan.
Uskunaning tepa qismida mahsus tutgich 5 yordamida
shablon quvurning ichida tik holatda o’rnatiladi.
SHablonning ostida yonish manbasi 6 o’rnatiladi.
Namuna odatda 150x10x10 mm o’lchamlarda
tayyorlanadi. Namuna quvur ostidan 5mm chiqib
turishi kerak. Sinash jarayoni: 1 minut namuna isitiladi,
10 minut davomida olov ta’sirida sinaladi. Olovni
uchirgandan so’ng namuna 1 minut davomida yonib
tursa va xajmini 20% gacha yo’qotsa ashyo yonuvchi
guruhiga kiradi. Tajribada ashyoning yo’qotgan hajmi
20% dan kam bo’lsa mustaqil yonmaydigan ashyo deyiladi.
Qattiq jisimlarni yonuvchanligini aniqlash
“Olovli quvur” uskunasi.
Qiyin yonuvchi ashyolarni sinash uchun “SHaxta
pechi” yordamida aniqlanadi.
SHaxta pechi.
26

1-tutun so’rgich, 2-murikon, 3- harorat o’lchagich, 4-namuna ushlagich, 5-
sinalayotgan namuna, 6- pech devori, 7-gaz yondirgich, 8-shamol beruvchi uskuna.
Jadval asosida solishtiriladi.
O’lchanayotgan o’lchamlar O’rtacha qiymat Eng katta qiymat
Mo’rikondagi havo harorati, grad. 235 250
Mustaqil yonish vaqti, sek. 30 60
Uzunligining qisqarishi, %. 85 90
Vaznining kamayganligi,%. 80 85
Qattiq jismlarning yonishi ulardagi yonishning solishtirma issiqligi, yonish
harorati, o’z-o’zidan yonish va alangalanish. Yonish tezligi va yonayotgan jismning
sirti bo’ylab yong’inni tarqalishi kabi ko’rsatgichlar bilan izohlanadi.
Bunda q
n –tajriba jarayonida namunadan ajralib chiqayotgan issiqlik miqdori,
kDj;
q
m –gorelkadan chiqayotgan issiqlik miqdori, kDj;
Agar K >2,1 dan katta bo’lsa jism yonuvchi , K<0,5 dan kichik bo’lsa qiyin
yonadigan va K=0 bo’lsa yonmaydigan deb qabul qilinadi.
Sinash uchun texnologik jarayonda kamida ikkita bir xil namuna olinadi va
ularning sirtiga kuzatuv asbob va moslamalar o’rnatiladi. Isitish sharoiti va sinov
uskunasi.
Qurilmalarni o’tga chidamlilik darajasini aniqlash uskunalari.
27

A-devorni yuksiz holatda sinash; B- tomyopgich plitasini yuk ta’sirida sinash; V-
ustun yoki devorni yuk ta’sirida sinash.
1-olov kamerasi, 2-sinalayotgan namuna, 3- telejka, 4-namunaga qo’yilgan yuk.
Analitik usul yordamida qurilmalarni o’tga chidamlilik chegerasini birinchi
marotaba Murashov V.I. tomonidan taklif etilgan.
P
t = R
o *t
Bunda P
t – talab darajasidagi o’tga chidamlilik chegarasi, soat ;
R
o – o’tga chidamlilikoeffitsienti ;
T – yong’inni davom etish vaqti, soat.
Yong’in sharoitida erkin yonish vaqti quymdagi ifoda orqali aniqlanadi:
Bunda Q - yong’inda ajralib chiqayotgan issiqlik miqdori, kDj/kg;
p - yonuvchi moddaning hajm og’irligi (zichligi), kg/m 3
;
W
B - yonuvchi moddaning hajmi, m 3
;
g
yon -yonhinni solishtirma issiqligi, Vt/m 2
;
F
yon - yonayotgan sirtning sadhi, m 2
.
M.Ya. Roytmanning ta’kidlashicha, qurilmalarni o’tga chidamlilik darajasini
aniqlashda, olovni o’chirish jarayonini birga inobatga olish, zarur omillardan
hisoblanadi.
Elektr qurilmaning statsionar konstruktiv himoya qurilmalari blokirovka,
signalizatsiya, yerga tutashuv, zanulenie va hokazodan iborat.
Yong’inlar sabablari (yondirish manbalari): uchqun, ochiq olov, chekish,
elektr jihozining nosozligini, asboblardan va elektr isitish qurilmalaridan
foydalanish qoidalarini, amaldagi yo’riqnomalarni va texnologik reglament
me’yorlarini va h.k. buzish.
28

Elektr qurilmalaridan yong’inlarning kelib chiqishiga asosiy sabablar
bo’lib asosan quyidagilar hisoblanadi:
- Elektr simlarida qisqa tutashuv oqibatida uchqun chiqishi (bunga asosan,
elektr simlari va kabellarining izolyatsiya qismining eskirishi, mexanik
jarohatlanishi, atrof muhitning ta’siri va h.z. sababdir);
- Elektr qurilmalarini ortiqcha yuklanishi oqibatida ustki qismlarining qizishi
(bunga asosan, sim tolalari kesim yuzalarini iste’molchi quvvatiga qarab to’g’ri
tanlanmaganligi, bir tarmoqqa mo’ljallangandan ziyod iste’molchilarni ulash va
h.z. sababdir);
- Elektr qurilmalarining ulash (kontakt) joylarida qarshilikning ortishi
oqibatida uchqun chiqishi va qizishi (ulash, kontakt) joylarining mustahkam
bajarilmaganligi, izolyatsiya qilinmaganligi, kontakt joyi materiallarining to’g’ri
tanlanmaganligi va h.z.
Bundan tashqari nosoz yoki qo’lbola elektr qurilmalaridan foydalanish
(isitish, qaynatish) elektr moslamalarini nazoratsiz qoldirish, vaqtinchalik tortilgan
elektr simlaridan foydalanish, insonlarni bilar-bilmas elektr qurilmalariga xizmat
ko’rsatishi (ta’mirlash, o’rnatish va ishlatish), himoya apparatlari o’rnida
(saqlagichlarda) har xil yasama yoki vaqtinchalik simchalarni "juchok" qo’llash,
profilaktika va sinov ishlarini vaqtida o’tkazmaslik oqibatida ko’plab yong’inlar
elektr moslamalaridan kelib chiqmoqda.
Ushbu holatlarning, ya’ni elektr qurilmalaridan yong’in chiqishini va undan
kelib chiqadigan xavfli oqibatlarni oldini olish uchun bir qancha profilaktik
ishlarni olib borish zarur, jumladan:
Elektr qurilmalarida avariya, ya’ni qisqa tutashuv, ortiqcha yuklanish
holatlariga yo’l qo’ymaslik kerak.
Buning uchun:
- elektr qurilmalarini me’yoriy hujjatlarga asosan mavjud xonalarga va
hududlarga mos qilib to’g’ri tanlash va ularni o’rnatish;
- elektr qurilmalarini ularning pasportidagi yoki ustki qismida yozilgan
zavod ko’rsatkichlariga qarab ishlatish;
29

- bir tarmoqqa mo’ljallangandan ko’p katta quvvatli iste’molchilarni
ulamaslik;
- nosoz yoki qo’lbola elektr qurilmalaridan, elektr isitkichlardan,
vaqtinchalik elektr simlaridan foydalanmaslik;
- bilar-bilmas elektr qurilmalarini ta’mirlab ishlatish,
- elektr qurilmalarini uzoq muddatga nazoratsiz qoldirmaslik;
- elektr qurilmalarini doimiy ko’rikdan va sinovdan o’tkazish;
- doimiy profilaktika ishlarini olib borish;
- himoya apparatlarini, ya’ni saqlagichlar va avtomatlarni doimo ishchi
holatda ushlab turish va h.z.
30

XULOSA
Bino va inshootlarni yonish va portlash xavfi bo’yicha A va B toifasiga
kiruvchi sanoat korxonalarida, avariya holatida yonuvchi gaz yoki changlarni havo
bilan xavfli aralashmasi hosil bo’lishi sababli yong’in yoki portlash sodir bo’lishi
mumkin. Bunday hollarda bin ova inshootlarni butunlay buzulib ketishidan saqlash
maqsadida, KMK 2.09.02-85 « Ishlab chiqarish binolari » ni loyihalash me’yori
talablariga binoan, ular portlash paytida xosil bo’ladigan bosimni ta’sir kuchini
kamaytiruvchi, maxsus yengil otilib ketuvchi EOK qurilmalar rejalashtiriladi.
Yengil otilib ketuvchi (EOK) qurilmalarga qo’yiladigan asosiy talab, xonadagi
xavfli gaz havo aralashmasi bosimini portlash vaqtida, binoning asosiy yuk
ko’taruvchi qismlarini buzilib ketmasligini ta’minlay oladigan darajada
chegaralashdan iborat.
EOK qurilmalari oldin aytganimizdek, tashqi devorlarda yoki tomda
o’rnatiladi. Devorda o’rnatiladigan qurilmalar tomdagisiga nisbatan 30-50% ga
samarariroq va tiklash jarayonida kam xarjliroq hisoblanadi.
A va B toifadagi bir qavatli binolarni tomida o’rnatilgan EOK qurilmalari
ishlab chiqarish tartiboti talablarini buzmagan va atrof muhitni hisobga olgan holda
tashqi devorga yaqin joylashtirilishi va ko’p qavatli binolarda oxirgi qavatda yoki
tashqi devorda o’rnatilishi lozim. Bunday xonalarni yerto’la va yer osti qavatlarida
joylashtirilishi ruxsat etilmaydi.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. A.H.Qo’ldashev, E.E.Sabirov, S.S.Sultonov. Yong’in o’chirish taktikasi.
Darslik. –T.: Cho’lpon nomidagi NMIU. 2017. 656-b.
2. O’.T.Muzafarov, R.S.Yusupov, I.I.Siddiqov. Qurilishda yong’in xavfsizligi.
Darslik. –T.: Cho’lpon nomidagi NMIU. 2017. 392-b.
3. S.Z.Ergashev, A.M.Burhonxo’jayev, S.Q.Jumayev. Elektr qurilmalari yong’in
xavfsizligi. Darslik. –T.: O’qituvchi NMIU. 2016. 272-b.
4. N.A.Mansurxodjayev, U.A.Yoqubov. Ishlab chiqarish texnologik
jarayonlarining yong’in xavfsizligi. Darslik. –T.: Tafakkur-Bo’stoni. 2013. 355-b.
5. Ibrаgimov E.I., Gаzinаzаrovа S., Yuldаshev O.R. Mehnаt muhofаzаsi mаxsus
kursi. Dаrslik. T .:, TIMI -2015, 537 b .
6. Халилова П. Ю. Пожаробезопасност. Учебно-методическое пособие.-Т.:,
ТГТУ-2013, 120 с.
7. Учебно-методическое пособие к выполнению практических работ по курсу
«Основы пожарной безопасности» Сулейманов А.А., Петросова Л.И.,
Шомансуров С.С. – Т.:, ТГТУ- 2017, 60 с.
8. Yuld а shev O . R , G ‘ ulomov а G . M ., R а xm а tov а D . M . “ Yong ‘ in x а vfsizligi
а sosl а ri ” а m а liy m а shg ‘ ulotl а rni b а j а rish uchun uslubiy q о‘ ll а nm а – T .:, TDTU
-2015, 75 b .
9. Гуломова Г.М., Нарзиев Ш.М. Методиче c кое руководство для проведения
лабораторных работы по предмету «Основы пожарной безопасности» Т.:,
ТГТУ -2015 г, 3.1 п.л
32

SHaxta pechi.
1-tutun so’rgich, 2-murikon, 3- harorat o’lchagich, 4-namuna ushlagich, 5-
sinalayotgan namuna, 6- pech devori, 7-gaz yondirgich, 8-shamol beruvchi uskuna.
33

Купить