Biogaz ishlab chiqarish - Экология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	2.0MB
Покупки	0
Дата загрузки	17 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экология

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

80 Продаж

Biogaz ishlab chiqarish

Купить

MUNDARIJA:
KIRISH
I. BOB.
1.1A dabiyotlar sharxi …………………………………………………. ... . 5
1.2. Biogaz ishlab chiqarishning ekologik foydasi…….……………….. .7
1.3 . Biogaz qayta tiklanuvchi enregiya manbalar i………… …………...11
II. BOB.
2.1. Biogaz ishlab chiqarish qurilmalari………………………………...1 5
2. 2 . Biogaz ishlab chiqarish sanoati………………………………… . ...2 1
2.3. Biogaz - qishloq xo‘jaligini barqaror energiya bilan ta'minlash
garovi...................................................................................................26
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Har qanday mamlakatning barqaror rivojlanishida
energiya resurslarining iste’moli hal qiluvchi omil hisoblanadi. Chunki har bir
turdagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun ma’lum miqdorda energiya sarf qilinadi,
ya’ni har birlik miqdordagi mahsulotni tannarxi ham bevosita energiya (issiqlik,
elektr energiyasi) sarfiga bog‘liq bo‘ladi.
Tabiiy energiya resurslarini tejash va undan oqilona foydalanish ustuvor
vazifalardan biri hisoblanadi. Bu yo‘nalishda Prezidentimiz rahbarligida
Respublikamizda Mustaqilligimizning dastlabki yillaridanoq izchil islohotlar olib
borilmoqda.
Muqobil energiya manbalarining klassik turlaridan biri biomassa bo‘lib,
biomassa va turli organik chiqindilarni qayta ishlash orqali biogaz olish, uni qayta
ishlash bilan metan gazini hosil qilish, so‘ngra undan issiqlik va elektr energiyasi
ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish mumkin. Biogaz qurilmalarining amaliyotga joriy
etilishi natijasida chiqindilardan atrofga behuda chiqayotgan metan gazini
ishlatish, energiya ishlab chiqarish bilan bir vaqtda ekologik muammolarni hal
qilish mumkin. Yana bir diqqatga sazovor jihati, mamlakatimizda shu singari
“yashil texnologiyalar”ni qishloq xo‘jaligi, energetika, chiqindilarni boshqarish,
transport, ta’lim va fan sohalariga keng tatbiq etish kelgusi o‘n yil ichida 550
mingdan ortiq yangi ish o ‘rinlari yaratish imkonini beradi.
Mavzuning o‘rganilganligi. Ushbu kurs ishida bugungi kunda dol zar b
m asal aga bag‘ i shl angan bo‘ l i b, i l m i y- am al i y t ahl i l asosida muhim
masalalarni ochib berishga katta e’tibor berilgan.
Kurs ishining maqsadi. Ishning maqsadi agrosanoat komplekslarida
biomassa energiyasidan foydalanish samaradorligini asoslash hisoblanadi.
Kurs ishining vazifalari . Tadqiqotning maqsadini amalga oshirish uchun
quyidagi vazifalar shakllantirilgan va yechimi amalga oshirilgan:
- agrosanoat komplekslarida biomassa energiyasidan foydalanishning texnologik
2

sxemalari tahlil qilish;
- O ‘zbekistonda muqobil energiya manbalaridan foydalanishning rivojlanish
istiqbollarini o‘rganish;
- agrosanoat komplekslarida biomassa energiyasidan foydalanish bo‘yicha
istiqbolli texnologik yechimlar va biogaz qurilmalarining tahlil qilish;
- biomassaning tarkibi, fizik-kimyoviy va issiqlik-texnik xarakteristikalarini
o‘rganish;
- biomassa va mahalliy uglevodorodli chiqindilarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoqishni
tahlil qilish;
- biomassani metanli bijg‘ish jarayonining nazariy asoslarini o‘rganish;
- biomassa energiyasi asosida ishlaydigan agrosanoat komplekslarida biomassa
energiyasining issiqlik ta’minoti tizimini ishlab chiqish;
- biomassadan muqobil yoqilg‘i olish texnologiyasini nazariy eksperimental
tadqiqot qilish.
Kurs ishining obekti. Mamlakatimizda istiqlol yillarda davlatimiz rahbari
tomonidan atrof-muhit va aholi salomatligini muhofaza qilish, ijtimoiy-iqtisodiy
sohalarga tejamkor, ekologik toza texnologiyalarni keng jalb etish, diyorimizning
boy qayta tiklanuvchi energiya manbalarini ravnaq toptirib, ularni aholi turmish
darajasi va sifatini yanada oshirishga yo‘naltirishga alohida e’tibor qaratilayapti.
Ishda agrosanoat komplekslarida biomassa energiyasidan foydalanish
samaradorligini asoslash tadqiqot obyekti sifatida, iste’molchilar uchun muqobil
energiya manbalari asosida ishlaydigan issiqlik ta’minoti tizimini tadqiq qilish
tadqiqot predmeti sifatida olingan.

3

I. BOB. 1.1. ADABIYOTLAR SHARXI
XVII asrdayoq Jan Baptita Van Helmont parchalanayotgan biomassadan
yonuvchan gaz ajralishini aniqlaydi. 1776 yili Aleksandro Volta parchalanayotgan
biomassa va ajralayotgan gaz miqdori o’rtasida o’zaro bog’liqlik borligini aniqladi.
1808 yili ser Xemfri Devi biogazda metan mavjudligini aniqlaydi. Dastlabki
biogaz qurilmasi 1859 yili Hindistonning Bombey shtatida qurildi. 1895 yilda
biogaz Buyuk Britaniyada ko’cha chiroqlarini yoritishda qo’llanilgan. 1930 yilga
kelib mikrobiologiyaning rivojlanishi natijasida biogaz ajralishi jarayonida ishtirok
etuvchi bakteriyalar aniqlandi.
1776-yilda Aleksandr Volt botqoqlikdan alangalanuvchi gaz hosil bo’lishini
va buning metan gazi ekanligini ilmiy isbotlab berdi. 1804-yilda esa metan
gazining formulasini Dalton ochdi va shundan so’nggina biogaz boyicha amaliy
tadqiqotlar boshlandi
Biogaz hosil bo’lishini o’rganishda Rossiyalik olimlarning hissasi katta
bo’ldi, jumladan Popov 1875-yilda haroratning ajraladigan gaz miqdoriga ta’sirini
o’rganib chiqdi. Natijada, biogaz ajralishi 3 0
C dan boshlanib harorat 60°c gacha
oshirilganda, ajraladigan gaz miqdori oshishi ammo gaz tarkibi o’zgarishsiz
qolishini aniqladi (metan-65%, karbonat angidrid -30%, oltingugurt - 1 % va juda
kam miqdorda azot, kislorod, vodorod).
L.Omelyanskiy esa anaerob bijg’ish jarayonining tabiati va unda ishtirok
etuvchi bakteriyalarni mukammal o’rganib chiqdi. 1881-yildan boshlab yevropalik
olimlar binolarni qizdirish va ko’chalarni yoritishda biogazdan foydalanish
boyicha amaliy tajribalarni boshlab yubordilar.
1895-yilda Ekseter shahrida oqova suvni yopiq idishlarda bijg’itish orqali
biogaz olinib, ko’cha chiroqlari yoritila boshlandi. Oradan ikki yil o’tib,
Bombeyda biogaz olinib, kollktorlarda saqlanayotganligi va motor yoqilg’isi
sifatida turli xil dvigatellarda foydalanish mumkinligi to’g’risida ma’lumotlar chop
etildi.
Germaniyalik olimlar Imxoff va Blanklar 1914-1921-yillarda bijg’ish amalga
4

oshadigan idishni qizdirish orqali jarayonni tezlashtirish va biogaz miqdorini
oshirish mumkinligini isbotlab berishdi.
Yevropada biogaz uskunasidan keng ko’lamda foydalanish ikkinchi jahon
urushi davrida paydo bo’lgan yoqilg’i tanqisligi muammosidan keyingina
rivojlandi. Ammo ushbu uskunalar takomillashmaganligi va bijg’ish uchun
mo’tadil sharoitlar tanlanmaganligi sabab yetarli samara bermadi.
Biogaz texnologiyasining rivojlanish tarixida eng muhim tadqiqotlardan biri
XX asrning 30-yillarida Busvella shahrida amalga oshirilgan tadqiqotlar
hisoblanadi. Bunda turli xil organik chiqindilar va go’ngda xomashyo sifatida
foydalanilgan.
Birinchi katta masshtabdagi biogaz ishlab chiqarish zavodi 1911-yil
Angliyada Birmingem shahrida qurib ishga tushirildi. Xomashyo sifatida
shahardan chiqayotgan oqova suvlardan foydalanilgan. Demak, bu texnologiyani
amaliyotga joriy etishda birinchi pionerlar angliyalik olimlar
hisoblanadi. Bunda hosil bo’lgan biogazdan elektroenergiya ishlab chiqarishda
foydalanilgan.
1920-yilga kelib ular oqova suvlarni qayta ishlash uchun bir qancha
uskunalarni ishlab chiqishdi.
1930-yilda mikrobiologiyaning rivojlanishi bilan biogaz jarayonida ishtirok
etuvchi bakteriyalar kashf qilindi. Dunyoda energetik inqirozning yuzaga kelishi
bilan keyingi yillarda yoqilg’ilarning tiklanuvchan va alternativ sohasidagi ishlarni
rivojlanishiga, shu qatori biogaz sanotining rivojlanishiga turtki bo’ldi.
1938-yilda angliyalik olimlar Neman va Dyusellar qattiq chiqindilarni qayta
ishlovchi 10 m hajmli biogaz uskunasini yaratdilar va Aljirda ishga tushirdilar.
5

1.2. BIOGAZ TARKIBINI TAHLIL QILISH.
Biogaz ishlab chiqarishning ekologik foydasi. Biogaz ishlab chiqarish
atmosferaga metan tarqalmasligining oldini oladi. Chunki metan, inson sog’ligi
uchun eng xavfli kimyoviy elementdir. Metanning issiqxona gazi (parnikovo`y
effekt) samarasiga ta'siri karbonad angidrid nisbatan 21 marta kuchliroqdir.
Qayta ishlangan go’ng kimyoviy dorilarni ishlatilmasligiga imkon yaratadi, bu
yer osti suvlarini ifloslanishini kamaytiradi. Shunday qilib, biomassa va biogaz
atmosferaga zararli gazlarni tarqalishini kamaytiradi, atrof-muhitni tozalaydi va
elektr hamda issiq suv ishlab chiqarishga imkon beradi. Yoki biomassa va
biogazning ekologik foydali tomoni quyidagilar:
• Atmosfera havosiga metan (issiqxona gazi) tarqalishi kamayadi;
• Elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun yoqiladigan gaz, ko’mir miqdori
kamayadi, o’tin uchun daraxtlar kesilishidan saqlab qolinadi, hosil bo’ladigan
is gazi va boshqa zararli moddalar kamayadi;
• Atrof-muhitga iflos suvlar tashlanishi kamayadi;
• Daraxtlar va boshqa o’simliklar saqlab qolinadi, kimyoviy o’?itlarga
bo’lgan zaruriyat kamayib, atrof-muhitdagi havo tozalanadi.
Hozir dunyoning ekologik muammosi nafaqat murakkab, balki ko’p
qirralidir. U deyarli moddiy ishlab chiqarishning barcha sohalarida amalda
paydo bo’ladi. Shuning uchun bizni o’rab turgan atrof-muhitni ehtiyotkorlik
bilan asrab-avaylab qarashimiz kerak. Elektr energiyasini chegarasiz iste'mol
qilishimiz shu kabi tabiatni ifloslanishiga va tabiiy zaxiralarning kamayishiga olib
keladi.
Biomassa – o‘simlik va hayvonot dunyosidagi barcha organik moddalarni
kelib chiqishini birlashtiruvchi termindir. Biomassa birlamchi - o‘simliklar,
hayvonlar, mikroorganizmlar va boshqalar hamda ularning uzoq yillik
jarayonlardan so’ng boshqa turdagi yoqilg‘iga aylanishi va ikkalamchilarga
(biomassani qayta ishlashda hosil bo‘ladigan chiqindilar hamda inson va
6

hayvonlarning hayoti davomida Biomassa – o‘simlik va hayvonot dunyosidagi
barcha organik moddalarni kelib chiqishini birlashtiruvchi termindir.
Bundan tashqari ba’zi bir Yevropa mamlakatalarida, elektr energiyasi
olishda, xom ashyosifatida o‘rmonlarni haddan ko‘p kesilishini oldini
olishuchunmaxsus tez o‘sadigan o‘simliklardan foydalanishadi. Masalan
Shvetsiyada, biomassa uchun maxsus tez o‘sar qoratollar ekiladi. Qoratollar
ekiladigan maydonlar miqdori, biomassa bilan ishlaydigan elektr stansiyalarining
biomassa yoqig‘isi bilan ta’minlanishiga nisbatan belgilanadi. Bunday stansiyalar
biologik yoqilg‘i sifatida biomassadan tashqari, biomassaning uzoq yillikbiologik
jarayonlardan keyingi ko‘rinishidagi torf va boshqa yoqilg‘ilardan ham
foydalanishi mumkin. Biomassa keng ko‘lamli qayta tiklanadigan energiya
resurslari demakdir va yog‘och, sanoat, qishloq xo‘jaligi va maishiy
chiqindilarni o‘z ichiga oladi.
Biomassadan energetika manbai sifatida yoqish, gazlashtirish, piroliz, spirt
yoki biogaz olish uchun biokimyoviy qayta ishlash orqali foydalanish mumkin. Bu
jarayonlarning har biri, belgalangan maqsadda qo‘llanish sohasiga ega.
Ba’zibir ma’lumotlarga ko‘ra, biomassadan olinadigan energiyaning dunyo
energetikasiga qo‘shadigan hissasi 12% ni tashkil qiladi. Yevropa Ittifoqi
mamlakatlarida biomassadan olinadigan energiya miqdori, umumiy energiyaning
atigi 3 % ni, ammo ba’zi mamlakatlada masalan, Avstriyada - 12%, Shvetsiyada -
18% va Finlyandiyada - 23% ni tashkil qiladi.
7

Birlamchi biomassani tabiiy holda quruqlikda va suvda o‘sadigan
o‘simliklar tashkil qiladi. Biomassa fotosintez natijasida hosil bo‘ladi, ya’ni
fotosintez natijasida quyosh energiyasi, o‘sayotgan o‘simlik massasida to‘planadi.
Fotosintezning energetikfoydali ishkoeffitsienti o‘rtacha 5% ni tashkil qiladi.
Energiya olish maqsadida birlamchi biomassadan, ana’naviyyoqilg‘ilar o‘rnini
qoplaydigan yoqilg‘i sifatida foydalaniladi. Birlamchi biomassaga, o‘rmon va
yog‘ochni qayta ishlash sanoati hamda qishloq xo‘jalik mahsulotlari chiqindilarini
kiritish mumkin.
O‘zbekistonda sug‘oriladigan qishloq xo‘jalik maydonlarini asosan g‘o‘za,
g‘alla, tamaki, kungaboqar va poliz ekinlari egallaydi. Hozirgi kungacha
g‘o‘zaning poyasidan qisman spirt, qog‘oz va bir qancha qurilish materiallarini
ishlab chiqarishda xom ashyo sifatida foydalanib kelinadi. Qolgan o‘simliklarning
poyalari tashlab yoki yoqib yuboriladi. Mana shu qishloq xo‘jalik chiqindilaridan
ham biomassa, ya’ni bioyoqilg‘i sifatida foydalanish mumkin.
Dastlabki hisoblar shuni ko‘rsatadiki, chiqindilar bilan aralashtirilgan 1
tonna o‘simlik biomassasidan 350 m 3
(metan, vodorod) gaz olish mumkin. Bir
sigirning go‘ngidanbir kunda 4,2 m 3
gacha biogaz olish mumkin. 1 m 3
biogazning
energiyasi, 0,6 m 3
tabiiy yoqilg‘i gaz, 0,74 l neft, 0,65 l dizel yoqilg‘isi, 0,48 l
benzinva boshqalarningenergiyasiga to‘g‘ri keladi. Biogaz qo‘llash bilan yoqilg‘i
mazuti, ko‘mir, elektroenergiya va boshqa elektr energiyasi ishlab chiqaruvchi
manbalar tejaladi. Biogaz qurilmalarini tadbiq etish, chorvachilik va
parrandachilik fermalarining hamda ular joylashgan atrof-muhit ekologiyasini
yaxshilaydi.
Bir kilogramm go‘ngdan qancha gaz olish mumkin? Bir litr suvni qaynatish
uchun 26 litr gaz sarflanshini hisobga olib quyidagi chiqindilardan qancha suvni
qaynatishga yetarli gaz olish mumkinligi aniqlangan:
-Qoramolning 1 kg go‘ngidan 7,5ch 15 litr suvni qaynatishga;
-cho‘chqaning 1 kg go‘ngidan19 litr suvni qaynatishga;
-qushlarning 1 kg tezagidan 11,5 ch 23 litr suvni qaynatishga;
8

-dukkakli ekinlarning1 kg poxolidan11,5 litr suvni qaynatishga;
-kartoshkaning1 kgpoyasidan 17 litr suvni qaynatishga;
-pomidorning1 kg poyasidan27 litr suvni qaynatishga.
Biogazning afzalliklaridan biri, hohlagan joyda issiqlik va elektroenergiya
ishlab chiqarishdan iboratdir. Chiqindilarni biokonversiya jarayoni, energetik
muammoni hal qilishdan tashqari yana ikkita masalani hal qiladi. Birinchidan,
achigan go‘ng odatdagi go‘ngga qaraganda qishloq xo‘jalik
ekinlarininghosildorligini 10-20 % oshiradi. Ikkinchidan, chiqindilar achigan
vaqtda go‘ng tarkibida ko‘p miqdorda bo‘lgan begona o‘tlarning urug‘lari, har xil
mikroblarning birikmalari, gelmintin urug‘lari va yoqimsiz hidlar yo‘qotiladi.
Biogaz texnologiyalarini qo’llash biogazdan tashqari, ekologik toza va
yuqori samarali o’git (bioo’g’it) olish imkonini beradi. Bioo’g’it tarkibidagi
tuproqning singdiruvchanligi va nam ortishini oshiradigan organik va mineral
moddalar, unda biochirindilar ko’payishiga xizmat qiladi, tuproq yemirilishining
oldini oladi hamda qishloq xo’jaligi ekinlari hosildorligini oshiradi.
Qishloq joylarida biogaz texnologiyalaridan foydalanishning xalqaro
tajribasi bo’yicha, ko’plab nashrlar biogaz, yani metanga boy yonuvchan gaz
ushbu texnologiyaning asosiy mahsuli hisoblanishi, bioo’git esa jarayonning
qo’shimcha mahsuli ekanligidan dalolat beradi.
Biroq tuproq yemirilishiga moyil va unda chirindi miqdori kam bo’lgan
muayyan bir qishloq hududida bioo’gitlar tarkibidagi ozuqa qiymati yuqoriligi
tufayli katta ahmiyat kasb etadi. Shuningdek, organik chiqidilarni anaerob achitish
orqali qayta ishlash imkoniyati paydo bo’ladi.
Organik moddalar, qishloq xo’jaligi ekinlari yetishtiriladigan yerlarda ,
muhim o’rin tutadi. Yerdagi organik moddalarning asosiy qismi, dastlab, barqaror
makromolekulalar(chirindiga) biologik aylantirilishi lozim.
Chirindi tarkibiga chirindi kislotalar kiradi shuningdek, uning tarkibida
mikroorganizmlar ta’siri ostida o’simliklarni oziqlantiradigan asosiy ozuqa
elementlari ham bor.
9

1.3. Biogaz qayta tiklanuvchi enregiya manbalari.
Biogaz qayta tiklanuvchi enregiya manbalaridan biridir. Bugungi kunda
energiya manbalariga bo’lgan ehtiyoj kun sayin ortib bormoqda. Shu bois, uning
ta'minoti insoniyat oldida turgan dolzarb muammoga aylanmoqda. Energiya
zaxiralarining tobora ozayib borayotgani va ulardan foydalanish natijasid atrof-
muhitga etayotgan ziyon inobatga olinib, ko’pgina mamlakatlarda qayta
tiklanuvchi energiya manbalari, shu jumladan, biogaz texnologiyalarini keng joriy
etishga alohida e'tibor berilmoqda.
Biogaz texnologiyalari issiqxona gazlarining atrof-muhitga tarqalishini
kamaytirish orqali iqlim o’zgarishining salbiy oqibatlarini bartaraf etish hamda
barqaror iqtisodiy taraqqiyotga erishishda muhim rol o’ynaydi. Taxminlarga ko’ra,
2040 yilga borib, biomassaning dunyo bo’yicha umumiy energiya iste'molidagi
ulushi 23,8 foizga etadi.
Jahon tajribasidan ma'lumki, biogaz ishlab chiqarish hozirning o’zida amaliy
samarasini bermoqda. Masalan, Angliya London shahrining uchdan biri oqova
suvlar va maishiy chiqindilardan qayta ishlab olingan biogaz hisobiga isitiladi.
Germaniyada esa ayrim elektr stantsiyalari mazkur yoqilg’ida ishlamoqda. Biogaz
texnologiyalarining muhim xususiyatlaridan biri shundaki, energiya manbai uchun
xomashyo sifatida turli xildagi tvbiiy chiqindilardan foydalanish mumkin.
O’zbekistonda biogazdan foydalanish bir qator masalalarning muqobil
yechimi sifatida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Dastlabki hisob-kitoblarga ko’ra,
mamlakatda biogaz ishlab chiqarishning umumiy salohiyati 8,9 mlrd. kub metrdan
ziyoddir. Issiqlik ko’rsatkichi bo’yicha 6,5 mlrd.kub metr tabiiy gazga teng bo’lib,
Respublikaning energiya manbaiga bo’lgan yillik ehtiyojining 10 %dan
ko’prog’ini tashkil etadi.
Mamlakatimizda qishloq xo’jaligi mahsulotlarining asosiy qismi fermer
xo’jaliklari tomonidan ishlab chiqarilmoqda. Bir qator fermer xo’jaliklari
chorvachilik sohasiga ixtisoslashgan. Har bir fermada yil mobaynida ko’p
miqdorda go’ng, o’simlik poyalari, turli tabiiy chiqindilar to’planib qoladi. Yangi
10

chorva go’ngi va boshqa tabiiy chiqindilar oqova suvlar bilan birga atrof-muhitga
salbiy ta'sir ko’rsatadi, yer osti suvlari va atmosferaning ifloslanishi, tuproqning
zaharli mikroorganizmlar bilan zaharlanishiga sabab bo’ladi.
Fermer xo’jaligi uchun qurilayotgan chorva, parranda va o’simlik chiqindilarini
qayta ishlash biogaz qurilmasi maketi
Ushbu muammolarning isiqbolli, ekologik xavfsiz va iqtisodiy jihatdan
foydali yechimi – bu hayvonlar go’ngi va qishloq xo’jaligi chiqindilarini
biogaz qurilmasi (BQ) vositasida qayta ishlab, bu jarayonda biogaz va yuqori
sifatli organik o’g’itlar ishlabchiqarishdir. Qolaversa, biogaz texnalogiyalaridan
foydalanish qishloq aholsini elekr energiyasi va tabiiy gaz barobarida
qo’shimcha barqaror energiya manbai bilan ta'minlashga hissa qo’shadi.
Shuningdek, chorvachilik chiqindilarini qayta ishlash fermer xo’jaliklarining
sanitariya va gigiena holatini yaxshilashga ham xizmat qiladi. Boz ustiga ,
biogaz ishlab chiqarish jarayonida olinadigan sifatli va ekologik toza
bioo’g’itlar qishloq xo’jaligi ekinlari hosildorligini 20-30 foizga oshirishga
imkon beradi.
Bugungi kunda O’zbekistonda biogaz texnologiyalaridan foydalanishga
doir muayyan nazariy va amaliy tajriba to’plangan. Chunonchi, 2006-2008
11

yillar davomida BMT Taraqqiyot dasturi madadi bilan Toshkent viloyatining
Zangiota tumanida joylashgan “ Milk- agro” fermer xo’jaligida biogaz
qurilmasini o’rnatish bo’yicha loyiha amalga oshirildi. Biogaz qurilmasining
ishga tushirilishi sharofati bilan mazkur xo’jalik kuniga 8 tonna miqdorida
go’ngni qayta ishlash, yiliga 70 tonna mazutni tejash barobarida 100 ming
kub metr biogaz ishlab chiqarish hamda har yili 2000 tonna yuqori sifatli
tabiiy o’g’it olish imkoniga ega bo’ldi.
Ayni paytda energiya manbalari va sifatli o’g’itga bo’lgan ehtiyojning
tobora ortayotgani qishloq joylarida kichik va kam xarajatli biogaz
qurilmasini keng joriy etishni taqozo etmoqda. Ular asosiy mezonlarga mos
keladi: nisbatan arzon, hajmi kichik, shuningdek, qurish va ishlatish oson.
Yetarli salohiyat va moddiy resurslarning mavjudligiga qaramay, biogaz
texnologiyalaridan foydalanish hozircha kengg yo’lga qo’yilmagan.
Muammoning asosiy sabablaridan biri fermerlar va ishbilarmonlar biogaz
qurilmasining iqtisodiy afzalliklari, ularni qurish va ishlatishning moliyaviy
masalalari haqida yetarli ma'lumotga ega emasligidir. Ularning noan'anaviy
energiya manbalariga ishonqiramasligi, shuningdek, biogaz qurilmalarini
o’rgatish va texnik xizmat ko’rsatishga ixtisoslashgan kompanyalarning
yo’qligi bu sohani rivojlantirishga to’sqinlik qilmoqda.
Mazkur muammolarni hal etish uchun O’zbekiston hukumati va BMT
Taraqqiyot Dasturi tomonidan ma'qullangan loyiha doirasida malakatimiz
fermer xo’jaliklarida biogaz texnologiyalarini ommaviylashtirish bo’yicha
keng qamrovli ishlar amalga oshirilgmoqda. Jumladan, joriy yilning mart
oyida Sirdaryo viloyatida joylashgan “Nadejda” fermer xo’jaligi hamda
Urganch davlat universiteti qoshida biogaz texnologiyalari namoyishi
markazlari ochildi. Ulardan ko’zlangan asosiy maqsad fermerlarni biogazning
afzalliklari haqida keng voqif etishdan iborat. Bu faoliyat doirasida
o’tkazilayotgan maxsus trening va seminarlar davomida fermerlar biogaz
12

qurilmasidan foydalanish tajribasi bilan tanishadi, undan foydalanish va
texnik xizmat ko’rsatish malakalariga ega bo’ladilar hamda biznes-rejalar
ishlab chiqishadi.
Aytish joizki, mamlakatimizda biogaz texnologiyalainir joriy etishning
dastlabki bosqichi kechikmoqda. Mazkur jarayon sohaga doir qonunchilik
asoslarini takomillashtirish bo’yicha kompleks choratadbirlarni amalga oshirish
va biogaz texnologiyalarini rag’batlantirish uchun moliyaviy qo’llabquvvatlash
tizimini yaratishni taqozo etmoqda. Biogaz qurilmalarini xarid qilish uchun
imtiyozli kreditlar berish hamda qayta tiklanuvchi energetika jihozlarini
ishlab chiqarishga alohida e'tibor qaratish zarur. Biogaz qurilmalarini keng
miqyosda joriy etish qishloq hududlari aholisining energiya ta'minotiga
bo’lgan ehtiyojini to’laroq qondirishga, mamlakat yoqilg’i-energiya
zaxiralarini tejashga xizmat qiladi hamda iqtisod qilingan tabiiy gazdan
boshqa tarmoqlarda foydalanish imkoniyatini yaratadi.

13

II. BOB. 2.1 . Biogaz ishlab chiqarish qurilmalari
Biogaz qurilmalarini qurish kimga qulay:
-Qishloq hujaligi korxonalari:
1. Cho’chqachilik fermalari;
2. Sut oladigan yirik shoxli mollar firmalari;
3. Tovuq fabrikalar;
4. O’simlik o’stiradigan korxonalar;
5. Aralash turdagi korxonalar.
 Qayta ishlab chiqarish korxonalari:
 Spirt va bioetanol zavodlari;
 Pivo ishlab chiqarish zavodlari;
 Shakar ishlab chiqarish zavodlari;
 Go’sht kombinatlari;
 Veterinariya-sanitar zavodlar; kraxmal ishlab chiqarish zavodlari;
 Achitqi ishlab chiqarish zavodlari;
 Sut zavodlari;
 Non ishlab chiqarish kombinatlari;
 kartoshkani qayta ishlab chips ishlab chiqarish zavodlari;
 Konserva va sharbat ishlab chiqarish sanoati;
Vino ishlab chiqarish zavodlari; baliq ishlab chiqarish sexlari.
Biogaz – bu tarkibida 50-80 % metan (CH
4 ) va 20-50 % karbonat angidrid
gazi (CO
2 ) tutgan aralashma. U organik substraktning anaerob parchalanish
natijasida hosil bo’ladi. Biogaz o’z tavsifi bo’yicha tabiiy gazga yaqin. Biogazning
metan-gaz, kanalizatsiya gazi yoki botqoqlik gazi kabi sinonimlari bor. Biogaz
kaloriyasi 6000 dan 9500 kkalG`m3 ga tengdir.
Anaerob bijg’ish – koslorodsiz muhitda organik moddaning parchalanish
jarayonidir.
Biogazdan quyidagi maqsadlarda foydalanish mumkin:
14

 tabiiy gaz kabi kotyollarda yoqish; issiqlik va elektr energiyasi sanoati
uchun yoqilgi;
 metangacha boyitilgandan so’ng avtomobillarga yoqilg’i sifatida foydalanish
mumkin.
1- jadval
Turli chiqindilardan hosil bo’ladigan biogaz chiqimi
T.r. Substrakt Biogaz chiqimi, m 3
G`t
1 Yirik shoxli mollar go’ngi 60
2 Cho’chqa go’ngi 65
3 Qushlar go’ngi 80-140
4 Makkajo’xori slosi 200-300
5 Toza o’simliklar 250-350
6 Sut zardobi 50
7 Bug’doy 500-600
8 Uzum turpi 70
9 Lavlagi turpi 50-60
10 Maysa 430
11 Lavlagi bo’tkasi 200
12 Bug’doy quyqasi 50-70
13 Maysa quyqasi 50
14 Pivo achitmasi 150-180
15 Y o g’ qoldig’i 1300
16 Y o g’li ter 250
17 Texnik glitserin 500
18 Baliq chiqindilari 300
Biogaz texnologiyasi tabiiy bioo’g’it anaerob bijg’ishi natijasida biologik
faol modda va mikroelement saqlagan bioo’g’it olishni tezlashtirish imkonini
beradi. Bioo’g’itning amaldagi o’g’itga (go’ng) nisbatan qulayligi unda organik
15

moddalarning yuqori darajada gumifikatsiya qilinganligi, hamma oziq
elementlarning mavjudligi, shaklining mayinligi hisoblanadi.
Organik modda tuproq mikroorganizmlari uchun kuchli energetik material
bo’lib xizmat qiladi, u tuproqqa kiritilgandan so’ng azotni faollashtirish va boshqa
mikrobiologik jarayonlar tezlashadi. Yuqoridagi omillar tuproqning fizik-mexanik
xossalarini yaxshilaydi, hosildorlik 30-50% ga ortadi. Bioo’g’it ko’rinishi quyidagi
2- rasmda keltirilgan.
2-rasm. Yirik shoxli mollar go’ngidan olingan bioo’g’it ko’rinishi
Kogeneratsion issiqlik elektrostantsiya 1 m 3
biogazdan 2,3 kVtch elektr
energiyasi va 2,8 kVtch issiqlik energiyasi ishlab chiqaradi. Biogaz issiqlik elekr
stantsiyasida to’g’ridan to’g’ri boyitilmasdan yoqiladi. kichik kogeneratsion
issiqlik elektrostantsiya 3 – rasmda keltirilgan.
Hosil bo’lgan issiqlik turar joylarni qizdirish, texnologik maqsadlarda, bug’
olish uchun ishlatiladi. Issiqlikni kogeneratsion qurilma matorini sovutish orqali,
to’g’ridan to’g’ri biogazni yoqib olish mumkin. Hosil bo’lgan issiqlikni
issiqxonalarda foydalanish mumkin. Biogaz bilan qizdiriladigan issiqxona 4 –
rasmda keltirilgan.
16

3 – rasm. kogeneratsion issiqlik elektrostansiya keltirilgan.
4 –rasm. Fermer xo’jaligida biogaz bilan ishlaydigan issiqxona
Avtomobillarni zapravka qilish va gazli transport sistemaga gazni uzatish
uchun biometan SO
2 dan tozalanadi. Bunday tozalashdan so’ng olingan gaz 90 -
95 % metan CH
4 saqlaydi. Biogazni tozalab olingan metan asosida ishlaydigan
yoqilg’i quyish shaxobchasi 5 – rasmda keltirilgan.
5– rasm. Metanli yoqilgi quyish shaxobchasi
17

Ruminiyada biogaz olish qurilmalari keng tarqalgan. Birinchi qurilma 1982
yilning dekabridayoq ishga tushirilgan. Shundan bo’yon u 3 ta konforka va
duxovkasi mavjud bo’lgan oddiy gaz plitasiga ega 3 ta xonadonni gaz bilan
ta'minlab kelmoqda.
Fermentator uzunligi 2 m, diametri 4 m ga yaqin (umumiy hajmi 25 m3)
o’rada joylashgan bo’lib, ichki tomondan temir bilan qoplangan va ikki marotaba –
avval elektrik, so’ngra gazpayvand qilingan. Korroziyaga qarshi qurilmaning
ichiga smola surib chiqilgan. Fermentatorning tashqaridagi chetiga uzunligi 1 m ga
teng betondan qurilgan uzuksimon kanovka o’rnatilgan bo’lib, u gidrozatvor
vazifasini bajaradi. Ushbu kanovkada rezervuarni yopuvchi qo’ng’iroqning
vertikal qismi joylashgan bo’lib, suv bilan to’lgan bo’ladi. Qo’ng’iroq balandligi
2,5 l bo’lib, bargsimon 2 ml li cho’yandan iborat. Uning yuqorigi qismida gaz
to’planadi.
Gaz truba – quvurlar yordamida yig’iladi, fermentatorda u 3ga bo’linadi va
xonadonlarga boradi. Gidrozatvor kanovkasidagi suv oquvchan bo’lib, qurilmani
qishda muzlab qolishdan saqlaydi. Fermentatorga 12 m3 yangi go’ng solinib,
ustidan qora mol siydigi (soda qo’shilmagan holda) quyiladi. Generator
to’lganidan so’ng 7 kundan keyin ishga tushadi.
O’xshash tarkibga yana bir qurilma ega (1b – rasm). Uning fermentatori 2,5
m chuqurlikda bir – biriga qarama – qarshi joylashgan, kvadrat shaklida kesimga
ega (2 x 2) ega bo’lgan o’rada joylashgan. O’ra 10 – 12 sm qalinlikdagi temir –
betonli plitalardan qurilgan bo’lib, sementlangan va germetik smola bilan
qoplangan. Gidrozatvor kanovkasi ham betondan yasalgan bo’lib, 50 sm
chuqurlikka esa qo’ng’iroq payvandlangan bo’lib, beton rezervuarda joylashgan va
to’rt tomonga bemalol harakatlana oladi. Qo’ng’iroq balandilgi 3 m bo’lib, uning
0,5 m qismi kanovkaga tushirilgan.
18

Fermentatovga birinchi marotaba 8 m 3
yangi qoramol go’ngi tushirilib,
ustidan 400 l qoramol siydigi bilan to’ldirilgan. 7- 8 kundan qurilma xonadonlarni
gaz bilan to’liq ta'minlagan.
O’xshash konstruktsiyaga 6 m 3
aralashgan go’ngni (qoramol, qo’y va
cho’chqa) qayta ishlovchi biogaz generatori ham ega. Bunda ajralib chiqqan gaz 3
ta komforka va duxovkaga ega gaz plitasi uchun yetarli bo’lgan.
Yana bir qurilma o’zining konstruqtsiyasi (tuzilganligi) bilan ajralib turadi:
fermentator yoniga unga T shaklidagi shlang yordamida ulangan o’zaro bir – biri
bilan bog’langan 3 ta katta traktor kameralari joylashgan. Tunda biogaz
ishlatilmaganda, u qo’ng’iroq ostiga yig’iladi va bunda ortiqcha bosim yuzaga
kelish hisobiga u qo’ng’iroqni uloqtirib yuborish xavfi yuzaga keladi. Bunda
rezinali rezervuar qo’shimcha hajmni beruvchi bo’lib xizmat qiladi. 2 x 2 x 1,5 m
o’lchamli fermentator 2 ta gorelkaning ishlashi uchun yetarli hisoblanadi.
19

2.2. Biogaz ishlab chiqarish sanoati.
Biogazning energiyaga aylantirish jarayoni metanli bijg’ish yoki
biometanogeneza ko’pdan malum. U jarayon 1776 yilda Volat tomonidan kashf
etilgan bo’lib, botqoqlikda metan gazi hosil bo’lishini aniqladi. Bu jarayonda
olinadigan biogaz tarkibi 65% metan, 30 % C O
2 , 1,0 % H
2 S va oz miqdorda azot,
vodorod va C O dan iborat.
Botqoqlik gazi klar-gaz deb ham ataladi, u yoqilg’i chiqindi(RDF) dan
olinadi, u yonganda ko’k rang beradi va hidga ega emas. Yog’ochga, hayvonlar
go’ngiga nisbatan uning hidsiz, tutunsiz yonishi insonlarga noqulaylik
tug’diradi. 28 m 3
biogaz hosil qilgan energiya 16,8 m3 tabiiy gaz, 20,8 l neft yoki
18,4 dizel yoqilg’isiga ekvivalentdir.
20

Ekologik toza bo'lgan qayta tiklanadigan energiya manbalari atrof-muhitga
ziyon yetkazmaydi. Aytish kerakki, bu manbalar odatda yetarlicha katta bo'lgan
aholi manzillari va yirik sanoat korxonalarini to'la ta'minlash imkoniyatiga ega
emas. Ular chekka qishloq, mahalla, kichik inshootlarni energiya bilan ta'minlaydi.
Biogaz texnologiyalarni barpo etishda ham mablag’ muammosi mavjud.
Mablag’ yetarli bo’lsa, mukammal biogaz texnologiyalarini barpo etib, uni ishga
tushurish muammo emas. Yurtimizda biogaz qurilmasini barpo etish yangilik
bo’lib, yaqinda kirib kelgani va keng miqyosda tarqalmaganligi, hali yurtimiz
aholisi chiqindi mahsulotlaridan biogaz olinishni va shu asosida elektr energiya,
o’g’it olish mumkinligi haqida to’liq ta’ssavurga ega emas. Biogaz ishlab chiqarish
orqali ko’plab foyda olish mumkinligini ham bilishmaydi. Biogaz haqida uning
foydasi haqida ta’ssavurga ega bo’lmagan shaxslar o’z mablag’larini biogaz
qurilmasini barpo etishga sarflamaydilar.
Shuning uchun ham yurtimiz aholisini biogaz istiqbollari bilan yaqindan
tanishtirishda joylarda kichik bo’lsada, biogaz qurulmalarini barpo etish, undan
biogaz chiqayotganini va yuqori sifatli o’g’it olinayotganini namoyish qilish kerak.
Hamda 2 - 3 dona qoramol va 20 - 30 dona tovuq boqish imkoniyatiga ega bo’lgan
qishloq aholisi uchun ham, alohida xo’jaligida kichik biogaz qurilmasi barpo etish
mumkinligini ko’rsatish, mablag’ jihatdan juda arzonga tushishini ta’kidlash lozim.
21

Biogaz chiqindisidan o’g’it sifatida foydalanish.Biogaz ishlab chiqarishda
yuqorida aytib o’tilganidek, biogaz olishda biomassadan chiqayotgan qoldiqdan
ham o’g’it sifatida foydalanish mumkin. Agar 1 tonna go’ng yerga o’g’it sifatida
ishlatilsa, 1 tonna go’ngdan 50 m gacha metan gazi chiqishini nazarda tutsak, 50 m
metan 1000 m karbonat angidrid gaziga teng miqdorda issiqxona effekti hosil
qiladi. Ushbu hosil bo’lgan gazni yonishidan ham karbonat angidrid gazi ajraladi
ammo birinchidan karbonat angidrid metan gaziga nisbatan issiqxona effekti kam,
ikkinchidan karbonat angidrid o’simliklar tomonidan o’zlashitiriladi, metan gazi
esa yo’q. Agar biz ushbu biomassalarda biogaz texnologiyasi orqali biogaz olishni
tashkil etsak, biz gaz, elektr, bioo’g’it va qo’shimcha ish o’rinlarini tashkil etish
mumkin. Bu orqali qanchadan-qancha tabiiy gazni, elektr energiyasini tejashi, shu
bilan birga qayta ishlanmagan bioo’g’itga nisbatan bir necha marta samarador
bo’lgan bioo’g’it olishi mumkin.
Bu texnologiya yordamida ajratilgan bioo’g’it avvalgi ya’ni qayta
ishlanmagan boo’g’itga nisbatan ancha sifatli, yaxshi bo’ladi va avvalgi badboy
hidini yo’qotadi. Qayta ishlanmagan bioo’g’itdan, qayta ishlangan bioo’g’itning
afzalligi shundaki, uni o’simliklarga ta’sir etish muddati tezroq va quvvati ancha
yuqori turadi. Qayta ishlanmagan bioo’g’it yerga solingandan so’ng 1 - 2 yildan
keyin o’z ta’sirini ko’rsatsa, biogaz texnologiyasidan chiqqan bioo’g’it shu yilni
o’zida yuqori darajada ta’sirini ko’rsatadi. Chunki qayta ishlangan bioo’g’it bu
biogumus, yani hozirgi kunda Kaliforniya chuvalchanglari orqali ishlab
chiqarilayotgan gumusning o’zi bo’lib, tarkibidagi elementlari boyicha
chuvalchang gumusidan yuqori turadi. Yana bir afzalligi, organizmda hazm
bo’lmagan begona o’t o’simliklarni urug’lari vegetativ holatini yo’qotadi va ekinda
begona o’tlar o’sishini kamaytirishga erishiladi. Avval tashlanadigan mahalliy
o’g’it sarfini 15-20 barobarga qisqartiradi va qishloq xo’jalik mahsulotlari
yetishtirish samaradorligini 25-30% gacha oshirish imkoni mavjud. Bu bioo’g’itni
ehtiyojiga qarab, suyuq va quruq holatlarda ishlatish mumkin.
Yuqorida aytib o’tkanidek, biogaz ishlab chiqarish jarayonidan so’ng
22

qoladigan qoldiqdan yuqori sifatli o’g’it (biogumus) olinishi mumkin. Bioo’g’it
go’ngini bijg’itish uni dezodoratsiya qiladi (hidsizlantiradi), gelmentlarini, hamda
yovvoyi o’simliklar urug’larini yo’qotadi, o’simlik uchun zarur bo’lgan
moddalarni (o’g’itsimon) yengil o’zlashtiriladigan shaklga (mineral shaklga)
o’tkazadi.
Biogaz chiqindisidan ozuqaviy maqsadlarda foydalanish. Yuqorida bigaz
qurilmasidan chiqayotgan mahsulotlardan yoqilg’i sifatida, elektr energiya va
o’g’it sifatida foydalanish mumkinligi haqida aytib o’tdik. Biogaz chiqindisi
bo’lgan biooshlamadan uning tarkibini o’rgangan holatda hayvonlar uchun
ozuqviy maqsadda ham foydalansa bo’lishi ta’kidlanmoqda. Agar hayvon
ozuqasiga biooshlama aralashtirilib berilsa, ozuqaning sifat ko’rsatkichi juda
yuqori darajaga yetadi.
Baliqchilik hovuzlarida baliq ivildiriqni hovuzga tashlagandan so’ng, kuchli
ozuqaviy muhitda boqilsa 6 oy davomida baliq vazni 2 - 3 kg.ga yetadi. Agar o’rta
ozuqaviylik muhitida boqilsa 6 oyda 1,5 - 2 kg.ni tashkil etadi. Yuqori ozuqaviy
muhitda boqilgan baliqlar ozuqa narxi qimmatligi hisobiga,baliq tannarxi
qimmatga tushadi, bu esa daromadni kamaytiradi. Shuning uchun baliqchilkik
hovuzlarida o’rta darajada ozuqaviy muhitda baliqlar boqilib belgilangan
kilogrammni olish uchun ko’proq vaqt davomida boqiladi.
Loyiha amalga oshirilishi natijasida foydalanuvchilar (fermerlar) va ishlab
chiqaruvchilar o'rtasida biogaz texnologiyalari haqida xabardorlik va axborotni
tarqalishiga o'z hissasini qo'shadi. O'zbekistonda biogaz energiyasidan foydalanish
imkoniyatlarini izlanish natijalari tiklanadigan energiya sohasida hukumat
siyosatini ishlab chiqishga yordam beradi va O'zbekistonda tiklanadigan energiya
bo'yicha Milliy strategiya uchun o'quv- tajribaviy misol tariqasida o'z hissasini
qo'shadi.
Iqtisodiyotini turli sohadagi, aynan istiqbolli loyihalami yo’lga qoyilishi
hamda chekka hududlarida joriy etilishi aholi turmush tarzining farovonligini
oshirish barobarida qishloq obodligi va infratuzilmasi taraqqiyotini ham
23

ta’minlaydi.
Kichik hajmdagi biogaz texnologiyalarini har bir xonadonga o’rnatish aholi
uchun qishki gaz yetishmovchilik muommolarini hal qilishda yordamchi vosita
bo’lishi mumkin. Biooshlamadan tomorqasida o’g’it sifatida foydalanish mo’l
hosil olishi ham oilaviy harajat sarfini kamaytiradi.
Hozirgacha to’plangan tajriba asosida, qishloq xo’jaligiga metanogenez
jarayonini tadbiq etilishi, birinchi navbatda uni ekologik aspekti, keyin esa yuqori
sifatli o’g’it olinishi va faqat uchinchi bo’lib, baholanmaydigan yoki alohida
baholanadigan energiya jarayonini yotishini ta’kidlash lozim. Ammo boshqa
energiya manbalari bo’lmagan yoki etmaydigan sharoitda biogaz qaytariladigan
energiya manbai sifatida alohida ahamiyat kasb etadi.
Katta hajmdagi biogaz qurilmasi barpo etgan fermer xo’jaligi o’zidan
ortiqcha gazni atrofidagi aholiga sotishi mumkin. Bu ham daromadning bir
ko’rinishidir. Katta hajmdagi biogaz qurulmalari barpo etish esa juda katta
daromad manbai bo’libgina qolmay, qo’shimcha ish o’rinlari yaratadi. Bu esa
aholini ish bilan ta’minlab beradi.
Biogaz qurilmasidan olinadigan biooshlama xususiyatiga ko’ra qishloq
xo’jaligi hosildorligini 25 - 30% ga oshirish bilan birgalikda mahalliy o’g’it sarfini
15 - 20 barobarga qisqartiradi va biomassa fermer ho’jaliklari uchun juda katta
samara beradi. Agarda biogaz loyihalari yanada takomillashtirilib, qo ’ shimcha
uskunalar o ’ rnatilsa , biogazdan avtomobil va trakorlar uchun yonilg ’ i sifatida
foydalanish ham mumkin . Bu o ’ z navbatida neft mahsulotlarini iqtisod qilishga ,
qayta tiklanmaydigan ma ’ nbalarni kelajak avlod uchun saqlab qolish imkonini
beradi .
24

2.3. Biogaz - qishloq xo‘jaligini barqaror energiya bilan ta'minlash garovi
(Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 25 noyabrdagi “Respublikaning chorvachilik
va
parrandachilik xo‘jaliklarida biogaz qurilmalarini qurishni rag‘batlantirish
chora-tadbirlari
to‘g‘risida” gi 343-sonli qarori to‘g‘risida)
Respublikamizning agrosanoat kompleksida ekologik toza va energiyadan samarali
foydalanuvchi texnologiyalarni joriy qilish maqsadida, biogaz qurilmalarini
ekspluatatsiya qiluvchi va ishlab chiqaruvchi tashkilotlar uchun soliq va bojxona
imtiyozlari hamda preferensiyalarni taqdim etishni ko‘zda tutuvchi
“Respublikaning chorvachilik va parrandachilik xo‘jaliklarida biogaz qurilmalarini
qurishni rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Vazirlar Mahkamasining
qarori qabul qilindi.
Qaror bilan, ATB “Hamkorbank”, ATB “Turonbank”, ATB “Qishloq qurilish
bank”, AT “Xalq banki”, AITB “Ipak yo‘li”, ATB “O‘zsanoatqurilishbank”larga
Global ekologik fond (GEF) grantlarini, shuningdek kreditlarni respublikamizning
qishloq xo‘jaligi korxonalarida biogaz qurilmalarini qurish bo‘yicha loyihalarning
tashabbuschilariga O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qayta moliyalash
stavkasidan yuqori bo‘lmagan foiz stavkalarida ajratish tavsiya etilgan.
Shundan tartib joriy qilinmoqdaki, unga binoan, biogaz qurilmalarini qurish
loyihalari tashabbuschilari talabnomalariga asosan yer uchastkalarini va qurilish-
montaj ishlarini amalga oshirishga ruxsat berish vakolatli tashkilotlar tomonidan
“bir darcha” tamoyili orqali amalga oshiriladi.
Qarorda maxsus uskunalarni qurish, montaj va ekspluatatsiya qilish bo‘yicha
metodik tavsiyalar, shuningdek biogaz qurilmalarining namunaviy loyihasini
ishlab chiqish ko‘zda tutilgan.
Chorvachilik va parrandachilik xo‘jaliklarida biogaz qurilmalarini qurishning
manzilli hududiy dasturlarini ishlab chiqish ko‘zda tutilgan.
25

Biogaz qurilmalarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan korxonalarni, biogaz
qurilmalari uchun uskunalar, ehtiyot qismlar va butlovchi buyumlar ishlab
chiqarishni boshlagandan sanoat kooperatsiyasi asosida tayyor mahsulotlar,
butlovchi buyumlar va materiallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish Dasturiga
kiritish mumkinligi xabar qilinmoqda.
2016/2017 o‘quv yilidan boshlab qishloq va suv xo‘jaligi bo‘yicha “Qishloq
xo‘jaligi texnikasi” ta'lim sohasi yo‘nalishlari va “Qishloq xo‘jaligini
mexanizatsiyalash” va “Qishloq xo‘jaligini elektrlashtirish va avtomatlashtirish”
yo‘nalishlari ixtisosliklari doirasida oliy, o‘rta maxsus kasb-hunar ta'limi
muassasalarining tegishli o‘quv fanlari dasturlariga “Biogaz qurilmalari. Qurish va
ulardan foydalanish” mavzulari (bo‘limlari)ni kiritish ko‘zda tutilgan.
Qayta tiklanadigan energiya manbalari orqali elektr energiyasini ishlab chiqaruvchi
qurilmalarga ega bo‘lgan iste'molchilar ortiqcha ishlab chiqarilgan elektr
energiyasini yagona elektr energetikasi tizimiga o‘rnatilgan tartibda yetkazib
berishlari mumkinligi belgilab qo‘yildi.
“Respublikaning chorvachilik va parrandachilik xo‘jaliklarida biogaz
qurilmalarini qurishni rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaror loyihasi
joriy yilning iyul-avgust oylarida Yagona interaktiv davlat xizmatlari portalining
veb-saytida umumiy muhokamaga qo‘yilgan edi.
Yuqorida tilga olingan hukumat qarori bilan ko‘zda tutilgan biogaz qurilmalarini
qurishni rag‘batlantirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish iqtisodiyot
agrosanoat kompleksini energiyadan samarali foydalanadigan va kam uglerodli
rivojlanish modelini joriy qilinishini, chorvachilik va parrandachilik
xo‘jaliklarining barqaror energiya ta'minotini ta'minlaydi, ularning chiqindilarini
utilizatsiya qilish masalasini, tuproqning oksidlanishini, yer osti va yuzadagi
suvlarning ifloslanishi, metan - issiqxona gazlarini chiqishi muammolarini hal
qiladi.
26

Qabul qilingan qarorni amalga oshirish qishloq joylarda yashash darajasining
oshishiga imkon beradi va xo‘jaliklarning nafaqat barqaror energiya ta'minoti,
balki ularning serdaromadligini oshirish va energiyaning tiklanadigan manbalari
bozorini kengaytirish orqali yangi ish o‘rinlarini yaratish masalasining hal
qilinishini ta'minlaydi.
Respublikamizda, xususan chorvachilik va parrandachilik xo‘jaliklarida yoqilg‘i-
energetika resurslariga bo‘lgan talabning oshib borishi bilan ularning barqaror
energiya ta'minoti masalasi muhim bo‘lib bormoqda. Bu masalani qisman
energiyadan samarali foydalanadigan va energiyani tejaydigan texnologiyalarni
joriy qilish, jumladan qayta tiklanadigan manbalardan avtonom tarzda energiya
ishlab chiqarish texnologiyalarini joriy qilish orqali yechish mumkin.
Xalqaro tajribani va chorvachilik va parrandachilik xo‘jaliklarida qayta
tiklanadigan manbalardan energiya ishlab chiqarish texnologiyalarini rivojlantirish
istiqbollarini tahlil qilish natijasida, eng ilg‘or texnologiyalardan biri sifatida
biogaz ishlab chiqarish texnologiyasi tan olingan.
Organik chiqindilardan olinadigan biogaz o‘z tarkibida 50 foizdan 70 foizgacha
bo‘lgan miqdorda metan - yonuvchi gazni jamlaydi, u ovqat tayyorlash, elektr va
issiqlik energiyasini (issiq suv va isitish) ishlab chiqarish uchun ishlatilishi
mumkin. Biogaz ishlab chiqarishda hosil bo‘lgan chiqindilar yuqori sifatli o‘g‘itlar
hisoblanadi, ulardan qishloq xo‘jaligida foydalanish mumkin.
Mavjud ma'lumotlarga ko‘ra O‘zbekistonda 6 mingdan ortiq fermer xo‘jaliklari
mavjud bo‘lib, ularda 650 mingdan ortiq qoramol va 21 million boshdan ortiq
parrandalar yiliga 6 million tonnadan ortiq organik chiqindilar hosil qiladilar.
Bir qator fermer xo‘jaliklarida biologik chiqindilarni qayta ishlaydigan va biogaz
hamda bioo‘g‘it ishlab chiqaradigan biogaz qurilmalari foydalanilmoqda. Ishlab
chiqarilayotgan biogaz xo‘jaliularning ichki ehtiyojlari uchun foydalanilmoqda.
27

Rasm. Biogaz qurilmalarining prinsipial ishlash sxemasi:
1 - go‘ng uchun quduq; 2 - nasos; 3 - biogaz reaktori; 4 - ishlatib bo‘lingan
cho‘kindi; 5 - biogaz; 6 - gazgolder; 7 - gaz gorelkasi; 8 - issiqlik energiyasi; 9 -
elektr qurilmasi; 10 - elektroenergiya; 11 - issiqlik energiyasi.
Chorvachilik va parrandachilik xo‘jaliklarida yiliga 6 million tonna biologik
chiqindilar ishlab chiqarish imkoniyati mavjud bo‘la turib, yiliga 23 ming tonnasi
qayta ishlanmoqda, bu 0,4% ni tashkil etadi.
2008-2014 yillarda Birlashgan Millatlar Tashkiloti Taraqqiyot dasturi va Global
ekologik fond doirasida respublikamizning fermer xo‘jaliklarida biogaz
qurilmalarini qurish bo‘yicha amalga oshirilgan pilot loyihalar ushbu
qurilmalardan foydalanishning amaliy imkoniyatini va samaradorligini ko‘rsatib
berdi. line-height:115%;font-family:"MS Shell Dlg 2","sans-serif"; mso-fareast-
font-family:Calibri;mso-fareast-theme-font:minor-latin;mso-ansi-language: EN-
US;mso-fareast-language:EN-US;mso-bidi-language:AR-SA'>9 - elektr qurilmasi;
10 - elektroenergiya; 11 - issiqlik energiyasi.
28

«Umid» f/x, Sirdaryo viloyati
«Milk Agro» f/x, Toshkent viloyati
29

Shundaylardan biri Sirdaryo viloyatining Hovos tumanida joylashgan “Umid”
fermer xo‘jaligidagi pilot loyiha bo‘lib, bu yerda Global ekologik fondi Kichik
grandlar dasturining moliyaviy ko‘magida 2010 yilda hajmi 30 kub.m.ga teng
reaktorga ega bo‘lgan, kuniga 25 kum.m. biogaz va yiliga 300 tonna biologik
o‘g‘it ishlab chiqaradigan biogaz qurilmasi qurilgan. Quvvati 15 kVtga teng
bo‘lgan o‘rnatilgan elektrogenerator uzluksiz elektr energiyasi bilan ta'minlaydi.
Biogaz qurilmasini 5 yil mobaynida amal qilish davrida fermer xo‘jaligidakatta
o‘zgarishlar ro‘y berdi. Biogaz qurilmasi orqali ishlab chiqarilgan bioo‘g‘itlar
tufayli ekinlarning hosildorligi oshdi. Bu fermaning daromadini sezilarli darajada
oshishiga va avtonom uzluksiz energiya bilan ta'minlashga imkon tug‘dirdi.
Biogaz qurilmasi orqali ishlab chiqariladigan bioo‘g‘itlar qishloq xo‘jaligi
korxonalarining mineral o‘g‘itlar yetkazib berilishiga bog‘liqligini kamaytirishi
muhim fakt hisoblanadi.
30

XULOSA
Biomassa – o‘simlik va hayvonot dunyosidagi barcha organik moddalarni
kelib chiqishini birlashtiruvchi termindir. Biomassa birlamchi - o‘simliklar,
hayvonlar, mikroorganizmlar va boshqalar hamda ularning uzoq yillik
jarayonlardan so’ng boshqa turdagi yoqilg‘iga aylanishi va ikkalamchilarga
(biomassani qayta ishlashda hosil bo‘ladigan chiqindilar hamda inson va
hayvonlarning hayoti davomida foydalaniladigan mahsulotlar) bo‘linadi. O‘z
navbatida chiqindilar ham birlamchilarga – birlamchi biomassani qayta ishlaganda
hosil bo‘ladigan chiqindilar (xashak, poya va barglar, qirindilar, spirt quyqasi,
shox-shabbalar) va ikkalamchilarga-inson va hayvonot dunyosining fiziologik
almashishi mahsulotlari kiradi.
Hisob-kitoblarda o’g’itni yoki to’plangan mikrob biomassasidan ajratib
olinadigan oqsil-vitamin kompleksini, shuningdek olinadigan ekologik
samaradorlik e’tiborga olinmagan. Nepallik mutaxasislarni hisob kitoblariga ko’ra,
o’g’it sifatida qayta ishlangan go’ngni bahosi biogaznikiga nisbatan yetti marotaba
ko’proq bo’lar ekan.
Biogaz chiqindisidan o’g’it sifatida foydalanish.Biogaz ishlab chiqarishda
yuqorida aytib o’tilganidek, biogaz olishda biomassadan chiqayotgan qoldiqdan
ham o’g’it sifatida foydalanish mumkin.
Bu texnologiya yordamida ajratilgan bioo’g’it avvalgi ya’ni qayta
ishlanmagan boo’g’itga nisbatan ancha sifatli, yaxshi bo’ladi va avvalgi badboy
hidini yo’qotadi. Qayta ishlanmagan bioo’g’itdan, qayta ishlangan bioo’g’itning
afzalligi shundaki, uni o’simliklarga ta’sir etish muddati tezroq va quvvati ancha
yuqori turadi. Qayta ishlanmagan bioo’g’it yerga solingandan so’ng 1 - 2 yildan
keyin o’z ta’sirini ko’rsatsa, biogaz texnologiyasidan chiqqan bioo’g’it shu yilni
o’zida yuqori darajada ta’sirini ko’rsatadi.
31

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. Toshkent, O’zbekiston nashriyoti, 2017
2. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent, O’zbekiston nashriyoti, 2017
3. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. Toshkent, O’zbekiston nashriyoti, 2016
4. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib – intizom va shaxsiy javobgarlik
- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak.Toshkent,
O’zbekiston nashriyoti, 2017
5.2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha harakatlar strategiyasi.
6. O’zbekistonda qayta tiklanuvchi energetikaning rivojlanish istiqboli. Toshkent,
PROON, 2007
7. Mitigation.Published for the Panel on Climate Change, 2012, ISBN-978-92-
9169-131-9
8. Majidov T. Noan’anaviy va qayta tiklanuvchi energiya manbalari.Toshkent,
2014.
9. Shodimetov K. Muqobil energiya manbalaridan foydalanish va uning iqtisodiy
istiqbollari. Toshkent - “ILM-ZIYO” - 2014.
10. .Shodimetov K. Muqobil energiya rivoji - kuchli ijtimoiy ximoya omili.
Toshkent, 2013
11. Allaev K. Elektroenergetika Uzbekistana i mira. Toshkent, 2009
32

Internet va ZiyoNet saytlari:
w.w.w. ref.uz.
w.w.w.mail.ru.
w.w.w.google.uz.
w.w.w.novete.ru.
w.w.w.5 ballov.ru.
w.w.w.yahoo.com.
w.w.w.ziyonet.uz.
http://millit.ru/referaty-fizika/energiya.-morey-i-okeanov.php
http://www.gigavat.com/ses_fotoelement . php
iittp://biotehnologii.narod.ru
http://www.recuclers.ru
33

Купить