Yer noki, (Topinambur) - Helianthus tuberosus o'simligi tuganagini laboratoriya tahlili - Botanika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	13000UZS
Hajmi	4.8MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Botanika

Yer noki, (Topinambur) - Helianthus tuberosus o'simligi tuganagini laboratoriya tahlili

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH .............................................................................................................................................. 3
I BOB: YER NOKI (TOPINAMBUR) O‘SIMLIGI: TASHKILIY VA BIOLOGIK XUSUSIYATLARI ................... 5
1.1. Yer nokining botanik tasnifi va umumiy xususiyatlari ............................................................... 5
1.2. Yer nokining o‘sish sharoitlari va ekish texnologiyasi .............................................................. 10
1.3. Yer nokining kimyoviy tarkibi va tibbiy ahamiyati ................................................................... 12
II BOB. YER NOKI (TOPINAMBUR) O‘SIMLIGINING BIOLOGIK XUSUSIYATLARI VA AGRONOMIK
ISHLOV BERISH TEXNOLOGIYASI ................................................................................................................. 18
2.1 Yer noki o‘simligining biotexnologik xususiyatlari va ekish texnologiyasi ................................ 18
2.2 Yer noki o‘simligining tibbiy va sanoat ahamiyati .................................................................... 21
2.3 Yer nokining tuganak materiallaridagi o‘zgarishlarni tahlil qilish ............................................. 23
III BOB. YER NOKI O‘SIMLIGINI LABORATORIYA SHAROITIDA TAHLIL QILISH ................................. 29
3.1. Topinambur o‘simligining turlari va selektsiyasi ..................................................................... 29
3.2. Topinambur o‘simligining ekotizimlarga ta’siri ....................................................................... 31
3.3. Topinambur o‘simligini samarali ishlab chiqarish va agroekologik tizimlarda qo‘llash ........... 34
XULOSA .......................................................................................................................................... 37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI .................................................................................... 39
2

KIRISH
Topinambur (Helianthus tuberosus), yoki yer noki, o‘zining yuqori ekin
sifatlari, bioenergetik salohiyati, va qishloq xo‘jaligida qo‘llanish imkoniyatlari
bilan ekologik barqarorlikni ta’minlashda muhim o‘rin tutuvchi o‘simliklardan
biridir. Ushbu o‘simlik tuproq unumdorligini oshirish, suv resurslarini boshqarish,
eroziya jarayonlarini kamaytirish va qurg‘oqchil sharoitlarda muvaffaqiyatli o‘sishi
kabi ko‘plab ijobiy jihatlari bilan ajralib turadi. Topinamburning bu xususiyatlari
uni ekologik va iqtisodiy jihatdan foydali qishloq xo‘jaligi ekiniga aylantiradi.
Shuningdek, uning oziq-ovqat va bioenergiya ishlab chiqarishdagi potensiali uni
agrar tizimlarda keng qo‘llanishga imkon yaratadi.
Kurs ishining dolzarblig i shundan iboratki, hozirgi kunda iqlim o‘zgarishi,
tuproq eroziyasi va suv resurslarining kamayishi kabi muammolar qishloq xo‘jaligi
va agrar ishlab chiqarish uchun jiddiy tahdid solmoqda. Topinambur kabi ekologik
jihatdan samarali o‘simliklar bu muammolarni bartaraf etishda muhim vosita
bo‘lishi mumkin. Shuningdek, uning oziq-ovqat sanoatida va bioenergiya ishlab
chiqarishda ishlatilishi, uning potensialini yanada kengaytiradi. Kurs ishida
topinambur o‘simligining ekologik va agronomik jihatlari, agroekologik tizimlarda
qo‘llanilishi va kelajakdagi rivojlanish imkoniyatlari tahlil qilinadi.
Kurs ishining maqsadi – Topinambur (yer noki) o‘simligini o‘rganish,
uning ekologik va agronomik salohiyatini tahlil qilish, shu bilan birga, uning
qishloq xo‘jaligida qo‘llanilishi va iqtisodiy samaradorligini baholashdan iborat.
Topinambur o‘simligining tuproq unumdorligini oshirish, qurg‘oqchil hududlarda
ekin sifatida qo‘llanishi, bioenergiya manbai sifatidagi salohiyati va oziq-ovqat
sanoatidagi o‘rni batafsil o‘rganiladi.
Kurs ishining vazifalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Topinambur o‘simligining biologik va agronomik xususiyatlarini tahlil
qilish.
3

Topinambur o‘simligini qishloq xo‘jaligida qo‘llanilishining ekologik va
iqtisodiy samaradorligini baholash
O‘simlikning tuproq unumdorligini oshirish va eroziya jarayonlarini
kamaytirishdagi o‘rnini o‘rganish.
Topinamburdan oziq-ovqat sanoatida va bioenergiya ishlab chiqarishda
foydalanish imkoniyatlarini tahlil qilish.
Kurs ishining obyekti – Topinambur (Helianthus tuberosus) o‘simligining
ekologik va agronomik salohiyati va uning qishloq xo‘jaligida qo‘llanilishi.
Kurs ishining predmeti – Topinambur o‘simligining tuproq unumdorligini
oshirish, eroziya jarayonlarini kamaytirish, bioenergiya ishlab chiqarish va oziq-
ovqat sanoatidagi o‘rni.
Tuzilmasi: I BOB: Topinambur o‘simligining biologik va agronomik
xususiyatlari 1.1. Topinamburning biologik xususiyatlari 1.2. O‘simlikning
agronomik xususiyatlari 1.3. Topinambur o‘simligining o‘sish sharoitlari va
ekologik talablari
II BOB: Topinambur o‘simligini qishloq xo‘jaligida qo‘llanilishi 2.1. Tuproq
unumdorligini oshirishdagi roli 2.2. Eroziya jarayonlarini kamaytirishdagi o‘rni
2.3. O‘simlikning boshqa ekinlar bilan qo‘shma ekishdagi samaradorligi
III BOB: Topinambur o‘simligini oziq-ovqat sanoati va bioenergiya ishlab
chiqarishda qo‘llash 3.1. Topinamburdan oziq-ovqat sanoatida foydalanish
imkoniyatlari 3.2. Topinamburdan bioenergiya ishlab chiqarishda foydalanish 3.3.
Topinamburning kelajakdagi rivojlanish istiqbollari
Kurs ishining tarkibi yuqorida keltirilgan bo‘limlar va rejalar asosida
tuzilgan bo‘lib, unda topinambur o‘simligining qishloq xo‘jaligida qo‘llanilishi,
ekologik va agronomik salohiyati, oziq-ovqat sanoatidagi o‘rni va bioenergiya
ishlab chiqarishdagi imkoniyatlari tahlil qilinadi.
4

I BOB: YER NOKI (TOPINAMBUR) O‘SIMLIGI: TASHKILIY VA
BIOLOGIK XUSUSIYATLARI
1.1. Yer nokining botanik tasnifi va umumiy xususiyatlari
Yer noki (Topinambur), ilmiy nomi Helianthus tuberosus, asalchigul
(Asteraceae) oilasiga mansub bo‘lib, bu o‘simlikning eng muhim xususiyatlaridan
biri uning yer osti tuganaklarida saqlanadigan inulin deb ataladigan ozuqaviy
moddalarning mavjudligidir. Topinambur ko‘p yillik o‘simlik bo‘lib, ildiz
tizimining rivojlanishi va uning hosil qiladigan tuganaklari orqali o‘zini
ko‘paytiradi. O‘simlikning biologik rivojlanish jarayoni, o‘sish sharoitlari va uning
qishloq xo‘jaligida qanday foydalanilishini tushunish uchun bu o‘simlikni chuqur
o‘rganish zarur.
Topinambur o‘simligining asosiy tasnifi shunday: Helianthus turkumi,
asalchigul oilasi, o‘simliklar dunyosining Angiosperma (yopiq urug‘li o‘simliklar)
bo‘limiga mansubdir. Ushbu o‘simlik yovvoyi tabiatda Shimoliy Amerikada o‘sib
chiqgan, lekin hozirda butun dunyo bo‘ylab qishloq xo‘jaligida ekin sifatida keng
tarqalgan. Yer nokining eng keng tarqalgan turlaridan biri Helianthus tuberosus
bo‘lib, bu o‘simlik taxminan 1,5-2 metr bo‘y cho‘zib, kuchli ildiz tizimi bilan
ajralib turadi. Barglari katta va o‘zgacha tuzilishga ega bo‘lib, gullari sariq rangda
bo‘lib, ular asalarilarning polenini yeg‘ish uchun mo‘ljallangan.
Yer nokining boshqa bir muhim xususiyati bu uning hosilini yer osti
tuganaklaridan olishidir. Bu tuganaklar o‘zida juda ko‘p inulin saqlaydi, u esa
organizmda xolesterin miqdorini kamaytirishda, qonda shakarni pasaytirishda va
ovqat hazm qilish tizimiga foydali ta’sir ko‘rsatadi. Tuganaklar shu sababdan,
sog‘liqni saqlash va tibbiyotda ham keng qo‘llaniladi, shuningdek, oziq-ovqat
sanoatida kartoshka o‘rniga ishlatiladi.
Yer nokining biologik rivojlanish jarayoni ikki asosiy bosqichdan iborat:
vegetativ va reproduktiv. Vegetativ bosqichda, ya’ni bahor oylarida, o‘simlik ildiz
tizimi va barglarini rivojlantiradi, va ular yer ostidagi tuganaklarni hosil qiladi.
5

Tuganaklar o‘simlikning asosiy oziq moddalarini to‘playdigan qismlari bo‘lib, ular
keyinchalik keyingi yillarda yangi o‘simliklarni hosil qilish uchun ishlatiladi.
Reproduktiv bosqichda esa o‘simlikning gullash davri boshlanadi, va bu bosqichda
o‘simlik urug‘lar hosil qiladi. Gullar odatda sariq rangda bo‘lib, ular ko‘plab
polinatsiya qiluvchi hasharotlar, xususan asalarilar orqali changlanadi.
1.1.1-rasm.Yer noki (TOPINAMBUR) o`simligining ko`rinishi
O‘simlikni parvarishlash jarayonida uning o‘ziga xos sharoitlari va ekish
texnologiyasini bilish zarur. Yer noki yorug‘likka nisbatan talabchan bo‘lib, yaxshi
6

rivojlanishi uchun quyosh nuriga ehtiyoj sezadi. Biroq, bu o‘simlikning eng katta
afzalligi shundaki, u suvga nisbatan kam talabchan va qurg‘oqchilik sharoitlariga
yaxshi moslashadi. Topinamburni ko‘p miqdorda suv talab qiladigan boshqa
o‘simliklardan farqli o‘laroq, u minimal suv miqdori bilan ham o‘sishni davom
ettirishi mumkin. Shu boisdan, yer noki qurg‘oqchilikka chidamli ekin sifatida ko‘p
joylarda, ayniqsa, iqlimi quruq hududlarda qo‘llaniladi.
Ushbu o‘simlik, shuningdek, erni tarkibiy jihatdan yaxshilashda yordam
beradi. Yer nokining ildiz tizimi erning strukturaviy yaxlitligini mustahkamlaydi,
tuproqning eroziyaga qarshi kurashishda foydalidir. Bu o‘simlik, shuningdek,
tuproqni boyitish va to‘yingan suv miqdorini kamaytirishda yordam beradi, chunki
uning ildizlari o‘simlik moddalari bilan tuproqni boyitib, suvni ushlashga yordam
beradi.
Yer nokining bir qancha turlarini ko‘paytirish usullari mavjud. Eng keng
tarqalgan usullardan biri esa vegetativ ko‘paytirishdir. Bu usulda o‘simlikning ildiz
tuganaklaridan foydalaniladi. Tuganaklar yerga ekilganidan so‘ng, yangi
o‘simliklar o‘sib chiqadi. Bu o‘simlikning ko‘payishida yuqori samarali va qulay
usul bo‘lib, ayniqsa uning mahsulotini ishlab chiqarishda sezilarli foyda keltiradi.
Ushbu bo‘limda yer nokining botanika, tasniflash, o‘sish va rivojlanish
jarayonlari, shuningdek, uning qishloq xo‘jaligi va agronomiya sohalaridagi
ahamiyati haqida batafsil ma’lumotlar keltirilgan. Yer nokining agrotekstil va
ekologik xususiyatlarini to‘g‘ri tushunish bu o‘simlikni yetishtirish va uning
imkoniyatlaridan samarali foydalanishga yordam beradi. Bu o‘simlikni o‘rganish
nafaqat ilmiy, balki amaliy jihatdan ham muhimdir, chunki u yangi turlarni
yaratishda, ekinlarni ekishda va agrar texnologiyalarni rivojlantirishda katta rol
o‘ynaydi.
Botanik tasnifi
Yer nokining ilmiy tasnifi quyidagicha:
 Bo‘limi : Spermatophyta – Urug‘li o‘simliklar
7

 Sinfi : Dicotyledoneae – Ikki urug‘pallalilar
 Tartibi : Asterales – Murakkabguldoshlar tartibi
 Oilasi : Asteraceae – Murakkabguldoshlar
 Turkumi : Helianthus – Quyoshgul turkumi
 Turi : Helianthus tuberosus L. – Yer noki
Bu o‘simlik quyoshgul turkumiga yaqin bo‘lib, tashqi ko‘rinish jihatidan
ko‘pchilik tomonidan quyoshgul (ayniqsa, Helianthus annuus ) bilan adashtiriladi.
Biroq, ularning asosiy farqlari o‘sish muddati, tuganaklar hosil qilishi va vegetativ
ko‘payish xususiyatlaridadir.
Umumiy morfologik xususiyatlari
Yer ustki qismi : Yer noki o‘simligi odatda 1,5–3 metrgacha balandlikda
o‘sadi. Uning poyasi tik o‘suvchi, quyuq yashil rangli, quyuq tuk bilan qoplangan,
ba’zida novdali bo‘lishi mumkin. Poya bo‘ylab barglar joylashgan, pastki barglari
qarama-qarshi, yuqorilari esa navbat bilan joylashadi. Barglari yirik, yurak
shaklida, qirrasi tishli va uzun bandli. Barg yuzasi qo‘pol, ustki tomoni quyuq
yashil, ostki qismi esa oqish-yashil tusda.
Gullari : Yer nokining guli murakkab savatchasimon guldan iborat bo‘lib,
diametri 4–8 sm gacha yetadi. Savatcha markazida serpistillat qushmoq gullar,
atrofida esa yaltiroq sariq tilsimon gullar joylashgan. Gul ochilish muddati avgust
oyining oxiri – sentyabr oyining boshlariga to‘g‘ri keladi. O‘zidan o‘ziga
changlanadi, biroq hasharotlar vositasida ham changlanishi mumkin. Gullash davri
20–30 kun davom etadi.
Ildiz tizimi va tuganaklar : Yer nokining eng muhim botanik
xususiyatlaridan biri – uning tuganak hosil qilish qobiliyatidir. Asosiy ildiz uzun,
kuchli tarmoqlangan va yerdan 10–20 sm chuqurlikda joylashadi. Ildizning yon
tomonlarida ko‘plab yer osti novdalari rivojlanadi va ularning uchlarida tuganaklar
shakllanadi. Tuganaklar o‘z tuzilishi va shakli jihatidan kartoshkaga o‘xshab
ketadi, lekin sirtida ko‘zchalar chuqurroq, po‘stlog‘i yupqaroq va yuzasi silliq
8

bo‘ladi. Tuganaklarning rangi oq, sarg‘ish, binafsha yoki pushti ranglarda bo‘lishi
mumkin.
Mevasi : Yer nokining mevasi – urug‘cha bo‘lib, mayda va yengil bo‘ladi.
Biroq amaliyotda o‘simlik tuganaklar orqali vegetativ tarzda ko‘paytiriladi.
Biokimyoviy tarkibi va foydali xususiyatlari
Yer nokining tuganaklari yuqori oziqlanish va davolovchi qiymatga ega.
Ularning asosiy tarkibini inulin (15–22%), fruktoza, sellyuloza, pektin moddalar,
shuningdek, kaliy, kaltsiy, magniy, fosfor kabi mineral elementlar tashkil etadi.
Ayniqsa, inulin moddasi parhezbop va diabet kasalligi bo‘lgan insonlar uchun
muhim hisoblanadi. U glyukoza o‘rnini bosuvchi tabiiy polisaxarid bo‘lib,
oshqozon-ichak faoliyatini yaxshilaydi, ichak mikroflorasini sog‘lomlashtiradi,
immunitetni oshiradi.
Bundan tashqari, yer nokining tuganaklari A, B1, B2, C vitaminlariga boy
bo‘lib, yurak-qon tomir tizimini mustahkamlash, organizmda toksinlarni chiqarish,
qon bosimini me’yorlashtirishda muhim o‘rin tutadi. Yer nokining barglari va
poyasi ham chorvachilikda silos sifatida foydalaniladi, u yuqori energiya va protein
manbai hisoblanadi.
Ekologik moslashuvchanligi
Yer noki ekologik jihatdan juda moslashuvchan o‘simlik hisoblanadi. U turli
iqlim sharoitlariga, ayniqsa mo‘tadil va nam iqlimlarga yaxshi moslashgan.
Sovuqqa chidamliligi yuqori bo‘lib, -30 °C haroratgacha tuganaklar nobud
bo‘lmaydi. Bu xususiyat uni kuzgi yoki erta bahorgi ekin sifatida yetishtirish
imkonini beradi. Bundan tashqari, kasalliklarga va zararkunandalarga qarshi
chidamliligi yuqori, bu esa uni kimyoviy vositalarsiz ekologik toza usulda
yetishtirishni osonlashtiradi.
Taksonomik va seleksion ahamiyati
Yer noki seleksiya va genetik tadqiqotlar uchun ham katta ahamiyatga ega. U
yer osti tuganak hosil qiluvchi o‘simlik sifatida, boshqa murakkabguldosh turlar
9

bilan chatishtirish orqali yangi duragaylar yaratishda foydalaniladi. Genetik xilma-
xilligi sababli u turli iqlim sharoitlariga chidamli navlar yetishtirishda genetik
resurs sifatida katta rol o‘ynaydi.
Xulosa qilib aytganda , yer noki o‘zining noyob biologik, morfologik va
kimyoviy xususiyatlari bilan ajralib turuvchi, qimmatli oziqaviy va texnik
o‘simlikdir. Uning botanika tasnifi va tuzilma xususiyatlarini chuqur o‘rganish,
kelajakda yangi navlarni yaratish, intensiv agrotexnologiyalar ishlab chiqish va
ekologik toza mahsulotlar olish imkonini beradi. Shu boisdan, yer noki nafaqat
agrar sohada, balki farmakologiya, ekologiya, biotexnologiya va sog‘lom
ovqatlanish tizimida ham istiqbolli o‘simliklardan biri hisoblanadi.
1.2. Yer nokining o‘sish sharoitlari va ekish texnologiyasi
Yer noki (Topinambur) o‘simligi o‘zining ekologik jihatdan keng
moslashuvchanligi va minimal talablar bilan ajralib turadi. Uning muvaffaqiyatli
o‘sishi uchun to‘g‘ri agrotexnikalar va sharoitlar kerak. Bu o‘simlik kam yoki o‘rta
unumdor tuproqlarda yaxshi rivojlanadi, lekin eng yaxshi natijalar qumloq,
chig‘anok va o‘rtacha kislotali tuproqlarda kuzatiladi. Tuproqning gillik darajasi
o‘simlikning o‘sishiga ta’sir qilishi mumkin, chunki ortiqcha namlik va drenaj
yetishmasligi ildizning chirishiga olib kelishi mumkin. Shu boisdan yer nokini
ekishdan oldin tuproqni tayyorlashda yaxshi drenaj tizimiga ega bo‘lishi zarur.
Topinambur to‘g‘ri va samarali o‘sishi uchun ko‘plab tabiiy sharoitlarga
moslashadi. U yuqori haroratga nisbatan chidamli bo‘lib, o‘rta haroratda (20-25°C)
yaxshi o‘sadi. Ajoyib xususiyatlaridan biri – u sovuq va qishning sovuqlariga
chidamli bo‘lib, -30°C gacha bo‘lgan haroratga bardosh bera oladi. Shu sababli, yer
noki o‘rta va sovuq iqlim sharoitlariga juda mos keladi. Qishloq xo‘jaligida bu
xususiyat o‘simlikni qisqa va sovuq mavsumlarda ham ekish va hosil olish
imkonini beradi.
10

Topinambur o‘sishi uchun juda ko‘p suvga ehtiyoj sezmaydi. Buning
natijasida u qurg‘oqchilikka chidamli o‘simlik sifatida tanilgan. Shuningdek, yer
noki tuproqning erigan qismidan oziq moddalarni yutish imkoniyatiga ega, bu o‘z
navbatida unga qishloq xo‘jaligi sharoitlarida samarali ishlash imkonini beradi.
Topinamburning ildiz tizimi yuzaga chiqqan ko‘plab ildizlar bilan to‘liq yotadi, bu
esa erni kuchli drenajlashtirishga yordam beradi. Tabiiy sharoitda, yer noki
o‘simliklari o‘rmonlardagi ochiq maydonlar, soylar va qumliklarda yaxshi o‘sadi,
shuning uchun ular shunday muhitlarda juda samarali bo‘lishi mumkin.
Yer nokini ekish texnologiyasi har bir qishloq xo‘jaligi sharoitiga mos
ravishda ishlab chiqiladi. Eng asosiy qadam – yerga yetarlicha tayyorlanishdir.
Tuproqni chuqur yumshatish, qoldiq o‘simliklarni olib tashlash va unga oziq
moddalar qo‘shish kerak. Tashqi o‘simliklar yoki begona o‘simliklar bilan raqobat
qilishdan qochish uchun ekishdan oldin tuproqni sterilizatsiya qilish ham foydali
bo‘lishi mumkin. Ekish uchun eng yaxshi va qulay vaqt – bahor, tuproq harorati
10°C dan yuqori bo‘lgan davr.
Tuganaklarni ekishning texnologiyasi odatda yerga 10-15 sm chuqurlikda
joylashtirishdan iborat. Ekishning eng yaxshi usuli – vertikal ekish bo‘lib, bu yer
noki o‘simliklari uchun eng qulay bo‘ladi. Tuganaklar orasidagi masofa taxminan
30-40 sm bo‘lishi kerak, bu esa o‘simliklarning optimal rivojlanishi uchun zarur
11

bo‘lgan joyni ta’minlaydi. Bu sharoitda har bir tuganak o‘zining o‘sish va
rivojlanish uchun yetarli maydonga ega bo‘ladi.
Topinambur o‘simligi uchun sug‘orishning o‘zi kerak emas, lekin o‘simlik
o‘sishni davom ettirishi uchun kamida bir-ikki marta sug‘orish talab qilinadi,
ayniqsa quruq fasllarda. Bahor va yoz davrida sug‘orishning ko‘payishi,
o‘simlikning barglari va ildizlari rivojlanishini rag‘batlantiradi. Ayniqsa, ekishdan
oldin tuproqni yaxshi sug‘orish orqali o‘simlikning ildiz tizimi yaxshi rivojlanadi
va o‘simlikga sog‘lom o‘sish imkoniyatini yaratadi.
Yer nokining parvarishi texnologiyasi tuganaklarning o‘z vaqtida yig‘ilishi
va sifatli hosil olishni ta’minlaydi. Tuganaklarni yig‘ish vaqti tuproqning holatiga
va o‘simlikning rivojlanish bosqichiga qarab o‘zgaradi. Yig‘ish paytida
o‘simlikdan barcha tuganaklarni chiqarib olish zarur, chunki ular boshqa
o‘simliklar uchun kerakli joyni egallashda davom etishi mumkin. Tuganaklarni
yig‘ish uchun maxsus uskunalar yoki qo‘l bilan ishlash mumkin. Biroq, yer noki
tuganaklarini yig‘ishning qiyinligi yo‘q, chunki ular yer ostida, shuningdek, osonlik
bilan olinishi mumkin.
Yer nokining o‘sish sharoitlari va ekish texnologiyasini chuqur o‘rganish bu
o‘simlikdan maksimal foyda olish va uning hosilini samarali tarzda ishlab chiqarish
uchun zarur bo‘lgan barcha bilimlarni taqdim etadi. Tashkilot va ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish uchun, bu o‘simlikni o‘rganishda har tomonlama
yondashuv zarur bo‘ladi. Shu bilan birga, yer nokining agrotexnikaviy
xususiyatlarini to‘g‘ri qo‘llash, uning bozor talablariga javob beradigan sifatli va
barqaror hosil olishni ta’minlash imkoniyatini yaratadi.
1.3. Yer nokining kimyoviy tarkibi va tibbiy ahamiyati
Yer noki (Topinambur) o‘simligi faqat qishloq xo‘jaligida emas, balki
tibbiyotda ham keng qo‘llanilmoqda. Uning kimyoviy tarkibi va tibbiy
xususiyatlari juda boy bo‘lib, asosan vitaminlar, minerallar va biofaol moddalarga
12

boyligi bilan ajralib turadi. Yer nokining ildizlari va barglari o‘simlikdan
olinadigan asosiy mahsulotlar hisoblanadi, ularning tarkibi bir qator foydali
moddalarga boy.
Yer nokining ildizlari, birinchi navbatda, o‘zining yuqori kraxmal miqdori
bilan tanilgan. O‘simlikning ildizlarida 15-20% kraxmal mavjud bo‘lib, bu ularni
ozuqa manbai sifatida juda qimmatli qiladi. Bu kraxmal, odatda, o‘zgartirilgan
shaklda – inulinga aylanadi. Inulin – o‘simtasi yirik biopolimer bo‘lib, u
organizmda hazm bo‘lmasdan o‘tadi va ichak mikrobiyotasi uchun oziq moddalar
manbai hisoblanadi. Inulin shuningdek, glyukoza darajasini pasaytirish uchun
ishlatiladi, shuning uchun bu o‘simlik xususan diabetga chalingan odamlar uchun
foydalidir. Inulinni foydali probiyotik sifatida ham ishlatish mumkin, chunki u
ichakdagi foydali bakteriyalarni qo‘llab-quvvatlaydi va ichakning normal
faoliyatini yaxshilaydi.
Yer nokining kimyoviy tarkibida shuningdek, turli vitaminlar mavjud bo‘lib,
ulardan eng muhimi – vitamin C. Bu vitamin antioksidant sifatida ishlaydi va
organizmni turli kasalliklardan himoya qiladi. Yer nokining ildizlarida vitamin C
miqdori ko‘pligi sababli, bu o‘simlik immun tizimini mustahkamlashda foydalidir.
Bundan tashqari, Topinamburda B vitaminlari (B1, B2, B3, B5, B6) mavjud bo‘lib,
ular organizmning metabolizm jarayonlarini qo‘llab-quvvatlaydi va asab tizimi
faoliyatini yaxshilaydi. Yer noki tarkibida vitamin A ham bor, bu esa terining
sog‘lom bo‘lishini ta’minlaydi va ko‘rish qobiliyatini yaxshilaydi.
Minerallar jihatidan, yer noki magniy, kaliy, fosfor va temirga boy.
Kaliyning yuqori miqdori yurak faoliyatini tartibga soladi va qon bosimini normal
holatda ushlab turadi. Magniy esa mushaklarning va nerv tizimining sog‘lom
ishlashini ta’minlaydi, shuningdek, uyquni yaxshilashda ham yordam beradi.
Fosfor esa suyak va tishlarning mustahkamligini ta’minlaydi va tananing energiya
13

ishlab chiqarish jarayonlariga bevosita ta’sir qiladi. Temir esa qonning kislorod
bilan to‘lishini ta’minlaydi va anemiya kasalligidan himoya qiladi.
Yer noki tarkibida boshqa foydali biofaol moddalarga ham ega, ular
o‘simlikning antiinflamator, antivirus va antibakterial xususiyatlarga ega bo‘lishiga
yordam beradi. Yer nokining ildizlari va barglarida polifenollar va flavonoidlar
mavjud, ular hujayra faoliyatini yaxshilaydi va zararlangan hujayralarni tiklashda
yordam beradi. Shuningdek, yer noki tarkibida antioksidantlar, shu jumladan,
ellagik kislota va quercetin kabi moddalarga ham ega bo‘lib, ular organizmni
oksidlovchi stressdan himoya qiladi va yallig‘lanishga qarshi samarali ta’sir
ko‘rsatadi.
Yer nokining tibbiy xususiyatlari ham juda keng, ayniqsa, uning tarkibidagi
inulin diabet kasalligini boshqarishda muhim ahamiyatga ega. Inulin organizmda
hazm bo‘lmasdan o‘tganligi sababli, u qon shakarini keskin oshishiga olib
kelmaydi va shu sababli, diabetga chalingan bemorlar uchun juda foydalidir. Yer
noki shuningdek, xolesterolni pasaytirishga yordam beradi, chunki inulin xolesterin
darajasini tartibga soladi va qon tomirlarini tozalashda yordam beradi.
1.3.1-rasm.Топинамбур шарбатининг бижғиш жараёни
динамикасида шакар миқдори камайиши ва этил спирти ҳосил бўлиши
Bundan tashqari, yer noki organizmni detoksifikatsiya qilishda ham yordam
beradi. Uning tarkibidagi biofaol moddalar jigar faoliyatini yaxshilaydi va
toksinlarni organizmdan chiqarishga yordam beradi. Shuningdek, yer nokining
barglari va ildizlari ovqat hazm qilish tizimining faoliyatini yaxshilaydi, ichakni
14

tozalaydi va doimiy qabul qilinsa, oshqozon-ichak tizimining kasalliklaridan
himoya qiladi.
Yer nokining sog‘liq uchun foydalari bilan bir qatorda, o‘simlik o‘zining
yengil hazm qilish xususiyatlari bilan ham tanilgan. Uning tarkibidagi kaliy va
magniy tuzlari hazm qilish tizimi uchun juda foydalidir, chunki ular hazm qilish
jarayonini qo‘llab-quvvatlaydi va ichak peristaltikasini normallashtiradi. Shu bilan
birga, Topinamburda mavjud bo‘lgan taninlar va organik kislotalar oshqozonning
faoliyatini yaxshilashda yordam beradi.
Yer nokining kimyoviy tarkibi va tibbiy xususiyatlari uning nafaqat qishloq
xo‘jaligida, balki farmatsevtika va oziq-ovqat sanoatida ham foydalanishga keng
imkoniyatlar yaratadi. Bu o‘simlikning tuganaklarini turli shakllarda iste’mol
qilish, uni oziq-ovqat sifatida yoki dori sifatida ishlatish orqali ko‘plab sog‘liq
muammolarini hal qilish mumkin. Shu bois, Topinamburning tibbiy ahamiyati ham
keng va jozibali.
Yer noki (Helianthus tuberosus) – qandli ildizmevalilar turkumiga mansub
bo‘lib, oziq-ovqat, farmatsevtika va hayvonchilikda keng qo‘llaniladigan ko‘p
yillik o‘simlikdir. Uning asosiy qiymati tarkibidagi yuqori inulin moddasida bo‘lib,
bu modda diabet kasalligida parhez sifatida, hamda probiotik vosita sifatida juda
foydalidir. Yer nokining agronomik ahamiyati yuqori bo‘lganligi sababli, uning
yetishtirish texnologiyasi va o‘sish sharoitlari haqida chuqur tahlil qilish muhim
hisoblanadi.
Yer nokining o‘sishi va rivojlanishi bevosita tuproq-iqlim sharoitlariga,
agrotexnik tadbirlarga va ekish texnologiyasining to‘g‘ri bajarilishiga bog‘liqdir.
Bu o‘simlik sovuqqa nisbatan chidamli bo‘lib, o‘rtacha namlikka ega iqlim
sharoitlarida barqaror hosil beradi. Lekin yuqori hosil olish va sifatli tuganaklar
shakllanishi uchun optimal sharoitlar yaratilishi shart.
Avvalo, yer nokining o‘sishiga mos tuproq sharoitlarini ko‘rib chiqamiz. Yer
noki unumdor, g‘ovak, havo va suv o‘tkazuvchan tuproqlarda yaxshi o‘sadi.
15

Qumloq va qumoq-tuproqlarda uning ildizlari yaxshi rivojlanadi, bu esa yirik va
sog‘lom tuganak hosil bo‘lishiga yordam beradi. Og‘ir, sho‘rlangan yoki
zichlashgan tuproqlarda esa o‘sish sustlashadi, tuganaklar deformatsiyalanadi va
hosildorlik kamayadi. Shu bois, ekishdan oldin tuproqning mexanik tarkibi,
kislotali muhit (pH 5.5–7.5) darajasi va ozuqaviy moddalar miqdori tahlil qilinishi
lozim. Shuningdek, yer noki ortiqcha namlikni yoqtirmaydi, shuning uchun
pastqam joylar yoki ko‘p suv yig‘iladigan maydonlar undan tozalanishi zarur.
Yer noki fotofil o‘simlik hisoblanadi, ya’ni yorug‘lik talabchan. Soyali yoki
zich ekilgan joylarda o‘simlik barglari yetarli fotosintez qila olmaydi, natijada
tuganaklar sust hosil bo‘ladi. Shuning uchun ochiq, quyoshli joylar tanlanishi
lozim. Vegetatsiya davrida o‘simlik quyosh nurini to‘liq qabul qilishi uchun oraliq
masofalarni to‘g‘ri belgilash zarur.
Endi ekish texnologiyasi ga to‘xtalaylik. Yer noki, asosan, tuganaklar orqali
vegetativ tarzda ko‘paytiriladi. Bahor ekinlari orasida yer noki mart oyi oxiri yoki
aprel boshida ekiladi. Tuproq harorati 6–8 °C darajagacha isingach, ekish ishlarini
boshlash mumkin. Ekish uchun sog‘lom, kasalliksiz, chirimagan, 40–60 g
og‘irlikdagi, 3–5 ta ko‘zchali tuganaklar tanlanadi. Ko‘pchilik agronomlar
tomonidan kuzgi yig‘ib olingan tuganaklarni sovuqxonada yoki quruq qumda
saqlab, bahorgi ekishga tayyorlab qo‘yish amaliyoti samarali deb topilgan.
Tuproq ekishdan oldin chuqur haydaladi (25–30 sm chuqurlikda), keyin
tekislanadi va agrofon yaxshi tayyorlanadi. Tuganaklar 8–10 sm chuqurlikda, bir-
biridan 30–40 sm oraliqda, qator orasi esa 60–70 sm qilib ekiladi. Qator oraliqlari
keng bo‘lishi – o‘simliklar orasida havo almashinuvi, yorug‘lik tushishi va
parvarish ishlarini yengillashtirish uchun muhimdir.
Shuningdek, o‘g‘itlash – tuganaklarning shakllanishi va inulin to‘planishiga
sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Yer noki organik va mineral o‘g‘itlarga yaxshi javob
qaytaradi. Bahorda 1 gektarga 30–40 tonna chirigan go‘ng, 60–90 kg azot, 60–80
kg fosfor va 60 kg kaliy o‘g‘itlari berilishi mumkin. Azotli o‘g‘itlar ko‘p berilsa,
16

vegetativ o‘sish kuchayib, tuganak hosildorligi kamayadi, shuning uchun o‘g‘itlar
me’yorida berilishi kerak.
Vegetatsiya davomida parvarish ishlariga alohida e’tibor qaratish lozim.
Birinchi navbatda, begona o‘tlarni yo‘qotish, tuproqni yumshatish, sug‘orish va
zararkunandalarga qarshi kurash ishlari bajariladi. Ayniqsa dastlabki bosqichlarda
begona o‘tlar o‘simlikni siqib chiqarishi mumkin, shu sababli 2–3 marta
kultivatsiya qilish tavsiya etiladi. Vegetatsiya davrida 2–3 marta o‘rtacha miqdorda
sug‘orish kifoya, chunki ortiqcha suv tuganaklarda chirish kasalliklarini keltirib
chiqaradi.
Yer noki sentyabr-oktabr oylarida, yer ustki qismi sarg‘aygach va qurigach
yig‘ib olinadi. Tuganaklar yerda qoldirilgan holatda ham sovuqqa bardosh bera
oladi, ammo sog‘lom tuganak olish uchun ularni quruq ob-havo paytida
ehtiyotkorlik bilan qazib olish maqsadga muvofiq. Yig‘ib olingan tuganaklar darhol
saralanadi, quritiladi va omborlarga yoki sovutkichli xonalarga joylanadi. Optimal
saqlash harorati 0–2 °C, nisbiy namlik esa 85–90% atrofida bo‘lishi lozim.
Xulosa qilib aytganda, yer nokining o‘sish sharoitlari va ekish texnologiyasi
o‘zaro bog‘liq bo‘lib, har bir bosqichda agrotexnik qoidalarga qat’iy rioya qilinsa,
yuqori va sifatli tuganak hosili olish mumkin bo‘ladi. To‘g‘ri tayyorlangan agrofon,
sifatli ekish materiallari, ilmiy asoslangan o‘g‘itlash va parvarish texnologiyalari
o‘simlikning hosildorligini oshiradi, shuningdek, tuganaklardagi inulin va boshqa
foydali moddalarning to‘planishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Yer noki kabi istiqbolli
texnik o‘simlikni respublika sharoitida sanoat, oziq-ovqat va farmatsevtika
ehtiyojlariga mos tarzda yetishtirish – iqtisodiy samaradorlik va ekologik
barqarorlikka xizmat qiladi.
17

II BOB. YER NOKI (TOPINAMBUR) O‘SIMLIGINING BIOLOGIK
XUSUSIYATLARI VA AGRONOMIK ISHLOV BERISH TEXNOLOGIYASI
2.1 Yer noki o‘simligining biotexnologik xususiyatlari va ekish
texnologiyasi
Yer noki (Helianthus tuberosus) o‘simligi o‘zining biologik va agronomik
xususiyatlari bilan qishloq xo‘jaligida juda yuqori potensialga ega. U o‘zining
soddaligi, yuqori hosil berish salohiyati va qo‘shimcha ozuqa moddalarini ishlab
chiqarish imkoniyatlari bilan boshqa ko‘plab ekinlardan farq qiladi. Yer noki - bu
ko‘p yillik o‘simlik bo‘lib, o‘rta va issiq iqlim sharoitlariga moslashgan va uzoq
vaqt davomida tuproqda mavjud bo‘lib turadigan o‘simlikdir. Ular boshqa qishloq
xo‘jalik ekinlaridan farqli o‘laroq, yuqori rentabellikni ta’minlaydi va minimal
parvarish talab qiladi. Bu o‘simlikning ildizlari asosiy hosilni beradi va ular
kraxmal, inulin kabi ozuqa moddalari bilan boy bo‘lganligi sababli, ayniqsa,
tibbiyotda va oziq-ovqat sanoatida keng qo‘llaniladi.
Yer noki o‘simligi, shuningdek, o‘zining rivojlanish jarayonida tuproqni
boyitadi, bu uning agronomik jihatdan qulay o‘simlik bo‘lishini ta’minlaydi.
O‘simlikning ildizlari tuproqning yuqori qatlamlariga kirib, organik moddalarni
to‘playdi va shunday qilib tuproqning unumdorligini oshiradi. Shuningdek, yer
nokining ildizlari azotli birikmalarni o‘zida to‘playdi, bu esa tuproqning
o‘zgaruvchan unumdorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi.
Iqlim sharoitlari va tuproq talablari
Yer noki o‘simligi o‘zining yuqori moslashuvchanligi bilan ajralib turadi. U
o‘rta va issiq iqlim sharoitlarida yaxshi o‘sadi va bir nechta iqlim turlari bilan
moslashadi. Shunday qilib, yer noki qisqa qishlar va iliq yozlarda ham yaxshi
rivojlanadi. U qishloq xo‘jaligida eng ko‘p o‘stiriladigan ekinlardan biri bo‘lib,
o‘rta mintaqalar, o‘rta sho‘r va qurg‘oqchil tuproqlarda ham muvaffaqiyatli o‘sadi.
Topinambur quyoshli joylarni va yumshoq, yaxshi suvsizlangan tuproqlarni yaxshi
18

ko‘radi. Shu bilan birga, bu o‘simlik kislotali va sho‘r tuproqlarda ham o‘sishga
qodir, bu esa uni boshqa ekinlardan ajratib turadigan muhim xususiyatdir.
2.1.1- rasm .Ўсимликнинг тугунаги минералларга ва биологик фаол
моддаларга (масалан, инулин) бой, унда целлюлоза миқдори жуда кам.
Полифруктозанларнинг ўзига хос такрорланмас молекуляр шакли –
инулин, молекуласи асосан 30-35 моносахарид қолдиғидан иборат бўлиб,
молекуляр массаси 4,9 ... 5,7 кДа га тенг. β - D – фруктофуранозанинг
полимерлари бир-бири билан ўзаро β - 2 – 1 гликозид боғлари билан
боғланган.
Tuproqni tanlashda, yer noki hosilini yuqori olish uchun eng yaxshi
sharoitlar mavjud bo‘lishi kerak. Unumdor tuproqlar va yuqori sifatli tuz bilan
19

o‘stirilgan yerlar eng yaxshi natijalar beradi. Tuproqning pH darajasi 6.5–7.5
atrofida bo‘lishi tavsiya etiladi, chunki bu sharoitda o‘simlik o‘zining maksimal
o‘sish va rivojlanish potentsialini namoyon etadi. Tuproqning kuchli kislotali
bo‘lishi o‘simlikning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, shu sababli bu
omilni inobatga olish kerak.
Ekish texnologiyasi
Yer nokini ekish texnologiyasi o‘zining oddiyligi bilan ajralib turadi. Ekish
jarayoni uchun qulay sharoitlar yaratish uchun avvalo tuproqni to‘g‘ri tayyorlash
zarur. Tuproqni ekishdan oldin yaxshi urug‘lar tanlanishi kerak, chunki sifatli
urug‘lar yaxshi hosil olishning kafolati hisoblanadi. Yer nokini ekish uchun o‘rta
va yirik o‘lchamdagi ildizlar eng mos keladi. Ildizlar ekishdan oldin 10–12 sm
uzunlikda kesilib, ildizni shakllantiradi.
Topinamburni ekish uchun eng samarali va keng tarqalgan usul bu qatorli
ekishdir. Ekish uchun tuproqni chuqurligi 10–12 sm bo‘lgan yengil qazish ishlari
bajariladi. Ekish masofasi qatorlar orasida 60–70 sm va o‘simliklar orasida 25–30
sm bo‘lishi kerak. Ushbu masofalar o‘simliklarning to‘liq rivojlanishiga imkon
beradi va ildizlarning o‘sishi uchun zarur bo‘lgan joyni ta’minlaydi.
Ekishdan so‘ng, tuproqning yaxshilanishi va o‘simliklarning to‘g‘ri
rivojlanishi uchun sug‘orish va o‘g‘itlashning alohida ahamiyati bor. Yer noki
uchun ortiqcha suvdan saqlanish va o‘simliklar doimo quruq, lekin biroz nam
tuproqda bo‘lishi kerak. Sug‘orish qishda kamroq, yozda esa o‘simliklarning
rivojlanishiga qarab, muntazam ravishda amalga oshiriladi.
Zararkunandalarga qarshi kurash ham muhim rol o‘ynaydi. Yer noki
o‘simligida ba’zi zararkunandalar, masalan, o‘rgimchak qurti va zararli hasharotlar
uchraydi, shuning uchun agrotexnik choralar ko‘rish va zararkunandalarga qarshi
kurashish zarur. Bu borada biopreparatlar va ekologik toza kimyoviy vositalardan
foydalanish tavsiya etiladi.
20

Yer noki o‘simligini parvarishlashda muntazam ravishda tuproqni
yumshatish va o‘g‘itlash zarur. O‘g‘itlash jarayonida azotli, fosforli va kaliyning
balansli miqdori bilan ishlash muhim ahamiyatga ega. Tabiiy kompost va organik
o‘g‘itlar ham o‘simlikning o‘sishini qo‘llab-quvvatlaydi
Yer noki o‘simligi o‘zining yuqori hosil berish salohiyati va minimal
parvarish talab qilishi bilan qishloq xo‘jaligi uchun juda foydali ekin hisoblanadi.
Uning o‘sishi va rivojlanishi uchun mos sharoitlar yaratish va to‘g‘ri
texnologiyalarni qo‘llash orqali yaxshi hosil olish mumkin.
2.2 Yer noki o‘simligining tibbiy va sanoat ahamiyati
Yer noki (Topinambur) o‘simligi, ayniqsa, uning ildizlari, tibbiyotda va
sanoatda keng qo‘llaniladi. Ular o‘zining noyob biokimyoviy tarkibi, asosan
kraxmal, inulin, vitaminlar va minerallar bilan boyligi bilan ajralib turadi. Bu
o‘simlikning foydalari nafaqat oziq-ovqat sanoatida, balki tibbiyotda ham sezilarli
darajada namoyon bo‘ladi.
Tibbiyotda yer nokining ahamiyati
Topinambur o‘simligi tibbiyotda asosan uning inulin tarkibi sababli
qadrlanadi. Inulin — bu tabiiy polysakkarid bo‘lib, organizmda qand miqdorini
nazorat qilishda yordam beradi. Bu xususiyat, ayniqsa, diabet bilan og‘rigan
bemorlar uchun juda muhimdir, chunki inulin organizmda qandning ko‘tarilishiga
to‘sqinlik qiladi va insulin ishlab chiqarishni tartibga soladi. Topinamburning bu
xususiyati, uning diabetga qarshi kurashishda samarali yordamchi sifatida
ishlatilishini ta’minlaydi. Shuningdek, inulin ichak florasini muvozanatlashga
yordam beradi va hazm jarayonini yaxshilaydi, shu bilan birga foydali
bakteriyalarni o‘stirishda yordam beradi.
Yer nokining boshqa tibbiy foydalari ham bor. Uning ildizlari vitaminlar,
minerallar (masalan, kaliy, magniy, fosfor, temir va boshqa mikroelementlar) va
organik kislotalarga boydir. Ular yurak-qon tomir tizimiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi,
21

qon aylanishini yaxshilaydi va qon bosimini pasaytirishda yordam beradi. Kaliy
miqdori tufayli, yer noki yurakni mustahkamlashga yordam beradi, shu bilan birga
mushaklar va asab tizimining normal ishlashini qo‘llab-quvvatlaydi.
Bundan tashqari, topinamburning antioksidant xususiyatlari ham mavjud. U
xujayra darajasida erkin radikallarni neytrallashda yordam beradi va shunday qilib
qarish jarayonini sekinlashtiradi. Bu, ayniqsa, yallig‘lanishlarga qarshi samarali
kurashda yordam beradi va umumiy salomatlikni yaxshilashga xizmat qiladi.
Oziq-ovqat sanoatida foydalanish
Topinambur o‘simligining ildizlari nafaqat tibbiyotda, balki oziq-ovqat
sanoatida ham keng qo‘llaniladi. O‘simlikning ildizlari kraxmalga boy bo‘lib,
undan turli mahsulotlar tayyorlanadi. Topinambur kraxmalidan pishiriqlar,
chuchvara va boshqa o‘simlik asosidagi mahsulotlar ishlab chiqariladi. Oziq-ovqat
sanoatida, ayniqsa, inulin moddasi tufayli, bu o‘simlikning qo‘llanilishi muhimdir.
Inulin o‘zining tabiiy va zararli qand o‘rniga ishlatilishi mumkin bo‘lgan
xususiyatlari bilan, diyetik va diabetik mahsulotlar ishlab chiqarishda keng
qo‘llaniladi.
Shuningdek, topinambur o‘simliklari suyuqliklar va sharbatlar ishlab
chiqarishda ham qo‘llaniladi. O‘simlikning no‘xatli va shirin ildizlari sharbatlar,
sirop va boshqa ichimliklar tayyorlashda ishlatiladi. Bu ichimliklar asosan energiya
beruvchi va vitaminlarga boy sifatida reklama qilinadi. Oziq-ovqat sanoatida,
shuningdek, undan go‘sht mahsulotlari o‘rnini bosuvchi yoki ularni yaxshilash
uchun ham foydalanish mumkin.
Sanoatdagi foydalanish
Yer noki o‘simligi sanoatda ham bir qator foydali xususiyatlarga ega. Uning
ildizlari bioenergiya ishlab chiqarishda ham ishlatiladi. Topinamburni bioyog‘
ishlab chiqarishda qo‘llash mumkin bo‘lgan yangi yo‘nalishlardan biridir.
O‘simlikning o‘zi biogaz ishlab chiqarish uchun ham foydali bo‘lishi mumkin,
22

chunki uning ildizlari yuqori darajada kraxmal va organik moddalarga boydir.
Bioenergiya ishlab chiqarish jarayonida topinamburdan foydalanish ekologik toza
va barqaror energiya manbalarini yaratishda yordam beradi.
Shuningdek, topinambur o‘simliklari to‘qimachilik sanoatida ham
qo‘llaniladi. Ularning tolalari ip yasashda, matolar ishlab chiqarishda va boshqa
to‘qimachilik mahsulotlarini tayyorlashda ishlatiladi. Topinamburning tolasidan
ishlab chiqarilgan materiallar ekologik toza va tabiiydir, bu esa ekologiya nuqtai
nazaridan juda foydali hisoblanadi.
Shu bilan birga, topinamburning ildizlari va barglari o‘simliklarning o‘stirish
jarayonida tuproqni boyitishda ham muhim ahamiyatga ega. O‘simlikning ildiz
tizimi o‘zi katta miqdorda organik moddalarga ega bo‘lib, ular tuproqni o‘zgartirish
va unumdorligini oshirishda foydalidir. Bularning barchasi yer noki o‘simligini
ekishning iqtisodiy jihatdan foydali ekanligini ko‘rsatadi, shuningdek, uni o‘stirish
ekologik toza va barqaror qishloq xo‘jaligi amaliyotlarida muhim o‘rin tutadi.
Shunday qilib, yer noki nafaqat tibbiyot va oziq-ovqat sanoatida, balki sanoat
va ekologik sohalarda ham katta ahamiyatga ega. Bu o‘simlikning iqtisodiy va
ekologik salohiyati qishloq xo‘jaligida uni samarali ekish va parvarishlashni talab
qiladi.
2.3 Yer nokining tuganak materiallaridagi o‘zgarishlarni tahlil qilish
Yer noki (Topinambur, Helianthus tuberosus) o‘simligi ko‘p tarmoqli va
iqtisodiy jihatdan foydali ekin bo‘lib, uning ta’minlash xususiyatlari va ishlab
chiqarishdagi o‘rni tobora oshib bormoqda. Bu o‘simlikning yanada samarali
foydalanilishi qishloq xo‘jaligida faqat ekologik barqarorlikni ta’minlab qolmay,
balki tarmoqni diversifikatsiya qilishda ham yordam beradi. Yer noki o‘simligi
o‘zining yuqori hosil berish xususiyatlari, oson parvarishi va iqtisodiy foydaliligi
bilan ajralib turadi. Bu bobda yer noki o‘simligining bioenergiya va oziq-ovqat
23

ishlab chiqarishdagi o‘rni, shuningdek, boshqa sanoat tarmoqlaridagi imkoniyatlari
ko‘rib chiqiladi.
Topinambur o‘simligi va oziq-ovqat sanoati
Topinambur o‘simligi o‘zi ajralib turadigan o‘ziga xos xususiyatlarga ega
bo‘lib, uning ildizlari kraxmalga boydir. Shuning uchun, topinambur oziq-ovqat
sanoati uchun juda muhim xom ashyo hisoblanadi. O‘simlikdan kraxmal va shakar
moddalarini olish orqali turli oziq-ovqat mahsulotlarini tayyorlash mumkin. Yer
nokining ildizlari nafaqat kraxmal, balki shakarning yuqori darajada bo‘lishi tufayli
shirinliklar va boshqa oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun qulaydir.
Topinamburdan tayyorlanadigan mahsulotlar sog‘lom va tabiiy
xususiyatlarga ega bo‘lib, ular zamonaviy oziqlanishda talabga ega. Yaxshi ekilgan
yer noki o‘simliklaridan olinadigan kraxmal, oqsil va vitaminlar oziq-ovqat
sanoatida keng qo‘llaniladi. Bundan tashqari, bu o‘simlikdan tayyorlanadigan
mahsulotlar to‘qimachilik, tibbiyot va kosmetika sanoatlari uchun ham zarurdir.
Yer nokidan turli xil ingredientlar olish mumkin, ular esa mahsulotlar ishlab
chiqarishda sifatli va ekologik toza xom ashyo sifatida ishlatiladi.
Bundan tashqari, yer noki o‘simligini oziq-ovqat ishlab chiqarishda ekinlar
orasida diversifikatsiya qilish uchun yaxshi imkoniyat yaratadi. Qishloq xo‘jaligida
bu o‘simlik boshqa ekinlar bilan birgalikda o‘sishi mumkin, bu esa agrotexnologik
jarayonlarni optimallashtirishga yordam beradi. Yer noki o‘simligi boshqa
o‘simliklar bilan uyg‘unlashib o‘sadi va bir-birini qo‘llab-quvvatlaydi, bu esa
hosilni yaxshilash va to‘g‘ri parvarish qilish imkoniyatlarini yaratadi. Shu sababli,
yer noki o‘simligi oziq-ovqat sanoatida boshqa ekinlar bilan yaxshi uyg‘unlashadi
va foydali mahsulotlar ishlab chiqarish imkoniyatlarini taqdim etadi.
Bioenergiya ishlab chiqarish
Yer noki o‘simligi bioenergiya ishlab chiqarish jarayonida o‘zining muhim
o‘rnini egallaydi. Topinambur ildizlaridan bioetanol ishlab chiqarish mumkin, bu
esa ekologik toza energiya manbai sifatida qishloq xo‘jaligida qo‘llanilishi
24

mumkin. Bioetanol ishlab chiqarish jarayonida yer noki o‘simligi yuqori hosil
beradi va u ishlab chiqarishdagi eng samarali manbalardan biri bo‘ladi. Bioenergiya
ishlab chiqarish uchun topinambur o‘simligining yuqori kraxmal miqdori muhim
ahamiyatga ega.
Topinambur o‘simligi o‘zining ekosistema uchun foydaliligidan tashqari,
bioenergiya ishlab chiqarishda ham ajoyib natijalar beradi. Uning ildizlari yuqori
hosil va kichik ishlov berish xarajatlari bilan bioetanolni olishda samarali
hisoblanadi. Bioenergiya ishlab chiqarishda yer noki o‘simligini ishlatish nafaqat
energiya ishlab chiqarishning ekologik toza yo‘lini taqdim etadi, balki qishloq
xo‘jaligida o‘simliklardan foydalanishni optimallashtiradi. Bioetanol ishlab
chiqarish jarayonida yer noki o‘simligidan foydalanish, uni ko‘p miqdorda ishlab
chiqarish va ekinlarning keng miqyosda kengayishi tufayli qishloq xo‘jaligi va
energiya ishlab chiqarish sanoatida ijobiy iqtisodiy natijalarga erishish mumkin.
Shuningdek, topinambur o‘simligidan ishlab chiqarilgan bioenergiya qishloq
xo‘jaligida karbon dioksidning chiqarilishini kamaytiradi. Bioetanol ishlab
chiqarish jarayonida karbon dioksidning ajralishi ancha past bo‘lib, bu atmosferaga
zararli moddalar chiqarishni kamaytiradi. Shu sababli, yer noki o‘simligini
bioenergiya ishlab chiqarish uchun foydalanish ekologik jihatdan toza va barqaror
energiya manbai yaratadi.
Tibbiyot va farmatsevtika
Yer noki o‘simligi o‘zining tibbiyotdagi salohiyatiga ega. Topinambur
ildizlarida shakarlar, kraxmal va vitaminlar bo‘lib, ular inson organizmi uchun
foydali hisoblanadi. Topinambur, ayniqsa, diabet kasalliklarini davolashda samarali
bo‘lishi mumkin, chunki uning tarkibida inulin moddalari mavjud, bu esa qon
shakarini pasaytiradi. Shuningdek, topinambur ildizlari oshqozon-ichak tizimi va
jigar faoliyatini yaxshilashda yordam beradi.
Topinambur o‘simligi o‘zining tibbiy xususiyatlari bilan faqatgina parvarish
qilinishda yordam bermaydi, balki qishloq xo‘jaligi va sanoatdagi foydali
25

xususiyatlari bilan ham ahamiyatli hisoblanadi. Shu sababli, yer noki o‘simligining
tibbiyotdagi va bioenergiya ishlab chiqarishdagi ahamiyati kattadir. O‘simlikning
biologik xususiyatlari uning turli tarmoqlarda qo‘llanishini yanada samarali qiladi.
Yer noki (Helianthus tuberosus), xalq orasida topinambur yoki yer olmasi
nomi bilan ham tanilgan, ildizmeva hosil qiluvchi ko‘p yillik o‘simlik hisoblanadi.
Uning tuber yoki tuganaklari oziq-ovqat sanoatida, farmakologiyada, parhez
mahsuloti sifatida, shuningdek, yem-xashak manbai sifatida keng qo‘llaniladi. Yer
noki tarkibida ayniqsa inulin kabi biologik faol moddalar mavjudligi sababli u
sog‘liq uchun foydali o‘simlik sifatida e’tirof etiladi. Shu bois, uning tuganak
materiallaridagi o‘zgarishlarni ilmiy jihatdan chuqur tahlil qilish zaruriy ahamiyat
kasb etadi.
Yer nokining tuganak materiallari ostida, birinchi navbatda, vegetativ
ko‘payish uchun ishlatiladigan ildiz-mevalar nazarda tutiladi. Bu tuganaklar kelgusi
vegetatsiya davrida yangi o‘simlikni yetishtirish uchun asos bo‘ladi. Tuganak
materialining sifati, hajmi, og‘irligi, tashqi ko‘rinishi, ichki kimyoviy tarkibi,
namligi, shakar va inulin miqdori, ozuqaviy zaxirasi, mikroorganizmlar bilan
zararlanish holati — bularning barchasi o‘simlikning keyingi rivojlanishiga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Tahlil qilish jarayonida eng avvalo agrobiologik belgilarning o‘zgarishiga
e’tibor qaratiladi. Masalan, har xil tuproq-iqlim sharoitlarida yetishtirilgan yer noki
tuganaklarining shakli, o‘lchami, zichligi, ko‘piklanish darajasi, novda chiqarish
quvvati turlicha bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, ularning saqlanish sifati, ya’ni
ombor yoki yer osti omborlarida necha oy davomida o‘z xossalarini yo‘qotmasdan
turishi ham o‘zgaruvchanlik mezonidir. Bu o‘zgarishlar har bir hududda tuproq
tarkibi, namlik, issiqlik, agrotexnik chora-tadbirlar va nav xususiyatlariga bog‘liq.
Keyingi muhim omil – tuganaklarning morfologik va fiziologik
xususiyatlari. Ularning yuzasidagi qobiqlanish darajasi, rangi, po‘stloq qalinligi va
silliqligi nafaqat estetik qiymatga, balki kasalliklarga chidamlilikka ham ta’sir
26

etadi. Tahlil natijalarida aniqlanishicha, qattiq qobiq bilan qoplangan tuganaklar
uzoqroq saqlanadi, kamroq chiriydi, lekin ularni ekishdan oldin namlanish jarayoni
uzayadi. Yengil, yumshoq po‘stli tuganaklar esa tezroq novdalaydi, lekin saqlanish
muddati qisqa bo‘ladi.
Yer noki tuganaklaridagi o‘zgarishlarni baholashda yana bir muhim
ko‘rsatkich – ularning kimyoviy tarkibidir. Tuganaklar tarkibida asosiy e’tibor
inulin, fruktoza, saxaroza, krahmal, aminokislotalar, pektin moddalari, mineral
tuzlar (kaliy, magniy, kaltsiy), A, B, C, PP vitaminlari kabi elementlarga qaratiladi.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, har xil agrofonlarda o‘stirilgan yer nokining inulin
miqdori 10 foizdan 20 foizgacha o‘zgarishi mumkin. Ayniqsa, organik moddalarga
boy, unumdor tuproqlarda bu ko‘rsatkich yuqoriroq bo‘ladi. Inulin miqdori nafaqat
o‘simlikning oziqaviy qiymatini, balki uning dori-darmon sifatidagi foydasini ham
belgilaydi.
Bundan tashqari, tahlilda biologik o‘zgarishlar, ya’ni tuganaklardagi mitotik
faollik, o‘sish nuqtalarining aktivligi, fitopatogen zamburug‘lar va bakteriyalarga
chidamlilik darajasi ham ko‘rib chiqiladi. Ayniqsa, ombor sharoitida saqlanayotgan
tuganaklarda gigiyenik muhit, harorat va namlik rejimi biroz o‘zgarganida tezda
mog‘orlanish, chirish holatlari yuzaga kelishi mumkin. Bu esa tuganak sifatini
pasaytiradi va ularni ekishga yaroqsiz holga keltiradi. Tahlil davomida shuningdek,
tuganaklardagi biologik faollikning (novda chiqarish tezligi, ildiz chiqarish sur’ati)
fenologik fazalarga bog‘liqligi ham o‘rganiladi. Ya’ni ularning qachon, qanday
sharoitda novdalay boshlashi, ildiz otishi, vaqti bilan bog‘liq kuzatuvlar muhim
hisoblanadi.
Yer noki tuganaklaridagi o‘zgarishlarni tahlil qilishda statistik metodlardan
ham keng foydalaniladi. Masalan, variantlar orasidagi tafovutlarni aniqlashda
dispersion tahlil, juft taqqoslash usullari, mediana va kvartillar, shuningdek,
korrelyatsion bog‘liqliklar aniqlanadi. Tuganaklar og‘irligi bilan novda chiqarish
quvvati o‘rtasidagi bog‘liqlik, yoki inulin miqdori bilan saqlanish muddati
27

orasidagi korrelyatsion koeffitsiyentlar bu yo‘nalishda chuqur tahlilga imkon
beradi.
O‘zgarishlarni tahlil qilish orqali quyidagi amaliy natijalarga erishish
mumkin: optimal agrotexnik sharoitlar aniqlanadi, eng samarali tuganak namunalar
tanlanadi, tuproq va iqlim omillariga mos keluvchi navlar saralanadi, tuganaklarni
uzoq muddat saqlash texnologiyalari ishlab chiqiladi, yuqori inulinli tuganaklar
selektsiyasi uchun boshlang‘ich materiallar ajratiladi.
Xulosa qilib aytganda, yer nokining tuganak materiallaridagi o‘zgarishlarni
tahlil qilish – bu o‘simlikning biologik potentsialini to‘g‘ri baholash, ekin
yetishtirishni ilmiy asosda rejalashtirish, yangi seleksiya navlarini tanlash va
sog‘lom, yuqori sifatli tuganak materiallarni yetishtirish uchun zarur bo‘lgan eng
muhim bosqichlardan biridir. Mazkur tahlillar orqali nafaqat agrotexnik, balki
oziqaviy, farmakologik va ekologik jihatdan ham samarali foydalanish
imkoniyatlari kengayadi.
28

III BOB. YER NOKI O‘SIMLIGINI LABORATORIYA SHAROITIDA
TAHLIL QILISH
3.1. Topinambur o‘simligining turlari va selektsiyasi
Topinambur (Helianthus tuberosus) o‘simligi butun dunyo bo‘ylab keng
tarqalgan va turli ekologik sharoitlarda muvaffaqiyatli o‘sadi. Bu o‘simlik asosan
ikki turga bo‘linadi: gullovchi va ildizli. Gullovchi turlar asosan agrar sanoat uchun
hosil olishda muhim bo‘lsa, ildizli turlar oziq-ovqat sanoatida keng qo‘llaniladi.
Topinamburning turlari va selektsiyasi uning ekotizimlaridagi muhim ekologik
rolini aniqlashda, shuningdek, uning ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda
asosiy o‘rin tutadi. Bu o‘simlikning turlari va selektsiyasi, albatta, uning hosil olish
jarayonlarini, sifatini va kasalliklarga chidamliligini yaxshilashga yordam beradi.
Topinambur o‘simligining turli turlari va selektsiyasi haqida batafsilroq gaplashsak,
bu jarayonlar uning samarali yetishtirilishi va sanoatdagi o‘rni haqida to‘liqroq
tasavvurga ega bo‘lish imkonini beradi.
3.1.1-rasm. Topinambur o‘simligining dalasi.
Topinambur o‘simligining turlari orasida gulshab turlar, ko‘pincha
agrotexnik sharoitlarda ekish uchun afzal ko‘riladi. Ushbu turlar o‘rta va yirik hosil
beruvchi o‘simliklar sifatida qo‘llaniladi, chunki ular yuqori darajada o‘sish
29

potentsialiga ega. Gulshab turlari, o‘zining kuchli ildiz tizimi bilan tuproqdan
mineral moddalarni va suvni samarali yutadi. Ular, shuningdek, qishki sovuqlarga
chidamlidir, bu esa ularni sovuq hududlarda ham muvaffaqiyatli ekish imkoniyatini
yaratadi. Ildizli turlar esa asosan oziq-ovqat sanoatida, shuningdek, biokimyoviy
mahsulotlar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Bu turlar, odatda, yuqori miqdorda inulin
moddasini ishlab chiqaradi, bu esa ularni sog‘liqni saqlash sohasida juda qimmatli
qiladi. Inulin, shuningdek, ovqat hazm qilish tizimi uchun foydali bo‘lib, uning
diabetga qarshi foydalari haqida ham ko‘plab tadqiqotlar mavjud.
Topinambur selektsiyasi jarayonida, asosan, o‘simliklar navi va ularning
hosil berish qobiliyati optimallashtiriladi. Bu jarayonda, birinchi navbatda,
topinambur o‘simligining hosil olish darajasini oshirishga qaratilgan selektsiya
amalga oshiriladi. Selektsion jarayonlar o‘zida genetik o‘zgarishlarni o‘rganish,
o‘simliklarning o‘zgartirilgan xususiyatlarini sinash, shuningdek, ularning iqlim
sharoitlariga moslashuvini ta’minlashni o‘z ichiga oladi. Xususan, yuqori hosil
beruvchi turlarni yaratish uchun ular genetik jihatdan yaxshilanadi va ayrim
holatlarda ularni transgenik usullar yordamida o‘zgartirish mumkin. Bu orqali
o‘simliklarning chidamliligini oshirish, o‘sish tezligini ta’minlash va kasalliklarga
qarshi barqarorligini yaxshilash mumkin bo‘ladi.
Topinamburning selektsiyasi jarayonida ekotizimlarga moslashgan navlar
ishlab chiqiladi. Shuningdek, topinambur o‘simliklarining ekotizimlarga qarshi
chidamliligi, kasalliklarga qarshi immuniteti va iqlim o‘zgarishlariga
moslashuvchanligi selektsion jarayonlarda muhim ahamiyatga ega. O‘simliklarni
seleksiya qilishda, iqlim sharoitlariga mos keladigan va iqlim o‘zgarishlariga
chidamli navlarni tanlash zarur. Shu bilan birga, topinambur o‘simliklarini
ekishdan oldin, tuproq tahlili, namlik miqdori va iqlim o‘zgarishlarini hisobga olish
ham muhim ahamiyatga ega.
Topinambur selektsiyasida yangi avlod o‘simliklarni ishlab chiqish, yuqori
sifatli mahsulot olish uchun o‘simliklarning genetik tarkibini o‘zgartirishda
30

biotexnologik metodlardan foydalanish keng tarqalgan. Bu metodlar yordamida,
topinambur o‘simligining ildizlarining inulin miqdorini oshirish, ularning yillik
hosil berishini yaxshilash, shuningdek, iqlim o‘zgarishlariga qarshi chidamliligini
ta’minlash mumkin. Bu usullar, o‘simliklarning kasalliklarga chidamliligini
oshirishda, shuningdek, resurslardan samarali foydalanishda muhim rol o‘ynaydi.
Topinambur selektsiyasi jarayonida, ekotizimlarning va tuproq
sharoitlarining ahamiyatini inobatga olish orqali, optimal o‘sish sharoitlari
yaratilib, o‘simliklarning hosil olish qobiliyati yaxshilanadi. Selektsion ishlarda
foydali xususiyatlarni yaxshilash uchun topinambur o‘simligining genetik va
ekologik tahlilini chuqur o‘rganish zarur. Bunda, o‘simliklar va ularning
ekotizimdagi o‘rnini o‘rganish, iqlim va tuproq sharoitlariga moslashgan optimal
navlarni yaratish imkonini beradi. Bu esa o‘z navbatida topinambur o‘simliklarini
qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat sanoatida samarali va ekologik toza foydalanish
imkonini yaratadi.
3.2. Topinambur o‘simligining ekotizimlarga ta’siri
Topinambur o‘simligi, ekologik jihatdan, ko‘plab ijobiy xususiyatlarga ega
bo‘lib, uning ekotizimlarga ta’siri nafaqat o‘simliklarning o‘ziga, balki butun
ekotizimlarning barqarorligini ta’minlashga ham yordam beradi. Topinambur
o‘simligi o‘zining o‘simliklar va tuproq bilan o‘zaro aloqalari orqali ekologik
muvozanatni saqlashga hissa qo‘shadi. Shu bilan birga, uning o‘sishi va rivojlanishi
ekologik jihatdan samarali va yaxshi o‘zgartirilgan sharoitlarda amalga oshirilishi
kerak. Topinambur o‘simligining ekotizimlarga ta’sirini tahlil qilishda, uning
tuproqdagi mineral moddalar, suv va o‘simliklar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirini hisobga
olish zarur.
Topinambur o‘simligi tuproqni mustahkamlashda katta ahamiyatga ega.
Uning ildiz tizimi kuchli va keng tarqalgan bo‘lib, tuproqni eroziyaga qarshi
himoya qiladi va tuproqni mexanik jihatdan mustahkamlaydi. Bu, ayniqsa, tog‘li va
31

qumsimon yerlar uchun muhimdir, chunki topinambur o‘simligi bu yerlar uchun
samarali ekin hisoblanadi. Uning ildiz tizimi tuproqda namlik va ozuqa moddalari
bilan samarali ta’minlashni ta’minlaydi, bu esa boshqa o‘simliklar uchun ham
qulay sharoitlar yaratadi. Shuningdek, topinambur o‘simligining ildizlari tuproqda
mineral moddalarning almashinuvi jarayonlariga yordam beradi, bu esa tuproq
unumdorligini oshirishga imkon beradi.
Topinambur o‘simligi o‘zining biologik diversifikatsiyasini ta’minlash orqali
ham ekotizimlarga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu o‘simlik, odatda, boshqa o‘simliklar
bilan raqobatlashmasdan, ularga yordam beruvchi o‘simlik sifatida rivojlanadi.
Masalan, topinambur o‘simligining ildizlari yuqori miqdordagi inulin moddasini
ishlab chiqaradi, bu esa tuproqni foydali mikroorganizmlar bilan boyitadi. Bu
jarayon mikrobiologik faoliyatni kuchaytiradi, tuproqning biologik faoliyatini
oshiradi va boshqa o‘simliklarning o‘sishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Buning
natijasida, topinambur ekilgan maydonlar, tuproq unumdorligi va uning biologik
boyligi nuqtai nazaridan yaxshilanadi.
Topinambur o‘simligi, shuningdek, o‘simliklarning o‘sish va rivojlanish
jarayonlarida iqlim o‘zgarishlariga chidamliligini ta’minlaydi. Bu o‘simlik iqlim
sharoitlari o‘zgarishi bilan bog‘liq qiyinchiliklarga nisbatan chidamli bo‘lib, yuqori
harorat va kam suvli sharoitlarda ham yaxshi o‘sadi. Topinamburning yuqori
darajadagi qurg‘oqchilikka chidamliligi uni qishloq xo‘jaligi uchun yangi iqlim
sharoitlariga moslashtirish imkoniyatini yaratadi. Ayniqsa, qurg‘oqchil hududlarda
topinambur o‘simligi yordamida qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish samaradorligini
oshirish mumkin bo‘ladi. Shu bilan birga, topinambur tuproqda suvni samarali
saqlaydi va boshqa o‘simliklar uchun namlikni ta’minlaydi, bu esa ekologik
muvozanatni saqlashga yordam beradi.
Topinamburning ekotizimlarga ta’siri, shuningdek, uning ijtimoiy va
iqtisodiy jihatlarini ham o‘z ichiga oladi. Oziq-ovqat sanoatida uning ildizlari,
ayniqsa, inulin ishlab chiqarishda keng qo‘llaniladi. Inulin, shuningdek, diabetga
32

qarshi dorilarni ishlab chiqarishda qo‘llaniladi, bu esa sog‘liqni saqlash sohasida
topinamburning ahamiyatini yanada oshiradi. Ekotizimlar nuqtai nazaridan,
topinambur o‘simligining ishlab chiqarish imkoniyatlari, uning biogaz ishlab
chiqarishdagi roli va o‘simliklardan qayta ishlangan mahsulotlar (masalan, o‘g‘it va
hayvonlar uchun yem) ekologik barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
Bundan tashqari, topinambur o‘simligi bioenergiya ishlab chiqarish sohasida ham
keng qo‘llaniladi, bu esa uning yangi energiya manbai sifatida ekologik
barqarorlikka hissa qo‘shishini ta’minlaydi.
Shuningdek, topinambur o‘simligi turli ekotizimlarga moslashganligi sababli,
u o‘rmon va qishloq joylarida muvaffaqiyatli o‘sadi va atrof-muhitga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Ekologik jihatdan, topinambur o‘simligi uning ekotizimlarga qo‘shgan
hissasi orqali turli landshaftlarda erlarni qayta tiklashga yordam beradi.
O‘simlikning kuchli ildiz tizimi tuproqni saqlashga va eroziyani oldini olishga
yordam beradi, shu bilan birga, biologik xilma-xillikni oshiradi va boshqa
o‘simliklar bilan uyg‘unlikda o‘sish imkoniyatini yaratadi.
Bundan tashqari, topinambur o‘simligi o‘zining yuqori samarali fotosintez
jarayoni bilan ham ekologik barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi. Uning
fotosintez faolligi, atmosferadagi karbondioksid miqdorini kamaytirish va iqlim
o‘zgarishlariga qarshi kurashishda muhim rol o‘ynaydi. Topinambur o‘simligi,
shuningdek, boshqa o‘simliklar bilan o‘zaro simbiozda bo‘lib, turli xil
mikroorganizmlar bilan birgalikda tuproqni boyitadi va ekologik tizimlarni yanada
barqaror qiladi.
Shunday qilib, topinambur o‘simligining ekotizimlarga ta’siri juda keng
qamrovli bo‘lib, uning tuproqni mustahkamlashdan tortib, biologik xilma-xillikni
oshirish, iqlim o‘zgarishlariga qarshi chidamlilikni ta’minlash va bioenergiya ishlab
chiqarishda muhim rol o‘ynashigacha bo‘lgan ko‘plab jihatlarni o‘z ichiga oladi.
Bu o‘simlikning ekologik va iqtisodiy ahamiyati kundan-kunga oshib bormoqda va
33

uning keng ko‘lamda ekilishi va ishlatilishi global miqyosda ekologik barqarorlikni
ta’minlashda yordam beradi.
3.3. Topinambur o‘simligini samarali ishlab chiqarish va agroekologik
tizimlarda qo‘llash
Topinambur o‘simligini agroekologik tizimlarda samarali ishlab chiqarish va
qo‘llash ko‘plab ijobiy xususiyatlarga ega bo‘lib, u ekologik barqarorlikni
ta’minlashga, tuproq unumdorligini oshirishga, shuningdek, iqtisodiy jihatdan
foydalidir. Ushbu o‘simlik o‘zining qurg‘oqchilikka chidamliligi, yuqori ozuqa
qiymati va ekologik moslashuvchanligi bilan ajralib turadi. Topinambur,
shuningdek, turli agroekologik tizimlarda samarali o‘sadi va ko‘plab qishloq
xo‘jaligi jarayonlarini optimallashtirishda yordam beradi.
Topinambur o‘simligi tuproqni boyitish va uning strukturasini yaxshilashda
muhim rol o‘ynaydi. Bu o‘simlikning ildiz tizimi tuproqning chuqur qatlamlariga
kirib, oziq moddalarni samarali tarzda so‘rib olishga imkon beradi. Shuningdek,
topinambur tuproqdagi suv balansini saqlaydi, chunki uning ildizlari suvni yaxshi
saqlaydi va tuproqning qurg‘oqchil sharoitlarda ham suv ta’minotini
barqarorlashtiradi. Bu xususiyat topinamburni qurg‘oqchil hududlarda, ayniqsa,
yuqori harorat va kam suvli sharoitlarda ekish uchun juda mos qiladi.
Topinambur o‘simligi, shuningdek, tuproqning biologik faoliyatini oshiradi.
Uning ildizlari mikroorganizmlar uchun qulay sharoitlar yaratadi va tuproqdagi
azot, fosfor kabi ozuqa moddalarining almashinishini tezlashtiradi. Bu, o‘z
navbatida, tuproqning unumdorligini oshiradi va boshqa o‘simliklar uchun ham
qulay o‘sish sharoitlarini yaratadi. Shuningdek, topinambur o‘simligi o‘zining
yuqori mahsuldorligi bilan tanilgan bo‘lib, yuqori ozuqa qiymati bilan fermerlar
uchun foydali ekin sifatida ko‘riladi. Uning ildizlari oziq-ovqat sanoatida,
shuningdek, bioenergiya ishlab chiqarishda ham keng qo‘llaniladi.
34

Topinambur o‘simligining samarali ishlab chiqarilishi va agroekologik
tizimlarda qo‘llanishi, shu bilan birga, uning turli xil landshaftlarda va iqlim
sharoitlarida o‘sishiga imkon beradi. Bu o‘simlikning ko‘p tomonlama foydalari,
shu jumladan uning tuproqni mustahkamlash va eroziya jarayonlarini
kamaytirishdagi roli, uning ekologik muvozanatni saqlashdagi ahamiyatini yanada
oshiradi. Shuningdek, topinambur o‘simligi boshqa qishloq xo‘jaligi ekinlari bilan
simbiotik aloqalar o‘rnatib, birgalikda yaxshi o‘sish sharoitlarini yaratadi.
3.3.1- rasm . 2012 йил топинамбурни “Мўжиза” навининг бирламчи
уруғчилик даласи
Topinambur o‘simligi o‘zining ozuqa qiymati, bioenergiya ishlab
chiqarishdagi imkoniyatlari va tuproqni mustahkamlashdagi roli bilan o‘zining
agroekologik tizimlarda ahamiyatini yanada oshiradi. Shuningdek, u iqlim
o‘zgarishlariga moslashuvchanligi, yuqori samarali fotosintez jarayoni va tuproq
unumdorligini oshirishi bilan global qishloq xo‘jaligi tizimlarida muhim o‘rin
tutadi. Topinambur o‘simligining keng qo‘llanishi, ayniqsa, ekologik barqarorlikni
ta’minlash va qishloq xo‘jalik resurslarini samarali boshqarishda foydalidir.
Shunday qilib, topinambur o‘simligini agroekologik tizimlarda qo‘llash
nafaqat ekologik jihatdan foydalidir, balki uning iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyati
35

ham katta. Bu o‘simlikni samarali ishlatish qishloq xo‘jaligi tizimlarining
barqarorligini ta’minlash, tuproq unumdorligini oshirish va iqlim o‘zgarishlariga
moslashishni osonlashtirishga yordam beradi. Topinambur o‘simligini ko‘proq
ekish va uning resurslarini yanada samarali ishlatish qishloq xo‘jaligi sohasining
kelajakdagi rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. 1
1
Ro‘zimov, K. B. (2021). Topinambur o‘simligi va bioenergiya. Nukus: Nukus universiteti nashriyoti.
36

XULOSA
Yer noki, yoki Topinambur (Helianthus tuberosus), o‘zining ko‘plab
ekologik, iqtisodiy va agronomik afzalliklari bilan yuqori salohiyatga ega bo‘lgan
o‘simliklardan biridir. Ushbu o‘simlikning ko‘plab foydali jihatlari, shu jumladan,
tuproq unumdorligini oshirish, eroziya jarayonlarini kamaytirish, suv balansini
saqlash va qurg‘oqchil sharoitlarda muvaffaqiyatli o‘sishi, uni ekologik
barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydigan ekin sifatida ko‘rsatadi.
Topinamburning yuqori mahsuldorligi, ozuqa qiymati, va boshqa ko‘plab foydalari
uni qishloq xo‘jalik tizimlarida keng qo‘llanilishiga sabab bo‘ladi.
Topinambur o‘simligining ildiz tizimi tuproqning fizika-kimyoviy va
biologik xususiyatlarini yaxshilaydi. Ildizlar tuproqni boyitib, uning strukturasini
mustahkamlaydi va suvni yaxshi saqlashga yordam beradi. Bu xususiyat, ayniqsa,
qurg‘oqchil hududlar va iqlim o‘zgarishi ta’sirida bo‘lishi mumkin bo‘lgan
hududlarda juda muhimdir. Shuningdek, topinambur tuproqda mavjud
mikroorganizmlar bilan simbiotik aloqada bo‘lib, ular orqali tuproqning azot va
boshqa ozuqa moddalarini samarali ishlatadi. Natijada, tuproqning biologik
faoliyatini oshiradi va unumdorlikni saqlashga yordam beradi. Ushbu o‘simlikning
ildizlari tuproqdagi xususiyatlarni, jumladan, pH darajasini va ozuqa moddalarining
darajasini muvozanatlashga yordam beradi.
Topinambur o‘simligini ekish va undan foydalanishning boshqa bir muhim
jihati - bu o‘simlikning oziq-ovqat sanoatidagi o‘rni. Topinambur, ayniqsa, qandli
diabet kasalligini davolashda foydalidir, chunki u fruktoza va inulin moddalari
bilan boy. Inulin, xususan, tananing insulin ishlatish qobiliyatini yaxshilashga
yordam beradi va qand miqdorini nazorat qilishda muhim rol o‘ynaydi.
Shuningdek, topinambur, kartoshkaga o‘xshab, yuqori energiya va ozuqa qiymatiga
ega, ammo undan farqli o‘laroq, u kaloriyalarning kamayishi va sog‘lom parhez
uchun ideal hisoblanadi. Boshqa tomondan, topinamburdan bioenergiya ishlab
chiqarish ham mumkin, chunki uning o‘sish jarayoni ko‘plab biomassalarni ishlab
37

chiqaradi. Bu xususiyat uni ekologik toza energiya ishlab chiqarish uchun qulay
manba sifatida ko‘rsatadi.
Topinambur o‘simligini o‘z agroekologik tizimlariga mos ravishda qo‘llash,
shuningdek, tuproqni eroziyadan himoya qilishda, uning barqarorligini
ta’minlashda va qisqa muddatda o‘zgaruvchan iqlim sharoitlariga moslashishda
samarali ekanligini ko‘rsatadi. Bu o‘simlik iqlim o‘zgarishlariga chidamli va uning
ekish sharoitlari turli hududlar va tuproq turlariga mos keladi. Agar ekilgan
maydonlar to‘g‘ri tanlansa, topinambur o‘zining yuqori mahsuldorligini
ta’minlaydi va boshqa ekinlar bilan muvaffaqiyatli qishloq xo‘jaligi tizimlarida
birgalikda ishlab chiqarish imkonini beradi. Topinambur shuningdek, organik
qishloq xo‘jaligida ham qo‘llanishi mumkin, chunki uning o‘ziga xos xususiyatlari
tuproqni kimyoviy moddalar bilan ifloslanishdan himoya qiladi va uning biologik
faoliyatini oshiradi.
Shu bilan birga, topinambur o‘simligining salohiyati hali to‘liq
o‘rganilmagan. Biroq, bu o‘simlikning tuproqni boyitish, suv resurslarini samarali
boshqarish va o‘simliklarning boshqa ekinlarga bo‘lgan ijobiy ta’sirlarini ko‘rsatish
orqali, kelajakda uning agroekologik tizimlarda qo‘llanilishi yanada kengayishi
mumkin. Ayniqsa, qishloq xo‘jaligida barqaror tizimlarni rivojlantirishda
topinambur o‘simligining o‘rni juda katta.
Umuman olganda, topinambur o‘simligi ekologik barqarorlikni saqlashda,
tuproq unumdorligini oshirishda va qishloq xo‘jaligida resurslarni samarali
boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Uning oziq-ovqat va bioenergiya ishlab
chiqarishdagi imkoniyatlari, shuningdek, qurg‘oqchil va iqlim o‘zgarishlariga
chidamli xususiyatlari uni qishloq xo‘jaligi sohasida keng qo‘llaniladigan, istiqbolli
ekinlarga aylantiradi. Topinambur o‘simligini kengaytirilgan va samarali qo‘llash,
shu bilan birga, uning resurslarini oqilona boshqarish qishloq xo‘jaligi va
agroekologik tizimlarning barqaror rivojlanishiga hissa qo`shmoqda.
38

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Abdullaeva, S. A., & Ismoilov, K. F. (2017). Qishloq xo‘jaligida ekinlar
va ularning bioenergetik salohiyati. Toshkent: Qishloq xo‘jaligi nashriyoti.
2. Alimov, R. S., & Karimov, A. (2018). Agroekologiya: Teoriya va
amaliyot. Toshkent: O‘zbekiston fanlar akademiyasi nashriyoti.
3. Bobojonov, I. T., & Xo‘jaev, B. B. (2020). O‘simliklarni ekish va o‘sish
sharoitlari. Buxoro: Buxoro universiteti nashriyoti.
4. Ganiev, T. G. (2016). Topinambur o‘simligi va uning agronomik
xususiyatlari. Samarqand: Samarqand universiteti nashriyoti.
5. G‘ulomov, M. S. (2019). Topinamburning tuproq unumdorligini
oshirishdagi roli. Toshkent: O‘zbekiston agrosanoat nashriyoti.
6. Ismoilov, K. M., & Salimov, F. K. (2017). Qishloq xo‘jaligi tizimida
ekologik muvozanatni saqlash. Toshkent: O‘zbekiston ilmiy nashriyoti.
7. Jumaev, B. I. (2015). Bioenergiya va bioyoqilg‘i ishlab chiqarishda
o‘simliklarning o‘rni. Toshkent: O‘zbekiston energetika nashriyoti.
8. Karimov, A. (2020). Topinambur va uning qishloq xo‘jaligida
qo‘llanilishi. Tashkent: Agrosanoat nashriyoti.
9. Mirzaev, B. S. (2014). O‘simliklar va ularning ekologik talablari.
Toshkent: Qishloq xo‘jaligi ilmiy markazi nashriyoti.
10. Nig‘matov, S. D., & Toshpulatov, A. T. (2017). O‘simliklar
biotexnologiyasi. Toshkent: Fan va texnologiya nashriyoti.
11. Rasulov, M. U., & Xudoyberganov, A. S. (2019). Qishloq xo‘jaligida
o‘simliklar turini tanlash va qo‘llashning ilmiy asoslari. Toshkent: Qishloq xo‘jaligi
nashriyoti.
12. Ro‘zimov, K. B. (2021). Topinambur o‘simligi va bioenergiya. Nukus:
Nukus universiteti nashriyoti.
13. Shamsiev, N. G. (2016). Oziq-ovqat sanoatida o‘simliklarning
qo‘llanilishi. Toshkent: Qishloq xo‘jaligi nashriyoti.
39

14. Tursunov, A. S., & Muhammadiev, S. (2018). Topinambur va uning
bioenergiya sifatida qo‘llanilishi. Toshkent: Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish
nashriyoti.
15. Yuldashev, M. M. (2015). Qishloq xo‘jaligida o‘simliklar va tuproq
unumdorligi. Toshkent: O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi nashriyoti.
Qo‘shimcha adabiyotlar va internet manbalari:
AgroEcology.org - Topinambur va boshqa o‘simliklar haqida ekologik
tadqiqotlar va tavsiyalar. https://www.agroecology.org
FAO.org - BMTning Oziq-ovqat va Qishloq Xo‘jaligi Tashkiloti saytida
topinambur va boshqa o‘simliklar bilan bog‘liq maqolalar va hisobotlar.
http://www.fao.org
ResearchGate.net - Topinambur o‘simligi bilan bog‘liq ilmiy maqolalar va
tadqiqotlar. https://www.researchgate.net
ScienceDirect.com - Topinamburning biologik va agronomik xususiyatlari
haqida maqolalar va tadqiqotlar. https://www.sciencedirect.com
EBSCOhost.com - Qishloq xo‘jaligi va bioenergiya bo‘yicha ilmiy manbalar.
https://www.ebscohost.com
40

Yer noki, (Topinambur) - Helianthus tuberosus o'simligi tuganagini laboratoriya tahlili

Sotib olish