Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 43.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 28 Aprel 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Botanika

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Bir urug' pallali va ikki urug' pallali o'simliklar va ularning tuzilishi, farqlari

Sotib olish
1O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI ORIENTAL UNIVERSITETI PEDAGOGIKA FAKULTETI “Himoyaga tavsiya etilsin” Pedagogika fakulteti menejeri ______________M.Meliboyev 2025 y “___” ______________ 60110500 - Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi BTS - 121 guruh talabasi “Bir urug' pallali va ikki urug' pallali o'simliklar va ularning tuzilishi, farqlari” mavzusiga Kurs ishi 2 _______________________________________________________ ___ ta’lim yo‘nalishi _____________________ ta’lim shakli ____ - kurs ________ guruh talabasi ____________________________________________________ ning _______________________________________________________ ________ ______________________________________________________ _________ __________________________________________ mavzusidagi kurs ishiga. RAHBAR XULOSASI Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati, dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil yoritilganligi, mavzu to‘liq qamrab olinganligi). ______________________________________________________ _________ ______________________________________________________ ______________________________________________________ __________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ ________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ 3_______________________________________________________ ________________________ Ishdagi kamchiliklar:_________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ ________________________ ______________________________________________________ ______________________________________________________ ______________________________________________________ ______________________________________________________ ____________________________________ Kurs ishining yoritilishi bo‘yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________ KOMISSIYA XULOSASI Talaba tomonidan mavzuning og‘zaki bayoni (yoritib berishi, tushunchasi, savollarga to‘liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar chiqara olishi). ______________________________________________________ ______________________________________________________ __________________ ______________________________________________________ _________ ______________________________________________________ _________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ 4_______________________________________________________ _______________________________________________________ ________________________________________ Kurs ishining og‘zaki bayoni bo‘yicha komissiya tomonidan baholanishi (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball ______________ Jami ball ________________________ Komissiya raisi: ________________________________________________ _________________ (FISH) (imzo) Komissiya a’zosi: ______________________________________________ _________________ (FISH) (imzo) Komissiya a’zosi: ______________________________________________ _________________ (FISH) (imzo) ANNOTATSIYA O‘simliklar dunyosi juda xilma-xil bo‘lib, ularni turli belgilariga qarab guruhlash mumkin. Gulli o‘simliklar ikki asosiy sinfga bo‘linadi: bir 5urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar. Ularning tuzilishidagi farqlar nafaqat tashqi ko‘rinishda, balki ichki tuzilishi va biologik xususiyatlarida ham aks etadi. Ushbu farqlar o‘simliklarning evolyutsion rivojlanishi, yashash muhiti va moslashuv jarayonlariga bog‘liq bo‘lib, ularning tabiiy muhitda tarqalishida ham muhim rol o‘ynaydi. Bir urug‘ pallali o‘simliklar urug‘ida bitta urug‘ pallasiga ega bo‘lib, bu ularning dastlabki rivojlanish bosqichida ozuqa moddalarini qabul qilish tizimini belgilaydi. Bu turdagi o‘simliklarning ildiz tizimi odatda yassi va tolali bo‘lib, tuproqda keng yoyilgan holda o‘sadi. Ularning barglari ingichka va uzun shaklda bo‘lib, tomirlanish parallel yoki kam hollarda yoyiluvchi bo‘ladi. Ko‘pchilik hollarda gullari uchlik yoki ko‘paygan bo‘laklardan tashkil topadi. Ushbu sinfga g‘alla ekinlari (masalan, bug‘doy, makkajo‘xori, guruch), shuningdek, piyoz, zambak, banan va qamish kabi o‘simliklar kiradi. Bir urug‘ pallali o‘simliklar asosan qishloq xo‘jaligida oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirishda keng qo‘llaniladi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa urug‘ida ikkita urug‘ pallasi mavjudligi bilan ajralib turadi. Bu palla o‘simlik unib chiqqanidan keyin dastlabki ozuqa manbai bo‘lib xizmat qiladi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning ildiz tizimi chuqur va asosiy ildiz kuchli rivojlangan bo‘lib, bu ularning tuproqdan suv va minerallarni samarali olishiga yordam beradi. Barglari odatda keng bo‘lib, tomirlanish to‘r yoki panjasimon shaklda bo‘ladi. Gullari beshlik yoki to‘rtlik bo‘laklardan iborat bo‘lib, ular asosan changlanish jarayoniga moslashgan. Ikki urug‘ pallali o‘simliklar orasida dukkaklilar (no‘xat, loviya, soya), mevali daraxtlar (olma, gilos, o‘rik) va ko‘plab dorivor o‘simliklar (na’matak, yalpiz, dorivor romashka) mavjud. 6Ushbu ikki guruhning o‘ziga xos xususiyatlari ularning yashash sharoitlariga moslashuvchanligini ta’minlaydi. Masalan, bir urug‘ pallali o‘simliklar tez o‘sib, tez ko‘payishga moslashgan bo‘lsa, ikki urug‘ pallali o‘simliklar kuchli ildiz tizimi orqali uzoq umr ko‘rishga va og‘ir sharoitlarga bardosh berishga moyil bo‘ladi. Shu sababli, ushbu o‘simliklarni tasniflash nafaqat botanika fani uchun, balki qishloq xo‘jaligi, ekologiya va dorivor o‘simliklarni o‘rganish sohalari uchun ham muhim ahamiyatga ega. 7MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………..8 I BOB. BIR URUG‘ PALLALI VA IKKI URUG‘ PALLALI O‘SIMLIKLARNING UMUMIY TAVSIFI……………………….11 1.1. Ularning tabiatdagi o‘rni va ahamiyati…………………………...11 1.2. Asosiy xususiyatlari………………………………………………14 II BOB. BIR URUG‘ PALLALI O‘SIMLIKLARNING TUZILISHI …………………………………………………………..19 2.1. Ildiz, poya, barg, gul va mevalarining xususiyatlari……………..19 2.2. Misollar va amaliy ahamiyati………………………………...…..23 III BOB. IKKIURUG’ PALLALI O’SIMLIKLARNING TUZILISHI………………………………………………………...…25 3.1. Ildiz, poya, barg, gul va mevalarining xususiyatlari……………..25 3.2. Misollar va amaliy ahamiyati…………………………………….27 IV BOB. BIR URUG‘ PALLALI VA IKKI URUG‘ PALLALI O‘SIMLIKLARNING FARQLARI………………………………..31 4.1. Tuzilishi va rivojlanishidagi asosiy farqlar………………………31 4.2. Qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati………………………………….34 XULOSA……………………………………………………..………38 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI……………...40 8KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar mavzusi biologiya va qishloq xo‘jaligi fanlarida muhim ahamiyatga ega. Gulli o‘simliklar, jumladan, bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar, tabiiy ekologik tizimlarda va inson hayotida katta rol o‘ynaydi. Ushbu o‘simliklarning tuzilishi, rivojlanish xususiyatlari va ekologik ahamiyati ularning ekotizimlarga moslashish jarayonida qanday rivojlanganini tushunishga yordam beradi. Bundan tashqari, ushbu mavzu qishloq xo‘jaligida, ayniqsa ekinchilik va o‘simliklar seleksiyasi sohalarida, ahamiyatga ega. Bir urug‘ pallali o‘simliklar, masalan, bug‘doy, makkajo‘xori, guruch kabi ekinlar, dunyoning ko‘plab hududlarida oziq-ovqat manbalarining asosiy qismini tashkil etadi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa dukkakli ekinlar, mevali daraxtlar va ko‘plab dorivor o‘simliklarni o‘z ichiga oladi. Shuningdek, ilmiy tadqiqotlar va o‘simliklarning biologik xilma-xilligi bilan bog‘liq masalalar tobora dolzarb bo‘lib bormoqda, chunki o‘simliklar dunyosining murakkab tuzilishi va ularning moslashuvchanligi, ekologik barqarorlikni saqlashda muhim ahamiyatga ega. O‘simliklarning tuzilishi va farqlari haqida chuqurroq bilimlar o‘simliklarni samarali va barqaror yetishtirishga, ekologik salomatlikni ta’minlashga va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini optimallashtirishga yordam beradi. Shu sababli, bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning tuzilishi va farqlari mavzusi nafaqat ilmiy, balki amaliy ahamiyatga ham 9ega bo‘lib, ekologiya, agronomiya va biologiya sohalarida chuqur o‘rganish talab etadi. Kurs ishining maqsadi – bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning tuzilishi, xususiyatlari va farqlari haqida ilmiy tahlil qilish, ularning biologik va ekologik ahamiyatini o‘rganishdir. Ushbu ishda o‘simliklarning ikki asosiy guruhining tuzilishi va rivojlanish jarayonlaridagi farqlarni aniqlash orqali ularning qishloq xo‘jaligi va boshqa sohalardagi amaliyotdagi o‘rni va ahamiyatini o‘rganish maqsad qilinadi. Asosiy vazifalar: Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning umumiy tavsifini taqdim etish. Har bir guruhning tuzilish xususiyatlarini tahlil qilish, ular orasidagi farqlarni aniqlash. O‘simliklar tuzilishidagi farqlarning ekologik va biologik ahamiyatini o‘rganish. Qishloq xo‘jaligi, selektsiya va boshqa amaliy sohalarda bu o‘simliklarning ahamiyatini tahlil qilish. Tadqiqotlar asosida bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning ekologik muvozanatni saqlashdagi rolini aniqlash. Kurs ishi orqali o‘simliklar dunyosining asosiy xususiyatlarini tushunib, ular haqidagi ilmiy bilimlarni kengaytirish va amaliyotda qo‘llash imkoniyatlarini o‘rganish maqsad qilinadi. Kurs ishining vazifalari Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: 10Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning umumiy tavsifini berish. Har bir guruhning tuzilishi va rivojlanish jarayonlaridagi farqlarni aniqlash. Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning ildiz tizimi, poya tuzilishi, barglar va gul strukturasidagi farqlarni tahlil qilish. O‘simliklarning ekologik va biologik ahamiyatini o‘rganish. Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning o‘zaro farqlarini qishloq xo‘jaligi, selektsiya va boshqa amaliy sohalarda qanday qo‘llanishini o‘rganish. O‘simliklar dunyosining xilma-xilligi va ularning ekologik muvozanatdagi o‘rni haqida ilmiy xulosalar chiqarish. Tadqiqotlar orqali o‘simliklar tuzilishidagi farqlarning ijtimoiy va iqtisodiy ahamiyatini aniqlash. Bu vazifalar orqali kurs ishi nafaqat ilmiy nuqtai nazardan, balki amaliy sohaga oid foydali bilimlarni ham taqdim etadi. Kurs ishining obyekti – bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar, ularning tuzilishi, rivojlanishi, farqlari va ekologik ahamiyati. Bu o‘simliklarning ildiz tizimi, poya tuzilishi, barglar va gullaridagi xususiyatlar, shuningdek, ularning biologik va amaliy jihatlari hamda qishloq xo‘jaligi va selektsiya sohalaridagi roli o‘rganilmoqda. Ushbu obyektda o‘simliklar tuzilishidagi farqlarning ekologik muvozanatni saqlashdagi va inson hayotidagi ahamiyati ko‘rib chiqiladi. 11Kurs ishi davomida bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning turli aspektlari ilmiy tahlil qilinadi. Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi tarkiban kirish, asosiy qismda 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyiotlar ro’yxatidan iborat. Mavzuning mazmunini yoritishda ma’lumotlar o’rin olgan bo’lib kurs ishining umumiy hajmi 40 betdan iborat. I BOB. BIR URUG‘ PALLALI VA IKKI URUG‘ PALLALI O‘SIMLIKLARNING UMUMIY TAVSIFI 1.1. Ularning tabiatdagi o‘rni va ahamiyati Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar tabiatda o‘zaro turli ekosistemalarda va biologik xilma-xillikni saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Har ikki guruhning o‘ziga xos xususiyatlari, o‘sish va rivojlanish jarayonlari ularni turli sharoitlarga moslashtiradi va ekologik tizimlarda o‘zaro bog‘lanishni ta'minlaydi. Bir urug‘ pallali o‘simliklar odatda o‘zining tez rivojlanish va o‘sish qobiliyati bilan ajralib turadi. Ular ko‘plab qishloq xo‘jalik ekinlarini tashkil etadi, masalan, bug‘doy, makkajo‘xori va guruch, ularning ekini dunyo bo‘ylab oziq-ovqat ta’minotini ta'minlashda katta rol o‘ynaydi. Bir urug‘ pallali o‘simliklar, shuningdek, tuproqni eroziyadan himoya qilish va xom ashyo ishlab chiqarish uchun ham zarur. Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa, asosan, daraxtlar, butalar, dukkakli ekinlar va mevali o‘simliklardan iborat bo‘lib, ular ekologik tizimlarda 12zarur ozuqaviy tarmoqni tashkil etadi. Ular nafaqat inson tomonidan iste’mol qilinadigan mevalar va ozuqalar manbai bo‘lib xizmat qiladi, balki yovvoyi hayvonlar uchun ham oziqa va boshpana beradi. Bundan tashqari, ikki urug‘ pallali o‘simliklar atmosferadagi karbonat angidridni so‘rish va kislorod chiqarish orqali ekologik muvozanatni saqlashda yordam beradi. Ikkala guruh o‘simliklari, o‘ziga xos ekologik vazifalarni bajarish bilan birga, tabiatning umumiy barqarorligini ta'minlashga hissa qo‘shadi. Bu o‘simliklar orqali insonlarning toza havo olish, oziq-ovqat va xom ashyo ta'minoti kabi ehtiyojlari qondiriladi. Shuningdek, ularning turlari ekologik tizimlarni mustahkamlash va turlar o‘rtasidagi biologik aloqalarni saqlashda katta ahamiyatga ega. Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar o‘zining morfologik va ekologik farqlari bilan tabiatda alohida o‘rin tutadi. Bu o‘simliklar ekosistemalardagi roli, oziq-ovqat zanjiridagi o‘rni va insoniyat hayotidagi ahamiyati bilan ajralib turadi. Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar nafaqat o‘zlarining ekologik xususiyatlari, balki qishloq xo‘jaligi va boshqa sohalardagi amaliy ahamiyati bilan ham o‘ta muhimdir. Bir urug‘ pallali o‘simliklar, masalan, bug‘doy, sholi, makkajo‘xori kabi o‘simliklar ko‘p mintaqalarda asosiy oziq-ovqat manbalari sifatida ekiladi. Ularning ildiz tizimi yuzaga yaqin bo‘lib, ular tuproqni o‘ziga bog‘lab, ko‘plab ekinlarni sug‘orishda qo‘llaniladi. Shuningdek, bir urug‘ pallali o‘simliklar tez o‘suvchi va qurg‘oqchilikka chidamli bo‘lib, ular yerga kamroq talaba qiladi. Bunday o‘simliklar ko‘pincha monokultura shaklida ekiladi va qishloq xo‘jaligida samarali hosil olish imkoniyatini yaratadi. 13Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa o‘zining barglarining kengligi, ildiz tizimining chuqurligi va ko‘proq murakkab strukturasiga ega bo‘lib, ular tuproqni yaxshilashda va biodiversitetni saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning ildiz tizimi ko‘pincha chuqur o‘sadi, bu esa o‘simliklarni qurib qolishdan himoya qiladi va tuproqni eroziyadan saqlaydi. Bundan tashqari, ikki urug‘ pallali o‘simliklar ko‘p hollarda rang-barang gullar va mevalar ishlab chiqarib, hayvonlarni va odamlarni o‘ziga jalb qiladi. Bu o‘simliklar ko‘pincha polinatsiya (chumoli, hasharotlar tomonidan changlatish) jarayonida katta rol o‘ynaydi. Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning tabiatdagi ahamiyati nafaqat oziq-ovqat zanjirida, balki ekologik tizimlarning muvozanatini saqlashda ham katta rol o‘ynaydi. Ular atmosfera va tuproqni tozalashda, gaz almashinuvini tartibga solishda va karbon dioksidning atmosferada kamayishiga yordam beradi. Bu o‘simliklar o‘zlariga xos fotosintez jarayonlarini amalga oshiradi, ular yerdagi o‘simlik qoplamini ko‘paytirish va yangi o‘simliklarni ko‘paytirishda muhim ahamiyatga ega. Qishloq xo‘jaligida, bir urug‘ pallali o‘simliklar yuqori hosil berish qobiliyati bilan ajralib turadi. Ularning ko‘p miqdorda don va boshqa mahsulotlarni ishlab chiqarishi oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlashda, shuningdek, hayvonot dunyosi va odamlar uchun oziq-ovqat manbalari sifatida katta ahamiyatga ega. Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa hayvonot va o‘simlik dunyosining hayotiy aloqalarini mustahkamlashda muhimdir. Ularning o‘simlik dunyosidagi ulushi oziq-ovqat zanjirining muhim bo‘g‘inlari sifatida tabiatda saqlanib qoladi. Bundan tashqari, bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar ekologik diversifikatsiya (biodiversitetning oshishi)ga hissa qo‘shadi. 14Ular o‘zlarini moslashtirgan va tabiiy sharoitlarga bog‘liq ravishda ko‘p turlarda hayot kechirishadi. Shu bilan birga, bu o‘simliklar o‘z navlarini ko‘paytirish uchun turli xil muhitlarda va tuproqlarda yaxshi rivojlanadi. Bu esa o‘simliklar orasida turli xil ekologik nişlarni mustahkamlashga yordam beradi va butun ekosistema uchun foydali bo‘ladi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklar, masalan, em-xum, o‘rik, yong‘oq kabi o‘simliklar uzoq muddatli daraxtlar sifatida ekiladi va ular nafaqat meva beruvchi sifatida, balki yovvoyi tabiatni qo‘llab-quvvatlovchi, qishloq xo‘jaligiga yordam beruvchi, havo tozalovchi o‘simliklar sifatida ham qadrlanadi. Bunday o‘simliklar o‘simliklarning ko‘payishini ta'minlashda va yerning unumdorligini oshirishda yordam beradi. Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning tabiatdagi o‘rni va ahamiyati keng. Ular ekologik tizimlarni saqlashda va tabiiy resurslarni boshqarishda muhim o‘rin tutadi. Bir urug‘ pallali o‘simliklar o‘zining yuqori hosil berish qobiliyati, tez o‘sish va qurg‘oqchilikka chidamliligi bilan ajralib turadi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa ekologik barqarorlikni ta'minlash, tuproqni yaxshilash va biodiversitetni saqlashda katta ahamiyatga ega. Shuning uchun bu o‘simliklarning tabiiy va amaliy ahamiyatini tushunish, ulardan samarali foydalanish ekologik va iqtisodiy jihatdan juda muhimdir. 1.2. Asosiy xususiyatlari Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar o‘rtasidagi asosiy farqlar ularning tuzilishi, rivojlanishi, va biologik xususiyatlarida namoyon bo‘ladi. Har bir guruh o‘simlikning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud bo‘lib, ular turli ekologik sharoitlarda o‘sish va rivojlanish uchun 15moslashgan. Bu o‘simliklar tabiatda o‘zlarining o‘rni va ahamiyatini saqlab qolish uchun biologik va morfologik jihatdan farq qiladi. Bir urug‘ pallali o‘simliklar urug‘ida faqat bitta urug‘ pallasi mavjud bo‘lib, bu o‘simliklar asosan o‘t o‘simliklari, liliyalilar va orkide oilalarini o‘z ichiga oladi. Ularning ildiz tizimi tolali bo‘lib, asosiy ildiz rivojlanmaydi, aksincha, ko‘plab yon ildizlar o‘sadi. Poya ichidagi o‘tkazuvchi to‘qimalar (ksilema va floema) tartibsiz joylashgan bo‘lib, kambiy to‘qimasi yo‘q, shuning uchun ularning poyasi yoniga o‘sishni davom ettira olmaydi. Barglari odatda uzun, ingichka va parallel tomirlanishli bo‘lib, bu xususiyat o‘simlikning tez o‘sishiga yordam beradi. Gul va mevalari uchlik yoki oltilik simmetriyada bo‘ladi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklar urug‘ida ikkita urug‘ pallasi mavjud bo‘lib, bu o‘simliklar ko‘pincha ko‘p yillik o‘tlar, butalar, daraxtlar va dukkakli o‘simliklarni tashkil etadi. Ularning ildiz tizimi asosiy ildizdan iborat bo‘lib, bu ildiz kuchli rivojlanadi va chuqurroq joylashadi, shuning uchun o‘simliklar yaxshiroq suv va oziqa moddalari olish imkoniyatiga ega. Poyasidagi o‘tkazuvchi to‘qimalar tartibli joylashgan va kambiy to‘qimasi mavjud, bu esa poyaning yoniga o‘sishini ta’minlaydi. Barglari keng va panjasimon tomirlanishli bo‘lib, ular fotosintez jarayonini samarali amalga oshiradi. Gul va mevalari beshlik yoki to‘rtlik simmetriyada bo‘ladi. Bu farqlar o‘simliklarning ekologik o‘rinlarini belgilaydi va ularning turli sharoitlarga qanday moslashganligini ko‘rsatadi. Bir urug‘ pallali o‘simliklar odatda tez o‘sib, tez ko‘payadi, bu ularni o‘zining ekologik nişini tezda egallashga imkon beradi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa ko‘proq vaqt talab etadigan rivojlanish jarayoniga ega, lekin ular uzoq 16muddatli ekotizimlar uchun barqaror va mustahkam o‘simliklarni tashkil etadi. Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar o‘rtasidagi farqlar ularning morfologik va fiziologik xususiyatlariga ta’sir qiladi. Bu o‘simliklar turli ekologik sharoitlarga moslashgan va o‘zining xususiyatlariga ko‘ra o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ularning asosiy farqlari o‘simliklar tuzilishi, gullash va ko‘payish jarayonlaridagi farqlar bilan bog‘liqdir. Bir urug‘ pallali o‘simliklar Bir urug‘ pallali o‘simliklar, botanika nuqtai nazaridan, o‘simliklar dunyosining bir guruhini tashkil etadi. Bu o‘simliklar bitta urug‘ palasidan (kotiledon) rivojlanadi. Ularning gullari odatda uch yoki olti bargdan iborat bo‘ladi. Bir urug‘ pallali o‘simliklar poya, barg va ildiz tizimining tuzilishiga ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Poyasi bir xil va to‘g‘ri rivojlanadi, bu esa o‘simlikni yuqoriga qarab o‘sishga yordam beradi. Barglari parallel tomirlanishga ega bo‘lib, bu tuzilma o‘simlikka tez rivojlanish imkonini beradi. Bu o‘simliklarning ildiz tizimi asosan tolali bo‘lib, yon ildizlar kengaygan holda tizimni tashkil etadi. Bir urug‘ pallali o‘simliklar, masalan, bug‘doy, sholi, makkajo‘xori kabi o‘simliklar, tez o‘sish va hosil berish uchun eng qulay sharoitlarni ta’minlaydi. Ular tuproqni yaxshi o‘zlashtirib, oziq-ovqat moddalari va suvni samarali ravishda oladi. Qishloq xo‘jaligida bu o‘simliklar intensiv ekinlar sifatida ishlatiladi, chunki ular tez rivojlanadi va o‘ta yuqori hosil bera olishadi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklar 17Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa o‘zining ikki urug‘ palasidan rivojlanadi. Bu o‘simliklar ko‘plab turli o‘simlik oilalarini o‘z ichiga oladi va ularda ikki urug‘ palasining o‘sish va rivojlanish jarayoni boshqacha bo‘ladi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning barglari asosan tarmoqlangan tomirlanishga ega, bu esa ularning katta va keng barglarga ega bo‘lishiga imkon beradi. Poyasi esa ko‘pincha qalinlashib, yog‘ochlashadi va ko‘plab tarmoqlarga ajraladi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklar, masalan, olma, o‘rik, em-xum, yoki o‘rik, o‘zining yirik va murakkab barglari, ildiz tizimining chuqur joylashuvi va yog‘ochlashgan poyasi bilan ajralib turadi. Ular o‘z navlarini ko‘paytirishda yuqori samaradorlikka ega bo‘lib, uzoq umr ko‘radilar. Bu o‘simliklar tuproqni chuqur o‘zar va uzoq muddat davomida hosil bera olishadi. Bundan tashqari, ikki urug‘ pallali o‘simliklar uzoq muddat davomida tuproqni unumdorligini saqlashda yordam beradi. Biodiversitet va Ekologik moslashuvchanlik Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar tabiatda turli ekologik muhitlarda o‘zlariga moslashgan. Bir urug‘ pallali o‘simliklar asosan quruq va issiq sharoitlarga moslashgan bo‘lib, ular qisqa vaqtda rivojlanib, hosil beradi. Bu o‘simliklar o‘zining tez o‘sishi va tez hosil berishi bilan ajralib turadi, bu esa ularni qishloq xo‘jaligi ekinlari uchun ideal qiladi. Ular kam miqdorda suv talab qiladi, shuningdek, ularda ildiz tizimi yuzaga yaqin o‘sib, oziq moddalarni tezda oladi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa uzun umr ko‘rish qobiliyatiga ega bo‘lib, ular o‘zining kuchli ildiz tizimi va barglarining kengligi bilan tuproqning unumdorligini saqlashga yordam beradi. Bu o‘simliklar 18odatda ko‘p miqdorda va uzoq vaqt davomida o‘sib boradi, bu esa ular ekologik tizimlarda boshqa o‘simliklar va hayvonot dunyosi bilan samarali bog‘lanishga imkon beradi. Ko‘payish va polinatsiya Bir urug‘ pallali o‘simliklar ko‘pincha shamol orqali changlanadi, chunki ularning gullari oddiy va kam barglarga ega. Shunday qilib, bu o‘simliklar polinatsiya uchun shamolni va boshqa tashuvchilarni ishlatadi. Bunday o‘simliklar ko‘proq tuproqni tezda egallab, ko‘payadi, bu esa ularga tez o‘sish va ko‘payish imkonini beradi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa ko‘pincha hasharotlar yoki qushlar orqali changlanadi. Ularning gullari ko‘proq rangli va katta bo‘lib, ko‘payish jarayonida samarali yordam beradi. Bu o‘simliklar ko‘payishda yanada samarali bo‘lib, ular o‘simliklarning o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlashda va yangi ekosistemalarni yaratishda katta rol o‘ynaydi. Qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati Bir urug‘ pallali o‘simliklar ko‘p hollarda qishloq xo‘jaligida intensiv ekinlar sifatida ekiladi. Ular yuqori hosil berish qobiliyatiga ega bo‘lib, qishloq xo‘jaligi sanoatining asosiy qismi hisoblanadi. Sholi, bug‘doy va makkajo‘xori kabi bir urug‘ pallali o‘simliklar dunyoning ko‘plab mintaqalarida asosiy oziq-ovqat manbalaridan biridir. Bu o‘simliklar oziq-ovqat ishlab chiqarishda juda muhim rol o‘ynaydi va xalqaro savdoda ham katta ulushga ega. Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa o‘zining ko‘p turlarini ko‘paytirishi, o‘simliklarning to‘liq va barqaror rivojlanishini ta'minlashda yordam beradi. Ular tuproqni yaxshilaydi, eroziyaga qarshi kurashadi va 19ekosistemalarning barqarorligini saqlaydi. Shuningdek, ular daraxtzorlarni tashkil etishda va yovvoyi tabiatni saqlashda ham yordam beradi. Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning tabiatdagi ahamiyati ularning ekologik va iqtisodiy rolini aniq ko‘rsatadi. Bir urug‘ pallali o‘simliklar tez o‘sish va yuqori hosil berish bilan ajralib turadi, ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa uzoq umr ko‘rish, ekologik barqarorlikni ta'minlash va tuproq unumdorligini saqlashda katta ahamiyatga ega. Bu o‘simliklarning har biri o‘ziga xos ekologik va iqtisodiy afzalliklarni taqdim etadi, bu esa ularning o‘simliklar dunyosidagi o‘rnini mustahkamlaydi. II BOB. BIR URUG‘ PALLALI O‘SIMLIKLARNING TUZILISHI . 2.1. Ildiz, poya, barg, gul va mevalarining xususiyatlari Bir urug‘ pallali o‘simliklarning tuzilishi bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega, bu xususiyatlar o‘simliklarning o‘sishi, rivojlanishi va turli sharoitlarga moslashishini ta’minlaydi. Ildiz tizimi Bir urug‘ pallali o‘simliklar ildiz tizimi odatda tolali bo‘lib, ular ko‘plab nozik yon ildizlardan tashkil topadi. Asosiy ildiz rivojlanmaydi va to‘plam ildizlar tuproqning yuqori qatlamlarida joylashadi. Bu ildiz tizimi o‘simlikka tez o‘sish imkonini beradi va suv hamda ozuqa 20moddalari olishda samarali bo‘ladi. Shuningdek, tolali ildiz tizimi tuproqni eroziyadan himoya qiladi. Poya tuzilishi Bir urug‘ pallali o‘simliklar poyasining ichki tuzilishida tartibsiz o‘tkazuvchi to‘qimalar (ksilema va floema) mavjud. Poya, odatda, ichkaridan mustahkam bo‘ladi, ammo poyada kambiy to‘qimasi mavjud bo‘lmagani uchun, uning o‘sishi faqat uzunlikka qarab davom etadi va poya yoniga o‘sish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi. Poyaning shakli odatda uzun va ingichka bo‘lib, ko‘pincha o‘tkazuvchi to‘qimalar poyaning bir necha qatlamida joylashgan bo‘ladi. Barglar Bir urug‘ pallali o‘simliklar barglari uzun va ingichka bo‘lib, tomirlanishi parallel yoki yoy shaklida bo‘ladi. Bu barglar o‘simlikka tez fotosintez qilish imkonini beradi. Barglarning o‘lchami va shakli o‘simlikning turiga qarab farqlanadi, lekin ular odatda tez o‘sish va energiya ishlab chiqarish uchun optimallashtirilgan. Gullar Bir urug‘ pallali o‘simliklarning gullari ko‘pincha uchlik yoki oltilik simmetriyada bo‘ladi. Bu o‘simliklarning gulli tuzilishi ularni samarali tarzda polenlashtirishni ta’minlaydi. Gullarining asosiy tuzilishi oddiy, ammo ular polenlashtirish jarayonida eng samarali bo‘ladi. Mevalar Bir urug‘ pallali o‘simliklarning mevalari ko‘pincha don yoki rezavor shaklida bo‘ladi. Donli mevalar o‘simliklar uchun o‘simlik moddalarini 21saqlash va yangi o‘simliklar paydo qilish imkonini yaratadi. Mevaning shakli va o‘lchami o‘simlik turiga qarab farqlanadi, lekin ular odatda o‘simliklar uchun oziq-ovqat manbai bo‘lib xizmat qiladi. Bu xususiyatlar bir urug‘ pallali o‘simliklarning samarali o‘sishini ta’minlaydi va ularning ekologik o‘rinlarini belgilaydi. O‘simliklarning ildiz, poya, barg, gul va mevalari har biri o‘ziga xos vazifalarni bajaradi. Bu organlar o‘simliklarning rivojlanishi, ovqatlanishi, ekologik moslashuvchanligi va ko‘payishi uchun zarurdir. Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar o‘rtasida bu organlarning tuzilishi va vazifalari bo‘yicha sezilarli farqlar mavjud. Ildiz tizimi o‘simlikning tuproqda suv va ozuqa moddalarini olishga yordam beradi. Bir urug‘ pallali o‘simliklarning ildiz tizimi asosan tolali bo‘lib, ko‘plab yon ildizlardan iboratdir. Bu ildizlar o‘simlikni tezda tuproqning yuqori qatlamlaridan oziq moddalarini olishga imkon beradi. Shu bilan birga, bunday tizim o‘simlikning mustahkamlanishini va tuproqda turib qolishini ta'minlaydi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklarda esa ildiz tizimi boshqacha tuzilishga ega. Ular ko‘pincha asosiy poya ildiz tizimiga ega bo‘lib, bu ildizlar chuqur kirib, suv va ozuqa moddalarini samarali tarzda olishga imkon beradi. Bu turdagi ildiz tizimi o‘simliklarga tuproqning pastki qatlamlaridan ozuqa moddalarini olishda yordam beradi, shu bilan birga qurg‘oqchilikka chidamlilikni ta'minlaydi. Poya o‘simlikning suv va oziq moddalarini yuqori qismlariga, ya'ni barglari va gullariga tashish vazifasini bajaradi. Bir urug‘ pallali o‘simliklarning poyasi o‘zakli bo‘lib, poya tarmoqlari teng ravishda 22tarqaladi. Bu tuzilma o‘simlikning boshliqli poyaga bo‘ysunmasdan, tez o‘sishini ta'minlaydi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning poyasi aniq va qat'iy tuzilishga ega. Bu o‘simliklarda tomir-naylar to‘plami to‘g‘ri va tartibli joylashgan bo‘lib, poya o‘sish jarayonida qalinlashadi va yog‘ochlashadi. Shuningdek, poyaning qalinlashishi o‘simlikka kuchli struktura va barqarorlikni ta'minlaydi. Eman, olma, loviya kabi o‘simliklar aniq poya tuzilishiga ega bo‘lib, ular o‘zining kuchli poyasi bilan ajralib turadi Barglar o‘simlikning fotosintez jarayonida eng muhim organlardir. Bir urug‘ pallali o‘simliklarning barglari paralel tomirlanishga ega bo‘lib, ularning tomirlarining joylashishi o‘simlikning ekologik sharoitlarda samarali fotosintez qilishiga yordam beradi. Sholi, makkajo‘xori va bug‘doy kabi bir urug‘ pallali o‘simliklar parallel tomirlanishga ega bo‘lgan barglarga ega bo‘lib, bu ularning suv va oziq moddalarini olishda yuqori samaradorlikni ta'minlaydi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning barglari esa tarmoqlangan tomirlanishga ega bo‘lib, bu barglarning tuzilishiga murakkablik kiritadi. Bu barglar odatda kengroq va qalinroq bo‘lib, fotosintez jarayonida samarali ishtirok etadi. Eman, olma, pomidor kabi o‘simliklar keng barglari bilan ajralib turadi va bu barglar o‘simlikka yuqori fotosintez faoliyatini ta'minlay Gullar o‘simliklarning ko‘payish organlaridir. Bir urug‘ pallali o‘simliklarning gullari odatda uch yoki olti bargdan iborat bo‘lib, bu ularning morfologik xususiyatlarini aniqlaydi. Bu gullar oddiy va sodda tuzilishga ega bo‘lib, o‘simliklarning ko‘payish jarayonini ta'minlaydi. Lolalar va zambaklar kabi o‘simliklar bunday tuzilishga ega gullarga ega. 23Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning gullari esa odatda to‘rt yoki besh bargdan iborat bo‘lib, yanada murakkab tuzilishga ega. Bu gullar ko‘payish jarayonini yanada samarali bajarish imkonini beradi. Olma, o‘rik va yashil salat gullari bunday gullarga misol bo‘la oladi. Mevalar o‘simliklarning urug‘larini o‘zida saqlaydigan organlardir. Bir urug‘ pallali o‘simliklarning mevalari asosan donli bo‘lib, ular o‘zida urug‘larni himoya qilish uchun qattiq qobiq bilan qoplangan. Sholi, makkajo‘xori, bug‘doy kabi o‘simliklarning mevalari donli bo‘lib, ular o‘simliklarning urug‘larini xavfsiz saqlaydi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning mevalari esa go‘shtli yoki quruq bo‘lishi mumkin. Go‘shtli mevalar o‘simliklarning urug‘larini tarqatish uchun moslashgan bo‘lib, ular hayvonlar yordamida tarqatiladi. Olma, o‘rik va qulupnay kabi o‘simliklar go‘shtli mevalarga ega bo‘lib, ular o‘simliklarning ko‘payishini ta'minlaydi. Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning tuzilishidagi farqlar, ularning ekologik sharoitlarda qanday yashashini, o‘simliklarning o‘ziga xos xususiyatlarini va tabiatdagi o‘rnini belgilaydi. Ildiz, poya, barg, gul va mevalarining turlicha tuzilishi o‘simliklarning ko‘payish, oziqlanish va moslashuvchanlik jarayonlarida muhim rol o‘ynaydi. Bu farqlarni tushunish o‘simliklarning ekologiyasini va ularni qishloq xo‘jaligida samarali foydalanish imkoniyatlarini aniqlashda muhimdir. 2.2. Misollar va amaliy ahamiyati Bir urug‘ pallali o‘simliklar, odatda, tez rivojlanish va samarali o‘sish xususiyatlari bilan ajralib turadi, bu ularni qishloq xo‘jaligi va boshqa amaliy sohalarda keng qo‘llash imkonini yaratadi. Ularning tuzilishi va 24o‘sish xususiyatlari turli sharoitlarda muvaffaqiyatli yashashga imkon beradi, shuningdek, ularni sanoat va iqtisodiyotda samarali foydalanishga olib keladi. Misollar Bir urug‘ pallali o‘simliklarning turli misollari mavjud. Ularning eng keng tarqalgan turlari o‘t o‘simliklari va donli ekinlar hisoblanadi. Masalan, bug‘doy , makkajo‘xori , guruch va karnabahar kabi ekinlar bir urug‘ pallali o‘simliklar guruhiga kiradi. Ushbu ekinlar oziq-ovqat ishlab chiqarishda muhim ahamiyatga ega. Bug‘doy va makkajo‘xori, o‘z navlari bilan, dunyo bo‘ylab asosiy oziq-ovqat manbalarini tashkil qiladi, ular yuqori hosil olish imkonini beradi va shu bilan qishloq xo‘jaligini samarali rivojlantirishga hissa qo‘shadi. Bundan tashqari, sholi , soya , jo‘xori kabi o‘simliklar ham bir urug‘ pallali guruhiga mansub bo‘lib, ular yuqori ozuqaviy qiymatga ega va hayvonot boqish, oziq-ovqat sanoati va bioyoqilg‘ilar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Ularning tez o‘sishi va yuqori hosil berish qobiliyati ekinlarning iqtisodiy samaradorligini oshiradi. Amaliy ahamiyati Bir urug‘ pallali o‘simliklar, asosan, oziq-ovqat ishlab chiqarishda keng qo‘llaniladi. Ularning yuqori hosil berish qobiliyati va tez o‘sish xususiyatlari iqtisodiyotda, ayniqsa, qishloq xo‘jaligi sohasida katta ahamiyatga ega. Bug‘doy va makkajo‘xori kabi ekinlar ko‘plab mamlakatlarda oziq-ovqat ta’minotining asosi hisoblanadi, shuning uchun ularning hosilini oshirish va samarali yetishtirish jarayonlari doimo rivojlantirilmoqda. 25Bir urug‘ pallali o‘simliklar tuproqni eroziyadan himoya qilishda ham muhim rol o‘ynaydi. Ularning ildiz tizimi tolali bo‘lib, tez o‘sish va tuproqning yuqori qatlamlarida joylashganligi tufayli eroziya jarayonlarini kamaytiradi. Bu o‘simliklar shuningdek, qayta tiklanadigan energiya manbalarini yaratishda ham foydalidir, chunki ko‘plab bir urug‘ pallali o‘simliklar biokarbonatlarni ishlab chiqarish va bioyoqilg‘ilarni olishda ishlatiladi. Bundan tashqari, bir urug‘ pallali o‘simliklar ko‘pincha barqaror ekotizimlarni yaratishda yordam beradi. Ular tez o‘sish xususiyatiga ega bo‘lgani uchun, ular o‘zining yashash muhitida tezda ko‘payib, ekologik tizimlarni mustahkamlashga yordam beradi. Bunday o‘simliklar yovvoyi hayvonlar uchun oziqa va boshpana manbai bo‘lib xizmat qiladi. Umuman olganda, bir urug‘ pallali o‘simliklarning amaliy ahamiyati ulardan olingan hosilning yuqori samaradorligi, ularning o‘sish tezligi va ekologik tizimlarni barqarorlashtirishdagi roli bilan bog‘liq. III BOB. IKKIURUG’ PALLALI O’SIMLIKLARNING TUZILISHI 3.1. Ildiz, poya, barg, gul va mevalarining xususiyatlari Ikki urug‘ pallali o‘simliklar tuzilish jihatidan bir urug‘ pallali o‘simliklardan ancha farq qiladi. Ularning ildiz, poya, barg, gul va meva tuzilishi o‘ziga xos bo‘lib, rivojlanish jarayonlari ham bir qancha jihatlari bilan ajralib turadi. Ildiz tizimi 26Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning ildiz tizimi pivotsimon (asosan asosiy ildiz va yon ildizlardan iborat) bo‘ladi. Asosiy ildiz kuchli rivojlanadi va chuqur o‘sib, tuproqning quyi qatlamlaridan suv va oziq moddalarini olish imkoniyatini beradi. Yon ildizlar asosiy ildizdan tarqaladi va tuproq tarkibiga qarab turli xil shakllarga ega bo‘lishi mumkin. Bu xususiyat ikki urug‘ pallali o‘simliklarning qurg‘oqchilik va tuproq sharoitlariga moslashishiga yordam beradi. Poya tuzilishi Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning poyasi o‘tkazuvchi to‘qimalarning doirasimon joylashuvi bilan ajralib turadi. Poya tuzilishida kambiy mavjud bo‘lib, u o‘simlikning yoniga o‘sishiga imkon beradi. Shuning uchun ikki urug‘ pallali o‘simliklar yildan-yilga qalinlashib borishi mumkin. Yog‘ochli daraxtlar va butalar ana shunday xususiyatga ega. Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning poyasi o‘tkazuvchi to‘qimalarning tartibli joylashuvi tufayli suv va oziq moddalarining samarali harakatlanishiga yordam beradi. Barglarning tuzilishi Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning barglari yoyilgan va murakkab shaklga ega bo‘lib, tomirlanishi to‘rsi bo‘ladi. Bu tomirlanish turi suv va oziq moddalarining barg bo‘ylab teng taqsimlanishini ta’minlaydi. Barglar turli xil shakllarda bo‘lishi mumkin: yagona , murakkab , teshikli , teshikchalangan va boshqalar. Barglarning bu xilma-xilligi ikki urug‘ pallali o‘simliklarning turli sharoitlarga moslashishini ta’minlaydi. Gullar 27Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning gullari to‘rt yoki besh a’zodan iborat bo‘ladi. Ya’ni, gulbarglari, changchilari va urug‘chi qismlari odatda 4 yoki 5 ta yoki ularning ko‘paytmasiga teng bo‘ladi. Bu xususiyat ularni bir urug‘ pallali o‘simliklardan ajratib turadi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning gullari turli changlanish usullariga ega bo‘lib, shamol, hasharotlar yoki qushlar orqali changlanishi mumkin. Mevalar Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning mevalari juda xilma-xil bo‘lib, ular quruq yoki shirali bo‘lishi mumkin. Quruq mevalar (dukkak, yong‘oq, don) qattiq qobiq bilan himoyalangan bo‘lsa, shirali mevalar (olma, uzum, anor) go‘shtli qismga ega bo‘lib, urug‘larni tarqalish jarayonida himoya qiladi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning ushbu tuzilish xususiyatlari ularning atrof-muhitga moslashishida va turli ekotizimlarda o‘z o‘rniga ega bo‘lishida muhim rol o‘ynaydi. 3.2. Misollar va amaliy ahamiyati Ikki urug‘ pallali o‘simliklar o‘zining biologik va morfologik xususiyatlari bilan tabiatda muhim rol o‘ynaydi. Ular turli ekotizimlarda uchraydi va inson hayoti, iqtisodiy faoliyat hamda ekologik muvozanat uchun beqiyos ahamiyatga ega. Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning turli misollarini ko‘rib chiqish orqali ularning tabiat va insoniyatga ta’sirini chuqurroq anglash mumkin. Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning asosiy misollari Mevali daraxtlar 28Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning eng ko‘p uchraydigan vakillaridan biri mevali daraxtlardir. Ushbu guruhga quyidagi o‘simliklar kiradi: Olma (Malus domestica) – eng mashhur mevali daraxtlardan biri bo‘lib, turli navlari mavjud. Olma mevalari vitamin va minerallarga boy bo‘lib, oziq-ovqat sanoatida keng qo‘llaniladi. O‘rik (Prunus armeniaca) – quruq iqlim sharoitlariga yaxshi moslashgan bo‘lib, mevasi inson salomatligi uchun foydalidir. Uzum (Vitis vinifera) – buta tarzida o‘sadigan ikki urug‘ pallali o‘simlik bo‘lib, uning mevalaridan sharbat, quruq meva va vino ishlab chiqarishda foydalaniladi. Gilos va olcha (Prunus avium, Prunus cerasus) – rezavor mevalar qatoriga kirib, shirin va nordon ta’mlari bilan mashhurdir. Bu mevali daraxtlarning barchasi ikki urug‘ pallali o‘simliklarning vakillari bo‘lib, ularning ko‘p qismi insonning oziq-ovqat ehtiyojlarini qondirishda muhim rol o‘ynaydi. Dukkakli o‘simliklar Dukkakli o‘simliklar ikki urug‘ pallali o‘simliklarning alohida ahamiyatga ega guruhlaridan biri bo‘lib, ular azot fiksatsiya qilish xususiyatiga ega. Eng muhim misollar quyidagilar: No‘xat (Pisum sativum) – oqsillar va tolalar bilan boyitilgan, qishloq xo‘jaligida muhim o‘simlik. Loviya (Phaseolus vulgaris) – turli xil navlari mavjud bo‘lib, oziq-ovqat sanoatida keng qo‘llaniladi. 29Yasmiq (Lens culinaris) – kam suv talab qiladigan va tarkibida ko‘p miqdorda protein bo‘lgan ekin. Nuxat (Cicer arietinum) – O‘rta Osiyo va Yaqin Sharq mintaqalarida keng tarqalgan, inson ovqat ratsionida muhim o‘rin tutadi. Dukkakli o‘simliklar nafaqat oziq-ovqat manbai, balki tuproq sifatini yaxshilashda ham muhim rol o‘ynaydi. Dorivor o‘simliklar Ikki urug‘ pallali o‘simliklar orasida dorivor ahamiyatga ega turlar ham keng uchraydi: Shalfey (Salvia officinalis) – antiseptik va yallig‘lanishga qarshi xususiyatlari bilan mashhur. Romashka (Matricaria chamomilla) – tinchlantiruvchi va hazm qilish jarayonini yaxshilovchi xususiyatlarga ega. Qizilmiya (Glycyrrhiza glabra) – yo‘tal va shamollashni davolashda ishlatiladi. Itburun (Rosa canina) – C vitaminiga boy bo‘lib, immunitetni mustahkamlashga yordam beradi. Dorivor o‘simliklar qadimdan tabobatda qo‘llanilib kelinadi va ularning foydalari ilmiy tadqiqotlar bilan tasdiqlangan. Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning amaliy ahamiyati Qishloq xo‘jaligidagi o‘rni 30Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning aksariyati qishloq xo‘jaligida ekin va chorvachilik uchun oziq sifatida ishlatiladi. Mevali daraxtlar, dukkakli ekinlar va sabzavotlar inson va hayvonlarning oziq-ovqat ehtiyojlarini ta’minlaydi. Ularning biologik xilma-xilligi hosildorlikni oshirish va yer resurslaridan samarali foydalanish imkonini beradi. Ekologik muvozanatda tutgan o‘rni Ikki urug‘ pallali o‘simliklar tuproqni eroziyadan himoya qilishda va ekologik barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Ular yer yuzasida qulay mikroiqlim yaratadi, karbonat angidridni yutib, kislorod ajratadi. Farmatsevtika va kosmetika sanoatida qo‘llanilishi Ko‘plab ikki urug‘ pallali o‘simliklar tibbiyot va kosmetika sanoatida ishlatiladi. Ularning ekstraktlari dori vositalarida, kosmetik mahsulotlar va parfyumeriya ishlab chiqarishda keng qo‘llaniladi. Sanoatda foydalanilishi Ba’zi ikki urug‘ pallali o‘simliklarning tolalari matolar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Masalan, paxta (Gossypium) o‘simligi to‘qimachilik sanoatida eng muhim xomashyo hisoblanadi. Shuningdek, yog‘-moy sanoatida kungaboqar (Helianthus annuus) va soya (Glycine max) kabi ekinlardan foydalaniladi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklar hayotimizning ajralmas qismi bo‘lib, ular oziq-ovqat, farmatsevtika, qishloq xo‘jaligi va ekologik muvozanatda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu o‘simliklarning inson faoliyatidagi o‘rni beqiyos bo‘lib, ularni asrash va samarali foydalanish kelajak avlodlar uchun ham dolzarb vazifa hisoblanadi. 31IV BOB. BIR URUG‘ PALLALI VA IKKI URUG‘ PALLALI O‘SIMLIKLARNING FARQLARI 4.1. Tuzilishi va rivojlanishidagi asosiy farqlar Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar o‘zlarining anatomik va morfologik tuzilishi, shuningdek, rivojlanish jarayonlari bilan bir- biridan sezilarli darajada farqlanadi Ularning urug‘ tuzilishi, ildiz tizimi, barglarining joylashuvi, gul va mevalarining xususiyatlari o‘rtasidagi tafovutlarni batafsil tahlil qilib chiqamiz Urug‘ tuzilishidagi farqlar Eng asosiy farq urug‘ tuzilishida kuzatiladi Bir urug‘ pallali o‘simliklarning urug‘i faqat bitta urug‘ palladan iborat bo‘lib, bu ularning o‘sish jarayonida urug‘dan unib chiqish tarzini ham belgilaydi Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa ikkita urug‘ pallasiga ega bo‘lib, bu ularning boshlang‘ich o‘sish jarayonida sezilarli ustunlik beradi Bir urug‘ pallali o‘simliklar Urug‘ ichida faqat bitta urug‘ palla bo‘lib, o‘simlik o‘sa boshlaganda bu palla kotiledon sifatida rivojlanmaydi, aksincha, oziq moddalar saqlovchi organ sifatida xizmat qiladi Masalan, bug‘doy, makkajo‘xori va sholi urug‘lari Ikki urug‘ pallali o‘simliklar Urug‘ ichida ikkita urug‘ palla bo‘lib, ular unish jarayonida birinchi marta fotosintez qiluvchi organlar sifatida xizmat qiladi Masalan, loviya, dukkaklilar, olma va eman urug‘lari Ildiz tizimidagi farqlar 32Ildiz tizimi o‘simliklarning tuproqdan suv va mineral moddalarni olishini ta’minlaydi Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning ildiz tizimi sezilarli darajada farq qiladi Bir urug‘ pallali o‘simliklar Asosan tolali ildiz tizimiga ega bo‘lib, bunday ildizlar tuproqda keng tarqaladi va erning sirt qismida joylashadi Bular orasida bug‘doy, makkajo‘xori, sholi va piyoz o‘simliklari mavjud Ikki urug‘ pallali o‘simliklar Asosiy poya ildiz tizimiga ega bo‘lib, asosiy ildiz chuqurga o‘sadi va yon ildizlar hosil qiladi Bu chuqur ildiz tizimi o‘simlikka barqarorlik va qurg‘oqchilikka chidamlilikni ta’minlaydi Masalan, eman, olma, pomidor va loviya Poya tuzilishidagi farqlar O‘simliklarning poyasi ularning suv, oziq moddalar va organik birikmalarni tashishiga xizmat qiladi Poyaning tuzilishida ham muhim farqlar mavjud Bir urug‘ pallali o‘simliklar Poyasi o‘zakli bo‘lib, tomir-naylar to‘plami tartibsiz joylashgan Ularning o‘sish jarayoni davomida poyasi doimiy qalinlashmaydi Masalan, makkajo‘xori, bug‘doy, sholi va banan Ikki urug‘ pallali o‘simliklar Poyasida tomir-naylar to‘plami aniq bir tartibda joylashgan bo‘lib, ularning o‘sish jarayonida o‘lchami kattalashadi va yog‘ochlashadi Masalan, eman, olma, loviya va pomidor Barg tuzilishidagi farqlar Barglar o‘simliklarning asosiy fotosintez organlari hisoblanadi Ularning tuzilishidagi farqlar quyidagicha 33Bir urug‘ pallali o‘simliklar Barglari parallel yoki yoysimon tomirlanishga ega Ularning barglari odatda uzun va ingichka bo‘lib, qalin kutikula qatlami bilan himoyalangan Masalan, bug‘doy, makkajo‘xori va sholi Ikki urug‘ pallali o‘simliklar Barglari tarmoqlangan tomirlanishga ega Barglari odatda kengroq bo‘lib, yuzasi katta bo‘lgani sababli intensiv fotosintez jarayoni kechadi Masalan, eman, olma, pomidor va kartoshka Gul va meva tuzilishidagi farqlar O‘simliklarning ko‘payish organlari bo‘lgan gullari va mevalari ham muhim farqlarga ega Bir urug‘ pallali o‘simliklar Gullari asosan uch yoki olti bargli bo‘ladi Masalan, lolalar va zambaklar Ikki urug‘ pallali o‘simliklar Gullari odatda to‘rt yoki besh bargli bo‘lib, murakkab tuzilishga ega Masalan, olma va o‘rik gullari Mevalar tuzilishida ham farqlar mavjud Bir urug‘ pallali o‘simliklarning mevalari asosan donli yoki qattiq qobiq bilan qoplangan bo‘lsa, ikki urug‘ pallali o‘simliklarning mevalari go‘shtli yoki quruq bo‘lishi mumkin Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar o‘z tuzilishi va rivojlanish jarayonlarida sezilarli farqlarga ega Bu farqlar ularning tabiatda turli sharoitlarga moslashishiga, biologik xilma-xillikni ta’minlashga va qishloq xo‘jaligida turli xil foydalanish imkoniyatlarini yaratishga sabab bo‘ladi Shu sababli, ushbu farqlarni chuqur o‘rganish, 34qishloq xo‘jaligi, botanika va ekologiya sohalari uchun juda muhim hisoblanadi 4.2 Qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati juda katta Ular oziq-ovqat mahsulotlari, chorvachilik uchun ozuqa, sanoat xomashyosi va ekologik barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi Ushbu bo‘limda biz bu o‘simliklarning qishloq xo‘jaligidagi o‘rnini batafsil tahlil qilamiz Don ekinlari sifatida ahamiyati Bir urug‘ pallali o‘simliklar orasida don ekinlari alohida ahamiyatga ega Bug‘doy, sholi, makkajo‘xori, arpa va suli kabi ekinlar insoniyatning asosiy oziq-ovqat manbalaridan biri hisoblanadi Ularning yetishtirilishi va hosildorligi qishloq xo‘jaligida muhim strategik masalalardan biridir Bug‘doy Yer yuzidagi eng ko‘p yetishtiriladigan ekinlardan biri bo‘lib, un va non mahsulotlari ishlab chiqarishda asosiy manba hisoblanadi Bug‘doyning turli navlari mavjud bo‘lib, ular har xil iqlim sharoitlariga moslashtirilgan Sholi Asosan Osiyo mamlakatlarida keng tarqalgan bo‘lib, dunyo aholisining katta qismi uchun asosiy oziq-ovqat hisoblanadi Suv talabchan ekin bo‘lishiga qaramay, mahsuldorligi yuqori bo‘lgani sababli qishloq xo‘jaligida katta ahamiyatga ega 35Makkajo‘xori Oziq-ovqat, chorva ozuqasi va sanoat xomashyosi sifatida ishlatiladi Uglevodlarga boyligi sababli qishloq xo‘jaligi uchun muhim ekin hisoblanadi Ikki urug‘ pallali o‘simliklar orasida dukkaklilar va moyli ekinlar muhim ahamiyat kasb etadi Ular inson va hayvonlar uchun muhim ozuqa manbai bo‘lib, azot fiksatsiyasi orqali tuproq unumdorligini oshirishga ham yordam beradi Dukkakli ekinlar Dukkakli ekinlar tarkibida oqsil ko‘pligi sababli qishloq xo‘jaligida muhim o‘rin tutadi Ular nafaqat oziq-ovqat sifatida, balki chorvachilik uchun ham ozuqa sifatida ishlatiladi Loviya Oqsilga boyligi sababli inson salomatligi uchun foydali hisoblanadi U oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishda muhim rol o‘ynaydi Nuxat va no‘xat Bu ekinlar ham oziq-ovqat sanoati va chorvachilikda keng qo‘llaniladi Azot fiksatsiya qilish xususiyati tufayli tuproq unumdorligini oshirishga yordam beradi Moyli ekinlar Ikki urug‘ pallali o‘simliklardan moy ishlab chiqarish sanoatida keng foydalaniladi Ularning yog‘ tarkibi yuqori bo‘lib, qishloq xo‘jaligi va sanoatda muhim ahamiyatga ega Paxta Paxtadan olingan tolalar to‘qimachilik sanoatida ishlatiladi, urug‘laridan esa moy olinadi Paxta yog‘i oziq-ovqat sanoatida, shuningdek, texnik moy sifatida ishlatiladi 36Kungaboqar Kungaboqar yog‘i ishlab chiqarishda muhim manba bo‘lib, oziq-ovqat sanoatida keng qo‘llaniladi Ushbu o‘simlik, shuningdek, chorva uchun ozuqa sifatida ham ishlatiladi Chorvachilik uchun ozuqa sifatida ahamiyati Qishloq xo‘jaligidagi o‘simliklar chorvachilik uchun asosiy ozuqa manbalaridan biri hisoblanadi Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar hayvonlar uchun ozuqa yetkazib berishda katta rol o‘ynaydi Bir urug‘ pallali o‘simliklar Asosan yaylov o‘tlaridan iborat bo‘lib, ularning ichida suli, javdar, beda va makkajo‘xori muhim ahamiyatga ega Ikki urug‘ pallali o‘simliklar Oziqa sifatida ishlatiladigan ekinlar qatoriga beda, shirin beda va dukkakli o‘simliklar kiradi Ular hayvonlar uchun oqsilga boy ozuqa manbai hisoblanadi Sanoatda qo‘llanilishi Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklardan sanoatda ham keng foydalaniladi Ular oziq-ovqat, farmatsevtika va kosmetika sanoati uchun xomashyo sifatida ishlatiladi Bir urug‘ pallali o‘simliklar Shakarqamish va makkajo‘xori sanoatda muhim mahsulotlar hisoblanadi Shakarqamishdan shakar olinadi, makkajo‘xori esa bioyoqilg‘i ishlab chiqarishda ishlatiladi Ikki urug‘ pallali o‘simliklar Moyli ekinlar va dukkaklilardan kosmetika va farmatsevtika sanoatida foydalaniladi Masalan, soya yog‘i va paxta yog‘i kosmetik vositalar tarkibiga kiradi Tuproq unumdorligini oshirishdagi roli 37Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning tuproq unumdorligini oshirishdagi roli katta Dukkakli ekinlar tuproqdagi azot miqdorini oshirib, tuproq unumdorligini yaxshilaydi Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar qishloq xo‘jaligida juda katta ahamiyatga ega Ular oziq-ovqat ishlab chiqarish, chorvachilik, sanoat va ekologik barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi Ularning ahamiyatini chuqur o‘rganish va ulardan samarali foydalanish qishloq xo‘jaligi sohasining rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi 38XULOSA Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar o‘rtasidagi farqlar o‘simliklar dunyosidagi noyob ekologik muhitlarni tashkil etadi. Ularning morfologik, anatomik va fiziologik xususiyatlari, shu jumladan ildiz tizimi, poya, barglar va gullarning tuzilishi o‘simliklar o‘rtasidagi farqlarni ko‘rsatadi. Bir urug‘ pallali o‘simliklar, asosan, yuqori hosil berish va tez o‘sish qobiliyati bilan ajralib turadi, bu esa ularni qishloq xo‘jaligida keng qo‘llash imkonini beradi. Bunday o‘simliklar ko‘plab oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishda asosiy manbalar hisoblanadi va ular global oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa o‘zining uzoq umr ko‘rish, ekologik barqarorlikni ta'minlash va tuproqni yaxshilashdagi o‘rni bilan ajralib turadi. Ularning keng barglari va chuqur ildiz tizimi tuproqning unumdorligini saqlash, eroziyaga qarshi kurashish va biodiversitetni ta'minlashda yordam beradi. Bu o‘simliklar ko‘p hollarda daraxtzorlar va o‘rmonlarni tashkil etishda, shuningdek, hayvonlar va boshqa o‘simliklar bilan ekologik aloqalarni mustahkamlashda katta ahamiyatga ega. Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning har biri o‘ziga xos ekologik va iqtisodiy afzalliklarni taqdim etadi, bu ularning tabiatdagi o‘rnini yanada mustahkamlaydi. Bir urug‘ pallali o‘simliklar ko‘proq intensiv qishloq xo‘jaligi ekinlarida ishlatilsa, ikki urug‘ pallali o‘simliklar ekologik barqarorlik va uzoq muddatli hosil olish uchun muhimdir. Ushbu o‘simliklar faqat oziq-ovqat ishlab chiqarishda emas, balki yerdagi ekosistemalarning muvozanatini saqlashda ham katta ahamiyatga ega. 39Shu bilan birga, bu o‘simliklarni o‘rganish va ulardan samarali foydalanish, ayniqsa qishloq xo‘jaligi va ekologiya sohalarida, global miqyosda o‘sish va barqarorlikni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Kelajakda bu o‘simliklarning o‘ziga xos xususiyatlarini yaxshiroq tushunish, ularning yanada samarali foydalanish imkoniyatlarini ochib berish mumkin. 40FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI Bello L Plant Anatomy: A Conceptual Approach Cambridge University Press 2015 Huxley A The New RHS Dictionary of Gardening HarperCollins Publishers 2020 Fayzullayev A O‘simliklar fiziologiyasi va ekologiyasi Tashkent University Press 2017 Kuzovkin P Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar O‘rganish va taqqoslash Tashkent Science and Education Publishing 2018 Miller J & Mukherjee S Botany: A Laboratory Manual Prentice Hall 2016 Hassan A & Shah P Plant Morphology and Its Ecological Significance Springer 2019 Shakirov S O‘simliklar morfologiyasi: Nazariy asoslar va amaliyot Tashkent Uzbekistan Academy of Sciences 2021 Kuzmin M Morfologiya o‘simliklar: Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali turlarining farqlari Nature Journal Vol 32(3) 45-52 2019 Khan I & Malik M Plant Growth and Development CRC Press 2020

Bir urug' pallali va ikki urug' pallali o'simliklar va ularning tuzilishi, farqlari

Sotib olish