Biosfera va uning xususiyatlari - География - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	18000UZS
Размер	172.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	06 Январь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	География

Продавец

Husenov Jahongir

Дата регистрации 03 Май 2024

11 Продаж

Biosfera va uning xususiyatlari

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________ UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH ......................................................................................................................... 3
I BOB. BIOSFERA HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT ......................................... 5
1.1. Biosferaning xarakteristikasi va tarkibi. .............................................................. 8
1.2. Biosferada energiya aylanishi ............................................................................ 12
1.3. Kimyoviy elementlarning biogen migratsiyasi va biogeokimyoviy tamoyillari
.................................................................................................................................. 16
II BOB. BIOSFERADA INSON ............................................................................... 22
2.1. Biosfera va inson. Noosfera .............................................................................. 24
2.2. Biosferaning rivojlanishida inson omilining roli ............................................... 31
2.3. V.I.Vernadskiy biosfera va “tirik materiya” haqida .......................................... 35
XULOSA ..................................................................................................................... 40
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .................................................................. 41
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi:
To xtovsiz rivojlanib, takomillashib, kelayotgan insoniyat jamiyati bugungiʼ
kunga kelib o zining ehtiyojlari uchun, butun yer sharini o zlashtirishga harakat
ʼ ʼ
qilmoqda, va buning natijasi o laroq yer sharidagi tabiiy jarayonlarga, yer sharining
ʼ
o z-o zini tiklash jarayonlariga putur yetmoqda, buning natijasida yerning tabiiy
ʼ ʼ
rivojlanishi va tiklanishi jarayoni biosfera jarayonlariga zarar yetmoqda bunig
natijasida biosfera jarayoni o z o rnini inson tafakkuri mahsuli bo lgan,
ʼ ʼ ʼ
boshqariladigan rivojlanish shakli bo lmish noosferaga bo shatib berishga majbur
ʼ ʼ
bo lmoqda. Bu esa tabiat uchun o ta dahshatli oqibatlarga olib kelishi mumkin
ʼ ʼ
bo lgan jarayon hisoblanadi. Shu va shunga o xshash muammolar bugungi kunda
ʼ ʼ
butun isoniyat uchun o ta aktual hodisa hisoblanib bu muammoni o rganish barcha
ʼ ʼ
fanlar shu jumladan falsafa fani ham bu boradagi o z pozitsiyasini takdim etadilar.
ʼ
O rganilganlik darajasi: Borliq falsafasida biosfera masalalari bilan shug ullangan,
ʼ ʼ
biosfera va inson masalalarini tadqiq qilgan olimlar juda ko pchilikni tashkil etadilar
ʼ
ular o z asarlarida, ta limotlarida biosferaga bo lgan munosabatlarni aniqlashtirib
ʼ ʼ ʼ
olishga, insoniyatni Zkologik madaniyatga o rganishga, tabiatni asrashga, uning
ʼ
qadriga yetishga, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bilan bir qatorda tabiatga nisbatan
ongli munosabatda bo lishga uni asrab avaylab kelajak avlodga yetkazib berishga
ʼ
chaqiradilar. O zbekiston respublikasi o z mustaqilligiga etishgannidan so ng,
ʼ ʼ ʼ
mintaqa uchun global ekologik muammo bo lib kelayotgan orol dengizining qurishi,
ʼ
buning natijasida yuzaga keladigan ekologik xolatlarni bartaraf Ztishga qaratilgan
turli amaliy ishlar bilan bir qatorda bu muammoga butun mintaqa e tiborini tortishga
ʼ
qaratilgan ko plab konferentsiyalar, chaqiriqlar bilan chiqmoqdaki bumasalalarni
ʼ
ishlab chiqishda bevosita faylasuflarning ham xizmatlari borligini unutmasligimiz
lozim.
Kurs ishning maqsadi:
3

- Biossferani umumiy xussusiyatlarini o’rganish;
- Uning tuzilishini tahlil qilish;
- Biosfera mohiyatini yoritib berish.
Kurs ishining vazifalari: Biosfera va uning xususiyatlarini umumiy holda reja
asosida yoritib berish.
Kurs ishining predmeti: Biosfera va uning xususiyatlari.
Kurs ishining predmeti: Tabiiy geografiya.
Kurs ishining tuzilishi: Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, 6 ta bo’lim, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat
4

I BOB. BIOSFERA HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT
Biosfera (bio... va yun. sphaira—shar) — Yerning tirik organizmlar tarqalgan
qobig i. Biosferaning tarkibi va energetikasi undagi tirik organizmlarning faoliyatiʻ
bilan bog liq. Biosfera ‘‘hayot qobig’i’’, to g risidagi dastlabki fikrni J.B Lamark
ʻ ʻ ʻ
bildirgan. ‘‘Biosfera’’ terminini esa fanga avstriyalik geolog E. Zyuss (1875)
kiritgan. Biosfera ta limot to g risidagi to liq ma lumotni rus olimi
ʼ ʻ ʻ ʻ ʼ V. I. Vernadskiy
(1926) ishlab chiqqan.
B. atmosferaning ozon ekranigacha balandlikda bo lgan qismi (20–25 km),
ʻ
litosferaning sirtqi qismi va gidrosferani to liq o z ichiga oladi. B.ning quyi chegarasi
ʻ ʻ
quruqlikda 2–3 km, okean tubida 1–2 km chuqurlikkacha boradi.
Yerdagi hayot murakkab va xilmaxil organizmlar kompleksidan iborat. Tirik
organizmlar va ular yashaydigan muhit o zaro chambarchas bog langan bir butun
ʻ ʻ
dinamik sistema—biogeotsenozlarni hosil qiladi.
Yerda hayotning rivojlanishi davomida organizmlarning bir guruhi
ikkinchisining o rnini olib turgan bo lsada, u yoki bu geokimyoviy funksiyalarni
ʻ ʻ
bajarib turadigan organizmlar nisbati o zgarmasdan qolgan. Shu tufayli turli geologik
ʻ
davrlarda moddalar bir xil tezlikda Yer qobig ida to planib borgan. Shunday qilib,
ʻ ʻ
tirik organizmlar hayotning muhim sharti bo lgan anorganik muhitning doimiyligi
ʻ
(gomeostaz holati)ni saqlab turadi.
Inson faoliyati Yer yuzini tubdan o zgartirishga qodir bo lgan hozirgi davrda
ʻ ʻ
B.ning rivojlanishi yangi pog onaga ko tarildi. So nggi yillarda insonning B.ga
ʻ ʻ ʻ
biokimyoviy ta siri boshqa barcha tirik organizmlarga nisbatan juda katta kuchga
ʼ
aylandi. Lekin tabiiy resurelardan foydalanishni B.ning rivojlanishi va funksiyasi
qonuniyatlarini nazarpisand qilmasdan amalga oshirilishi (mas, o rmonlarning
ʻ
kesilishi, yerlarning o zlashtirilishi, shaharlar, zavod, fabrikalar, sun iy suv havzalari,
ʻ ʼ
yo llar qurilishi va boshqalar) B.dagi biokimyoviy jarayonlarga katta ta sir
ʻ ʼ
o tkazmoqda. Yer osti boyliklarini qazib olib, juda ko p miqdorda yoqilg i yoqilishi
ʻ ʻ ʻ
moddalar almashinuvini tezlashtirib, B. tarkibi va uning gomeostaz holatiga ta sir
ʼ
5

ko rsatadi. Shu tufayli B.ni bir butun, muayyan darajada tartibga solingan murakkabʻ
dinamik sistema deb qaralishi unda kechadigan jarayonlarni to g ri tushunib olishga
ʻ ʻ
yordam beradi. Biosfera to g risidagi ta limot ekologiya, biotsenologiya va boshqa
ʻ ʻ ʼ
fanlarning rivojlanishida, tabiat va jamiyatning rivojlanishi bilan bog liq bo lgan juda
ʻ ʻ
ko p o ta murakkab muammolarni xal etishda katta ahamiyatta ega.
ʻ ʻ
Insonning biosferaga salbiy ta siri. Turli tabiiy ofatlar, ocharchilik insonlar soni
ʼ
kamayishiga sabab bo lmoqda. Masalan, 1975-yilda Xitoyda bo lgan yer
ʻ ʻ
silkinishidan 600 mingdan ortiq odam o lgan bo lsa, 1985-yilgi Mexikodagi yer
ʻ ʻ
qimirlash 20 ming, Kolumbiyadagi vulqon 26 ming, Armanistondagi yer qimirlash 25
ming, Tojikistonda esa 100- mingdan ortiq odamlar o limiga sabab bo ldi, 2001-yil
ʻ ʻ
yanvar oyi oxirida Hindistondagi yer silkinishida 40000 ga yaqin kishi halok bo lgan.
ʻ
Ammo insonning tabiatga ko rsatgan salbiy ta siri xilma-xildir. Masalan,
ʻ ʼ
o rmonlardagi yong in sababli ming-minglab gektar yerdagi daraxtlar, ularning
ʻ ʻ
organik moddasi yonib ketadi. Atlantika okeani ustidan uchib o tgan reaktiv samolyot
ʻ
35 t. kislorod yutib, atmosferaga yutgan kisloroddan ortiq zaharli gazlar chiqaradi.
Yerga haddan ziyod ko p zaharli moddalar ishlatilishi biosfera turg unligining
ʻ ʻ
buzilishiga sabab bo ldi. 1960-90 yillar O zbekiston paxta dalalarining har gektariga
ʻ ʻ
45–51 kg dan zaharli gerbitsidlar qo llanilishi qancha-qancha insonlarning og ir
ʻ ʻ
dardga chalinishiga sabab bo ldi, qanchasi hayotdan ko z yumdi. Zaharli moddalar
ʻ ʻ
ta siri ham ko p yilar davom etadi. Turli mamalakatlar tomonidan dunyo okeani 6-7
ʼ ʻ
mlrd.t qattiq chiqindilar tashlanadi, gidrosfera 90-100 mln. t. neft, neft mahsulotlari
shundan 19-20 mln. tonna yer usti ekosistemasiga, 60-70 mln. tonna atmosferaga
tushadi. Shunday texnogen sabablarga ko ra, keyingi 130 yil ichida atmosferada CO2
ʻ
miqdori 0,3% dan 0,5% ga yetib qoldi. Ovropa mamlakatlaridagi sanoat va
transportdan ajratilgan zaharli gazlar yerga (yomg ir) kislotasi shaklida tushmoqda,
ʻ
havoda zaharli gazlar miqdori ortgan, masalan, 1 odamga 47 kg zaharli gazlar to g’ri
ʻ
keladi. Atmosferadagi 70% gazlar Shvetsiya va 80% esa Norvegiya sifatida shamol
bilan boshqa qo shni hududlarga tarqaladi. Ovropa hosil bo ladigan kislotali
ʻ ʻ
yomg irlarning 20% i Shimoliy Amerikadan keladi. Keyingi 4-5 yil ichida Osiyo
ʻ
osmonida sariq tuman hosil bo lib, kislotali yomg ir 2005-yil 10, 14-iyul kunlari
ʻ ʻ
6

Toshkentga yog di. Yomg ir sariq zang pH=4,5 bo lib, yomg ir tufayli sabzavotʻ ʻ ʻ ʻ
o simliklari qurib qoldi. Bundan 150-170 yillar avval Ovropa yerlariga atmosferadan
ʻ
yog in bilan kadmiy elementi tushgan emas, lekin keyingi vaqtda gektariga 5,4 - 5,5
ʻ
gr kadmiy tushmoqda. Uning odamning ayrim bezlaridagi miqdori 1900-yilga
qaraganda 75-80 barobar ortgan. Yirtqich qushlarda esa 132 barobar ko paygan.
ʻ
Hattoki keyingi 100 yil ichida Pomir-Oloy muzliklarida kadmiy miqdori 5-6-marta
oshgan. Inson ijod qilgan moddalarning, tiriklik genetik sistemasiga salbiy ta siri juda
ʼ
katta. Hozirgi kunda dunyo bo yicha ko p miqdorda turli kimyoviy moddalar
ʻ ʻ
to plangan bo lib, ularning ayrimlari mutagenlik ta sir ko rsatadi, ular tirik organizm
ʻ ʻ ʼ ʻ
tanasida oksidlanish, tiklanish, parchalanish va qo shilish jarayonlarida hujayra
ʻ
organik moddalarini ifloslaydi, organizim genetik belgisi o zgaradi, ya ni ayollar
ʻ ʼ
homiladorligi buzilishi, bolaning chala tug lishi, bolalar o limi ortishi, yurak-qon
ʻ ʻ
tomir, oshqozon, jigar, buyrak, rak kasalliklari, uyqusizlik kabi holatlar ko payadi.
ʻ
Rivojlanayotgan mamlakatlarda pestitsidlarni qo llash natijasida har yili 375 ming
ʻ
odam zaharlanadi. Ulardan yuz mingdan ortig i o lgan. Zaharli gerbidsid va
ʻ ʻ
pestitsidlar qushlar, suv hayvonlariga salbiy ta sir qiladi. Masalan, AQSh ning suv
ʼ
havzalarida uchraydigan biologik organizmlarning 80% i teri va jigar raki bilan
zaralangan. Kanada sudan balig i jigarida shish bo lgan, 5% li xom neftdan suv
ʻ ʻ
o tlar, umurtqasizlar, baliqlar, tyulen va kidsimonlar o ladi. Suvda ayrim og ir
ʻ ʻ ʻ
metallardan juda oz miqdorda ham tirik organizmlarga ziyon yetadi. Ya ni ularga
ʼ
simob, (0,05 mg l) mis (0,05), kadmiy (0,02), fenol (0,5), ammoniy (1 ml.g l), sianit
(0,05)mg. Kabilar organizmlar harakatini buzadi ko p baliqlar o ladi va insonga
ʻ ʻ
salbiy ta sir ko rsatadi.
ʼ ʻ
7

1.1. Biosferaning xarakteristikasi va tarkibi.
So’zma-so’z tarjima qilinganda, ‘‘biosfera’’ atamasi hayot sohasini anglatadi va
bu ma’noda uni birinchi marta 1875 yilda avstriyalik geolog va paleontolog Eduard
Suess (1831 - 1914) fanga kiritgan. Biroq, bundan ancha oldin, boshqa nomlar ostida,
xususan, ‘‘hayot maydoni’’, ‘‘tabiat surati’’, ‘‘Yerning tirik qobig’i’’ va boshqalar,
uning mazmuni boshqa ko’plab tabiatshunoslar tomonidan ko’rib chiqilgan.
Dastlab, bu atamalarning barchasi faqat sayyoramizda yashovchi tirik
organizmlarning yig’indisini anglatardi, garchi ba’zida ularning geografik, geologik
va kosmik jarayonlar bilan aloqasi ko’rsatilgan bo’lsa-da, lekin ayni paytda tirik
tabiatning kuchlarga bog’liqligiga e’tibor qaratildi. va noorganik tabiatli moddalar.
Hatto ‘‘biosfera’’ atamasining muallifi E. Suess o’zining ‘‘Yer yuzi’’ nomli kitobida
ushbu atama kiritilgandan keyin deyarli o’ttiz yil o’tgach nashr etilgan (1909),
biosferaning teskari ta’sirini sezmagan va. uni ‘‘makon va vaqt bilan cheklangan va
Yer yuzasida yashovchi organizmlar to’plami’’ deb ta’riflagan.
Er qobig’ining shakllanishida tirik organizmlarning ulkan rolini aniq ko’rsatgan
birinchi biolog J.B.Lamark (1744 - 1829) edi. U yer shari yuzasida joylashgan va
uning qobig’ini tashkil etuvchi barcha moddalar tirik organizmlarning faoliyati
tufayli hosil bo’lganligini ta’kidladi.
Botanika, tuproqshunoslik, o’simliklar geografiyasi va boshqa asosan biologiya
fanlari hamda geologiya fanlarining rivojlanishi bilan bog’liq holda biosfera haqidagi
faktlar va qoidalar asta-sekin to’planib bordi. Butun biosferani tushunish uchun zarur
bo’lgan bilim elementlari ekologiya, organizmlar va atrof-muhit o’rtasidagi
munosabatlarni o’rganadigan fanning paydo bo’lishi bilan bog’liq bo’lib chiqdi.
Biosfera o’ziga xos tabiiy tizim bo’lib, uning mavjudligi birinchi navbatda tirik
organizmlar ishtirokida energiya va moddalarning aylanishida ifodalanadi.
Nemis fiziologi Pfeffer (1845 - 1920) tomonidan tirik organizmlarni
oziqlantirishning uchta usulini o’rnatish biosferani tushunish uchun juda muhim edi:
avtotrof - noorganik tabiatdagi moddalarni qo’llash orqali organizmning
qurilishi;
8

heterotrofik - past molekulyar og’irlikdagi organik birikmalardan foydalanish
orqali tananing tuzilishi;
miksotrof - organizm tuzilishining aralash turi (avtotrof-geterotrof).
Biosfera (zamonaviy ma’noda) - bu tirik organizmlarning butun yig’indisini va
ushbu organizmlar bilan doimiy almashinuvda bo’lgan sayyora moddalarining bir
qismini o’z ichiga olgan Yer qobig’ining bir turi.
Biosfera atmosferaning quyi qismini, gidrosferani va litosferaning yuqori
qismini qoplaydi.
Atmosfera Yerning eng yengil qobig’i bo’lib, u koinot bilan chegaradosh;
Atmosfera orqali materiya va energiya kosmos bilan almashinadi.
Atmosfera bir necha qatlamlardan iborat:
troposfera - Yer yuzasiga tutashgan pastki qatlam (balandligi 9-17 km). U
atmosferaning gaz tarkibining taxminan 80% va barcha suv bug’larini o’z ichiga
oladi;
stratosfera;
nonosfera - u erda ‘‘tirik materiya’’ yo’q.
Atmosfera kimyoviy tarkibining asosiy elementlari: N2 (78%), O2 (21%), CO2
(0,03%).
Gidrosfera - Yerning suvli qobig’i. Yuqori harakatchanligi tufayli suv hamma
joyda turli xil tabiiy shakllanishlarga kiradi, hatto eng toza atmosfera suvlarida 10
dan 50 mg / l gacha eriydigan moddalar mavjud.
Gidrosferaning kimyoviy tarkibining asosiy elementlari: Na+, Mg2+, Ca2+, Cl–,
S, C. Suvdagi u yoki bu elementning konsentratsiyasi uning o’simlik va hayvon
organizmlari uchun qanchalik muhimligi haqida hech narsa aytmaydi. bu. Bu borada
etakchi rol tirik organizmlar tomonidan so’rilgan N, P, Si ga tegishli. Okean suvining
asosiy xususiyati shundaki, asosiy ionlar dunyo okeanining butun hajmida doimiy
nisbat bilan tavsiflanadi.
Litosfera - cho’kindi va magmatik jinslardan tashkil topgan Yerning tashqi
qattiq qobig’i. Hozirgi vaqtda er qobig’i Mohorovichic seysmik chegarasidan
yuqorida joylashgan sayyora qattiq tanasining yuqori qatlami hisoblanadi. Tirik
9

moddalarning mineral (noorganik) bilan o’zaro ta’siri sodir bo’ladigan litosferaning
sirt qatlami tuproqdir. Parchalanishdan keyin organizmlarning qoldiqlari chirindiga
aylanadi (tuproqning unumdor qismi). Tuproqning tarkibiy qismlari - minerallar,
organik moddalar, tirik organizmlar, suv va gazlar.
Litosfera kimyoviy tarkibining asosiy elementlari: O, Si, Al, Fe, Ca, Mg, Na, K.
Etakchi rolni kislorod o’ynaydi, u er qobig’ining yarmi massasini va uning
hajmining 92% ni tashkil qiladi, ammo kislorod asosiy tosh hosil qiluvchi
minerallarning boshqa elementlari bilan mustahkam bog’langan. Bu. Miqdoriy nuqtai
nazardan, er qobig’i er qobig’ining geologik rivojlanishi jarayonida kimyoviy
jihatdan bog’langan kislorodning ‘‘shohligi’’ dir.
Asta-sekin jonli va jonsiz tabiat o’rtasidagi yaqin munosabatlar, tirik
organizmlar va ularning tizimlarining ularni o’rab turgan fizik-kimyoviy va geologik
omillarga teskari ta’siri haqidagi g’oya olimlar ongiga tobora mustahkam kirib bordi
va hayotda amalga oshirildi. ularning maxsus tadqiqotlari. Bunga tabiatshunoslarning
tabiatni o’rganishga umumiy yondashuvida yuz bergan o’zgarishlar ham yordam
berdi. Ular tabiat hodisalari va jarayonlarini alohida ilmiy fanlar nuqtai nazaridan
alohida tadqiq etish yetarli emasligiga borgan sari ishonch hosil qila boshladilar.
Shuning uchun, o’n to’qqizinchi va yigirmanchi asrlar oxirida. Tabiatni o’rganishga
yaxlit yoki integral yondashuv g’oyalari bizning davrimizda uni o’rganishning tizimli
usuliga aylangan fanga tobora ko’proq kirib bormoqda.
Ushbu yondashuvning natijalari biotik yoki tirik omillarning abiotik yoki
jismoniy sharoitlarga ta’sirining umumiy muammolarini o’rganishda darhol o’z
aksini topdi. Shunday qilib, masalan, dengiz suvining tarkibi asosan dengiz
organizmlarining faoliyati bilan belgilanadi. Qumli tuproqda yashovchi o’simliklar
uning tuzilishini sezilarli darajada o’zgartiradi. Tirik organizmlar hatto atmosferamiz
tarkibini ham nazorat qiladi. Shunga o’xshash misollar sonini osongina ko’paytirish
mumkin va ularning barchasi tirik va jonsiz tabiat o’rtasidagi aloqa mavjudligini
ko’rsatadi, buning natijasida tirik materiya bizning Yer yuzini sezilarli darajada
o’zgartiradi. Shunday qilib, biosferani jonsiz tabiatdan alohida ko’rib chiqish mumkin
emas, u bir tomondan unga bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan, o’zi unga ta’sir qiladi.
10

Shuning uchun tabiatshunos olimlar oldida tirik materiyaning Yer yuzasida va yer
qobig’ida sodir bo’ladigan fizik-kimyoviy va geologik jarayonlarga qanday va qay
darajada ta’sir qilishini maxsus tekshirish vazifasi turibdi. Ana shunday
yondashuvgina biosfera tushunchasini aniq va chuqur tushunish imkonini beradi.
Aynan shu vazifani taniqli rus olimi Vladimir Ivanovich Vernadskiy (1863 – 1945)
o’z oldiga qo’ygan edi.
11

1.2. Biosferada energiya aylanishi
Modda va energiyaning davriy aylanishi haqida tushuncha. Biosferada modda va
energiyaning aylanishi biosfera tarkibiy qismlari – tog’ jinslari, tabiiy suvlar, gazlar,
tuproq, o’simliklar, hayvonlar, mikroorganizm larning tinimsiz davriy aylanish
jarayonidir.
Davriy aylanish biosferaning mavjudligini ta’minlovchi, uning butunligini va
barqarorligini saqlovchi muhim omildir. Biosferaning rivojlanishi va taraqqiyoti
davom etishi Yerdagi biologik muhim moddalarning davriy aylanishi bilan bog’liq.
Bu esa moddalar bir marta foydalanilgandan so’ng boshqa organizmlar tomonidan
o’zlashtirilishi mumkin bo’lgan holat ga, shaklga o’tishi demakdir. Butun Yer
sayyorasi miqyosida quyosh energi yasi hisobiga sodir bo’ladigan biologik muhim
elementlarning bir bo’ g’ini dan ikkinchisiga o’tishi moddalarning geologik davriy
aylanishi deyi ladi. Moddalarning geologik aylanishi abiotik omillar ta’sirida amalga
oshiriladigan moddalar migratsiyasi hisoblanadi.
Vaqt o’tishi bilan quyosh nuri, atmosfera, yog’ingarchilik ta’sirida tog’ jinslari
yemiriladi, shamol ta’sirida nuraydi va dunyo okeaniga oqizib ketiladi. Ular okean
tubida to’planib cho’kma jinslarni hosil qiladi. Tektonik harakatlar tufayli
materiklarning ayrim qismlari cho’kadi va suv ostida qoladi, ayrim qismlari
ko’tariladi, ya’ni tog’ hosil bo’lish jarayonlari to’xtovsiz davom etadi. Natijada
okeanlar tubida yig’ilgan tog’ jinslari quruqlik yuzasiga ko’tarilsa, kontinentlarning
yuzasida to’planib borgan tog’ jinslari esa suv ostida qoladi. Tirik moddaning paydo
bo’lishi bilan geologik aylanish asosida organik moddalarning davriy aylanishi, ya’ni
biologik davriy aylanish yuzaga keldi. Tirik organizmlarning rivojlanishi natijasida
geologik aylanishda ishtirok etuvchi elementlar hayotning asosi hisoblanadigan
hamda to’xtovsiz davom etadigan biologik davriy aylanishga qo’shilib boradi.
Biosferaning rivojlanishi va undagi jarayonlarning sodir bo’lishi biogen
elementlarning uzluksiz ravishda davriy aylanishi bilan bog’liq. Tirik
organizmlarning hayot faoliyati uchun ayrim elementlar ko’p, ayrim elementlar esa
12

kam miqdorda zarur. Shunga ko’ra biologik davriy aylanishda ishtirok etuvchi biogen
elementlar makroelementlar va mikroelementlarga ajratiladi.
Tirik organizmlar hayot faoliyati uchun zarur elementlar biogen elementlar
deyiladi.
Biogen elementlarga C, H, O, N, S, P, Ca, K, Cl, Fe, Mg, Cu, Mn, Zn, Mo, Br,
B, I kabi elementlar kiradi. Bular orasida C, H, O, N, S, P eng muhim elementlar
hisoblanadi. Moddalarning geologik davriy aylanishi biologik davriy aylanishdan bir
qancha xususiyatlari bilan farqlanadi: geologik davriy aylanishning
harakatlantiruvchi asosiy kuchi suvning okeanlar va quruqlik o’rtasida to’xtovsiz
aylanib turishi bo’lsa, biologik davriy aylanishni harakatlantiruvchi kuchi tirik
organizmlarning oziqlanishidagi farqlar hisoblanadi. Moddalarning geologik
aylanishida Yer qobig’idagi barcha kimyoviy elementlar ishtirok etsa, biologik davriy
aylanishda esa faqat biogen elementlar ishtirok etadi. Geologik davriy aylanishning
davomiyligi bir necha o’n ming va yuz ming yillarni tashkil etsa, biologik davriy
aylanishni ta’minlovchi biogen elementlarning davriy aylanish sikli qisqa – bir necha
yil, bir necha o’n va yuz yillarni tashkil etadi. Biologik davriy aylanish geologik
davriy aylanishdan farq qilib, biosfera doirasida sodir bo’ladi. Biologik davriy
aylanishning mohiyati, avtotrof organizmlar tomonidan fotosintez jarayonida
anorganik moddalardan organik birikmalarning sintezlanishi, mazkur organik
birikmalarning oziq zanjiridagi konsumentlar ishtirokida o’zlashtirilishi, redutsentlar
tomonidan esa qaytadan anorganik moddalarga parchalanishida namoyon bo’ladi.
Redutsentlarning hayotiy faoliyati tufayli organik birikmalar anorganik moddalarga
aylantirilib, qaytadan biologik davriy aylanishda ishtirok etishi yoki uning tarkibidan
chiqib, geologik davriy aylanishga qo’shilishi mumkin. O’z navbatida geologik
aylanishda ishtirok etayotgan elementlar tirik organizmlar tomonidan o’zlashtirilib
biologik davriy aylanishga jalb etilishi mumkin. Biologik hamda geologik davriy
aylanishlar bir-biri bilan chambarchas bog’liq bo’lgani uchun bu jarayonlarga bir
butun, yaxlit, ya’ni elementlarning biogeokimyoviy davriy aylanishi deyiladi.
Biosferaning barcha tarkibiy qismlari – o’simliklar, hayvonlar, mikroor
ganizmlar hamda litosfera, gidrosfera, atmosferaning tirik organizmlar egallagan
13

qismlari bir-biri bilan moddalar va energiyaning yagona davriy aylanishi orqali
chambarchas bog’langan. Bu jarayon ekosistemada nafaqat organik moddalarni
sintezlovchi avtotroflarning, balki organik moddalarni iste’mol qiluvchilar va
parchalovchilar – geterotroflarning mavjudligi bilan ta’minlanadi.
Inson faoliyati natijasida CO 2 hosil bo’lishi Atmosfera – suv muvozanati
Qazilma uglerod energiyasi Fotosintez H 2 CO 3 Ohak O’simlik va hayvonlarning
nafas olishi Erkin azot Vulqonlar N 2 Chirish jarayoni Minerallashuv Erish
Ohaktosh. Elementlarning biogeokimyoviy davriy aylanishi. Avtotrof organizmlarda
organik moddalarning sintezlanishi, ularning o’zlashtirilishi tufayli o’zgarishi,
parchalanishi kabi jarayonlar o’rtasidagi mutanosiblik ekosistemaning barqarorligini
ta’minlaydi. Ekosistemaning barqarorligi ularning o’z tarkibi, strukturasi,
funksiyalarining doimiyligini saqlasa-da, hatto ba’zi jihatlariga ziyon yetganda ham
qaytadan tiklanishi kabi xususiyatlarida namoyon bo’ladi. Biosferaning barqarorligi
tirik moddalar – turlarning xilma-xilligi, tirik organizmlarning hayotiy faolligi,
ekosistema tarkibiy qismlarining bir vakili ikkinchisining o’rnini to’ldira olishi bilan
ham belgilanadi. Biosferaning barqarorligini ta’minlovchi mexanizmlar. Biosferaning
barqarorligi va yaxlitligini ta’minlovchi moddalarning biologik davriy aylanishi
butun Yer shari jami biomassasining hayotiy faoliyati bilan bog’liq. Quyosh
energiyasi va yashil o’simliklardagi xlorofill moddasi Yerda hayot mavjudligi hamda
biologik davriy aylanishning asosi hisoblanadi. Quyosh energiyasi oqimi va tirik
organizmlarning hayot faoliyati elementlarning davriy aylanishini harakatlantiruvchi
kuch bo’lib xizmat qiladi.
Yashil o’simliklarda sodir bo’ladigan fotosintez jarayoni, o’simliklarning ildiz
tizimi orqali o’zlashtiriladigan kimyoviy elementlarning organik moddalar
sintezlanishida ishtirok etishi natijasida biogen elementlar to’planadi va qayta
taqsimlanadi. Yashil o’simliklar tashqi muhitdan karbonat angidrid, suv, mineral
tuzlarni o’zlashtirib, quyosh nuri ta’siri va xlorofill ishtirokida geterotrof organizmlar
uchun zarur bo’lgan birlamchi mahsulot – organik birikmalarni sintezlaydi.
Hayvonlar fotosintez jarayonida hosil bo’lgan organik birikmalar hisobiga oziqlanadi
va hazm qilish jarayonida o’simliklarning birlamchi mahsulotini ikkilamchi
14

mahsulotga aylantiradi. Nafas olish jarayoni uchun zarur kisloroddan foydalanib,
tashqi muhitga karbonat angidrid va hazm bo’lmagan moddalarni ajratadi. O’simlik
va hayvonlar hayoti tugagach, nobud bo’ladi va organik qoldiqlar (detrit) hosil qiladi.
Organik qoldiqlar zamburug’lar va bakteriyalar tomonidan o’zlashtiriladi.
Bakteriya va zamburug’lar o’simliklar hosil qilgan birlamchi va hayvonlar hosil
qilgan ikkilamchi mahsulotlarini mineral moddalargacha parchalaydi. Ularning bu
faoliyatida biosferaga karbonat angidrid gazi ham ajraladi. Organik moddalar esa
dastlabki anorganik moddalarga – biogenlarga aylanadi. Shunday qilib, hosil bo’lgan
anorganik moddalar tuproq va suvda to’planib, fotosintez jarayonida takroran
foydalaniladi. Bu jarayon biosferada to’xtovsiz davom etadi va biosferaning
barqarorligini ta’minlaydi.
15

1.3. Kimyoviy elementlarning biogen migratsiyasi va biogeokimyoviy tamoyillari
Vernadskiyning fikricha, biosferadagi tirik materiyaning ishi ikki asosiy shaklda
namoyon bo’lishi mumkin:
kimyoviy (biokimyoviy) - geologik faoliyatning I turi;
mexanik - bunday faoliyatning ikkinchi turi.
Birinchi turdagi geologik faoliyat - organizmlar tanasining qurilishi va oziq-
ovqat hazm bo’lishi, albatta, muhimroqdir. Fridrix Engels tomonidan hayotning
funktsional ta’rifi klassik bo’lib qoldi: ‘‘hayot - bu oqsil jismlarining mavjud bo’lish
usuli bo’lib, uning asosiy nuqtasi ularni o’rab turgan tashqi tabiat bilan doimiy
moddalar almashinuvi va bu metabolizmning to’xtashi bilan, hayot ham o’tib ketadi’’
[5] .
Endi bu almashinuv tezligini hisoblash mumkin. Shunday qilib,
L.N.Tyuryukanovning fikriga ko’ra, bug’doyda, masalan, fosfor uchun 15 kun ichida
atomlarning to’liq o’zgarishi, kaltsiy uchun esa - 10 barobar tezroq: 1,5 kun ichida!
Darhaqiqat, tirik organizm va tashqi muhit o’rtasidagi doimiy moddalar almashinuvi
tirik materiyaning biosferadagi aksariyat funktsiyalarining namoyon bo’lishini
belgilaydi, biz kitobning ushbu qismida ko’rib chiqamiz. Biolog P.B.Goffman-
Kadoshnikovning fikricha, inson hayoti davomida uning tanasidan 75 tonna suv, 17
tonna uglerod, 2,5 tonna oqsil, 1,3 tonna yog’lar o’tadi. Shu bilan birga, uning
fiziologik faoliyatining geokimyoviy ta’siri nuqtai nazaridan, inson biosferadagi
heterojen tirik materiyaning eng muhim turi emas. Organizmlarning fiziologik
faolligining geokimyoviy ta’siri ularning hajmiga teskari proportsionaldir va eng
muhimi prokariotlar - bakteriyalar va siyanobakteriyalarning faolligidir.
Tana orqali o’tadigan moddaning miqdori ham katta ahamiyatga ega. Shu nuqtai
nazardan, yer yeyuvchilar quruqlikka maksimal geokimyoviy ta’sir ko’rsatadi va
okeandagi loy yeyuvchilar va filtri oziqlantiruvchilar. Charlz Darvin shuningdek,
Angliyaning unumdor tuproqlarida yomg’ir chuvalchanglari tomonidan
chiqariladigan najas qatlami yiliga taxminan 5 mm ekanligini hisoblab chiqdi!
Shunday qilib, yomg’ir chuvalchanglari 200 yil ichida ichaklari orqali 1 m
16

qalinlikdagi tuproq qatlamini to’liq o’tkazadilar. Okeanda yomg’ir qurtlari ‘‘yuk
ko’tarish qobiliyati’’ bo’yicha ularning yaqin qarindoshlari, bir xil turdagi annelidlar
vakillari - ko’pburchaklar, shuningdek qisqichbaqasimonlar bilan raqobatlashishi
mumkin. Har yili 20-30 sm qalinlikdagi pastki cho’kindilarning sirt qatlami ularning
ichaklari orqali o’tishi uchun 1 m2 uchun 40 ta poliketa namunalari etarli. Bunday
holda, substrat dastlabki loyga nisbatan kaltsiy, temir, magniy, kaliy va fosfor bilan
sezilarli darajada boyitiladi.
Koprolitlar (najasning qazilma qoldiqlari) geologik konlarda Ordovik davridan
beri ma’lum, ammo ularning aksariyati geologik tavsiflarda hisobga olinmaganligi
shubhasizdir. Bu muammoni yaxshi bilmaslik va koprolitlarni aniqlash uchun
diagnostik belgilarning yo’qligi tufayli sodir bo’ladi.
Ayni paytda, zamonaviy suv omborlarining pastki cho’kindilarida umurtqasiz
hayvonlarning najas bo’laklari juda keng tarqalgan va ko’pincha cho’kindining asosiy
qismini tashkil qiladi. Masalan, Janubiy Atlantikada siltlar deyarli butunlay plankton
qisqichbaqasimonlarning najasidan tashkil topgan, Shimoliy dengiz sohillarida esa
midiya najasidan hosil bo’lgan tub cho’kindilarning qalinligi 8 m gacha.
II tipdagi atomlarning biogen migratsiyasi - mexanik - tuproq qoplami yaxshi
rivojlangan er usti ekotizimlarida aniq namoyon bo’lib, hayvonlarga chuqur
boshpanalarni yaratishga imkon beradi (masalan, termit uyasi kameralari sirtdan 2 - 4
m chuqurlikda joylashgan). . Ekskavatorlarning chiqindilari tufayli birlamchi ob-
havoga uchramagan minerallar tuproqning yuqori qatlamlariga kiradi, ular
parchalanganda biologik aylanishda ishtirok etadi. Mashhur geolog G.F.Mirchink
(1889 - 1942) Tarbagan marmotini ‘‘Transbaykaliyaning eng yaxshi geologi’’ deb
ataganligi ajablanarli emas - uning chuqurlari bir necha metr chuqurlikdan qazib
olingan toshlarning ‘‘to’plamlari’’ bilan o’ralgan!
Biz odatda ‘‘burrow’’ va ‘‘uya’’ tushunchalarini kemiruvchilar va qushlar bilan
bog’laymiz. Shu bilan birga, II turdagi atomlarning biogen migratsiyasi nafaqat
quruqlikda, balki dengiz ekotizimlarida ham keng tarqalgan va bu erda uning roli
yanada muhimroq bo’lishi mumkin. Va dengiz tubida organizmlar nafaqat yumshoq
tuproqda, balki toshloq tuproqda ham o’zlari uchun boshpana quradilar. Oligochaetes
17

va polychaetes 40 sm yoki undan ko’proq erga boradi. Ikki pallali mollyuskalar
odatda sayoz qazishadi, lekin ularning ba’zilari - solenidlar va mia - marmotning
hasadiga olib keladigan chuqurlarni qazishadi: ular bir necha metr chuqurlikka etadi.
Sörf zonasida va to’lqinlar tomonidan yuvilgan qumda - bu muammo! - Siz teshik
qazolmaysiz va uya qurolmaysiz. Siz toshlarga burg’ulashingiz kerak. Va ular
burg’ulashadi. Ular suv o’tlari va gubkalar, bakteriyalar va mollyuskalar,
ko’pburchaklar, dengiz kirpilari, qisqichbaqasimonlar ...
Borers uzoq geologik o’tmishda paydo bo’lgan. Ular tomonidan eskirgan jinslar
hatto prekembriy konlarida ham uchraydi; va shu kungacha buzg’unchi ishlarini
davom ettirmoqdalar. Folad mollyuskalarining burg’ulash faoliyati ba’zan halokatli
oqibatlarga olib keladi. Sochi viloyatida noto’g’ri qurilish natijasida qirg’oq
toshlardan ochilganda, u yiliga 4 m tezlikda chekinishni boshladi.
Vayronagarchilikning asosiy aybdori gilli slanetslardan tashkil topgan qoyali
qirg’oqning har bir metrini joylashtirgan va o’zlari uchun suv osti teshiklarini
burg’ulashni boshlagan foladalar edi. Yaxshiyamki, chiqish yo’li topildi: ular
qirg’oqni ko’ndalang devorlar bilan mustahkamlashni va ular orasidagi toshlarni
to’ldirishni boshladilar. Natijada burg’ulovchilar vayron bo’ldi, to’lqinlar ostida
harakatlanayotgan toshlar esa ularni ezib tashladi. G’arbiy Evropada esa, Xitoydan
tasodifan olib kelingan qo’ziqorin qisqichbaqasi kamroq xavfli faoliyat bilan
shug’ullanadi - u ko’plab daryolarga kirib borgan va o’z chuqurlarini qurishda
qirg’oqlarni buzadi va to’g’onlarni buzadi.
Ikkinchi turdagi biogen migratsiya tirik materiyaning harakatini ham o’z ichiga
oladi. Bunga qushlarning mavsumiy migratsiyasi, hayvonlarning oziq-ovqat izlab
yurishi, hayvonlarning ommaviy migratsiyalari kiradi. Tabiiyki, tirik mavjudotlar
harakatining bu turli shakllari ham biogen bo’lmagan moddalarning tashishiga sabab
bo’ladi.
Vernadskiy, yuqorida aytib o’tganimizdek, tirik materiya tomonidan biosferada
olib boriladigan jarayonlarni jarayonlarning o’ziga xos xususiyatiga ko’ra ajratdi.
Vladimir Ivanovichning zamondoshi N.A. Andrusov bu masalaga biroz boshqacha
yondashgan. ’’Umuman organizmning geologik ahamiyatga ega bo’lgan kimyoviy
18

faolligini, — deb yozgan Andrusov, — ikki toifaga bo’linishi mumkin: birinchidan,
saqlanishi mumkin bo’lgan tashqi yuzada yoki ichkarida qattiq sekretsiya hosil
bo’lishi; ikkinchidan, atrofdagi noorganik dunyo bilan turli xil kimyoviy
reaksiyalarga kirisha oladigan suyuq va gazsimon sekretsiyalar hosil bo’lishiga.
Aslida, xuddi shu g’oya mikrobiolog T.V. Aristovskaya tomonidan zamonaviy
materialdan foydalangan holda ishlab chiqilgan. Uning ta’kidlashicha, kimyoviy
elementlar atomlarining migratsiyasi organizmlar (birinchi navbatda bakteriyalar)
hayotiy faoliyatining bevosita va bilvosita natijasi bo’lishi mumkin. Jadval
Vernadskiy (gorizontal qatorlar) va Andrusov-Aristovskaya (vertikal ustunlar)
tasniflash yondashuvlarini birlashtiradi. Jonli materiyaning biosferadagi ishni
tushunish uchun Vladimir Ivanovich ‘‘biogeokimyoviy tamoyillar’’ deb atagan uchta
asosiy tamoyil juda muhimdir.
V.I.Vernadskiy [6] formulasida ular quyidagicha yangraydi:
I tamoyil: ‘‘Biosferadagi kimyoviy elementlar atomlarining biogen migratsiyasi
doimo uning maksimal namoyon bo’lishiga intiladi.’’
II tamoyil: ‘‘Geologik vaqt davomida turlarning evolyutsiyasi, biosferada
barqaror hayot shakllarining paydo bo’lishiga olib keladi, biosfera atomlarining
biogen migratsiyasini oshiradigan yo’nalishda boradi’’ (yoki boshqa formulada:
‘‘Turlar evolyutsiyasi jarayonida o’sha organizmlar o’z hayotlari bilan biogen
geokimyoviy energiyani oshiradigan holda omon qoladilar’’).
III tamoyil: ‘‘Kriptozoy davridan boshlab butun geologik vaqt davomida
sayyoramiz aholisi o’sha paytda mavjud bo’lgan barcha tirik materiya uchun
maksimal darajada bo’lishi kerak edi.’’
Vernadskiy I uchun biogeokimyoviy printsip tirik materiyaning optimal
sharoitlarda cheksiz ko’payish qobiliyati bilan chambarchas bog’liq edi. Jorj Kuvier
ta’riflaganidek, hayotni ifodalovchi ‘‘atomlar girdobi’’ cheksiz kengayish uchun
intiladi. Buning oqibati biosferadagi atomlarning biogen migratsiyasining maksimal
namoyon bo’lishidir.
Ikkinchi biogeokimyoviy printsip o’z mohiyatiga ko’ra zamonaviy biologik
nazariyaning asosiy muammosi - organizmlar evolyutsiyasi yo’nalishi masalasiga
19

to’g’ri keladi. Vernadskiyning so’zlariga ko’ra, evolyutsiya jarayonida afzalliklarni
energiyaning yangi shakllarini o’zlashtirish qobiliyatiga ega bo’lgan yoki boshqa
organizmlarda saqlanadigan kimyoviy energiyadan to’liqroq foydalanishni
‘‘o’rgangan’’ organizmlar oladi. Biologik evolyutsiya jarayonida butun biosferaning
‘‘samaradorligi’’ shu tarzda oshadi. Buni V.V. Alekseev aniq matematik tarzda
ko’rsatdi, u hisob-kitoblarga asoslanib, quyidagi xulosalarga keldi: ‘‘Evolyutsiya
tizimdagi metabolizm tezligini oshirish yo’nalishida borishi kerak’’. Va yana: ‘‘Nima
uchun fermentlar paydo bo’lganligi aniq bo’ladi, ularning roli normal sharoitda juda
sekin kechadigan reaktsiyalar tezligini keskin oshirishdir.’’
Vernadskiyning II biokimyoviy printsipi turli xil empirik materiallar bilan
tasdiqlangan. Shunday qilib, 1956 yilda tuproqshunos V.L.Kovda zamonaviy yuqori
o’simliklarning 1300 dan ortiq kul namunalarini kimyoviy tadqiq qilish natijalarini
taqdim etdi. Ushbu keng qamrovli faktik materialga asoslanib, muallif (bir nechta
istisnolardan tashqari) o’simliklarning kul tarkibi qadimgi taksonlar vakillaridan
yoshroqlarga ko’payadi degan xulosaga keldi. Bu naqsh II biogeokimyoviy
tamoyilning o’ziga xos ko’rinishlaridan biridir. Umuman olganda, uning biosferadagi
namoyon bo’lishi juda xilma-xil va juda kutilmagan. Botanika sohasidan yana bir
misol keltiraylik.
Magadanlik botanik A.P.Xoxryakov yaqinda yuqori o’simliklar
evolyutsiyasining o’ziga xos yo’nalishini - organizmning individual rivojlanishi
davrida organlardagi o’zgarishlarning kuchayishini aniqladi. Xohryakovning
so’zlariga ko’ra, qadimgi daraxtga o’xshash moxlarda - lepidodendrlarda barglarning
faqat bir qismi o’zgargan. Evolyutsiya jihatidan ancha rivojlangan o’simliklarda -
paporotniklarda - faqat barglar tushadi, ammo ularda butun tananing massasiga
nisbatan lepidodendrlarga qaraganda ko’proq vaqt birligida almashtiriladi. Eng
ibtidoiy gimnospermlarda - sikadlarda - faqat barglar ham o’zgarishi mumkin va
shunga qaramay, asoslar bundan mustasno. Ignabargli daraxtlar vaqti-vaqti bilan
shoxlari va qobig’ini o’zgartiradi. Va nihoyat, gulli o’simliklar misolidan foydalanib,
biz ko’p yillik shakllardan (daraxt va butalar) bir yillik (o’tlar) ga o’tishni aniq
ko’ramiz. Xuddi shunday o tish yuqori o simliklarning boshqa taksonlarida hamʻ ʻ
20

kuzatiladi: qadimiy otquloqlar va o simtalar orasida daraxtsimon shakllar, zamonaviyʻ
sabzavot va kulmoslarda esa o tlar ustunlik qilgan; geologik o’tmishda paporotniklar
ʻ
orasida daraxt paporotniklari ko’p bo’lgan, ammo hozir daraxt paporotniklari o’lib
bormoqda. Bunday siljishlarning kuchayishi tabiiy ravishda biosferadagi atomlarning
biogen migratsiyasining kuchayishiga olib keladi. Va bu erda ikkinchi tamoyil
‘‘ishlaydi’’ ...
Uchinchi biogeokimyoviy printsip ham hayotning ‘‘hamma mavjudligi’’ yoki
‘‘bosimi’’ bilan bog’liq. Bu omil tirik organizmlarning normal faoliyat ko’rsatishi
mumkin bo’lgan har qanday hududni tirik moddalar tomonidan to’xtovsiz egallashni
ta’minlaydi.
Jadval
Tirik materiya tomonidan amalga oshiriladigan
jarayonlarning tabiati va lokalizatsiyasi.
Geologik
faoliyat turi Jarayon
qayerda sodir
bo’ladi? Tananing ichida Tananing tashqarisida
Jarayonning
tabiati
I Kimyoviy
(biokimyoviy) Oziq-ovqatlarni
hazm qilish,
tananing tanasini
qurish Metabolik mahsulotlar va
ekskretsiyalarni tashqi muhitga
chiqarish; hujayradan tashqari ovqat
hazm qilish
II Mexanik Noorganik oziq-
ovqat tarkibiy
qismlarining yer va
loy yeyuvchilarning
oshqozon trakti
orqali o’tishi A). ’’Tirik materiya’’ ning o’zi
harakati (buning oqibati biogen
moddalarni tashishdir);
b). hayot faoliyati davomida jonsiz
moddalarning organizmlar
tomonidan harakatlanishi
21

II BOB. BIOSFERADA INSON
Biosfera insonlarning yashashi uchun zarur hayotiy sharoitlar ega yagona
makon hisoblanadi. Biosferani almashtirib bo lmasligi qonun hisoblanadi: biosferaniʼ
sun iy muhitga almashtirib bo lmaydi, chunki yangi hayot turlarini yaratish mumkin
ʼ ʼ
emas. Inson abadiy dvigatelni yarata olmaydi, biosfera esa amalda abadiy dvigateldir
Kundan-kunga soni oshib borayotgan aholining hayoti biosferada mavjud tabiiy
resurslarga bevosita bog liqdir.Inson biosfera rivojlanishining zarur bosqichidir;
ʼ
binobarin, insoniyatning biosfera funktsiyasi va jamiyatning ekologik mas uliyati
ʼ
to g risida so z yuritish mumkin. Shu asosda inson xayotining sifatidan kelib
ʼ ʼ ʼ
chiqadigan ekologik tikaning shakllanishi yuz beradi: ‘‘Ekologik rivojlanishga o tish
ʼ
fakat shuni anglatadiki, noosferaning solishtirma erkin energiyasining kupayishi
insonda jamlangan erkin energiyaning kupayishi - inson sifatining oshishi xisobiga
yuz beradi’’ 1 . Xayvonlarning ekologik taraqqiyoti natijasida yuzaga kelgan
madaniyat yuksalmasa, inson sifatining oshishiga erishish mumkin emas. Ekologik
rivojlanish ma naviy ne matlar ishlab chikaruvchi odamlar xamjamiyatining faoliyati
ʼ ʼ
bilan belgilanadi. Bu, tabiiyki, ekstensiv emas, balki intensiv moddiy ishlab chikarish
bilan bogliq. Moddiy boylikning o sishi noekologik xususiyatga ega bo lib, dunyo
ʼ ʼ
miqyosida ekologik xalokatga sabab bo ladi. Noosferaning tarakqiyoti moddiy
ʼ
boylikda va odamda jamlangan erkin energiya bilan bog liq. Bu insoniyat kelajagi
ʼ
odamning intellektual, informatsion va ma naviy rivojlanishi bilan uzviy bogliqligini
ʼ
anglatadi. Shu bois moddiy ishlab chiqarish intensiv rivojlanayotgan sharoitda fan va
madaniyatning Zksalishi ustuvor ahamiyat kasb etadi. ‘‘Tabiiy qonunlar’’
kontseptsiyalari. Shu munosabat bilan frantsuz faylasufi va iqtisodchisi А.Tyurgo 1
Karang: Golubev V. Chelovek v biosfere: vremya upravlyaemogo razvitiya // Mir
nauki, 1993. №2. -1-6. (1727-1728) mazkur muammoning muayyan yechimi
hisoblangan dehqonchilikni intensivlashtirish imkoniyatini o rganar ekan, ‘‘tuproq
ʼ
unumdorligining pasayib borishi qonuni’’ni ta rifladi.
ʼ
Uning ma nosi shundan iboratki, ishlov berilayotgan yerga sarflangan har bir
ʼ
qo shimcha mehnat va kapital bundan oldinroq sarflangan mehnat va kapitalga
ʼ
22

qaraganda kamroq samara beradi, muayyan chegaraga yetilganidan keyin esa hech
qanday qo shimcha samara olish mumkin bo lmay qoladi. Keyinroq inglizʼ ʼ
iqtisodchisi T.R.Maltus (1766-1834) bu g oyalarni rivojlantirdi va keyinchalik keng
ʼ
tarqalgan kontseptsiyani ilgari surdi. Bu kontseptsiyaga muvofiq aholi sonini uning
oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta minlanganlik darajasiga qarab tartibga soluvchi
ʼ
‘‘tabiiy qonun’’ mavjud. Mazkur qonunga binoan sayyoramizdagi odamlar soni
geometrik progressiya bo yicha ko payib boradi, tirikchilik vositalari taklifi esa faqat
ʼ ʼ
arifmetik progressiya bo yicha o sadi, bu esa muqarrar tarzda aholi haddan tashqari
ʼ ʼ
ko payib ketishiga olib keladi va ijtimoiy tangliklarga sabab bo lishi mumkin.
ʼ ʼ
23

2.1. Biosfera va inson. Noosfera
Vernadskiy Yerning geologik tarixini tahlil qilib, yangi geologik kuch,
insoniyatning ilmiy tafakkuri ta’sirida biosferaning yangi holatga - noosferaga o’tishi
borligini ta’kidlaydi. Biroq, Vernadskiy asarlarida moddiy noosferaning o’zgargan
biosfera sifatidagi mohiyatini to’liq va izchil talqin qilish mumkin emas. Ba’zi
hollarda u noosfera haqida kelasi zamonda (u hali kelmagan), boshqalarida esa
hozirgi vaqtda (biz unga kiryapmiz) yozgan, ba’zan esa noosferaning shakllanishini
Homo sapiensning paydo bo’lishi bilan bog’lagan. sanoat ishlab chiqarishining paydo
bo’lishi. Shuni ta’kidlash kerakki, Vernadskiy mineralog sifatida insonning geologik
faoliyati haqida yozganida, u hali ‘‘noosfera’’ va hatto ‘‘biosfera’’ tushunchalarini
ishlatmagan edi. U o’zining tugallanmagan ‘‘Ilmiy fikr sayyoraviy hodisa sifatida’’
asarida Yerda noosferaning shakllanishi haqida batafsil yozgan, lekin asosan fan
tarixi nuqtai nazaridan.
Xo’sh, noosfera nima: utopiyami yoki haqiqiy omon qolish strategiyasimi?
Vernadskiyning asarlari qo’yilgan savolga aniqroq javob berishga imkon beradi,
chunki ular noosferaning shakllanishi va mavjudligi uchun zarur bo’lgan bir qator
aniq shartlarni ko’rsatadi. Biz ushbu shartlarni sanab o’tamiz:
butun sayyorada odamlarning joylashishi;
mamlakatlar o’rtasidagi aloqa va almashinuv vositalarida keskin o’zgarishlar;
Yerning barcha mamlakatlari o’rtasidagi aloqalarni, shu jumladan siyosiy
aloqalarni mustahkamlash;
biosferada sodir bo’ladigan boshqa geologik jarayonlardan insonning
geologik rolining ustunligining boshlanishi;
biosferaning chegaralarini kengaytirish va kosmosga kirish;
yangi energiya manbalarini ochish;
barcha irq va din vakillarining tengligi;
tashqi va ichki siyosat masalalarini hal etishda ommaning rolini oshirish;
24

ilmiy fikr va ilmiy izlanishlarning diniy, falsafiy va siyosiy tuzilmalar
tazyiqidan erkinligi hamda davlat tizimida erkin ilmiy fikr yuritish uchun qulay
sharoitlar yaratish;
xalq ta’limining puxta o’ylangan tizimi va mehnatkashlar farovonligini
oshirish. To’yib ovqatlanmaslik va ochlik, qashshoqlikning oldini olish va
kasalliklarni sezilarli darajada kamaytirish uchun real imkoniyat yaratish;
Yerning birlamchi tabiatini, uni son jihatdan ko’payib borayotgan aholining
barcha moddiy, estetik va ma’naviy ehtiyojlarini qondirishga qodir qilish uchun
oqilona o’zgartirish;
urushlarni jamiyat hayotidan chetlashtirish.
Keling, zamonaviy dunyoda ushbu shartlar qanday bajarilganligini ko’rib
chiqaylik va ulardan ba’zilarini batafsilroq ko’rib chiqaylik.
Butun sayyorada odamlarning joylashishi. Bu shart bajariladi. Yer yuzida
odam qadam bosmagan joy qolmadi. U hatto Antarktidada joylashdi.
Mamlakatlar o’rtasidagi aloqa va almashinuv vositalarida keskin o’zgarishlar.
Bu shart ham bajarilgan deb hisoblanishi mumkin. Radio va televidenie yordamida
biz dunyoning istalgan nuqtasida sodir bo’layotgan voqealar haqida bir zumda bilib
olamiz. Aloqa vositalari doimo takomillashmoqda, tezlashmoqda va yaqinda orzu
qilish qiyin bo’lgan imkoniyatlar paydo bo’lmoqda. Bu yerda Vernadskiyning
bashoratli so’zlarini eslamaslik mumkin emas: ‘‘Bu jarayon - inson tomonidan
biosferaning to’liq joylashishi - ilmiy tafakkur tarixining borishi bilan belgilanadi,
aloqa tezligi, muvaffaqiyat bilan uzviy bog’liqdir. fikrni bir zumda uzatish, uni butun
sayyorada bir vaqtning o’zida muhokama qilish imkoniyati bilan transport
texnologiyasi. [7] .
Yaqin-yaqingacha telekommunikatsiya faqat Vernadskiy yozgan telegraf,
telefon, radio va televidenie bilan chegaralangan edi. Telefon liniyasiga ulangan
modem yordamida ma’lumotlarni bir kompyuterdan ikkinchi kompyuterga o’tkazish
mumkin edi, qog’ozdagi hujjatlar esa faks mashinalari yordamida uzatildi. Faqat
so’nggi yillarda Internet global telekommunikatsiya kompyuter tarmog’ining
rivojlanishi insoniyat tsivilizatsiyasida haqiqiy inqilobni keltirib chiqardi, bu esa
25

hozir axborot davriga qadam qo’ydi. 1968 yilda AQSh Mudofaa vazirligi o’zining
ko’plab kompyuterlarini harbiy-sanoat sohasidagi ilmiy tadqiqotlarni osonlashtirishi
kerak bo’lgan maxsus tarmoqqa ulash bilan shug’ullandi. Dastlab, bu tarmoq qisman
shikastlanishga chidamli bo’lishi kerak edi: tarmoqning istalgan qismi istalgan vaqtda
yo’q bo’lib ketishi mumkin edi. Va bu shartlar ostida, manba kompyuter va axborotni
qabul qiluvchi kompyuter (maqsad stantsiyasi) o’rtasida har doim aloqa o’rnatish
imkoniyati bo’lishi kerak. Bunday tarmoq loyihasini ishlab chiqish va uni amalga
oshirish Mudofaa vazirligining ARPA - Ilg’or tadqiqot loyihalari agentligi - Ilg’or
tadqiqot loyihalari agentligiga topshirildi. Besh yillik mashaqqatli mehnatdan keyin
shunday tarmoq yaratildi va ARPAnet deb nomlandi. Birinchi o’n yil ichida
kompyuter tarmoqlarining rivojlanishi e’tiborga olinmadi - faqat kompyuter va harbiy
texnologiya mutaxassislari ularning xizmatlaridan foydalanganlar. Ammo bitta
tashkilot ichidagi kompyuterlarni birlashtiruvchi mahalliy tarmoqlarning rivojlanishi
bilan turli tashkilotlarning mahalliy tarmoqlarini bir-biriga ulash zarurati paydo
bo’ldi. Buning uchun vaqti-vaqti bilan tayyor ARPAnet tarmog’idan foydalanishga
urinishlar bo’lgan, ammo Mudofaa vazirligi mutasaddilari bunga qarshi bo’lgan.
Hayot tezkor qarorlarni talab qildi, shuning uchun mavjud ARPAnet tarmog’ining
tuzilishi kelajakdagi Internet tarmog’i uchun asos sifatida qabul qilindi. 1973 yilda
birinchi xalqaro aloqa tashkil etildi - Angliya va Norvegiya tarmoqqa qo’shildi.
Biroq, Internetning portlovchi o’sishi 1980-yillarning oxirida NSF (Milliy Fan
Jamg’armasi) va boshqa akademik tashkilotlar va butun dunyo bo’ylab tadqiqot
fondlarining ilmiy muassasalarni Internetga ulash harakatlari tufayli boshlandi.
Internetning o’sishi va rivojlanishi, hisoblash va kommunikatsiya texnologiyalarining
takomillashuvi hozirda tirik organizmlarning ko’payishi va evolyutsiyasi bilan bir xil
tarzda davom etmoqda. Bir vaqtlar Vernadskiy bunga e’tibor qaratgan: ‘‘Vaqt o’tishi
bilan geometrik progressiya sifatida ifodalangan ko’payish tezligi bilan
taqqoslanadigan tezlik bilan biosferada doimiy ravishda o’sib borayotgan ko’plab
yangi inert tabiiy jismlar va yangi yirik tabiiy hodisalar yaratiladi. ” [8] . “... Masalan ,
mashinalarni yaratishda ilmiy fikrning borishi , uzoq vaqtdan beri ta ’ kidlanganidek ,
organizmlarning ko ’ payish jarayoniga butunlay o ’ xshashdir ”. [9] . Ilgari tarmoqdan
26

faqat kompyuter olimlari, davlat amaldorlari va pudratchilar foydalanilgan bo’lsa,
endi unga deyarli hamma kirishi mumkin. Va bu erda biz Vernadskiyning ilmiy ishni
rivojlantirish, ilmiy bilimlarni ommalashtirish va fanning xalqaro miqyosda bo’lishi
uchun qulay muhit haqidagi orzusining timsolini ko’ramiz. Haqiqatan ham , agar
ilgari odamlar chegaralar va katta masofalar bilan ajratilgan bo ’ lsa , endi , ehtimol ,
faqat til to ’ sig ’ i . ’’ Har bir ilmiy fakt , har bir ilmiy kuzatish , - deb yozgan edi
Vernadskiy , - ular qayerda va kim bo ’ lishidan qat ’ i nazar , yagona ilmiy apparatga
kiradi , unda tasniflanadi va yagona shaklga keltiriladi va tanqid , mulohaza va
mulohaza yuritish uchun darhol umumiy mulkka aylanadi . ilmiy ish ’’ [10] . Ammo
ilgari ilmiy ishlar nashr etilishi , ilmiy fikr dunyoga tanilishi uchun yillar kerak
bo ’ lgan bo ’ lsa , endi internetga kirish imkoniga ega bo ’ lgan har qanday olim o ’ z
ishini , masalan , WWW sahifasi ( World Wide Web - ‘‘ World Wide Web ’’) barcha
tarmoq foydalanuvchilari tomonidan nafaqat maqola matni va chizmalar ( qog ’ ozdagi
kabi ), balki harakatlanuvchi rasmlar va ba ’ zan tovushlarni ko ’ rish uchun . Endi
Internet - bu bir-biri bilan o’zaro aloqada bo’lgan 30 mingga yaqin kompyuter
tarmoqlaridan iborat global hamjamiyat. Internet aholisi deyarli 30 million
foydalanuvchini va 10 millionga yaqin kompyuterni tashkil etadi, tugunlar soni esa
har bir yarim yilda ikki baravar ko’payadi. Vernadskiy shunday deb yozgan edi:
‘‘Tez orada minglab kilometr uzoqlikda sodir bo’layotgan voqealarni hamma uchun
ko’rinadigan qilish mumkin bo’ladi’’ [11] . Vernadskiyning bu bashorati ham amalga
oshdi deb taxmin qilishimiz mumkin.
Erning barcha mamlakatlari o’rtasidagi aloqalarni, shu jumladan siyosiy
aloqalarni mustahkamlash. Bu shart bajarilmasa, bajarilgan deb hisoblanishi mumkin.
Ikkinchi jahon urushidan keyin paydo bo’lgan Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT)
1919 yildan 1946 yilgacha Jenevada mavjud bo’lgan Millatlar Ligasiga qaraganda
ancha barqaror va samaraliroq bo’lib chiqdi.
Insonning geologik rolining biosferada sodir bo’ladigan boshqa geologik
jarayonlardan ustunligining boshlanishi. Bu shartni ham bajarilgan deb hisoblash
mumkin, garchi u bir qator holatlarda insonning geologik rolining ustunligi og’ir
ekologik oqibatlarga olib keldi. Dunyoning barcha shaxtalari va karerlari tomonidan
27

er tubidan qazib olinadigan tog ‘jinslarining hajmi hozirda har yili Yerning barcha
vulqonlari tomonidan olib boriladigan lava va kulning o’rtacha hajmidan deyarli ikki
baravar ko’pdir.
Biosferaning chegaralarini kengaytirish va kosmosga kirish. Vernadskiy
hayotining so’nggi o’n yilligidagi asarlarida biosferaning chegaralarini doimiy deb
hisoblamadi. U o tmishda quruqlikda tirik materiyaning paydo bo lishi, balandʻ ʻ
o simliklar, uchuvchi hasharotlar, keyinroq uchuvchi dinozavrlar va qushlarning
ʻ
paydo bo lishi natijasida ularning kengayishini ta kidlagan. Noosferaga o’tish
ʻ ʼ
jarayonida biosferaning chegaralari kengayib, inson kosmosga chiqishi kerak. Bu
bashoratlar amalga oshdi.
Yangi energiya manbalarini kashf qilish. Shart bajariladi, ammo, afsuski,
fojiali oqibatlarga olib keladi. Yadro energetikasi uzoq vaqtdan beri tinch va harbiy
maqsadlarda o’zlashtirilgan. Insoniyat (aniqrog’i siyosatchilar) tinch maqsadlar bilan
cheklanishga tayyor emasligi aniq, bundan tashqari, atom (yadro) kuchi bizning
asrimizga birinchi navbatda harbiy qurol va qarama-qarshi yadroviy kuchlarni
qo’rqitish vositasi sifatida kirdi. Atom energiyasidan foydalanish masalasi yarim
asrdan ko’proq vaqt oldin Vernadskiyni qattiq tashvishga solgan. “Ocherklar va
nutqlar” kitobining so’zboshisida u bashoratli tarzda shunday yozgan edi: “Inson o’z
hayotini o’zi xohlaganicha qurish imkoniyatini beradigan kuch manbai bo’lgan atom
energiyasiga ega bo’ladigan vaqt uzoq emas. ... Inson bu kuchdan foydalana oladimi?
, uni o’z-o’zini yo’q qilishga emas, balki ezgulikka yo’naltira oladimi? U ilm-fan
muqarrar ravishda berishi kerak bo’lgan kuchdan foydalanish qobiliyatiga
yetganmi?’’ [12] . Katta yadroviy salohiyat o ’ zaro qo ’ rquv hissi va tomonlardan
birining beqaror ustunlikka intilishi bilan qo ’ llab - quvvatlanadi . Yangi energiya
manbasining kuchi shubhali bo ’ lib chiqdi , u noto ’ g ’ ri vaqtda keldi va noto ’ g ’ ri
qo ’ llarga tushdi . Atom energiyasidan tinch maqsadlarda foydalanish sohasida xalqaro
hamkorlikni rivojlantirish uchun 1957 yilda 1981 yilga kelib 111 davlatni
birlashtirgan Xalqaro atom energiyasi agentligi ( MAGATE ) tashkil etildi .
Barcha irq va din vakillari uchun tenglik. Bu shart, agar erishilmasa, hech
bo’lmaganda erishiladi. Turli irqlar va dinlarga mansub odamlar o’rtasida tenglikni
28

o’rnatish yo’lidagi hal qiluvchi qadam o’tgan asrning oxirida mustamlakachi
imperiyalarning yo’q qilinishi bo’ldi.
Tashqi va ichki siyosat masalalarini hal etishda ommaning rolini oshirish. Bu
shart parlament boshqaruv shaklidagi barcha mamlakatlarda bajariladi.
Ilmiy fikr va ilmiy tadqiqotlarni diniy, falsafiy va siyosiy tuzilmalar
tazyiqidan ozod qilish va davlat tizimida erkin ilmiy fikr uchun qulay sharoitlar
yaratish. Yaqin vaqtgacha ilm-fan ma’lum falsafiy va siyosiy tuzilmalarning ulkan
bo’yinturug’i ostida bo’lgan mamlakatda bu shartning bajarilishi haqida gapirish
qiyin. Hozir ilm-fan bunday tazyiqlardan xoli, ammo Rossiya ilm-fanidagi og’ir
iqtisodiy vaziyat tufayli ko’plab olimlar o’z hayotlarini ilmiy bo’lmagan ishlar orqali
topishga majbur bo’lmoqdalar, boshqalari esa xorijga ketishmoqda. Rossiya ilm-
fanini qo’llab-quvvatlash uchun xalqaro fondlar yaratildi. Rivojlangan va hatto
rivojlanayotgan mamlakatlarda, Hindiston misolida ko’rib turganimizdek, davlat va
ijtimoiy tizim erkin ilmiy fikr uchun maksimal qulaylik rejimini yaratadi.
Yerning birlamchi tabiatini o’sib borayotgan aholining barcha moddiy, estetik
va ma’naviy ehtiyojlarini qondirishga qodir bo’lishi uchun oqilona o’zgartirish. Bu
shartni, ayniqsa, bizning mamlakatimizda, bajarilgan deb hisoblash mumkin emas,
lekin XX asrning ikkinchi yarmida tabiatni oqilona o’zgartirishga birinchi qadamlar
qo’yila boshlandi. Zamonaviy davrda ekologik g’oyalarga asoslangan fanlarning
integratsiyasi mavjud. Ilmiy bilimlarning butun tizimi ekologik muammolar uchun
asos yaratadi. Vernadskiy ham bu haqda gapirib, biosfera haqidagi yagona fanni
yaratishga harakat qildi. G’arb ongining ekologizatsiyasi 70-yillardan boshlab sodir
bo’lib, ekofil tsivilizatsiyaning paydo bo’lishi uchun sharoit yaratdi. Endi yashil
harakatning ekstremistik shakli endi u erda kerak emas, chunki ekologik
muammolarni tartibga solishning davlat mexanizmlari ishlay boshladi. SSSRda 80-
yillarga qadar sotsialistik boshqaruv ekologik inqiroz tahdidining oldini oladi, deb
hisoblar edi. Qayta qurish davrida bu afsona barham topdi va yashil harakat
kuchaydi. Biroq, zamonaviy davrda siyosiy rahbariyat o’zini asosan iqtisodiy
muammolarni hal qilishga yo’naltirdi, ekologik muammolar orqada qoldi. Global
miqyosda dunyo aholisining ko’payishi sharoitida ekologik muammoni hal qilish turli
29

davlatlarning suvereniteti sharoitida shubhali ko’rinadigan global muammolarni hal
qilish qobiliyatini talab qiladi.
Urushlarni jamiyat hayotidan olib tashlash. Vernadskiy bu shartni
noosferaning yaratilishi va mavjudligi uchun nihoyatda muhim deb hisoblagan.
Ammo u bajarilmadi va uni bajarish mumkinmi yoki yo’qmi hali aniq emas. Jahon
hamjamiyati jahon urushining oldini olishga harakat qilmoqda, garchi mahalliy
urushlar hali ham ko’p odamlarning hayotiga zomin bo’lmoqda.
Shunday qilib, biz o’sha o’ziga xos belgilarning barchasi, noosferani
biosferaning ilgari mavjud bo’lgan holatlaridan ajratish uchun V.I.Vernadskiy
ko’rsatgan barcha yoki deyarli barcha shart-sharoitlar mavjudligini ko’ramiz. Uning
shakllanish jarayoni bosqichma-bosqich davom etadi va biosferaning noosferaga
o’tishini tugallangan deb hisoblash mumkin bo’lgan yilni yoki hatto o’n yilni aniq
ko’rsatish hech qachon mumkin bo’lmaydi. Lekin, albatta, bu masala bo’yicha fikrlar
turlicha bo’lishi mumkin.
Vernadskiyning o’zi Yerdagi inson boshqaruvining nomaqbul, halokatli
oqibatlarini payqab, ularni qandaydir xarajatlar deb hisobladi. U inson ongi, ilmiy
faoliyatning insonparvarligi, ezgulik va go’zallik g’alabasiga ishongan. U ba’zi
narsalarni ajoyib tarzda oldindan ko’rgan, lekin ehtimol u boshqalarda noto’g’ri edi.
Noosfera e’tiqod ramzi, ilmiy yutuqlar ta’sirida biosfera jarayonlariga insonning
oqilona aralashuvi ideali sifatida qabul qilinishi kerak. Biz bunga ishonishimiz,
kelishiga umid qilishimiz, tegishli choralarni ko’rishimiz kerak.
30

2.2. Biosferaning rivojlanishida inson omilining roli
Noosfera haqidagi ta’limotning markaziy mavzusi biosfera va insoniyatning
birligidir. Vernadskiy o’z asarlarida ana shu birlikning ildizlarini, biosferani tashkil
etishning insoniyat taraqqiyotidagi ahamiyatini ochib beradi. Bu biosfera
evolyutsiyasida insoniyat tarixiy taraqqiyotining o’rni va rolini, uning noosferaga
o’tish qonuniyatlarini tushunish imkonini beradi.
Vernadskiyning noosfera nazariyasi asosida yotgan asosiy g’oyalardan biri
shundaki, inson o’z-o’ziga yetarli jonli mavjudot emas, o’z qonunlari bo’yicha
alohida yashaydi, u tabiat ichida birga yashaydi va uning bir qismidir. Bu birlik,
birinchi navbatda, Vernadskiy biogeokimist sifatida ko’rsatishga harakat qilgan muhit
va insonning funktsional uzluksizligi bilan bog’liq. Insoniyatning o’zi tabiiy hodisa
va biosferaning ta’siri nafaqat hayot muhitiga, balki fikrlash tarziga ham ta’sir qilishi
tabiiy.
Ammo nafaqat tabiat odamlarga ta’sir qiladi, balki fikr-mulohazalar ham
mavjud. Bundan tashqari, u insonning atrof-muhitga jismoniy ta’sirini aks ettiruvchi
yuzaki emas, u ancha chuqurroqdir. Buni sayyoraviy geologik kuchlar so’nggi
paytlarda sezilarli darajada faollashgani tasdiqlaydi. “...atrofimizdagi geologik
kuchlarning harakatini tobora aniqroq ko’ramiz. Bu tasodifan, Homosapiensning
geologik ahamiyati haqidagi ishonchning ilmiy ongga kirib borishi, biosferaning
yangi holati - noosferaning aniqlanishi bilan mos keldi va uni ifodalash shakllaridan
biri hisoblanadi. Bu, albatta, birinchi navbatda, tirik materiya katta rol o’ynaydigan
biosfera doirasidagi tabiiy ilmiy ish va tafakkurning aniqlanishi bilan bog’liq’’ [13] .
Shunday qilib, yaqinda tirik mavjudotlarning atrofdagi tabiatdagi aksi keskin
o’zgardi. Buning yordamida evolyutsiya jarayoni minerallar maydoniga o’tadi.
Tuproq, suv va havo keskin o’zgarib bormoqda. Ya’ni, turlar evolyutsiyasining o’zi
geologik jarayonga aylandi, chunki evolyutsiya jarayonida yangi geologik kuch
paydo bo’ldi. Vernadskiy shunday yozgan edi: ‘‘Turlar evolyutsiyasi biosfera
evolyutsiyasiga o’tadi’’ [14] .
31

Bu erda tabiiy ravishda xulosa kelib chiqadiki, geologik kuch aslida
HomoSapiens emas, balki uning ongi, ijtimoiy insoniyatning ilmiy fikridir.
Vernadskiy ‘‘Tabiatshunosning falsafiy fikrlari’’ asarida shunday yozgan edi: ‘‘Biz
uning sayyoramizning geologik tarixiga yorqin kirishini boshdan kechirmoqdamiz.
So’nggi ming yilliklarda tirik materiyaning bir turi - tsivilizatsiyalashgan
insoniyatning biosferadagi o’zgarishlarga ta’sirining intensiv o’sishi kuzatildi. Ilmiy
fikr va inson mehnati ta’sirida biosfera yangi holatga – noosferaga o’tadi” [15] .
Biz biosferadagi chuqur o’zgarishlarni kuzatuvchimiz va amalga
oshiruvchimiz. Bundan tashqari, uyushgan mehnat orqali insonning ilmiy tafakkuri
tomonidan atrof-muhitni qayta qurish stixiyali jarayon emas. Buning ildizlari
tabiatning o’zida yotadi va millionlab yillar oldin tabiiy evolyutsiya jarayonida
qo’yilgan. “Inson... tabiiy ravishda kamida ikki milliard yil davom etadigan yirik
tabiiy jarayonning muqarrar namoyonidir” [16] .
Aytgancha, shu erdan xulosa qilishimiz mumkinki, insoniyatning o’zini o’zi
yo’q qilishi, tsivilizatsiyaning qulashi haqidagi bayonotlar hech qanday ishonchli
asosga ega emas. Tabiiy geologik jarayon mahsuli bo’lgan ilmiy tafakkur jarayonning
o’ziga zid bo’lsa, eng kamida, g’alati bo’lardi. Biz atrof-muhitdagi inqilobiy
o’zgarishlar ostonasida turibmiz: biosfera ilmiy fikrlash orqali qayta ishlanib, yangi
evolyutsion holatga - noosferaga o’tmoqda.
Sayyoramizning barcha burchaklarida aholini joylashtirgan holda, davlat
tomonidan tashkil etilgan ilmiy tafakkur va uning avlodi, texnologiyasiga tayangan
holda, inson biosferada yangi biogen kuchni yaratdi, biosferaning turli qismlarining
ko’payishi va keyingi joylashishini qo’llab-quvvatladi. Bundan tashqari, yashash
maydonining kengayishi bilan birga, insoniyat o’zini tobora birlashgan massa sifatida
tasavvur qila boshlaydi, chunki rivojlanayotgan aloqa vositalari - fikrlarni uzatish
vositalari butun dunyoni qamrab oladi. ’’Bu jarayon - biosferaning inson tomonidan
to’liq joylashishi - ilmiy fikr tarixining borishi bilan bog’liq bo’lib, aloqa tezligi,
transport texnologiyasining muvaffaqiyati, fikr va fikrni bir zumda uzatish imkoniyati
bilan uzviy bog’liqdir. uning bir vaqtning o’zida butun sayyoradagi muhokamasi”
[17] .
32

Shu bilan birga, inson birinchi marta haqiqatan ham o’zining sayyora aholisi
ekanligini tushundi va nafaqat shaxs, oila yoki urug’lar, davlatlar yoki ularning
ittifoqlari nuqtai nazaridan, yangi jihatda fikr yuritishi va harakat qilishi mumkin va
kerak. balki sayyoraviy jihatdan ham. U, barcha tirik mavjudotlar singari, sayyoraviy
jihatdan faqat hayot sohasida - biosferada, u bilan uzviy, tabiiy ravishda bog’langan
va undan chiqib keta olmaydigan ma’lum bir yer qobig’ida fikr yuritishi va harakat
qilishi mumkin. Uning mavjudligi uning vazifasidir. U hamma joyda o’zi bilan olib
yuradi. Va u muqarrar ravishda, tabiiyki, uni doimiy ravishda o’zgartiradi. Aftidan,
biz birinchi marta butun sayyorani bir vaqtning o’zida qamrab olgan yagona geologik
tarixiy jarayon sharoitida turibmiz. 20-asr sayyorada sodir bo’layotgan har qanday
voqea bir butunga bog’langanligi bilan ajralib turadi. Va har kuni insoniyatning
ijtimoiy, ilmiy va madaniy aloqalari kuchayib boradi va chuqurlashadi. ’’Barcha
insoniyat jamiyatlarining universalligi va uyg’unligining o’sishi doimiy ravishda
o’sib bormoqda va deyarli har yili bir necha yil ichida sezilarli bo’ladi’’ [18] .
Sayyora biosferasidagi yuqorida qayd etilgan barcha o’zgarishlarning natijasi
frantsuz geologi Teilhard de Shardenga biosfera hozirgi vaqtda geologik jihatdan tez
yangi holatga – noosferaga, ya’ni inson ongi o’zini namoyon qiladigan holatga
o’tmoqda, degan xulosaga kelishiga asos bo’ldi. va u tomonidan boshqariladigan ish
yangi qudratli geologik kuchni ifodalaydi. Bu, aftidan, tasodifiy emas, inson butun
sayyorani egallagan, butun insoniyat iqtisodiy jihatdan yagona bir butunga birlashgan
va kommunikatsiya texnologiyalari taraqqiyoti tufayli butun insoniyatning ilmiy
tafakkuri birlashgan paytga to’g’ri keldi. Shunday qilib:
Inson tabiatda kuzatilganidek, barcha tirik organizmlar kabi, har bir tirik
substansiya kabi, biosferaning ma’lum bir funksiyasi, uning ma’lum fazo-vaqtida;
Inson o’zining barcha ko’rinishlarida biosferaning bir qismidir;
Ilmiy fikrning yutug’i biosferaning butun o’tmishi tomonidan tayyorlangan va
evolyutsion ildizlarga ega. Noosfera - bu qisqa muddatli va o’tkinchi geologik hodisa
emas, balki sayyoraning butun o’tmishi tomonidan tayyorlangan, ilmiy fikr bilan
qayta ishlangan biosfera.
33

Vernadskiy qayta-qayta ta’kidlaganidek, ‘‘madaniy insoniyat’’
tsivilizatsiyasi, chunki u biosferada yaratilgan yangi geologik kuchni tashkil etish
shaklidir - buzilmasligi va yo’q qilinishi mumkin emas, chunki u tarixiy yoki tarixiy
jihatdan mos keladigan buyuk tabiiy hodisadir. balki biosferaning geologik jihatdan
tashkil etilgan tashkil etilishi. Noosferani tashkil etar ekan, u o’zining barcha ildizlari
bilan insoniyat tarixida ilgari bo’lmagan yer qobig’i bilan bog’liqdir.’’ [19] .
Vernadskiy yozganlarning aksariyati bugungi kunning mulkiga aylanadi.
Uning sivilizatsiyaning yaxlitligi, ajralmasligi, biosfera va insoniyat birligi haqidagi
fikrlari zamonaviy va biz uchun tushunarli. Insoniyat tarixidagi burilish nuqtasini,
olimlar, siyosatchilar va publitsistlar bugungi kun haqida gapirganda, Vernadskiy
ko’rgan.
Vernadskiy biosfera evolyutsiyasi va insoniyatning tarixiy rivojlanishi bilan
tayyorlangan noosferaning muqarrarligini ko’rdi. Noosferik yondashuv nuqtai
nazaridan jahon tsivilizatsiyasi rivojlanishidagi zamonaviy og’riqli nuqtalar
boshqacha ko’rinadi. Biosferaga vahshiy munosabat, global ekologik halokat tahdidi,
ommaviy qirg’in vositalarini ishlab chiqarish - bularning barchasi o’tkinchi
ahamiyatga ega bo’lishi kerak. Zamonaviy sharoitda hayotning kelib chiqishiga,
biosferani tashkil etishga tubdan burilish masalasi tashvishli qo’ng’iroq, biosfera -
sayyoraviy jihatda fikrlash va harakat qilishga chaqiriq kabi yangradi.
34

2.3. V.I.Vernadskiy biosfera va “tirik materiya” haqida
Bu kontseptsiyaning markaziy o’rni tirik materiya tushunchasi bo’lib,
V.I.Vernadskiy uni tirik organizmlar yig’indisi sifatida belgilaydi. V.I.Vernadskiy
o simlik va hayvonlardan tashqari insoniyatni ham o z ichiga oladi, uningʻ ʻ
geokimyoviy jarayonlarga ta siri boshqa tirik mavjudotlarning ta siridan, birinchidan,
ʼ ʼ
geologik vaqt o tishi bilan ortib borayotgan intensivligi bilan farqlanadi; ikkinchidan,
ʻ
inson faoliyatining qolgan tirik materiyaga ta’siri bilan.
Bu ta’sir, birinchi navbatda, madaniy o’simliklar va uy hayvonlarining
ko’plab yangi turlarini yaratishda namoyon bo’ladi. Bunday turlar ilgari mavjud emas
edi va inson yordamisiz ular yo o’ladi yoki yovvoyi zotlarga aylanadi. Shuning uchun
Vernadskiy hayvonlar, o’simliklar olami va madaniy insoniyatning uzviy
bog’liqligidagi tirik materiyaning geokimyoviy ishini bir butunning ishi deb
hisoblaydi.
V.I.Vernadskiyning fikricha, ilgari ular tirik jismlar va ularning hayotiy
faoliyati mahsulotlarini tavsiflovchi ikkita muhim omilga ahamiyat bermaganlar:
Pasterning tirik jismlarning o’ziga xos xususiyati sifatida molekulalarning
fazoviy tuzilishining dissimmetriyasi bilan bog’liq optik faol birikmalarning
ustunligini kashf etishi;
Tirik organizmlarning biosfera energiyasiga qo’shgan hissasi va ularning
jonsiz jismlarga ta’siri aniq baholanmagan. Zero, biosferaga nafaqat tirik materiya,
balki V.I.Vernadskiy inert (atmosfera, jinslar, minerallar va boshqalar) deb atagan
turli jonsiz jismlar, shuningdek, geterogen tirik va inert jismlardan (tuproq, sirt) hosil
bo lgan bioinert jismlar ham kiradi. suvlar va boshqalar). Tirik materiya hajmi va
ʻ
vazni jihatidan biosferaning arzimas qismini tashkil qilsa-da, u sayyoramiz
qiyofasining o’zgarishi bilan bog’liq geologik jarayonlarda katta rol o’ynaydi.
Tirik materiya biosferaning belgilovchi tarkibiy qismi bo’lganligi sababli, u
faqat biosferaning yaxlit tizimi doirasida mavjud bo’lishi va rivojlanishi mumkin, deb
ta’kidlash mumkin. V.I.Vernadskiy tirik organizmlar biosferaning vazifasi va u bilan
35

moddiy va energetik jixatdan chambarchas bog’langan, uni belgilab beruvchi ulkan
geologik kuch deb hisoblaganligi bejiz emas. [1]
Biosferaning mavjudligi va unda sodir bo’ladigan biogeokimyoviy
jarayonlarning dastlabki asosi sayyoramizning astronomik holati va birinchi navbatda
uning Quyoshdan uzoqligi va Yer o’qining ekliptikaga yoki tekisligiga moyilligidir.
yer orbitasi. Yerning fazoviy joylashuvi asosan sayyoradagi iqlimni belgilaydi,
ikkinchisi esa, o’z navbatida, unda mavjud bo’lgan barcha organizmlarning hayot
davrlarini belgilaydi. Quyosh biosferaning asosiy energiya manbai va sayyoramizdagi
barcha geologik, kimyoviy va biologik jarayonlarni tartibga soluvchi hisoblanadi. Bu
rolni energiyaning saqlanish va o’zgarishi qonuni mualliflaridan biri Yuliy Mayer
(1814 - 1878) majoziy ma’noda ifodalab, hayot quyosh nurining yaratilishi ekanligini
ta’kidladi.
Tirik materiya va inert materiya o’rtasidagi hal qiluvchi farq quyidagicha:
tirik materiyadagi o’zgarishlar va jarayonlar inert jismlarga qaraganda ancha
tez sodir bo’ladi. Shuning uchun tirik materiyadagi o’zgarishlarni tavsiflash uchun
tarixiy vaqt, inert jismlarda esa geologik vaqt tushunchasi qo’llaniladi. Taqqoslash
uchun shuni ta’kidlaymizki, geologik vaqtning bir soniyasi taxminan yuz ming yillik
tarixiy vaqtga to’g’ri keladi;
Geologik vaqt o’tishi bilan tirik materiyaning kuchi va uning biosferaning
inert moddasiga ta’siri kuchayadi. Bu ta’sir, ta’kidlaydi V.I. Vernadskiy, birinchi
navbatda, ‘‘atomlarning tirik materiyadan biosferaning inert moddasiga va orqaga
doimiy biogen oqimida’’ namoyon bo’ladi;
Faqat tirik materiyada geologik vaqt davomida organizmlarda sifat
o’zgarishlari sodir bo’ladi. Bu o zgarishlar jarayoni va mexanizmlari birinchi martaʻ
Charlz Darvin (1859) tomonidan turlarning tabiiy tanlanish yo li bilan kelib chiqishi
ʻ
nazariyasida tushuntirilgan;
tirik organizmlar muhitning o zgarishiga qarab o zgaradi, unga moslashadi va
ʻ ʻ
Darvin nazariyasiga ko ra, ana shunday o zgarishlarning bosqichma-bosqich
ʻ ʻ
to planishi evolyutsiya manbai bo lib xizmat qiladi.
ʻ ʻ
36

V.I.Vernadskiyning fikricha, tirik materiya ham atrof-muhit o’zgarishidan
qat’iy nazar, geologik vaqt o’tishi bilan o’zgarishlarda namoyon bo’ladigan o’ziga
xos evolyutsiya jarayoniga ega bo’lishi mumkin. [2]
U o’z fikrini tasdiqlash uchun hayvonlarning markaziy asab tizimining
uzluksiz o’sishi va uning biosferadagi ahamiyatini, shuningdek, biosferaning o’zini
maxsus tashkil etishini nazarda tutadi. Uning fikricha, soddalashtirilgan modelda bu
tashkilotni shunday ifodalash mumkinki, biosferaning bironta ham nuqtasi “bir xil
joyga, biosferaning bir nuqtasiga, u ilgari bo’lmagan joyga tushmaydi”.
3] .Zamonaviy til bilan aytganda, bu hodisani har qanday evolyutsiya va rivojlanish
jarayoniga xos bo lgan o zgarishlarning qaytarilmasligi deb ta riflash mumkin.ʻ ʻ ʼ
Organizmlarning yangi turlarining paydo bo’lishi bilan birga bo’lgan uzluksiz
evolyutsiya jarayoni butun biosferaga, shu jumladan tabiiy bioinert jismlarga,
masalan, tuproqlarga, er osti va er osti suvlariga va boshqalarga ta’sir qiladi. Bu fakt
bilan tasdiqlanadi. Devon tuproqlari va daryolari uchlamchi va ayniqsa bizning
eramizdan butunlay boshqacha ekanligi. Shunday qilib, turlarning evolyutsiyasi asta-
sekin tarqaladi va butun biosferaga tarqaladi.
Evolyutsiya va yangi turlarning paydo bo’lishi uning boshlanishining
mavjudligini nazarda tutganligi sababli, tabiiy ravishda savol tug’iladi: hayotning
shunday boshlanishi bormi? Agar mavjud bo’lsa, uni qaerdan qidirish kerak - Yerda
yoki Kosmosda? Tirik mavjudotlar jonsiz narsalardan paydo bo’lishi mumkinmi?
Ko’plab din arboblari, rassomlar, faylasuflar va olimlar asrlar davomida bu
savollar haqida o’ylashgan. V.I.Vernadskiy turli davrlarning buyuk mutafakkirlari
tomonidan ilgari surilgan eng qiziqarli fikrlarni batafsil ko’rib chiqadi va bu
savollarga hali ham ishonchli javob yo’q degan xulosaga keladi. Uning o’zi, olim
sifatida, Yerning qadimgi geologik qatlamlarida hayotning har qanday o’tish shakllari
mavjudligi izlarini aniqlashga qaratilgan ko’plab urinishlar muvaffaqiyat
qozonmaganligini ta’kidlaganida, bu muammolarni hal qilishda empirik yondashuvga
amal qildi. Har holda, hayotning ba’zi qoldiqlari hatto 600 million yil oldin Kembriy
qatlamlarida ham topilgan. Bu salbiy natijalar, V.I.Vernadskiyning fikricha, hayot
materiya va energiya sifatida Olamda abadiy mavjud va shuning uchun hech qanday
37

boshlanishi yo’q, degan fikrni aytishga imkon beradi. Ammo bunday taxmin er
qatlamlarida tirik materiyaning izlari hali topilmaganligiga asoslangan empirik
umumlashtirishdan boshqa narsa emas. Ilmiy gipoteza bo’lish uchun u ilmiy
bilimlarning boshqa natijalariga, jumladan, tabiatshunoslik va falsafaning kengroq
tushunchalariga mos kelishi kerak. Qanday bo’lmasin, tirik materiyaning jonsiz
materiyadan paydo bo’lishi haqidagi tezisni himoya qilgan va hozirda hatto kelib
chiqishining etarlicha asosli farazlari va modellarini ilgari surgan tabiatshunoslar va
faylasuflarning fikrlarini hisobga olmaslik mumkin emas. hayotdan.
Hayotning abiogen yoki noorganik kelib chiqishi haqidagi taxminlar qadimgi
davrlarda, masalan, noorganik moddalardan kichik organizmlarning paydo bo’lish
ehtimolini taxmin qilgan Aristotel tomonidan qayta-qayta qilingan. Eksperimental
tabiatshunoslikning paydo bo’lishi va geologiya, paleontologiya, biologiya kabi
fanlarning paydo bo’lishi bilan bu nuqtai nazar empirik faktlar bilan oqlanmaydi, deb
tanqid qilindi. 17-asrning ikkinchi yarmida. Mashhur florensiyalik tabib va
tabiatshunos F.Redi tomonidan e’lon qilingan barcha tirik mavjudotlar tirik
mavjudotlardan paydo bo’ladi, degan tamoyil keng tarqaldi. Ushbu tamoyilning
tasdiqlanishiga mashhur ingliz fiziologi Uilyam Xarvi (1578 - 1657) tadqiqoti
yordam berdi, u har bir hayvon tuxumdan kelib chiqadi, deb hisoblagan, garchi u
hayotning abiogen tarzda paydo bo’lishi mumkinligini tan olgan.
Keyinchalik, fizik-kimyoviy usullar biologik tadqiqotlarga kirib borgan sari,
hayotning abiogen kelib chiqishi haqidagi farazlar yana va qat’iyat bilan ilgari surila
boshlandi. Biz yuqorida hayotning paydo bo’lishining prebiyotik yoki prebiologik
bosqichining paydo bo’lishining zaruriy sharti sifatida kimyoviy evolyutsiya haqida
gapirgan edik. V.I. bu natijalarni hisobga olmay qololmadi. Vernadskiy va shuning
uchun uning bu masalalar bo’yicha qarashlari o’zgarishsiz qolmadi, lekin aniq
aniqlangan dalillarga asoslanib, u na ilohiy aralashuvga, na hayotning erdagi kelib
chiqishiga yo’l qo’ymadi. U hayotning paydo bo’lishini Yerdan tashqariga o’tkazdi,
shuningdek, uning biosferada muayyan sharoitlarda paydo bo’lishi mumkinligini tan
oldi. U shunday deb yozgan edi: ‘‘Redi printsipi ... biosferadan tashqarida yoki
biosferada (hozir yoki undan oldin) fizik-kimyoviy hodisalar mavjudligini aniqlashda
38

biosferadan tashqarida abiogenezning mumkin emasligini ko’rsatmaydi. yer
qobig’i.’’ [4]
Ba’zi qarama-qarshiliklarga qaramay, Vernadskiyning biosfera haqidagi
ta’limoti nafaqat tirik tabiatni, balki uning insoniyatning tarixiy faoliyati bilan uzviy
bog’liqligini tushunishda yangi katta qadamdir.
39

XULOSA
Biosferani o’rganish tobora muhim va dolzarb vazifaga aylanib bormoqda. Bu
insonning atrof-muhitga doimiy ravishda ortib borayotgan va tobora murakkablashib
borayotgan ta’siridan kelib chiqadi. Biz allaqachon tabiatga ta’sir qilishning barcha
mumkin bo’lgan oqibatlarini aniq ko’ra bilishimiz kerak. Bunday prognozning
imkoniyati va to’g’riligi butun biosferaning tuzilishi va faoliyati, uning turli
bo’limlari va tarkibiy qismlari haqidagi bilimlarimiz qanchalik chuqurligiga bog’liq.
Biosferadagi asosiy harakatlantiruvchi kuch - tirik organizmlarning roli haqida
tasavvurga ega bo’lish ayniqsa muhimdir. Biosferaning taqdiri - bu nafaqat barcha
olimlarni, ularning mutaxassisligidan qat’i nazar, istisnosiz, balki amalda har
birimizni tashvishga soladigan muammodir.
Ko’pgina kitoblar biosferada sodir bo’ladigan barcha jarayonlarni tahlil
qilishga (Yerdagi energiya aylanishi, biosferadagi energiya aylanishi, suv, kislorod,
uglerod, azot, minerallar aylanishi), inson faoliyatining ta’sirini ko’rib chiqishga
bag’ishlangan. biosfera, biosferada biogen moddalarning to’planishi va uning
minerallar hosil bo’lishi bilan qazilma holatiga o’tishini belgilaydigan tabiatning
asosiy qonunlari, shuningdek, dunyoda yashovchi hayvonlar va o’simliklarning
asosiy toifalari haqida keng tarqalgan. Yerda hayotning rivojlanishining tarixiy
bosqichlari, yer erining biotik shohliklari haqida va hokazo.
40

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Allen R.D. ‘‘Hayot fani’’, M. - 1981 yil.
2. Vernadskiy V.I. ‘‘Tabiatshunosning falsafiy fikrlari’’, M. - 1988 yil.
3. Vernadskiy V.I. ‘‘Biosfera va noosfera’’, M. - 1989 yil.
4. Vernadskiy V.I. ‘‘Hayotning boshlanishi va abadiyligi’’, M. - 1989 yil.
5. Kondratiyev M.N. ma’ruzalari, M. - 1997 y
6. Lapo A.V. ‘‘O’tmishdagi biosferalarning izlari’’, M. - 1979 yil.
7. Lemeza N.A. ‘‘Biologiya’’. Uy tarbiyachisi”, M. - 1997.
8. Ruzalin G.I. ‘‘Zamonaviy tabiatshunoslik kontseptsiyasi’’ M. 1997 yil.
41

Купить

Похожие документы
Ekonomikaliq o’siw modelleri
Turizm va rekratsiya geografiyasi
O’zbekiston shaharlarining shakllanishi
Orol tabiiy geografik okrugi
Gastronomik turizm rivojlanishining geografik jihatlari