Biosfera va uning geografik muhitdagi roli - Экология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	188.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	17 Март 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экология

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

80 Продаж

Biosfera va uning geografik muhitdagi roli

Купить

Mundarija
Kirish
I BOB. Biosfera va uning geografik muhitdagi roli
1.1.Biosfera haqida umumiy tushuncha
1.2.Biosferaning geografik muhitdagi o’rni
II BOB. Biosfera va uning tarkibi
2.1. Geografik qobiqda mavjudotlarning tarqalishi
2.2. Quruqlikda mavjudotlarning tarqalishi
2.3. Okeandagi mavjudotlar va ularning yashash muhiti
2.4. Inson va uning biosferaga ta’siri
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Ilgari aytganimizdek georafik qobiqda moddalar og’irligiga qarab qatlam-
qatlam bo’lib joylashgan. Og’irroq moddalar quyi qatlamni, o’rtacha og’irliqdagi
moddalar o’rta qatlamni va engil moddalr yuqori qatlamni tashkil qilgan. Har bir
qatlam yoki qobiq nisbatan bir xil molddalardan tuzilgan. Litosfera qattiq
moddalardan, atmofera gazsimon moddalardan, gidrosfera suyuq moddalardan,
biosfera esa tirik moddalardan iborat.
Qattiq moddalardan, ya’ni tog’ jinslaridan tuzilgan litosfera quyida, o’rtacha
zichlikka ega bo’lgan gidrosfera o’rtada, gazlardan iborat atmosfera yuqorida, tirik
organizimlardan iborat biosfera esa ularning ichida joylashgan.
Demak, Erning ichki qobiqlari yadro, mantiya, tashqi qobiqlariga esa Er
po’sti, gidrosfera, atmosfera va biosferadan iborat Biosferadagi hayotni vujudga
kelishi hali o’z echimini ohirigacha topmagan tabiatshunoslikning yirik
muammolaridan biri hisoblanadi. Ko’pchilikning fikricha, hayot moddaning
kimyoviy evolyutsiyasini biologik evolyutsiyaga o’tishi natijasida vujudga kelgan
deb hisoblanadi. Bunday o’tish davri qachon va qaerda bo’lganligi haqida
xanuzgacha aniq ma’lumotlar olingani yo’q. Yaqin yillargacha Erning o’zini
mutloq yoshi haqida xam har xil fikrlar mavjud edi, eng yangi usullar yordamida
olingan ma’lumotlarga qaraganda Erninng mutloq yoshi 4,5 mlrd. yil atrofida
ekanligi aniqlandi. Erdagi eng qadimgi cho’kindi tog’ jinslarning mutloq yoshi esa
4 mlrd. yil atrofida ekanligi aniqlangan.

I BOB. Biosfera va uning geografik muhitdagi roli
1.1.Biosfera haqida umumiy tushuncha
«Biosfera» atamasi birinchi bor 1875 yil nemis geologi Eduard Zyuss
tomonidan fanga kiritilgan. Biosfera deganda Erning hayot qobig’i – tirik
organizmlar mavjud muhit tushuniladi. U atmosferaning quyi qismi, gidrosferaning
va litosferaning yuqori qismini o’z ichiga olib, Erning boshqa qobiqlaridan
o’zining bir qator xususiyatlari bilan ajralib turadi. Eng asosiy farqi – bu muhitda
tirik organizmlarning (o’simliklar, mikroorganizmlar, xayvonot dunyosi)
mavjudligi hisoblanadi. Ammo biosfera yaxlit qobiqni hosil qilmaydi.
Biosferaning yuqori chegarasi atmosferaning 25 – 30 km. balandlikda joylashgan
ozon qatlami, quyi ch e garasi quruqlikda 10 – 12 km. chuqurlikdan o’tkaziladi.
Gidrosfera esa butunlay biosfera tarkibiga kiritiladi. Organizmlarning asosiy qismi
qalinligi bir necha o’nlab metrni tashkil etuvchi atmosfera, litosfera va gidrosfera
chegara zonasida joylashgan.
Tabiat va uning borligini o’rganish borasida Aristotel, Al - Xorazmiy, Abu
Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Ibn Sino, Umar Xayom, Leonardo do Vinchi,
Galiliy, Kopernik, Mirzo Ulug’bek, Bobur Mirzo, M.V. Lomonosov, J.B. Lamark,
A. Gumboldt, Ch. Darvin, V.V Dokuchev, V.I Vernadskiy kabi insoniyat
farzandlari bordir.
Birinchi bora «Koinot» atamasini Abu Nasr Forobiy (873 - 950) jamiyat
tuzilishida ko’lladi. Keyinchalik Umar Xayom (1040- 1112) «Koinot va uning
vazifalari» asarida koinotdagi har bir shaxsning vazifalarini bayon kilishda
ishlatadi.
Abu Rayxon Beruniy (973 - 1148) sayeramizdagi kit’alarning joylanish
xaritasini chizadi. Er Quyosh atrofida harakat qilishini izohlaydi. Bu ilmiy
dalillarni Beruniy — Galiliydan 500 yil avval kelti jb o’tgan. Beruniy fikricha,
o’simlik va hayvonlar o’rtasida kurash, ko’payish va avlod qoldirish uchun ingilish
tirik mavjudotlar hayotining asosini tashkil qiladi. Tabiagdagi hamma narsatabiiy
qonunlarga bo’ysungan holda yashaydi va o’zgarib turadi.

Beru;;iyning «Materiya» atamasi XIX asrning oxiri XX asrning boshida rus
olimi V.N. Vernadskiy tomonidan «Tirik moddalar» deb qabul kilinib, tabiatdagi
xamma xarakat va o’zgarish shu tirik moddalar xarakati bilan bog’lanadi va
ifodalanadi.
Abu Ali ibn Sino (980 - 1037) o’zining «Tib qonlari» nomli asarida odamning
tuzilishi, unda modda (kon) aylanishi, insonda kelib chiqadigan kasalliklar, uning
atrofdagi tirik jonivorlar faoliyati tomonidan yuzaga kelishini, tabiat ob’ektiv
borliq, uning o’zgarib turishi, tog’lar zilzilasi, haqida ta’riflab beradi. U Er yuzida
tiriklik rivojlanishining quyi, boshlang’ich boskichida o’simliklar, o’rta bosqichida
hayvonlar va eng yuqori bosqichida insonlar turishini qayd qilib, o’z davrida
evolyutsion nazariyaning kelib chiqishiga asos soladi.
Tabiatshunos olim J.B. Lamark (1744 - 1829) birinchi marta «Biosfera»
atamasini fanga kiritib, uning asl ma’nosi hayot tarqalgan joyi va Er yuzasida
bo’layotgan jarayonlarga tirik organizimlarning ta’siridan iborat ekanligini
ko’rsatadi. Avstriyalik olim 3. Zyuss 1875 yili Lamarqtsin keyin «Biosfera»
terminini ikkinchi bora fanga kiritadi va Erda tiriklikning maxsus kobig’i deb izoh
beradi.
XX asrning boshlarida rus olimi V.I. Vernadskiy biosfera ta’limotini yaratadi.
Uning «Biosfera» nomli kitobida - biosfera bu planetaning hayot
rivojlanayotgan qismi va bu kism doim tirik organizmlar ta’sirida deb aytadi.
Ma’lumki, Er yuzasida tirik organizmlar ko’p, ular xilma - xil va turli
zonalarda tarkalgan. Biosferada uch qatlamdan, ya’ni atmosfera, litosfera va
gidrosferadan iborat. Shunday qilib biosfera Er sharining orgatshzmlarida
tarqalgan kismi bo’lib, ularning tarkibi, tuzilishi va ular o’zgarib turish
xususiyatlariga egadir.
Erda xayotning paydo bo’lishi bilan biosfera hosil bo’lgan va planetada
tiriklikning umumiy rivojlanishi boshlangan. Erda hayotning paydo bo’lishi 3-4
mlrd yil avval deb ta’riflanadi.
Biosferaning ustki qatlami - atmosfera 10 - 15 km balandlikni egallaydi, bunda
bakteriyalar, zamburug’, sporalar va boshka organizmlar tarqalgan.

Biosferaiing pastgi chegarasi litosfera bo’lib, unda tiriklik 2 - 3 km
chuqurlikkacha tarqalgan, neft topilgan shunday chuqurliklarda turli
mikroorganizmlar borligi aniqlangan. Daraxtlarning ildizlari 8-10 metr, yantok
o’simligining ildizi esa 15-18 metrga etib boradi.
Tanikli olim V.I.Vernadskiy (1863-1945) 30-yillarda insonni yakin yillarda
kosmosni urganishi, yadro energiyasidan foydalanishga utishini aytib, u
biogeoximiya, radiogeologiya, geoximiya fanlarini rivojlantirdi. U 1926 yilda
Erning biosferasi xakidagi ta’limotni yaratdi. Uning tashabbusi bilan Ukraina FA
tashkil etilib, uning birinchi prezidenti buldi, u geografiya, M.V.Lomonosov
nomidagi minerologiya va geoximiya institutini kator laboratoriyalarini tashkil
ettirdi.
1926 yilda Sankt-Peterburg da, keyinchalik Berlin, Parijda uning "Kosmosdagi
biosfera", "xayot oblasti" degan ocherklari chikdi. Uning ishlarini asosiysi
xisoblangan "Er va uning atrofidagi biosferani kimyoviy tuzilishi" degan asari
ulimidan keyin, 1965 yilda chop etildi.
"Biosfera" degan suzni 1875 yilda avstriyalik geolog E.Zyuss fanga kiritib,
V.I.Vernadskiy biosferani Erni muayyan kavati bulib, kaysiki uning shakllanishida
tirik organizmlar asosiy rolni uynaydi deb aytdi. U biosferani uchta komponentga
ajratdi. Tirik organizmlar (barcha tirik organizmlar majmuasi); mineral moddalar,
tirik organizmlar bilan birga, kaysiki aylanma uzgarishga katnashadi; tirik
organizmlar maxsuloti (krugovorotga vaktincha katnashmovchi).
Xozirgi zamon biosferasi murakkab sistemadan iborat bulib, u tabiatni tirik va
ulik komponentlarini uz ichiga oladi. Biosfera, atmosfera, gidrosfera, litosfera
yukori kavatini uz ichiga oladi. Biosferani oddiy strukturasi biogeotsenoz bulib, u
tirik organizmlar (biotsenoz) majmuasidan xamda anorganik muxit (biotop) dan
iborat. Shunday kilib, biosfera tur, populyatsiya, biotsenoz, biogeotsenozdan
iborat. Biosferada yo tirik organizmlar uzi yoki ularning koldiklari uchraydi.
Atmosfera gazi, suv, neft, kumir, oxak zapaslari; tuprok, garnit va boshkalar.
Vernadskiy tabiatdagi barcha tiriklik kimyoviy moddalar tarkibidan va massasidan
iborat. U kuyosh energiyasini olib neorganik moddalarni uzgarishlarga kiritadi.

Tirik organizmlar (oxirida) atmosfera, gidrosfera, tuprok tarkibini uzgarishiga olib
keladi. Agar xayot tuxtasa deydi, - Vernadskiy – sayyoramizda barcha kimyoviy
uzgarishlar tuxtaydi (ayniksa, erni yuza kavatida) deb yozgan edi.
Barcha tirik organizmlar kosmosdagi energiyani kabul kilib, uni erdagi
energiya jarayonlariga kimyoviy, mexanik, issiklik, elektr va boshkalarga
aylantiradi. Ya’ni biosferani tirik kismigeologik va kimyoviy jixatdan juda aktiv.
Uni ishtirokidan organik koldik jinslar xosil buladi (Tosh kumir, neft, gaz, oxak
tosh). Bularni Vernadskiy biosferani biogen moddalari deb ataydi.
Sayyoramizda tirik organizmlarni 5 ta muxim funktsiyasi utadi: energetik, gaz,
kontsentratsion (yigilish), oksidlanish-kaytarilish, parchalanish.
Tirik organizmlarni energetik funktsiyasiga kosmosdagi nurlar bilan,
organizmlar urtasidagi boglanishlar kiradi. Usimliklarda utuvchi fotosintez
jarayoni, ya’ni bu jarayon kuyoshdan kelgan energiya tufayli erdagi xayotiy
jarayonlarni utishini kursatadi.
Gaz funktsiyasi – Erdagi gazlar: azot, O
2 , SO
2 , SH, CH va boshkalar tirik
organizmlar faoliyatidan kelib chikkan va uzgarib turadi.
Tirik organizmlar tanasida H, C, N, O
2 , Na, Mg, Al,S, Si, Ch, K, Ca, I
kabilarning kontsentratsiyasi yuz va ming marta tashki muxitdan yukorirok. Bu
xolat biosferani kimyoviy tarkibini bir xil emasligini kursatadi.
Tirik organizmlar tanasida tuxtovsiz ravishda oksidlanish-kaytarilish
reaktsiyalari utib turadi. Tirik organizmlar ulib, u emirilib anorg moddaga aylanib
turadi.
1.2.Biosferaning geografik muhitdagi o’rni
Litosfera ustida organizmlarning asosiy massasi tuprokning 1 metr qalinligida
joylashgan. Gidrosferada organizmlar maksimal tarqalgan. Ayrim organizmlar o’ta
sho’r bo’lganligi tufayli ularda hayvonlar uchramaydi. Biosferada organizmlar
yuqori harorat va bosimga (bakteriyalar) chidamli bo’lib sporalar, urug’lari ham
uzoq vakt hayotchanlikni saqlab qoladi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar

biosferada tirik organizmlarning tarqalishi va chidamliligi turlicha ekanligini
ko’rsatadi.
Biosferaning tirik moddalari. Biosferadagi jamiki kimyoviy o’zgarishlarni tirik
moddalar boshqarib turadi. Sayyoramizdagi tirik moddalarning 5 ta asosiy
funktsiyalari bo’lib, ular quyidagilardir:
1. Energetik funktsiya. Bu biosferaning boshka sayyoralar bilan
bog’langanligidir. Masalan: o’simliklarning quyosh nurini qabul qilib,
fotosentiz jaraenini o’tib, quyosh energiyasini to’plab, organik moddalar
hosil qilish va ularni biosfera komponentlari o’rtasida taqsimlanishi.
Bundan tashqari hayvon va kushlarning Oy va yulduzlarga mo’ljal qilib,
migratsiya jarayonining o’tishidir.
Gazli funktsiya - bunda tirik moddalarning funktsiya qilishda azot, kislorod,
karbonat angidrit, metan va boshqa gazlar hosil bo’ladi.
Kontssn gratsiya - bunda tirik organizmlar atrof - muhitdan biogen va mineral
elementlarni oladi va o’z tanalarida to’playdi. Shu sababli azot, kaltsiy, kaliy,
iatriy, magniy va boshqa elementlarking mikdori muhitga qaraganda organizmlar
tanasida yuqori bo’lganligi sababli biosferaning kimyoviy tarkibi harxildir.
Oksidlanish va tiklanish funktsiyasi. Bunday jarayonda moddalar kimyoviy
o’zgaradi, ularning atomlari o’zgaradi va kimyoviy birikmalar oksidlanadi, bir
shakldan ikkinchi ko’rinishga o’tadi.
Destruktsiya funktsiyasi, bu tirik organizmlarning o’lgandan kiyin chirish,
parchalanish va organik moddalarning meneralizatsiyalanishidan iboratdir.
Ekologik sistemalarda energiya va moddalarning aylanma harakati erga
keladigan energiyaning 99% ni kuyosh nurlari tashkil etadi. Bu energiya
atmosfera, gidrosfera va litosferadan bo’lib o’tadigan turli fizik - kimyoviy
jarayonlarga sarf qilinadi.
Quyosh energiyasi Er yuzasida ikki xil moddalar almashinishini ta’minlaydi,
ya’ni geologik yoki katta almashinish va biologik yoki kichik modda aylanishi
yuzaga keladi. Biosferada suvning aylanishi - Er yuzi va suv havzalaridan suvning
bug’lanishi va namlik sifatida kaytib erga tushishi geologik (katta) aylanishdir.

Biosferada tirik organizmlarning yuzaga kelishi bilan atmosfera, suv va meneral
moddalarning aylanishi hosil bo’ladi eki kichik biologik aylanish paydo bo’ladi.
Biosferada kimyoviy elementlar doim tsirkulyatsiya kilib, tashqi muhitdan
organizmga, undan esa yana tashqi muhitga o’tib turadi. Bu holatni
biogeokimyoviy tsikl deb aytiladi. Samarqand ekologiyasining ifloslanishi
Bunda kislarod, karbonat angidrid, suv, azot, fosfor va boshqa elementlar
aylanib turadi. Masalan: o’simlik —> CQa ni fotosintezda o’zlashtiradi, SOg va
suvdan -* uglevod, organik modda hosil bo’ladi va 02 ajralib chiqadi -* hosil
bo’lgan uglevodni hayvonlar o’zlashtiradi —> ular nafas olganda S02 ajralib
chiqadi.
Ulgan o’simlik va hayvonlar Er usti yoki ostida mikroorganizmlar orqali
chiriydi. Buning natijasida o’lik organik moddalarning uglerodi S02 gacha
oksidlanadi va S02 atmosferaga chiqadi.
Hayot uchun zarur elementlar va erigan tuzlar shartli ravishda biogen
elementlar (hayot baxsh elementlar) yoki oziq moddalari deb ataladi. Ular ikki
guruhga bo’linadi.
Makrotrof moddalar (uglerod, vodorod, kislorod, azot, fosfor, kaliy, kaltsiy,
magniy, oltingugurt) tirik organizmlar to’qimalarining kimyoviy asosini tashkil
etadi.
Mikrotrof elementlar xam tirik organizlar hayoti uchun zarurdir (masalan:
temir, mis, marganets, ruh, bor va boshqalar). Biosferada tirik moddalar harakati
juda katta mikdordagi modda hamda energiyaning biologik aylanishi bilan bog’lik.
«Inson Er qiyofasini yuzgartirishga kodir geologik kuchga aylanadi», degan edi
V.Y. Vernadskiy. Bu gap hayotda o’z tasdig’ini topmoqda. Inson (antrogen)
faoliyati oqibatida tabiat boyliklari tugayapti, ishlab chiqarish chiqindilari bilan
biosfera ifloslanmokda, tabiiy ekotizimlar ishdan chiqmokda, iklim holati
yomonlashmoqda va hakozo.
Antropogen ta’sirlar deyarli tabiiy biokimyoviy tsikllarning buzilishiga olib
keladi. Insoniyat ekologik holokat yoqasida turibdi.

Ko’pgina olimlarning fikricha Erda hayot vujudga kelishidan oldin qariyb 1
mlrd. yil davomida organik birikmalarning abiogen sintezi amalga oshgan va
shundan keyin birlamchi sodda organizmlar shakllangan deb hisoblanadi.
Biosferadagi tirik organizmlarning umumiy massasi Erning boshqa
qobiqlarining massasiga nisbatan juda kichik bo’lib 2,4 10 12
tni tashkil etadi. Bu
ko’rsatkich gidrosferaning massasiga nasbatan taxminan 600 ming barobar,
litosferaning massasiga nisbatan 1,5 mln barobar kam. Lekin shunga qaramay tirik
organizmlarning geografik qobiqqa ko’rsatayotgan ta’siri benixoya katta. Birinchi
navbatda bu ta’sir geografik qobiqning biz ko’rsatayotgan bir qator xususiyatlarni
shakllanishida o’z aksini topgan. Ayniqsa yashil o’simliklarninng fotosintez
jarayonida atmosferadagi karbonat angidrid, suv va tuproqdagi eritmalar hisobiga
organik birikmalarni vujudga keltirishi muhim axamiyatga ega. Bu jarayon katta
miqdordagi Quyosh energiyasini geografik qobiqda to’planishi bilan bog’liq.
Keyinchalik bu energiya yonish, chirish jarayonida arof – muhitga chiqadi yoki
boshqa organizmlarga ozuqa zanjiri orqali uzatiladi. Biosferada energiya manbai
sifatida har xil kimyoviy reaktsiyalar ham xizmat qilishi mumkin, shuni hisobiga
bakteriyalar organik maxsulotni vujudga keltiradi.
Atrof – muhitning sharoitiga moslashishi, organizmlarni tabiiy raqobat
natijasida tanlanishi tirik organizmlarning evolyutsiyasini ta’minladi.
Birlamchi tirik organizmlarni vujudga kelishi atmosfera, litosfera va
gidrosferadagi moddani biologik o’rin almashishiga jalb etish bilan birga uni
energiya manbalaridan foydalanish imkonini yaratdi. Organizmlarning ichki
energiya manbai, agar u uni tashqi muhitdan nur, issiqlik sifatida olmasa, moddani
oksidlanish jarayonida ajratgan energiyasidan iborat. Ma’lum muhitda vujudga
kelgan organizmlar bu muhitni u yoki bu darajada o’zgartirdilar, o’zlari xam
o’zgarib boradilar. Shunday kilib biosfera deganda tirik organizmlar mavjud muhit
tushuniladi.
Biosferada moddaning ikkita asosiy toifasi mavjud: ular tirik organizmlar
va jonsiz modda. Tirik organizmlar o’z faoliyati natijasida Quyosh energiyasi
hisobiga kimyoviy birikmalarni vujudga keltiradi, bu birikmalar parchalanganda

kimyoviy ish bajarishga qodir energiya ajralib chiqadi. Kimyoviy nuqtai nazardan
tirik organizmlar materiyaning faol shakllaridan biri bo’lib, uninig kimyoviy
energiyasi energiyani boshqa masalan, mexanik, issiqlik va x.k. shakllariga
aylanishi mumkin. Jonsiz modda – tirik organizmlar tarkibiga kirmagan
minerallardan yoki kimyoviy elementlardan iborat bo’lib, uning tarixiy davr
mobaynida ajratgan energiyasi (radiaktivli, kimyovmy) unchalik ko’p emas.
Biosferadagi tirik va jonsiz organizmlar hayotiy jarayonlar ta’sirida bir – biri bilan
chambarchas bog’langan.
Erda hayotni keng tarqalishida tirik organizmlarni har xil sharoitga
moslashish qobiliyati muhim axamiyatga ega. Misol tariqasida ba’zi bir
mikroorganizmlar harorati Q180 0
dan -253 0
ga bo’lgan muhitda yashashi
mumkinligini ko’rsatishimiz mumkin. Ulardan ba’zi birlari 3000 – 8000 atmosfera
bosimiga chidashi mumkin. Hayot shakllari xam xilma – xildir. Er yuzida 500
mingga yaqin o’simlik va 1,5 mln.ga yaqin hayvonot turlarni uchratishimiz
mumkin, dunyodagi hamma minerallarning soni esa 4 mingdan biroz ko’proq
xolos.

II BOB. Biosfera va uning tarkibi
2.1. Geografik qobiqda mavjudotlarning tarqalishi
Sayyoramizdagi tirik moddaning elementar kimyoviy tirkibi bir qator kimyoviy
elementlar, asosan H, S, O, R, N, S, kabi elementlardan iborat, shuning uchun bu
elementlar biofil elementlar deyiladi. Bu elementlarning atomlari tirik
organizmlarda suv va har xil mineral tuzlar bilan birgalikda murakkab
molekulalarni vujudga keltiradi. Bunday molekulyar tuzilmalar uglevodlar,
lipidlar, oqsillar va nuklein kislotalardan iborat.
Uglevodlar – S, N, O dan iborat organik modda bo’lib, umumiy kimyoviy
tarkibi C
n H
2n O
n formulasi sifatidagi kœrinishga ega. Uglevodlar sodda –
monoshakar va murakkab yarimshakar shaklida bo’lishi mumkin. Uglevodlar har
xil shakldagi ќ ujayralarning asosiy energiya manbai hisoblanadi. Ular
o’simliklarda tur ђ un to’qimalarni vujudga keltiradi va organizmlar uchun
zaxiradagi ozuqa moddasi hisoblanadi. Uglevodlar yashil o’simliklardagi
fotosintez jarayonini birlamchi mahsulidir.
Lipidlar – ular moy va moysimon moddalar bo’lib, suvda yomon eriydi, asosan
N va S dan iborat. Hujayra devorchalari (membranalar) lipidlardan tuzilgan. Moy
issiqlikni sekin o’tkazishligi sababli organizmlarda himoya funktsiyasini bajaradi,
zarur paytda organizmlar uchun zaxiradagi ozuqa siftida xizmat kiladi.
Oqsillar – organizdagi eng murakkab kimyoviy birikmalar bo’lib, 20 ga yaqin
har xil aminokislotalar yig’indisidan iborat. Oqsillar molekulasi murakkab va
xajmi katta, shuning uchun ularni makromalekulalar xam deyishadi. Xoxlagan
aminokislotani molekulasi o’ziga xos bo’lgan qismdan yoki radikaldan (R) va
hamda aminokislotalarga xos bo’lgan aminoguruxlar (NH
2 ) va karboksil (SOON)
guruxi qismidan iborat. Oqsil molekulalari o’nlab yoki yuzlab aminokislotali
molekulalar zanjiridan iborat. Tirik organizmlarda oqsillarni ko’pligi kimyoviy
reaktsiyalarni o’nlab, yuzlab million marotaba tezlashtiruvchi tabiiy katalizator –
ferment rolini o’ynaydi. Hozir minglab bunday fermentlar mavjud. Ularning
tarkibiga oqsildan tashqari Ng, Fe, Mn va boshqa metal atomlari xam kiradi.

Nuklein kislotalari – xujayralar yadrosida joylashgan bo’lib kislotalaring ikki xili –
dezoksiribonuklein (DNK) va ribonuklein ( RNK) kislotalaridan iborat.
Organizmlarni tashqi muhit bilan aloqasi oziqlanish, nafas olish va elskrement
ajratish yo’li bilan amalga oshiriladi.
Oziqlanishiga qarab hamma organizmlar avtotrof va geterotrof organizmlarga
ajratiladi. Avtotrof organizmlar to’g’ridan – to’g’ri atrofdagi mineral moddalarni
iste’mol qilish xususiyatiga ega bo’lib, unga asosan fotosintez jarayonini amalga
oshiruvchi o’simliklarning asosiy qismi kiradi. Geterotrof organizmlar tayyor
organik moddalarni iste’mol qiluvchilar bo’lib unga mikroorganizmlarning ko’p
qismi va xamma jonivorlvr kiradi. Ba’zan geterotrof va avtotrof organizmlar
orasidagi chegarani o’tkazish qiyin, chunki ulardan ba’zilari xam avtotrof xam
geterotrof oziqlanish imkoniyatiga ega. Bunday organizmlar miksotrof
organizmlar deyilib, unga asosan suvdagi bir xujayrali organizmlar kiradi. Ular
suvning yorug’lik darajasi etarlicha bo’lsa avtotrof, suv qorong’i bo’lganda suvda
erigan organik moddalarni iste’mol qiladi.
Biosferada moddaning o’rin almashishi ozuqa zanjiri orqali bir – biri bilan
bog’langan organizmlar ta’sirida amalga oshiriladi. Shuning uchun barcha
organizmlar produtsent, konsument va redutsentlarga ajratiladi. Produtsentlar
biosferada yashovchi xamma organizmlarni organik modda bilan ta’minlovchi
yashil o’simliklardan iborat bo’lsa, konsumentlar geterotrof organizmlardan iborat.
Redutsentlar organik moddani parchalovchi organizmlardan iborat bo’lib ular
asosan bakteriyalar, zamburug’lar, sodda organizmlardan iborat.
Biosferadagi organizmlarning ko’pchiligi erkin kislorod mavjud muhitda
yashovchi aerob organizmlardan iborat. Qolgan qismi kislorodsiz muhitda
yashovchi organizmlar bo’lib, ular asosan mikroorganizmlardan iborat.
Sayyoramizdagi organik dunyo qadimdan o’simliklar va xayvonot dunyosiga
ajratiladi, hozir tirik organizmlarning xujayralar darajasida o’rganish natijasida ular
ikkita yirik guruxga ajratish imkoni yaratdi. Ular prokariot va eukariot guruxlardan
iborat. Prokariot organizmlarga bakteriyalar va ko’k yashil suv o’simliklari kiradi.
Biosferada eng ko’p tarkalgan organizmlar bakteriyalar bo’lib, eng kichik

sharsimon bakteriyalarning diametri 0,1 mkm atrofida bo’ladi. Bakteriyalarning
ko’pchiligi cho’zinchoq, yo’g’onligi 0,5 – 1 mkm, uzunligi 2 – 3 mkm keluvchi
tayoqcha shaklidagi organizmlardan iborat. Bakteriyalar hamma joyda uchraydi,
lekin eng ko’p tuproq qatlamida to’plangan. 1 gr tuproqda 200 – 500 mln, hosildor
qora tuproqlarning 1 grammida 2 mlrld.dan ortiq bakteriya uchraydi. Toza suvning
1 grammida 100 – 200 bakteriya bo’lsa, iflosroq suvda uning soni 100 – 300
mingga etishi mumkin. Ko’k – yashil o’simliklar asosan chuchuk suv xavzalarida
ko’proq uchraydi.
Eukariot organizmlar o’simliklar, qo’ziqorinlar, hayvonlardan iborat.
O’simliklar biosferadagi shakli, kattaligi xaddan tashqari xilma – xil
organizmlardan iborat bo’lib, asosan fotosintez jarayoni bilan bog’liq avtotrof
organizmlar hisoblanadi. Ularning alohida katta bir guruhi suv o’simliklari bo’lib
ular xlorofill xujayrali sodda changli o’simliklardir. Suv œtlari sayyoramizdagi eng
qadimgi suv va karbonat angidridi hisobiga fotosintez jaryoni amalga oshirgan
organizmlar bo’lib azot, oltingugurt, fosfor, šaliy va boshqa tirik hujayra uchun
zarur elementlarni o’zlashtirish imkoniga ega.
Boshqa oliy tabaqali o’simliklar quruklikda keng tarqalgan bo’lib, ulardan eng
katta guruxi yopiq urug’li o’simliklarning 250 mingga yakin turi mavjud.
Qo’ziqorinlar guruxining 100 mingga yakin turi mavjud bo’lib, xlorofilsiz
sodda organizmlardan iborat. Xamma qo’ziqorinlar geterotrof organizmlar bo’lib
oziqlanishiga qarab parazitlar, saprofitlar va simbiontlarga ajratiladi. Ulardan 75%
ga yaqin o’simliklarni chirindisi bilan oziqlanuvchi saprofitlar hisoblanadi.
Hayvonlar geterotrof organizmlardan iborat bo’lib ularni shakli juda xilma –
xildir. Eng ko’p tarqalgan gurux chlenistonogiylar bo’lib, xashoratlar sinfi shu
guruxga kiradi. Quruqlikning organik dunyosi suvning organik dunyosiga
nisbatan ancha xilma – xil va boy. Agar quruqlikdagi hayvonot dunyosining turlari
93% ni tashkil etsa, suvdagilari 3% ni, o’simlik turlaridan 92% quruqlikda, 8%
suvda yashaydi. Shundan organizmlarni quruqlikka geologiya tarixida ko’chishi
evolyutsion taraqqiyotni tezlashtirib yuborganini ko’rishimiz mumkin.
2.2. Quruqlikda mavjudotlar ning tarqalishi

Hisob kitoblarga qaraganda erdagi tirik organizmlarning umumiy massasi
2,42x10 12
t. quruqlikdagi tirik organizmlarning massasi dunyo okeanidagidan
qariyb 800 barobar ko’proq. Agar dunyo okeanidagi tirik organizmlar massasining
asosiy qismi xayvonot dunyosiga to’g’ri kelsa, quruqlikda aksincha biomassaning
99% ga yaqini yashil o’simliklar massasiga to’g’ri keladi. Okeanlarda organizmlar
notekis taqsimlangan bo’lsada, ularni qariyb xamma joyda, okean yuzasidan uning
tubigacha bo’lgan joyda uchratishimiz mumkin. Materiklarda o’simliklar yubqa
parda sifatida tarqalgan bo’lib, ba’zi joylarda, masalan materik muzliklari
tarqalgan joylarda deyarli yo’q.
Atrof – muhitni sharoitiga moslashgan holda organizmlar o’ziga xos tashqi
ko’rinishga, fiziologik xususiyatlarga, ichki tuzilisha ega bo’lganlar. O’simlik va
xayvonot dunyosini tarqalishiga har xil ekologik omillar katta ta’sir ko’rsatadi.
Ular uch gurux omillaridan iborat bo’lib, abiotik, biotik va antropogen omillarga
ajratiladi. Abiotik omillar ichida iqlimiy, tuproq omillari muhim axamiyatga ega.
O’simliklar tanasidagi asosiy jarayonlar – fotosintez, transpiratsiya modda
almashishi faqat ma’lum sharoitda issiqlik, namlik yorug’lik etarlicha
bo’lgandagina amalga oshadi. O’simliklarni geografik tarqalishida ayniqsa
haroratning ta’siri juda katta. Quruklikdagi har xil landshaft turlarining tarqalishi
xam shu omil bilan bog’liq. Masalan, Evropada kengbargli dub daraxtining
tarqalish chegarasi yanvar oyining 0 0
izotermasi bilan chegaralangan bo’lsa, xurmo
daraxtining shimoliy chegarasi yillik Q19 0
izoterma bilan cheklangan. Havo
harorati bilan xayvonlarning fiziologik va morfologik tuzilishida, o’simliklarning
tashqi ko’rinishiga shamolning ta’siri xaqida ko’plab ma’lumotlar mavjud.
Er osti o’simliklari uchun namlikning axamiyati juda katta. O’simliklar o’ziga
kerakli suvni tuproqdan tomirlari orqali so’rib oladi va yashil qismi orqali
bug’latadi. Masalan, bitta oq qayin sutkasiga 75 l, buk daraxti 100 l, lipa daraxti
200 l gacha suvni bu ђ latadi. Suvga bo’lgan munosabatiga qarab o’simliklar
gidrofitlar, mezofitlar, kserofitlarga ajratiladi.
Organizmlar hayotida biotik omillar xam muxim axamiyatga ega. Har bir tirik
organizm boshqa organizmlar mavjud muhitda, ular bilan chambarchas

bog’langan xolda yashaydi. Natijada bir – biri bilan bog’langan organizmlar
to’plami vujudga kelib ular biogeotsenozni vujudga keltiradi.
Yuqorida ko’rsatilgan omillar natijasida materiklarda geografik jarayonlarni
bo’ylama va ko’ndalang zonalari vujudga kelgan. O’simliklar massasini geografik
mintaqalar bo’ylab tarqalishida o’ziga xos qonuniyat mavjud bo’lib, u asosan
atmosfera tsirkulyatsiyasi va radiatsion chegaralar bilan bog’liq. Olingan
ma’lumotlarga qaraganda biomassaning eng ko’p miqdori ekvatorial mintaqaga
to’g’ri keladi. Tropik mintaqaga borgan sari uni miqdori kamayib, mo’’tadil
mintaqada yana biroz ko’payadi.
2.3. Okeandagi mavjudotlar va ularning yashash muhiti
Okean tirik organizmlar vujudga kelgan birlamchi muhit xisoblanadi. Uning
shakllanishi sayyoramizning ilk shakllanish davriga to’g’ri keladi. Okean muhiti
hayotni rivojlanishi uchun qulay, o’ziga xos muhit hisoblanadi. Okeanda, suvda
suv organizmlari uchun zarur bo’lgan xamma kimyoviy elementlar eritma tarkibida
mavjud. Okean suvi doimo harakatda bo’lib, uning suvini almashib turishida
dengiz oqimlarining axamiyati juda katta. Gorizontal harakatdan tashqari suvning
vertikal harakati xam mavjud. Bu harakatlar natijasida Dunyo okeaninig suvlari bir
butun muhit, gidrosferani vujudga keltiradi.
Dunyo okeanining maydoni 361 mln.km 2
atrofida bo’lib unda 1,37 mlr.km 3
suv to’plangan. Okean suvlarida 48 10 15
t har xil tuzlar eritma shaklida mavjud.
Okean hayot muhitining chagarasi yo’q. Shuning uchun har xil organizmlar
yashashi va shakllanishi uchun qo’lay. Eng qadimgi organizmlarning
mikroqoldiqlari suvda yashovchi organizmlar bo’lganligi aniqlangan.
Ќ isob kitoblarga ko’ra okeanda 160 mingga yaqin xayvon va 10 mingga
yaqin o’simlik turi mavjud. Ќ ayvonlar ichida 16 ming baliq turi, 80 ming
molyuskalar turi, 20 mingga yaqin šisšichbašasimonlar turi, 15 mingga yaqin
sodda organizmlar va boshqalar mavjud. Umurtqalilar orasida baliqlardan tashqari
okeanda toshbaqa va ilonlar, 100 ga yaqin sutemizuvchi (kitsimonlar) ќ ayvon
turlari mavjud.

O’simliklar orasida Dunyo okeanida suv o’tlarining turi ko’p. Yashil suv
o’tlarining 5000ga yaqin, diatomlarning xam 5000ga yaqin turi bor. Dengiz
organizmlari, ayniqsa, ularning kattaligi juda xilma – xil. Xayvonot dunyosi
tarkibida xam, o’simliklari orasida xam ko’zga ko’rinmaydigan
mikroorganizmlardan tortib, uzunligi bir necha o’n metrga etuvchi organizmlar
xam bor. Dengiz organizmlarini uchta ekologik gurux: plankton, nekton va
bentosga ajratish mumkin. Ular asosan ikkita oblast – dengiz tubi va uning ustidagi
suvda yashaydi.
Plankton (yunonchasiga – «muallaq suzuvchi») mikroskopik
organizmlarning yirik guruxi bo’lib, suvda muallaq yuradi, dengiz oqimiga qarshi
yura olmaydi. Suv tubiga chœkib ketmasligi uchun ular moslashishiga harakat
qiladilar. Moslashish oqim usulida yoki o’zining tanasini massasini kamaytirish
kerak yoki ishqalanish kuchini orttirishi lozim. Shuning uchun ularning har xil
shakllarini uchratishimiz mumkin. Ularning ba’zilarining xajmi juda kichik,
ba’zilari disksimon yoki uzun tuklari, dumlari bor. Planktonlarning ba’zilari o’z
massasini kamaytirish uchun tanasidagi suv miqdorini ko’paytirishi lozim,
masalan, meduza tanasidagi suvning miqdori 95 – 98% gacha etadi.
Planktonlarning asosiy qismi 200 m gacha bo’lgan chuqurlikkacha, ayniqsa 25 –
40 m chuqurlikda yashaydi.
Nekton (yunonchasiga «suzuvchi») mustaqil harakat qiluvchi suv
organizmlari baliqlar, sutemizuvchilar, molyuskalardan iborat. Ularning ba’zilari
(har xil baliqlar, kitsimonlar, tyulenlar, dengiz toshbaqalari, dengiz ilonlari, kalmar
va osminoglar) uzoq masofaga ko’chib yura oladilar.
Bentos (yunonchasiga «chuqurda yashovchi») dengiz tubida yashovchi
organizmlardan iborat. Ulardan ba’zilari okean tubiga yopishib oladilar, ba’zilari
o’troq (marjonlar, suv o’tlari va h.k.) yoki toshlar orasiga o’yib kirib ketuvchi
(molyuskalar, ignali chuvalchanglar), o’rmalab yuruvchi (qisqichbaqasimonlar,
ignaterili organizmlar), erkin suzib yuruvchi (kambala, skat) sifatida yashaydilar.
2.4.Inson va uning biosferaga ta’siri

Biosferadagi xamma tirik organizmlarning massasi biomassa deb yuritiladi va
Erning boshqa qismlariga taqqoslaganda u juda kichik ko’rsatkichga ega.
Quruqlikdagi xamma tirik organizmlarning 99% ga yaqini o’simliklar massasidan
iborat. Shuning uchun ko’pincha biosferadagi jarayonlar taxlil etilganda
fitobiomassaning ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Biomassaning miqdoriga bir
qator ekologik omillarning, ayniqsa, biotik va antropogen omillarning ta’siri juda
katta, shuning uchun biomassaning Er yuzasida tarqalishi geografik mintaqa va
zonalar bilan chambarchas bog’lik. Geografik mintaqalar radiatsion ko’rsatkich va
atmosfera tsirkulyatsiyasi bilan bog’lik holda kengliklar bo’ylab joylashgan. Har
bir geografik mintaqa ma’lum havo massalarining xukmronligi bilan ajralib turadi.
O’simliklarning ma’lum maydondagi massasini, Erning geografik
mintaqalari bo’ylab tarqalishi taxlil qilinganda eng ko’p miqdor ekvatorial va
subekvatorial mintaqaga to’g’ri kelishini ko’ramiz. Bu mintaqalardagi biomassa
arktiqa mintaqasidagi biomassadan qariyb 5 barobar ko’p. Ekvatorial mintaqadan
tropik mintaqaga borgan sari biomassa miqdori keskin kamayib ketadi, mo’’tadil
mintaqada biomassa yana ko’payib subarktik va arktika mintaqalariga borgan sari
kamayib boradi.
Geografik qobikda odamni vujudga kelishi yoki paydo bo’lishi ham
tabiatshunoslik, ham falsafashunoslikning eng murakkab masalalaridan biri
hisoblanadi. Agar evolyutsion nazariyaga mos holda fikr yuritilsa antropoidlarning
taraqqiyoti jarayonida to’rtlamchi davrning dastlabki bosqichida, bundan
millioncha yil ilgari protantroplar, ya’ni dastlabki odamlar paydo bo’lgan. Ulardan
eng qadimgisi pitekantroplar – Pithecan tropus erecthus – qaddini ko’tarib
yuruvchi maymunsimon odam bo’lib uning qoldiqlari 1891 – 1893 yillari Yava
orolida topilgan. Bu qoldiqlardan ma’lum bo’lishicha, ular kalla suyagining hajmi
900 sm 3
ga yaqin, peshonasiga juda yaqin va kalla suyagi bosiq ekan.
Xitoyda sinantrop qoldiqlari topilgan. Uning kalla suyagi pitekantropnikiga
o’xshasada kalla suyagining hajmi 1050 sm 3
, peshona suyagi balandroq va uncha
qiya bo’lmagan. Sinantroplar eng oddiy tosh qurollari va olovdan foydalangan.

Sinantroplar paydo bo’lishi bilan qadimgi protantroplar bosqichi tugaydi. Bu
bosqich qurollar taraqqiyotida ilk paleolit bo’lib 400 ming yil ilgari tugagan.
Inson evolyutsiyasining kelgusi bosqichi paleontroplar yoki neandertal
tipidagi odamlarning paydo bo’lishi bilan bog’liq (nomi bunday odamlar qoldigi
topilgan Dyusseldorf yaqinidagi Neandertal vodiysi nomidan olingan).
Neandertallar bundan 40-50 ming yildan to 200-300 ming yil ilgariga bo’lgan
davrda yashagan bo’lib ularning kalla suyagining hajmi 1400 sm 3
ga etgan.
Shunday bo’lsada, ulardan qadimgi sodda tuzilganlik belgilari saqlanib qolgan.
Unga kalla suyagining qiyaligi, ko’z usti suyagining qalinligi, yanoq, jag’, tish
tuzilishining oddiyligini ko’rsatish mumkin.
Neandertallar tosh qurollardan tashqari suyak qurollaridan ham
foydalanganlar, g’orlarda yashab, sun’iy ravishda olov yoqishni bilganlar, ovchilik
va meva yig’ish hisobiga oziqlanganlar. Bu davrda iqlim ancha sovuq, materik
muzliklari katta maydolarni egallagan bo’lib, hayvonot dunyosida odamga katta
xavf soluvchi mamont, junli karkidon, g’orda yashovchi ayiq va boshqa bir qator
yirik hayvonlar yashagan. Odamzot tabiiy turining evolyutsiyasi mehnat
qurollarining taraqqiyoti bosqichi bilan yonma-yon borgan ikki mustaqil jarayon
bo’lmay, bir hodisa, ya’ni kishilik jamiyati va ishlab chiqarish kuchlarining tarkib
topishining ikki tomonidir.
Homo sapiehs, ya’ni ongli odamning paydo bo’lishi bilan odam zotining
shakllanish jarayoni oxiriga etdi, biologik evolyutsiya tugadi va odamzot
guruhlarining ikkinchi darajali ahamiyatiga ega bo’lgan hududiy ko’rinishda
ifodalanuvchi biologik o’zgaruvchanligi qoldi. Bunday guruhlarga irqlar deyiladi.
Irqlar o’zaro yaqinligi va fizik (shaklidagi) o’xshashligiga qarab ajratilgan kishilar
guruhidir. Hozirgi odamlar uchta katta irqqa – ekvatorial, evropoid va mongoloid
irqlarga bo’linadi. Bular oralig’ida ko’plab aralash va oraliq shakllar (guruhlar)
bor.
Ekvatorial yoki «qora» irqqa mansub kishilarning terisi qoramtir, sochi
jingalak, burni yapaloq, yonog’i o’rta darajada turtib chiqqan bo’ladi.

Evropoid, ya’ni «oq» irq vakillari uchun oqish rangi, to’lqinsimon sochi,
yonog’ini salgina turtib turishi, burun kansharining cho’ziq va bo’rtganligi,
labining yupqaligi, erkaklarning sersoqol va sermuylov bo’lishi xosdir.
Mongoloid irqqa kiruvchilar sarg’ish, sochi to’g’ri va qattiq, yonog’i juda
bo’rtib chiqqan, yuqorigi qovogi o’ziga xos tuzilganligidan ko’zi qisiq bo’ladi,
erkaklarning mo’ylov va soqoli siyrak bo’ladi.
Odam zoti asosiy irqlarning shakllanishi geografik muhitning turli sharoitlariga
moslashish bilan bog’liq bo’lgan va kishilar taraqqiyotining ijtimoiy munosabatlar
yaxshi rivojlanmaganligi natijasida biologik qonunlar anchagina kuchli rol
o’ynagan bosqichda ro’y bergan. Jumladan ekvatorial irqdagi kishilar terisining
rangi issiq mintaqada Quyosh radiatsiyasi kuchli bo’lgan sharoitda vujudga keladi
va organizmlarni ultrabinafsha nurlarning zararli ta’siridan himoya qiladi. Quyosh
radiatsiyasi ancha kuchsiz bo’lgan mo’’tadil mintaqada organizm uchun zarur
bo’lgan oq rangli teri eng yaxshi moslashishdir. Ko’zning mongol irqiga xos
qisiqligi, aftidan, dashtlarda changdan va Quyosh yorug’idan himoyalanishga
moslashuvi bo’lsa kerak.
Kishilar jamiyatini tabiatga qarshi qo’yadigan, kishilar bilan tabiat o’rtasidagi
aloqani istisno qiladigan idealistik qarashlarga qarshi o’laroq tabiat bilan inson
o’rtasidagi chambarchas bog’liqlikni asoslash va ko’rsatish muhim ahamiyatga
molikdir. Tarixga ikki tomondan qarash mumkin, uni tabiat tarixi va insonlar
tarixiga bo’lish mumkin. Biroq har ikki tomon chambarchas bog’liqdir. Insoniyat
jamiyati mavjud ekan, tabiat tarixi va insonlar tarixi bir-birini o’zaro quvvatlab
turadilar.
Tabiat rivojining majmui bo’lishi insoniyat tabiatga tobora ko’p o’z ta’sirini
ko’rsatadi, inson faqat har xil o’simlik va hayvonot turlari o’rnini o’zgartiribgina
qolmay, binobarin ularni shu darajada o’zgartirdiki, uning faoliyati natijasida er
shari umumiy o’limga mahkum bo’lgandagina u bilan birga yo’q bo’lib ketishi
mumkin. Shunday qilib, inson nafaqat tabiatni o’rganib biladi, balki o’zini o’rab
turgan dunyoni o’zgartiradi, «ijod» qiladi ham. Biroq landshaft (tabiat

manzarasi)ni g’oyat o’zgartirib yuborgan va koinotgacha chiqa olgan insoniyat
hech qachon tabiatdan uzilib ketaolmaydi, u hamma vaqt uning bag’rida yashaydi.
Insonning ijodiy imkoniyatlari, uning tabiati va o’zgartirish qobiliyatlariga
kelganda, ular chek-chegarasizdir. Moddiy ishlab chiqarish jarayonida odamlar
o’rtasida vujudga keladigan munosabatlarsiz ishlab chiqarishning o’zi ham, inson
hayoti moddiy sharoitlari ham bo’lmaydi, demakki jamiyat ham bo’lmaydi.
Jamiyat bu odamlarning birgalikda harakati, o’zaro ta’sirining mahsulidir, bu
odamlarning ijtimoiy munosabatlaridagi insonning o’zidir.
Jamiyat inson hayot faoliyatining tarixiy shakli sifatida hech qachon
odamdarning oddiy birlashmasi bo’lgan emas va bo’lmaydi ham. Jamiyat odamlar,
ishlab chiqarish, iqtisodiy, madaniy va ijtimoiy tashkilotlar o’zaro ta’siri murakkab
sistemasidan iboratdir. Jamiyat bu muttasil rivojda bo’lgan a’zo (organizm)dir, u
ayrim ijtimoiy elementlarning o’z boshimcha ishlariga yo’l qo’yuvchi g’ayri-
ixtiyoriy birikma emas. Tabiat esa-bu moddiy jismlar, realliklar majmuidan iborat
bo’lib, ular jamiyat negizini tashkil etadi va uni qurshab turadi.
Tabiat rivojining oliy bosqichi bo’lish jamiyat faqat tabiiy omil negizidagina
yashaydi, rivojlana oladi va uning tabiiy omil bilan doimiy o’zaro ta’sirida bo’lish
shartidir. Kelib chiqishi jihatdan tabiat bilan bog’liq bo’lgan jamiyat har holda
tabiatning alohida qismi sifatida yashaydi va rivojlanadi.
Inson o’zining tabiatga ko’rsatayotgan salbiy ta’sirining oqibatlarini sezgach va
bilgach, tabiatdan oqilona, rejali, tejab-tergab foydalanish va uni muhofaza qilish
zarurligi haqida o’ylay boshladi.
«Tabiatni muhofaza qilish» termini dastlab 1913 yil birinchi xalqaro tabiatni
muhofaza qilish bo’yicha Shvetsariyada o’tkazilgan s’ezddan so’ng keng tarqaldi.
Neogen davri Er yuzida neantrop yoki Homosapues (ongli odam)ning paydo
bo’lishiga to’g’ri keladi.
Jamiyat rivojlanishining turli bosqichlarida uning tabiatga bo’lgan munosabati
ham o’zgarib borgan. Ba’zi bir tadqiqotchilar tabiat va jamiyatning o’zaro
munosabatlaridagi asosiy tarixiy bosqichlarni 4 davrga bo’lishadi.

A) Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. Ibtidoiy jamoa tuzumida insoniyat tabiatga
sezilarli ta’sir o’tkazmagan. Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida kishilar o’zi
foydalanadigan tabiiy resurslarning holatiga ma’lum darajada e’tibor berib,
iste’mol qiladigan o’simliklarni va ov qiladigan hayvonlarni himoyaga ola
boshlaganlar. Chunki bu davrga kelib aholi soni ko’payib, ishlab chiqarish
qurollari ancha takomillashib, o’q-yoy murakkabroq baliq ovlash asboblari
yaratildi. Bular o’z navbatda ibtidoiy jamoa kishilarining yashashi uchun zarur
bo’lgan tabiiy resurslarni va muqaddas hisoblangan joylarni himoya qilish
yuzasidan ba’zi bir choralarni ko’rishga undagan edi. Hatto ma’lum hududlarda
hayvonlarni ovlash, foydali o’simlik urug’larini ko’plab terib olish man etila
boshlandi. Foydali hayvonlarni ko’plab qirib tashlagan kishilar ibtidoiy jamoa
tuzumida o’lim jazosiga hukm qilingan.
Noyob va qimmatli o’simlik hamda hayvonlar mavjud bo’lgan erlar
«muqaddas joy» deb e’lon qilingan va u erlarda ov qilish, o’simliklarni mevasi va
urug’ini terish man etilgan. Bu tadbir-choralar esa tabiatni muhofaza qilish
tarixining boshlanishi bo’lgan.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida ibtidoiy odam o’zi uchun kerakli narsani
tabiatdan olar ekan, buning oqibati to’g’risida o’ylab o’tirmas edi. Chunki ibtidoiy
odamlar soni jihatidan juda oz bo’lib, tabiatga deyarli qaram bo’lgan.
B) Quldorlik jamiyati – xususiy mulkchilikka asoslangan jamiyat bo’lib,
insonning tabiatga ko’rsatgan ta’siri ancha kuchaygan. Quldorlik tuzumida
dehqonchilik va chorvachilikning vujudga kelishi tabiatga ta’sirning keskin
kuchayishiga sabab bo’lgan. Yirik quldorlar qullar kuchidan foydalanib katta
hududlarni haydab, tabiiy o’simlik va hayvonlarni yo’q qilib, ekin dalalariga
aylantirganlar. Bunga O’rta Osiyoda, Misrda, Mesopotamiyada, Xitoyda va
Hindistonda erlarni haydab, sug’orib dehqonchilik qilgan quldorchilik davlatlari
misol bo’ladi. Quldorlik tuzumida erlardan foydalanish to’g’risida o’ylamaslik
sababli, tuproqning tabiiy holati yomonlashib borgan.
Quldorlik faoliyati davrida ba’zi davlatlarda yog’och-taxtalarga talab juda ko’p
edi. Shu sababli, o’rmonlardan to’g’ri foydalanish va ularni qo’riqlash sohasida

choralar ko’rila boshlangan. Bunga misol tariqasida Vavilon davlatining bundan 4
ming yil oldin o’rmonlarni muhofaza qilish sohasida choralar ko’rilganligi, bu
choralarni buzgan kishilar qattiq jazolanganligi va hatto o’limga mahkum
qilinganini aytib o’tish mumkin. Hatto Misrda quldorlik jamiyatida «O’liklar
daftari» tashkil etilgan. Bu daftarda tabiat muhofazasi sohasida juda qiziqarli
savollar yozilgan. Unda o’lgan kishiga oxiratda quyidagi savol-javoblar berilishi
yozilgan: «Men ularning yaylovlaridagi hayvonlarni o’ldirganim yo’q, hayvonlarni
tangri erlaridan haydab chiqarganim yo’q. Men baliq tutganim yo’q». Bundan
ko’rinib turibdiki, Qadimgi Misrda hayvonlarni o’ldirish, o’simliklardan noto’g’ri
foydalanish, me’yoridan ortiqcha baliq tutish zararli va gunoh hisoblangan.
Feodalizm tuzumida mehnat vositalarining takomillashuvi, aholi sonini
ortib borishi natijasida insonning ta’sir doirasi va surati o’sib borgan. Feodalizm
davriga kelganda ishlab chiqarish kuchlari rivojlanadi, natijada, juda katta
territoriyalarda o’tloq va o’rmonlar yo’q qilinib, dehkonchilik uchun foydalaniladi.
Ayniqsa, rivojlangan G’arbiy Evropadagi davlatlar dengizda suzish, yangi erlarni
zabt etish uchun ko’plab kemalar qurdi va ma’danlarni eritish uchun ko’plab
o’rmonlarni kesishgan. O’sha davrda bir kemani qurish uchun 400 ta tup dub
daraxti kesilgan. Istoniyaning «Engilmas Armada» harbiy kemasini qurish uchun
yarim million dub kesilgan. Natijada Ispaniyada hanuzgacha o’sha o’rmonlar
tiklangani yo’q.
Feodalizm davrida ko’plab o’rmonlarning qirqilishi oqibatida tuproq
eroziyasi kuchaygan, daryo suv rejimi o’zgargan, qimmatli hayvonlar (shimol
bug’usi, tur, sayg’oq kabi hayvonlar) kamayib keta boshlagan. Xullas, bu davrga
kelganda Er kurrasi tabiatida sezilarli o’zgarishlar ro’y berib, tabiatda buzilish yuz
bera boshlagan.
Yuqorida qayd qilingan va tabiatda ro’y bergan salbiy o’zgarishlar bilan
birga feodalizm davrida ham tabiatni muhofaza qilish choralari ko’rilgan. Bunga
O’rta Osiyoda o’sha davrda tashkil etilgan qo’riqxonalarni misol qilib ko’rsatish
mumkin. Bundan 1000 yil oldin Buxoro yaqinida atrofi baland devorlar bilan
o’ralgan Shamsobod qo’riqxonasi tashkil etilgan bo’lib, uning ichida bug’u, kiyik,

tulki, ayiq kabi yovvoyi hayvonlar yashaganligini tarixchi geograf Narshaxiy yozib
qoldirgan edi. Bulardan tashqari Bobur zamonida Samarqand yaqinida Bedana
ko’rig’i (bedana ovlangan) mavjud bo’lgan. Bunday ishlar Evropa davlatlarida
ham amalga oshirilgan edi. Biroq bu qo’riqxonalar podsho, qirol va amaldorlarning
ov qilib, dam oladigan manzilgoh erlariga aylangan edi.
Jamiyatning tabiatga ta’sir jihatidan bu davr ikkinchisidan kam farq qiladi.
Ikkinchi davr bilan uchinchi davr o’rtasida jiddiy farq shundaki, qulchilik
shakllarining krepostnoy qaramlik bilan almashishi ishlab chiqarish kuchlarini
rivojlantirish, tabiatni bilish va o’zgartirish uchun yangi imkoniyatlar ochib berdi.
Kapitalizm davrida jamiyat bilan tabiiy muhit orasidagi ta’sir juda ham
kuchayib ketdi. Kapitalistik iqtisodiy tuzum qaror topishi bilan fan va texnika
rivoji, sanoat, transportning vujudga kelishi, tabiiy boyliklarning tezkor
o’zlashtirilishi tabiatga ta’sirning yuqori darajaga etkazdi. Chunki ishlab chiqarish
vositalari xususiy mulkchilikka asoslangan, o’zaro raqobatlar mavjud bo’lgan,
xo’jaligi notekis rivojlanayotgan kapitalistik jamiyatda tabiiy resurslardan rejasiz
vahshiylarcha foydalanildi. Natijada tabiiy resurslarning tabiiy xususiyatlarida
keskin o’zgarishlar yuz berdi. Bu davrda ko’plab yog’och-taxta tayyorlash
oqibatida Evropada va Shimoliy Amerikadagi katta-katta territoriyalarda o’rmonlar
kesilib, shamol va suv eroziyasi kuchayib, hosildor erlar qishloq xo’jalik oborotiga
yaroqsiz bo’lib qoldi. AQShda o’rmonlarni ko’plab kesish, yaylovlardan noto’g’ri
foydalanish tufayli territoriyasining 48% qismida eroziya jarayoni tezlashib
ketgan.
Kapitalizm jamiyatida ko’plab zavod-fabrikalarning yoqilg’iga asoslangan
transport turlarining kuchayishi, atom va yadro qurollarini sinash, yangi
shaharlarni vujudga kelishi va boshqalar natijasida, tabiatga ko’plab zaharli gazlar,
iflos suvlar, qattiq zarrachalar va axlatlarni chiqarib tashlash oqibatida atmosfera,
suv va tuproq ifloslanib ketmoqda.
Atrof muhitni zararli chiqindilar bilan ifloslanishi muammosi kelib chiqdi.
Tabiat va jamiyat o’rtasida o’ziga xos antropogen modda va energiya almashinuvi
vujudga keldi. Antropogen modda almashinuvi, ya’ni xom ashyolarni tabiatdan

oshig’i bilan olinishi va zararli chiqindi holiga atrof muhitga tashlanishi tabiat va
jamiyat o’rtasidagi azaliy muvozanatni buzilishiga olib keldi. Tabiat va jamiyat
munosabatlarining rivojlanishiga biogen, antropogen va texnogen (noogen)
bosqichlar ajratiladi.
Jamiyat taraqqiyotining turli davrlarida inson bilan tabiiy muhit o’rtasidagi
munosabat turlicha bo’lgan. Kishilik jamiyati taraqqiyotining dastlabki bosqichida
neolitda inson bilan tabiatning o’zaro munosabati ibtidoiy ahvolda bo’lgan.
Kishilar bu davrda tabiatni emas, balki tabiat kishilarni o’ziga bo’ysundirgan.
Ikkinchi bosqichida ya’ni quldorlik jamiyatida xususiy mulkchilikka asoslangan
jamiyat bo’lib, insonning tabiatga ko’rsatgan ta’siri ancha kuchaygan. Uchinchi
bosqichda feodalizm davriga kelganda ishlab chiqarish kuchlari rivojlangan va
insonning tabiatga ta’siri yanada kuchaygan. To’rtinchi bosqich katalizm davrida
jamiyat bilan tabiiy muhit orasidagi ta’sir juda ham kuchayib ketdi. Natijada, XX
asr boshlariga kelib, Er kurrasidagi suv havzalari, atmosfera havosi, tuproqlar,
sanoat, transport, maishiy-kommunal, qishloq xo’jaligi chiqindilari va boshqa
chiqindilar bilan ifloslanishi juda ham kuchayib ketdi. Bular o’z navbatida
sayyoramiz biologik resurslarining holatiga va ayniqsa kishilar salomatligiga ziyon
etkazmoqda. Shu sababli jahon mamlakatlarida ham tabiiy muhitni toza saqlash
uni muhofaza qilish masalalari bo’yicha bir qancha ijobiy ishlar qilinmoqda.
Tabiiy muhit holatining inson ta’sirida o’zgarishi, jonli va jonsiz
komponentlarga kuchli antropogen ta’sir ekologik muammolarni keltirib chiqaradi.
Mahalliy, mintaqaviy va umumsayyoraviy ekologik muammolarni ajratish
mumkin. Ayrim yirik shahar, sanoat markazlari, alohida tumanlarda mahalliy,
Orolbo’yi, Chernobilda mintaqaviy ekologik teng vaziyatlar vujudga kelgan. Ozon
tuynuklari muammosi, kislotali yomg’irlar, cho’llanish, dunyo okeanining
ifloslanishi va boshqalar umumsayyoraviy ekologik muammolar hisoblanadi. Er
yuzida ekologik inqiroz xavfining real ekanligini ko’rsatadi. Agar keyingi 30-40
yil ichida ekologik muammolarni hal qilish uchun barcha chora tadbirlar
ko’rilmasa ekologik inqiroz muqarrardir.

Tabiatni muhofaza qilish deganda hozirgi va kelgusi avlodlarning ehtiyojlarini
hisobga olgan holda tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish va atrof muhitni
musaffo holida saqlashga qaratilgan, ilmiy asosda amalga oshiriladigan mahalliy,
davlat va xalqaro tadbirlar majmuasi tushuniladi. Tabiatni muhofaza qilish
deganda kompleks fan ham nazarda tutiladi. Demak, ekologiya va tabiatni
muhofaza qilish tushunchalari alohida mazmun va maqsadga ega bo’lgan
tushunchalardir. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilishning nazariy asosi
hisoblanadi.
Atrof muhitni muhofaza qilish, atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish
tushunchalari ma’nodoshdir.
Dastlabki ekologik tushunchalar qadimgi yunon olimlari asarlarida qayd
qilingan. O’simlik va va hayvonlar, inson hayotining atrof muhit bilan bog’liqligi
Ibn Sino, Beruniy asarlarida ham yoritilgan. XIX –asrga kelib ekologiya ilmiy
asosda A.Gumboldt, J.Lamark, K.Rule, Ch.Darvin, E.Gekkel asarlarida yoritildi.
Lekin ekologiyaning fan sifatida shakllanishi XX asr boshlarida amalga oshdi.
Dastlab o’simlik va hayvonlar ekologiyasi, XX asrning 20-yillarida ijtimoiy
ekologiya va inson ekologiyasi rivojlandi. 20-30 yillarda O’rta Osiyo davlat
universitetida D.N. Kashkarov va E.P. Korovinlar ekologiya-geografiya maktabi
tashkil etilib, O’lkamiz tabiatini ekologik tatqiq qilish boshlanadi. 1940-50 yillarda
sobiq ittifoqda ekologik bilimlarning rivojlanishi susayib qoldi. Atrof muhit holati
tez o’zgara boshlagan XX asrning 60-yillariga kelib ekologiya jadal rivojlandi,
turli yangi yo’nalishlar vujudga keldi.
Inson va atrof muhit o’rtasida o’zaro munosabatlar keskinlashgan, fan-texnika
jadal rivojlanayotgan davrda tabiaini muhofaza qilish eng asosiy muammolardan
hisoblanadi. Tabiatni muhofaza qilish tushunchasi insonning atrof muhitga salbiy
ta’siri yuzaga kelgan uzoq o’tmishdan yaxshi ma’lum. Agar ilgari tabiatni
muhofaza qilish deganda ma’lum amaliy tadbirlar majmuasi tushunilgan bo’lsa,
so’nggi yillarda alohida kompleks fan shakllanmoqda. Tabiatni muhofaza qilish
antropogen modda va energiya almashinuvi qonuniyatlari, bu jarayonning tabiat va
jamiyat o’zaro aloqadorligiga ta’siri xususiyatlari, insoniyatning kelajak

rivojlanishi maqsadlarida ushbu jarayonni boshqarish yo’llarini ishlab chiqadigan
fandir. Ushbu fanning sotsekologiya, antropotsenologiya, tabiatdan foydalanish
kabi turli nomlari ham taklif qilingan.
Tabiatni muhofaza qilish jamiyat rivojlanishining turli bosqichlarida maqsad va
mazmuniga ko’ra farqlangan. Tabiatning muhofaza qilishning dastlabki bosqichida
yo’qolib borayotgan alohida o’simlik va hayvon turlarining muhofazasi amalga
oshirilgan. Insoniyatning ehtiyojlari o’sishi bilan tabiiy resurslarni muhofaza qilish
va undan oqilona foydalanish bosqichi vujudga kelgan. XX asrning o’rtalaridan
boshlab tabiiy resurslar bilan bir qatorda alohida noyob tabiiy hududlarni
muhofaza qilish bosqichi ajratiladi. Atrof muhitni hozirgi zamon ekologik
muhofazasi bosqichi insonning tabiatga ta’siri umumsayyoraviy miqyosga etgan.

Xulosa
XX asrning boshlarida er sharidagi insonlar soni yoki korxonalardagi
texnologiya ekologik inqirozlariga olib keladi. Shu asrning oxirida esa aholi
sonining keskin oshishi (6 mlrd dan ortiq) va texnologiyalarning ko’payishi
tabiatni keskin ekologik inqirozga uchrashiga sababchi bo’ldi. Atmosferada, suvda,
tuproqda, tirik organizmlar olamida keskin salbiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Sodir
bo’layotgan o’zgarishlar tezligi oshib bormoqda. Ekologik falokatlar bir
mamlakatni emas, bir necha mamlakatlarni o’z komiga tortmoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlar aholisini cho’llanishlar, o’rmonlarni, suvni kamayib
borishi, muhitni ifloslanishlari qiynab yubormoqda. Rivojlangan mamlakatlar
aholisi hayotiga esa, zaharli moddalar xavf tug’dirmoqda. Bugun dunyo axolisi
hayotiga atmosferaga chiqarilgan karbonat angidrid (havoni isitib), freonlar (ozon
qavatini siyraklashtirib), kelgusida sodir bo’lishi mumkin bo’lgan urushlar,
ayniqsa, atom bombasi qo’llanilsa katta salbiy ta’sir etadi. Dunyodagi hamma
xalqlar mavjud xalqaro iqtisodiy sistemalarni o’zgartirib, tendentsiyaga ta’sir
etishlari kerak. Aks holda mavjud tendentsiyalar tengsizlikni kuchaytirib, och,
qashshoq xalqlar sonini ko’paytirib yubormoqda.
Kelgusi avlodga tabiatni sog’lom qoldirish uchun hozirgi avlod zudlik bilan
birgalikda h a rakat ishlarini boshlashlari kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Anoshko V.S., Trofimov A.M., Shirokov V.M. Osnovo’ geograficheskogo
prognozirovaniya. Minsk., 1985.
2. Bokov V.A., Seliverstov Yu.P., Chervanov I.G. Obhee zemlevedenie. SPB
1999, 268 s.
3. Gerenchuk K.I., Bokov V.A., Chervanov I.G. Obhee zemlevedenie. M.
«Vo’sshaya shkola», 1984, 256 s.
4. Kalesnik S.V. Umumiy er bilimi qisqa kursi. « O’qituvchi ». T. 1966, 268 b.
5. Krivolutskiy A.E. Golubaya planeta. M., «Mo’sl», 1985, 335 s.
6. Milkov F.N. Obhee zemlevedenie. M., «Vo’sshaya shkola», 1990, 335 s.
7. Mirzaliev T. Kartografiya. T., 2002, 230 b.
8. Neklyukova P.P. Obhee zemlevedenie. M., «Prosveshenie», 1967, I i II
chast.
9. Shubaev L.P. Umumiy er bilimi. « O’qituvchi » T., 1975, 388 b.

Купить