Volvoksnamolar - volvocales va uning asosiy vakillari. Tuzilishi va koʻpayishi - Botanika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	907.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Botanika

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 14 Oktyabr 2024

22 Sotish

Volvoksnamolar - volvocales va uning asosiy vakillari. Tuzilishi va koʻpayishi

Sotib olish

Mundarija
Kirish………………………………………………………………………………2
I BOB. VOLVOKSNAMOLAR (VOLVOCALES) TARTIBI VA UNING
ASOSIY VAKILLARI…………………………………………………………….4
1.1. Volvocales tartibining umumiy tavsifi…………………………………………4
1.2. Volvoksnamolarning asosiy vakillari: Volvoks, Gonium,
Pandorina………….10
II BOB. VOLVOKSNAMOLARNING TUZILISHI VA
KO‘PAYISHI……….20
2.1. Volvoksnamolarning morfologik va hujayraviy
tuzilishi……………………..20
2.2. Volvoksnamolarning ko‘payish usullari va hayot davri………………………
23
Xulosa…………………………………………………………………………….29
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………31
1

Kirish
Tabiatda yashovchi bir hujayrali va ko‘p hujayrali organizmlar hayot tsiklida
muhim o‘rin tutadi. Ular orasida yashil suv o‘tlari (xlorofitlar) sinfiga mansub
Volvokal (Volvocales) tartibiga kiruvchi organizmlar biologik xilma-xilligi,
tuzilma soddaligi bilan ajralib turadi. Ayniqsa, bu guruh vakillaridan bo‘lgan
Volvoks (Volvox), Eudorina, Pandorina va Gonium kabi organizmlar ko‘p
hujayralilikka o‘tishdagi oraliq bosqichni ifodalaydi.
Volvoksnamolar sodda ko‘p hujayrali tuzilishga ega bo‘lib, ular simmetrik
to‘plam holida yashaydi. Ularning hayot tsikli, harakatlanish usuli, hujayralarning
differensiallanishi va jinsiy hamda jinsiy bo‘lmagan ko‘payish jarayonlari
biologiyada muhim o‘rganish obyektlaridan biridir. Shu boisdan ham ularning
tuzilishi va hayot faoliyati biologik fanlar, ayniqsa, evolyutsion biologiya va
sitologiya sohalarida dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi.
Mazkur kurs ishida Volvokal tartibiga mansub organizmlarning umumiy
tasnifi, asosiy vakillari, ularning morfologik va fiziologik xususiyatlari,
shuningdek ko‘payish jarayonlari keng yoritiladi.
Kurs ishi Metodi:
Tahlil (analiz) metodi – Volvokal organizmlarning morfologik va fiziologik
xususiyatlarini o‘rganishda;
Taqqoslash metodi – turli volvoksnamolar turlarining o‘zaro farqlarini
aniqlashda;
Tavsifiy metod – organizmlarning tuzilishi va yashash tarzi haqida batafsil
tavsif berishda;
Ilmiy adabiyotlarni o‘rganish va umumlashtirish metodi – ilgari o‘rganilgan
manbalarni tahlil qilish orqali mavzuni chuqur yoritishda.
2

Kurs ishining maqsadi – Volvokal organizmlarning biologik tuzilishi,
turlari va ko‘payish usullarini o‘rganish orqali ularning evolyutsion va ekologik
ahamiyatini ochib berish.
Kurs ishining vazifalari:
- Volvokal tartibiga kiruvchi organizmlar tasnifini o‘rganish;
- Ularning asosiy vakillari morfologiyasi va yashash muhitini aniqlash;
- Volvoksnamolarning tuzilishi va ko‘payish turlarini tahlil qilish;
- Volvokal organizmlarning biologik va ekologik ahamiyatini ko‘rsatish.
Kurs ishining predmeti — Volvokal tartibiga mansub ko‘p hujayrali suv
o‘tlari, xususan Volvoks (Volvox) va uning yaqin vakillarining tuzilishi, yashash
tarzi va ko‘payish jarayonlarini biologik jihatdan o‘rganish hisoblanadi.
Kurs ishining obyekti — Volvokal (Volvocales) tartibiga mansub suv
o‘tlari, jumladan Volvox, Eudorina, Pandorina va Gonium jinslariga kiruvchi
vakillar hisoblanadi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta Bob va 4 ta
qisim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
3

I BOB. VOLVOKSNAMOLAR (VOLVOCALES) TARTIBI VA UNING
ASOSIY VAKILLARI
1.1. Volvocales tartibining umumiy tavsifi
Volvocales — yashil suv o‘tlari (Chlorophyta) bo‘limiga 1
, Chlorophyceae
sinfiga mansub bir qancha ko‘p hujayrali va kolonial organizmlarni o‘z ichiga
oluvchi tartibdir. Bu tartibga kiruvchi organizmlar asosan chuchuk suv havzalarida,
ayrim hollarda esa nam tuproqlarda uchraydi. Ular kolonial hayot tarziga ega
bo‘lib, har bir koloniya bir necha yoki minglab hujayralardan iborat bo‘lishi
mumkin(1.1.1-rasm).
Volvocales vakillari sferik, ya'ni sharsimon shakldagi koloniyalar hosil
qiladi. Har bir hujayra ikki flagellaga ega bo‘lib, bu flagellalar sinxron harakat
orqali koloniyaning suvda erkin harakatlanishiga yordam beradi. Koloniyaning
ichki qismida hujayralar plazmodesmata (sitoplazmatik ko‘priklar) orqali
bog‘langan bo‘lib, bu ularning birgalikdagi faoliyatini ta'minlaydi.
1
UzMU Biologiya fakulteti o‘quv-uslubiy qo‘llanmasi. (2022). Algologiya laboratoriya mashg‘ulotlari uchun
metodik qo‘llanma. — Toshkent: UzMU nashriyoti.
4

1.1.1-rasm. Volvoks
Suv o’tlar dunyochasi - sodda tuzilgan, asosan, suvli muhitda o sadiganʻ
o’simliklar olamini o’z cha oladi. Suv o’tlar bir hujayrali mikroskopik kattalikdagi
koloniya bo lib yashaydigan, ko p hujayrali va uzunligi 60 m gacha bo lgan
ʻ ʻ ʻ
turlarni o z ichiga oladi. Ayrim turlarida to qimalar rivojlangan. Tanasining
ʻ ʻ
hujayralari ixtisoslashmagan, o tkazuvchi to qimalari rivojlanmagan. Rizoidlari
ʻ ʻ
substratga yopishish uchun xizmat qiladi. Ko k-yashil va proxlorofit Suv o’tlar —
ʻ
prokariotlar, ularni odatda, mustaqil guruh sifatida sianobakteriyalarga,
evglenasimon Suv o’tlarni ko pincha bir hujayrali hayvonlarga (xivchini bo lishi,
ʻ ʻ
ayrim turlarining golozoy oziqlanishi tufayli) kiritiladi. Eukariot suv o’tlar
hujayrasi xloroplastlari (xromatoforlari)da pirenoid, harakatchan suv o’tkarida
xivchin, ba zan ko zcha, qisqaruvchi vakuola bo ladi. Ko pchiligi avtotrof, bir
ʼ ʻ ʻ ʻ
qancha turlari geterotrof va golozoy oziqlanadi. Suv o’tlarning bir qismi geterotrof,
jumladan, parazit oziqlanishga o tgan. Vegetativ, jinssiz va jinsiy (gologamiya,
ʻ
izogamiya, anizogamiya, oogamiya) ko payadi. Suv o’tlar zoosporalar hosil qilib
ʻ
ko payishi bilan yuksak o simliklardan farq qiladi.
ʻ ʻ
Biokimyoviy xususiyati (pigmenti, hujayra qobig i tarkibi, zaxira oziq
ʻ
moddalar xili)ga va hujayrasining submikroskopik tuzilishiga binoan, suv o’tlar 10
5

bo lim; ko kyashil, qizil, tillarang, diatom, dinofit, qo ng ir, sariq-yashil,ʻ ʻ ʻ ʻ
evglenasimon, yashil, xarasimonlarga ajratiladi. 41000 dan ortiq turi ma lum.
ʼ
Dengizlarda qirg oqdan boshlab 200 m gacha va undan ham chuqurroqda, chuchuk
ʻ
va o ta sho rlangan suv havzalari, qaynoq buloqlarda, tuproqda, jumladan, tog va
ʻ ʻ ʻ
dashtlarda uchraydi. Xivchinga ega bo lgan suv o’tlar 2 guruhga bo linadi: a
ʻ ʻ
xlorofillga va v xlorofillga ega bo lgan yashil suv o’tlar (evglenasimonlar, yashil
ʻ
suv o’tlar, harasimonlar) hamda v xlorofillsiz, lekin ko pincha s xlorofillga ega
ʻ
bo lgan sariq-qo ng ir suv o’tlar (tillarang, diatom, sariqyashil suv o’tlar). Suv
ʻ ʻ ʻ
o’tlarning har xil bo limlari turli xil bir xujayrali organizmlardan mustaqil holda
ʻ
kelib chiqqanligi taxmin qilinadi.
Suv o’tlar biosferada organik moddalarni ilk bor hosil qiluvchi organizmlar
sifatida juda katta ahamiyatga ega; okeanlarda suv o’tlar biomassasi 1,7 mlrd. t ga
yaqin (1 yilda 550,2 mlrd. t). Yer atmosferasida erkin kislorodning paydo bo lishi
ʻ
ham ular bilan bog liq. Suv o’tlar eng qadimgi organizmlar bo lib, ulardan boshqa
ʻ ʻ
o simliklar kelib chiqqan. Ko pchilik bir hujayrali suv o’tlar zamburug lar bilan
ʻ ʻ ʻ
simbioz yashashi tufayli lishayniklar hosil bo lgan Suv o’tlarning Yer yuzidagi
ʻ
geokimyoviy ahamiyati kalsiy va kremniyning tabiatda aylanishi bilan bog liq.
ʻ
Yirik suv o’tlar ovqat uchun ishlatiladi, chorva ozig i sifatida qo llanadi va
ʻ ʻ
tibbiyotda alginatlar, yod va mikrobiologiya sanoati uchun zarur bo lgan agar-agar
ʻ
olinadi. Laminariya, makrotsista, porfira va boshqa dengiz suv o’tlari dengizlarda
maxsus ko paytiriladi. Ko pchilik suv o’tlardan oqova suvlarni biologik tozalash
ʻ ʻ
va suv havzalarining ifloslanishini aniqlashda bioindikator sifatida foydalaniladi.
Suv o’tlarni o rganuvchi fan — algologiya deyiladi.
ʻ
Volvokssimonlar (Volvocophyceae) — yashil suv o tlari sinfi. Yakka hujayra
ʻ
(donaliyella, xlamidomonada) yoki koloniya (volvoks, pandorina, eudofina) bo lib
ʻ
o sadi, o suv davrida harakatchan. Hujayrasida kosasimon pirenoidli xloroplast,
ʻ ʻ
qizil "ko zcha", qisqaruvchi vakuol, 2 (ba zan 4,8) ta xivchin bo ladi. Yakka
ʻ ʼ ʻ
hujayra volvoks qattiq qobiqsiz. Volvoks bo yiga bo linish orqali, qobiqli volvoks
ʻ ʻ
zoosporalar hosil qilish orqali jinssiz ko payadi. Koloniyali volvoksning jinssiz
ʻ
ko payishi zoosporalarning koloniya ichida yana qo shilib, yangi koloniya hosil
ʻ ʻ
6

qilishi orqali sodir bo ladi. Jinsiy ko payish geologamiya, izogamiya,ʻ ʻ
geterogamiya yoki oogamiya tarzida ro y beradi. Asosan oqmaydigan chuchuk
ʻ
suvlarda, qisman tuproqda uchraydi. Qulay sharoitda juda tez ko payib suvning
ʻ
"gullashi"ga sabab bo ladi.
ʻ Bir necha yuz turi ma lum. ʼ
Ushbu tartib vakillari fotosintez orqali oziqlanadi, ya'ni ular xloroplastlar
orqali yorug‘lik energiyasini kimyoviy energiyaga aylantirib, organik moddalar
sintez qiladi. Volvocales organizmlari ko‘p hujayralilikning dastlabki bosqichlarini
namoyon qiluvchi model organizmlar sifatida biologiyada katta ahamiyatga ega.
Volvocales tartibining asosiy vakillari:
- Gonium
- Pandorina
- Eudorina
- Volvox
Bu organizmlar evolyutsion rivojlanish zanjirida hujayralarning
differensiallanishi, ko‘p hujayralilik va jinsiy ko‘payishning shakllanish
bosqichlarini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, ularning oddiy
tuzilishga ega bo‘lishi sababli, ular laboratoriya sharoitida ham keng tadqiq
qilinadi.
Volvoksnamolar (Volvocales) o‘zining kolonial va ko‘p hujayrali yashil suv
o‘tlari vakillari bilan ajralib turadi. Ular sistematik jihatdan quyidagi tasnifga
mansub 2
:
Domen: Eukaryota
Sho‘ba (Bo‘lim): Chlorophyta (Yashil suv o‘tlari)
Sinfi: Chlorophyceae
Tartibi: Volvocales
Oilasiga kiruvchi asosiy avlodlar: Gonium, Pandorina, Eudorina, Volvox
Volvocales tartibi o‘z ichiga bir hujayrali, oddiy kolonial va murakkab ko‘p
hujayrali organizmlarni oladi. Evolyutsion jihatdan bu tartib hujayralarning
2
Kirk, D. L. (2018). Volvox: A Search for the Molecular and Genetic Origins of Multicellularity and Cellular
Differentiation. — CRC Press.
7

ixtisoslashuvi va kolonial hayot tarziga o‘tish jarayonini aks ettiruvchi muhim
pog‘onani tashkil qiladi.
Masalan, Chlamydomonas avlodi bir hujayrali bo‘lsa, Gonium 4–16
hujayradan iborat oddiy koloniya hosil qiladi. Pandorina va Eudorina esa ko‘proq
hujayrali bo‘lib, ularning koloniyalari sferik shaklda bo‘ladi. Volvox esa eng
rivojlangan vakil bo‘lib, minglab hujayralardan iborat katta koloniyalar hosil
qiladi. Unda somatik va generativ hujayralar ajralib chiqqan bo‘lib, bu ko‘p
hujayralilikning rivojlanishida muhim bosqich hisoblanadi.
Volvoksnamolar sistematik jihatdan organizmlarning bir hujayralilikdan
ko‘p hujayralilikka o‘tishini o‘rganishda model sifatida katta ilmiy ahamiyatga
ega.
Volvokslar (Volvox) va ularning yaqin qarindoshlari evolyutsion biologiyada
muhim model organizmlar sifatida e’tirof etiladi. Ular orqali bir hujayralilikdan
ko‘p hujayralilikka o‘tish, hujayralarning ixtisoslashuvi va organizm ichidagi
funksional bo‘linish jarayonlarini o‘rganish mumkin.
Volvoks evolyutsiyasida kuzatiladigan asosiy xususiyatlar quyidagilardan
iborat:
Kolonial tuzilmaning murakkablashuvi: Volvox oddiy koloniya tuzilmasidan
murakkab va funksional bo‘linishga ega ko‘p hujayrali organizmga o‘tishni
namoyon etadi.
Hujayralar differensiallanishi: Volvox koloniyasida somatik (harakat va
hayot faoliyati uchun javobgar) va generativ (ko‘payishga ixtisoslashgan)
hujayralarning mavjudligi ko‘p hujayralilikning ilk shakllarini anglatadi.
Jinsiy ko‘payishning shakllanishi: Volvoxda izogamiya, anizogamiya va
oogamiya kabi ko‘payish turlari kuzatiladi, bu esa jinsiy reproduksiyaning
rivojlanishini o‘rganish uchun imkon beradi.
Koordinatsiyalashgan harakat: Koloniyadagi flagellali hujayralarning
sinxron harakati organizmlarda hujayralararo muvofiqlashtirishning dastlabki
shakllari haqida ma’lumot beradi.
8

Volvokslar, ayniqsa, biologik evolyutsiya jarayonida ko‘p hujayralilikning
paydo bo‘lishi va bu bilan bog‘liq bo‘lgan genetik nazorat mexanizmlarini
o‘rganishda keng foydalaniladi. Zamonaviy molekulyar biologiya va genomika
usullari orqali Volvoks genomining Chlamydomonas (bir hujayrali qarindoshi)
bilan solishtirilishi ko‘plab muhim evolyutsion farqlarni ochib bergan(1.1.2-rasm).
1.1.2-rasm. Chlamydomonas
Shuning uchun Volvokslar evolyutsion jihatdan nafaqat o‘tish shakli sifatida,
balki hujayraviy ixtisoslashuv, ko‘payish strategiyalari va organizm strukturaviy
murakkablashuvining asosiy misollaridan biri sifatida ham muhim ahamiyat kasb
etadi.
Volvocales tartibi o‘z ichiga bir hujayrali, kolonial va ko‘p hujayrali yashil
suv o‘tlari avlodlarini oladi. Ular orasida evolyutsion taraqqiyot bosqichlarini aks
ettiruvchi bir qator asosiy avlodlar mavjud. Ushbu avlodlar orasida
Chlamydomonas, Gonium, Pandorina, Eudorina va Volvox eng yaxshi o‘rganilgan
va ilmiy ahamiyatga ega hisoblanadi.
9

1. Chlamydomonas
Bir hujayrali organizm bo‘lib, ikki flagellaga ega.
Mustaqil harakatlana oladi, fotosintez qiladi.
Aseksual va jinsiy ko‘payishga qodir.
Volvocales guruhining eng oddiy va qadimgi vakili hisoblanadi.
2. Gonium
4, 8 yoki 16 hujayradan iborat tekis koloniya hosil qiladi.
Hujayralar o‘zaro birikkan, lekin ixtisoslashmagan.
Har bir hujayra mustaqil ko‘payish qobiliyatiga ega.
3. Pandorina
Koloniya sferik shaklda bo‘lib, 16 yoki 32 hujayradan iborat.
Hujayralar tashqi qavati orqali yopishgan va sinxron harakatlanadi.
Jinsiy ko‘payish boshlanishi kuzatiladi.
4. Eudorina
Pandorinaga o‘xshash, lekin yirikroq koloniya (32–64 hujayra).
Hujayralar orasida ko‘proq ixtisoslashuv mavjud.
Ba’zi hujayralar faqat ko‘payishga, boshqalari esa harakat va ovqatlanishga
xizmat qiladi.
5. Volvox
Eng rivojlangan avlod bo‘lib, koloniya minglab hujayralardan iborat.
Somatik va generativ hujayralar aniq ajralgan.
Harakat, oziqlanish, va ko‘payish jarayonlari murakkab tizimga ega.
Volvoks koloniya ichida qiz koloniyalar hosil qilib ko‘payadi.
Bu avlodlar orasidagi farqlar bir hujayralilikdan ko‘p hujayralilikka, va
funksional hujayra bo‘linishiga o‘tish jarayonini kuzatish imkonini beradi. Shu
bois ular evolyutsion biologiya, hujayra biologiyasi va rivojlanish biologiyasi
sohalarida muhim o‘rganish obyektlari hisoblanadi 3
.
3
O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi. (2023). Botanika: Alga organizmlar
biologiyasi (darslik). — Toshkent: Oliy ta’lim nashriyoti.
10

1.2. Volvoksnamolarning asosiy vakillari: Volvoks, Gonium, Pandorina
Volvoks — Volvocales tartibining eng rivojlangan va ko‘p hujayrali
vakillaridan biridir. Ularning koloniyasi sferik shaklda bo‘lib, yuzlab yoki minglab
hujayralardan tashkil topgan. Volvox koloniyasi ichki va tashqi qatlamlardan iborat
bo‘lib, bu hujayralar o‘zaro plazmodesmata orqali bog‘langan.
Asosiy morfologik xususiyatlari:
Koloniya tuzilishi: Volvox sferik yoki ellipsoid shaklda bo‘lib, uning
diametri 0,5 dan 1 mm gacha yetadi. Koloniya yuzasida joylashgan hujayralar bir
qatlam hosil qiladi va ular tashqi muhit bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqada bo‘ladi.
Hujayralar: Har bir hujayra ikki flagellaga ega bo‘lib, ular sinxron tarzda
harakat qilib, koloniyaning suyuqlikda harakatlanishini ta’minlaydi. Hujayralar
kichik, dumaloq yoki oval shaklda bo‘ladi va fotosintez uchun xloroplastlarga ega.
Somatik va generativ hujayralar: Volvox koloniyasida hujayralar ikki turga
bo‘linadi:
Somatik hujayralar — harakat va oziqlanish uchun javobgar, ko‘payish
qobiliyatiga ega emas.
Generativ hujayralar — ko‘payishga ixtisoslashgan, ular koloniyaning ichki
qismida joylashgan bo‘lib, yangi koloniyalar hosil qiladi.
Flagellalar: Har bir hujayraning ikki flagellasi sinxronlashtirilgan harakat
bilan koloniyani oldinga suradi.
Ekstrasellulyar matritsa (xitinli qobiq): Koloniya hujayralarini
birlashtiruvchi yupqa shaffof qobiq mavjud bo‘lib, u hujayralar orasidagi aloqani
ta’minlaydi.
Rang: Volvox yashil rangga ega, chunki uning hujayralarida xlorofill
pigmentlari mavjud.
Volvoksning bu morfologik xususiyatlari uni ko‘p hujayralilikning dastlabki
bosqichidagi organizmlar sifatida o‘rganishga imkon beradi. Shuningdek,
koloniyadagi hujayralarning ixtisoslashuvi va o‘zaro bog‘lanishi evolyutsion
jarayonlarni tushunishda muhim ahamiyat kasb etadi.
11

Volvocales tartibiga kiruvchi Eudorina, Pandorina va Gonium organizmlari
ko‘p hujayrali yoki kolonial yashil suv o‘tlari bo‘lib, ular evolyutsion jihatdan
Volvoxga yaqin bo‘lib, ko‘p hujayralilikning dastlabki bosqichlarini aks ettiradi.
Eudorina (1.2.1-rasm)
Koloniyasi 16 dan 64 gacha hujayradan iborat bo‘lib, sferik shaklga ega.
Hujayralar mukus qavatida joylashgan va tashqi tomon flagellalarni
yo‘naltirib, harakatlanadi.
Eudorina koloniyalarida ba’zi hujayralar harakat uchun, ba’zilari esa
ko‘payish uchun ixtisoslashgan — bu hujayra differensiallanishining ilk
bosqichlari hisoblanadi.
Aseksual va jinsiy ko‘payishga qodir.
Jinsiy ko‘payishda oogamiya (erkak va urg‘ochi hujayralarning farqlanishi)
kuzatiladi.
Har bir hujayra ikki flagella yordamida sinxron harakatlanadi.
Hujayralar orasida ba’zan ixtisoslashuv boshlanadi.
Jinsiy va jinsiy bo‘lmagan ko‘payish shakllari mavjud.
12

1.2.1-rasm. Eudorina
Pandorina(1.2.2-rasm )
Koloniya 8, 16 yoki 32 hujayradan iborat kichik sferik guruh.
Hujayralar mukus qavatida bir-biriga yopishgan holda joylashgan.
Har bir hujayra ikkita flagellaga ega bo‘lib, ularning harakati
sinxronlashgan.
Aseksual ko‘payishda koloniya ichidagi hujayralar bo‘linib, yangi koloniya
hosil qilad 4
i.
Pandorina koloniyalarida ba’zida hujayralar o‘rtasida ixtisoslashuv
boshlanishi kuzatiladi, bu esa evolyutsion jihatdan muhim hisoblanadi.
4
Gontcharov, A. A. (2021). Molecular phylogeny of Volvocales (Chlorophyta): An updated classification. Algal
Research, 53, 102134.
13

Hujayralar tashqi qobiq orqali bog‘langan va flagellalar yordamida
harakatlanadi.
Pandorinada hujayralar orasida biroz differensiallanish kuzatiladi.
Jinsiy ko‘payish ba’zan uchraydi.
1.2.2-rasm. Pandorina
Gonium (1.2.3-rasm)
Eng sodda kolonial organizmlardan biri bo‘lib, 4, 8 yoki 16 hujayradan
tashkil topgan tekis yoki ingichka qatlam shaklida bo‘ladi.
Hujayralar orasida muayyan aloqa kam, lekin har bir hujayra mustaqil
harakatlana oladi.
14

Har bir hujayra ikkita flagellaga ega.
Aseksual ko‘payish hujayralarning ajralib yangi koloniya hosil qilishi orqali
amalga oshadi.
Gonium eng oddiy kolonial organizmlardan biri hisoblanadi.
Hujayralar bir-biriga yaqin joylashgan va flagellalari sinxron ishlaydi.
Har bir hujayra mustaqil ko‘payishga qodir.
Jinsiy ko‘payish kamroq rivojlangan yoki uchramaydi.
1.2.3-rasm. Gonium
Bu uch avlod Volvocales ichida evolyutsion bosqichlarni ifodalaydi: Gonium
— eng oddiy kolonial tuzilish, Pandorina va Eudorina esa ko‘proq murakkablikka
ega, somatik va reproduktiv funksiyalarning boshlang‘ich bo‘linishi ko‘zga
15

tashlanadi. Shu sababli ular biologlar tomonidan ko‘p hujayralilik va hujayra
differensiallanishini o‘rganishda muhim model hisoblanadi.
Bu uch jins Volvocales tartibidagi ko‘p hujayrali yashil suvo‘tlarning
evolyutsion rivojlanish yo‘lida turadi. Gonium eng oddiy, Eudorina esa nisbatan
rivojlangan shakl bo‘lib, Volvoksga o‘tishdagi oraliq bosqichlar sifatida qaraladi.
Ular ko‘p hujayralilik, hujayra hamkorligi va differensiallanishning tabiiy
misollaridir.
Volvokal tartibiga mansub organizmlar, jumladan Volvox, Eudorina,
Pandorina va Gonium, asosan chuchuk suv muhitlarida yashaydi. Ularning yashash
joylari va sharoitlari biologik xususiyatlari va ekologik talablariga mos ravishda
farq qiladi.
Asosiy yashash muhitlari:
Daryo va ko‘llar: Volvokal suv o‘tlari ko‘pincha sho‘r bo‘lmagan, toza
chuchuk suv havzalarida uchraydi. Ular daryo, ko‘l, hovuz, suv omborlari va
boshqa suv havzalarida koloniyalar hosil qilib yashaydi.
Suv yuzasi va suv usti qatlamlari: Ushbu organizmlar ko‘proq suvning
yorug‘lik tushadigan qismida — yuzaga yaqin qatlamlarda to‘planadi, chunki ular
fotosintez jarayonida yorug‘likdan foydalanadi.
Nam tuproqlar va botqoqlar: Ba’zi volvokal vakillari, ayniqsa kolonial
shakllar, nam va botqoq joylarda ham uchrashi mumkin.
Suvning harorati va kimyoviy tarkibi: Ular odatda 15-30°C oralig‘idagi
haroratda yaxshi rivojlanadi. Suvning kislorod miqdori va oziqa moddalari
ularning o‘sishi uchun muhim omillardir.
Ekologik roli:
Volvokal organizmlar suv ekotizimlarining bir qismi sifatida kislorod hosil
qiladi va oziq zanjirida asosiy o‘rin tutadi. Ular suvda organik moddalar sintezi va
boshqa suv o‘tlariga oziqa bazasini ta’minlashda muhimdir.
Shuningdek, ularning kolonial tuzilishi suvdagi mikroskopik organizmlar
orasida o‘ziga xos ekologik niche yaratadi va suv muhitining barqarorligini
ta’minlashga yordam beradi.
16

Volvokal organizmlar — chuchuk suv ekotizimlarining muhim qismini
tashkil etuvchi yashil suv o‘tlari bo‘lib, ularning ekologik ahamiyati bir nechta
jihatdan ko‘zga tashlanadi.
Volvokal organizmlar, xususan Gonium, Pandorina, Eudorina va Volvox
jinslariga mansub suvo‘tlar asosan chuchuk suv havzalarida yashaydi. Ular quyosh
nuri yetib boradigan, toza va oziq moddalar bilan boyitilgan suv muhiti bilan
chambarchas bog‘liq. Bu organizmlar fitoplankton tarkibida bo‘lib, suv
ekotizimlarining birinchi darajadagi ishlab chiqaruvchilari hisoblanadi.
Asosiy yashash joylari:
Chuchuk suv havzalari: ko‘llar, hovuzlar, irmoqlar, suv to‘planadigan joylar.
Turg‘un yoki sekin oqadigan suvlar: ayniqsa quyosh nuri ko‘p tushadigan
sayoz joylarda ko‘p uchraydi.
Yomg‘ir suvlarida hosil bo‘ladigan vaqtincha suv to‘plamlari.
Laboratoriya sharoitida: maxsus ozuqaviy muhitda o‘stiriladi (masalan,
Bold’s Basal Medium).
Yashash muhiti uchun asosiy talablar:
Quyosh nuri: Volvokal organizmlar fotosintez orqali oziqlanadi, shuning
uchun yorug‘lik muhim ahamiyatga ega.
Optimal harorat: 20–25°C atrofida o‘sish uchun qulay hisoblanadi.
Suvning pH darajasi: neytral yoki biroz ishqoriy (6.5–8.5 oralig‘ida).
Kislorod mavjudligi: Aerob organizmlar bo‘lganligi sababli kislorodli
muhitda yashaydi.
Oziqa moddalari: azot, fosfor va boshqa mineral tuzlar mavjud bo‘lishi
kerak.
Ekologik moslashuvchanlik:
Ba’zi turlari o‘zgaruvchan sharoitlarga nisbatan moslashuvchan bo‘lib,
mavsumiy o‘zgarishlarga bardoshlidir.
Shtorm yoki suv sathining o‘zgarishi kabi ekologik stress holatlarida
zigotalar hosil qilib, qalin devorli holatda uzoq vaqt yashay oladi.
Antropogen ta’sirlar:
17

Atrof-muhit ifloslanishi, ayniqsa evtrofikatsiya (azot va fosfor miqdorining
ortishi) ularning ko‘payishini tezlashtiradi, bu esa “gulli suv” (suv yuzasida yashil
qoplama) hodisasini keltirib chiqarishi mumkin.
Shu bilan birga, og‘ir metall ionlari, kimyoviy chiqindilar yoki pestitsidlar
ularning yashash sharoitini yomonlashtiradi 5
.
Volvokal organizmlar suv ekotizimlarining sezgir komponentlaridan biri
bo‘lib, ularning soni va faoliyati muhit holati haqida muhim biologik ko‘rsatkich
(bioindikator) sifatida xizmat qiladi. Ular uchun eng qulay yashash muhiti —
quyoshli, toza, kislorodga boy va ozuqa moddalari bilan ta’minlangan chuchuk suv
havzalaridir.
1. Fotosintez va kislorod ishlab chiqarish
Volvokal organizmlar yorug‘lik energiyasini o‘zlashtirib, fotosintez
jarayonida suv va karbonat angidriddan kislorod va organik modda sintez qiladi.
Shu tariqa ular suv muhitiga kislorod kiritib, boshqa suv organizmlari uchun
hayotiy muhit yaratadi.
2. Oziq zanjirida asosiy rol
Ular suvdagi ozuqa zanjirining birinchi bo‘g‘ini bo‘lib, mikroskopik va
kichik suv hayvonlari (zooplankton) uchun oziq bazasini ta’minlaydi. Shu bilan
suv ekosistemalarining barqaror ishlashida muhim ahamiyatga ega.
3. Bioindikator vazifasi
Volvokal organizmlarning mavjudligi va ularning populyatsiyasi suv
sifatining ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Suvdagi ifloslanish va ekologik
o‘zgarishlar ularning rivojlanishiga ta’sir qiladi, shuning uchun ular ekologik
monitoringda qo‘llaniladi.
4. Organik moddalarning aylanishi
Volvokal organizmlar suv muhitida organik moddalarning sintezi va
parchalanish jarayonlarida ishtirok etib, ekologik muvozanatni saqlashda yordam
beradi.
5
Leliaert, F., Smith, D. R., Moreau, H., et al. (2019). Phylogeny and molecular evolution of the green algae. Critical
Reviews in Plant Sciences, 38(3), 157–202.
18

5. Biotexnologiyadagi imkoniyatlar
Ular biologik tadqiqotlar va biotexnologiyada model organizmlar sifatida
ishlatiladi. Masalan, fotosintez, ko‘p hujayralilik va hujayra ixtisoslashuvi
jarayonlarini o‘rganishda muhim manba hisoblanadi.
Shu bilan birga, Volvokal organizmlar suv ekosistemalarining sog‘lom
ishlashi uchun zarur bo‘lgan asosiy komponent hisoblanadi.
19

II BOB. VOLVOKSNAMOLARNING TUZILISHI
VA KO‘PAYISHI
2.1. Volvoksnamolarning morfologik va hujayraviy tuzilishi
Volvoks koloniyasini tashkil etuvchi har bir hujayra murakkab tashqi va
ichki tuzilishga ega bo‘lib, uning funksiyasi organizmning umumiy faoliyatida
muhim ahamiyat kasb etadi.
Tashqi tuzilishi
Hujayra devori: Har bir hujayra qattiq, ammo elastik hujayra devori bilan
o‘ralgan bo‘lib, u hujayrani himoya qiladi va shaklini saqlaydi.
Flagellalar: Hujayraning tashqi qismida ikki ta flagella joylashgan. Ular
uzun, yupqa va silindr shaklida bo‘lib, koloniy
aning suyuqlik muhitida harakatlanishini ta’minlaydi.
Poroqcha (stigma): Hujayraning old qismida fotosensitiv poroqcha mavjud
bo‘lib, u yorug‘likni sezadi va harakatni boshqarishda yordam beradi 6
.
Ichki tuzilishi
Yadro (nukleus): Hujayra markaziy qismida yadro joylashgan bo‘lib, u
genetik materialni saqlaydi va hujayra faoliyatini boshqaradi.
Xloroplast: Hujayraning asosiy fotosintez organellasi bo‘lib, u xlorofill
pigmentlarini o‘z ichiga oladi va yorug‘lik energiyasini kimyoviy energiyaga
aylantiradi.
Vakuola: Suv va ionlarni saqlash, shuningdek, hujayra hajmini boshqarish
vazifasini bajaradi.
Mitoxondriya: Energiya ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan organella.
Granalar: Xloroplast ichida joylashgan bo‘lib, fotosintez jarayonida ishtirok
etadi.
Sitoplazma: Organellalarni o‘z ichiga olgan, hujayraning ichki suyuq qismi.
Volvoks hujayrasining ushbu tashqi va ichki tuzilishi uning fotosintez,
harakat va ko‘payish funksiyalarini amalga oshirishiga imkon yaratadi. Flagellalar
6
Graham, J. M., Graham, L. E., & Wilcox, L. W. (2020). Algae: Fourth Edition. — Cambridge University Press.
20

yordamida hujayralar koloniyada sinxron harakatlanadi, bu esa butun koloniyaning
maqsadli harakatini ta’minlaydi.
Volvoks koloniyasining asosiy xususiyatlaridan biri — hujayralarning ikki
turga bo‘linishi: somatik va generativ hujayralar. Bu differensiallanish ko‘p
hujayralilik va ixtisoslashuvning dastlabki shakllaridan biri hisoblanadi.
Somatik hujayralar
Somatik hujayralar koloniyaning tashqi qismida joylashgan bo‘lib, ularning
asosiy vazifasi — koloniyaning harakatlanishi va atrof-muhit bilan aloqani
ta’minlash.
Bu hujayralar ikki flagellaga ega bo‘lib, ularning sinxron harakati
koloniyaning oldinga siljishini ta’minlaydi.
Somatik hujayralar ko‘payish qobiliyatiga ega emaslar, ya’ni ular faqat
hayotiy faoliyatni davom ettirishga xizmat qiladi.
Ular fotosintez qiladi va organizm uchun oziq moddalar hosil qiladi.
Generativ hujayralar
Generativ hujayralar koloniyaning ichki qatlamida joylashgan bo‘lib,
ularning vazifasi yangi koloniyalarni hosil qilishdir.
Bu hujayralar ko‘payish qobiliyatiga ega bo‘lib, asexua va jinsiy ko‘payish
jarayonlarida ishtirok etadi.
Ular yangi somatik va generativ hujayralarni yaratadi, shu orqali
koloniyaning naslini davom ettiradi.
Generativ hujayralar ixtisoslashgan bo‘lib, ular ko‘payish jarayoniga
energiya va resurslarni yo‘naltiradi.
Differensiallanishning ahamiyati
Somatik va generativ hujayralarning ajralishi ko‘p hujayralilikning
rivojlanishidagi muhim evolyutsion qadamdir. Bu ajralish tufayli koloniyaning
hayotiy faoliyati va ko‘payishi o‘rtasida aniq funksional taqsimot yuzaga keladi,
bu esa murakkab tizimlarning shakllanishiga zamin yaratadi.
Volvoks va boshqa volvokal organizmlarning asosiy harakat vositasi —
flagellalar bo‘lib, ular koloniyaning suv muhitida erkin harakatlanishini
21

ta’minlaydi. Flagellalar hujayraning tashqi qismidan chiqib, suyuqlikni tortib yoki
itarib, organizmni harakatga keltiradi.
Flagellalarning tuzilishi
Har bir hujayrada ikki flagella mavjud bo‘lib, ular uzun, yupqa va silindr
shaklida.
Flagellalar mikroto‘qimalardan tashkil topgan bo‘lib, ularning ichida asosiy
harakatni ta’minlovchi mikrotubul tuzilishi mavjud.
Flagellalar uchib yuruvchi iplar kabi, sinxron va ritmik tarzda harakat qiladi.
Harakat mexanizmi
Flagellalar sinxron ravishda siljiydi va suyuqlikda tortish yoki itarish kuchi
hosil qiladi.
Ushbu harakat koloniyaning oldinga harakatlanishini ta’minlaydi.
Volvoks koloniyasidagi barcha somatik hujayralarning flagellalari bir
vaqtning o‘zida va bir yo‘nalishda harakat qiladi, bu esa koloniyaning samarali va
barqaror harakatini kafolatlaydi.
Flagellalarning roli
Harakatlanish: Suv muhitida oziq qidirish, yorug‘likni kuzatish va
koloniyani optimal joyga olib borishda flagellalar muhim.
Yorug‘likni sezish: Flagellalar bilan bog‘liq bo‘lgan poroqcha (stigma)
yorug‘lik yo‘nalishini aniqlashga yordam beradi, bu fotosintez uchun muhim.
Koloniya shaklini saqlash: Flagellalar harakati koloniyaning sferik shaklini
saqlashga yordam beradi va hujayralar orasidagi o‘zaro aloqani ta’minlaydi.
Volvoks va unga yaqin organizmlar flagellalar yordamida suvda samarali
harakatlanib, atrof-muhit sharoitlariga moslashadi va o‘z yashash joylarini
kengaytiradi.
Volvoks va boshqa volvokal organizmlar — asosiy oziqlanish manbai
sifatida fotosintez jarayoniga tayanadigan yashil suv o‘tlaridir. Ularning oziqlanish
tizimi va fotosintez jarayoni ularni suv ekotizimlarida muhim o‘rin tutishiga imkon
beradi.
Fotosintez jarayoni
22

Volvoks hujayralarida joylashgan xloroplastlar yordamida quyosh nuridan
energiya olinadi.
Fotosintez jarayonida suv (H2O) va karbonat angidriddan (CO2) organik
modda — glyukoza sintez qilinadi va kislorod (O2) ajralib chiqadi.
Xlorofill pigmentlari yorug‘likni so‘rib, kimyoviy energiyaga aylantiradi.
Fotosintez asosiy jarayoni ikki bosqichda kechadi: yorug‘lik reaksiyalari va
karbonni qamrab olish sikli (Kalkvin sikli).
Oziqlanish xususiyatlari
Volvoks — autotrof organizm bo‘lib, o‘z oziq-ovqatini mustaqil hosil qiladi.
Ular suvda erigan mineral moddalardan foydalanib, organik moddalarni
sintez qiladi.
Ba’zi hollarda, oziq modda yetishmovchiligi yoki muhim omillar ta’sirida,
ular o‘z faoliyatini kamaytirishi mumkin.
Organik moddalar almashinuvi
Volvoks koloniyasidagi hujayralar o‘rtasida oziq moddalar almashinuvi sodir
bo‘lib, somatik va generativ hujayralarning ehtiyojlari qondiriladi.
Shu bilan birga, ularning hujayralari ichki muhitni muvozanatda ushlab
turadi.
Fotosintez va oziqlanish xususiyatlari Volvoks va uning yaqin avlodlarini
suv ekotizimlarida asosiy primer oziq manbaiga aylantiradi, bu esa ularning
ekologik ahamiyatini oshiradi.
2.2. Volvoksnamolarning ko‘payish usullari va hayot davri
Volvoks koloniyasi asosiy ko‘payish shakli sifatida aseskual ko‘payishni
amalga oshiradi. Bu jarayon yangi koloniyalarni hosil qilish orqali organizmning
ko‘payishini ta’minlaydi va asosan somatik hujayralardan farq qiluvchi generativ
hujayralar yordamida amalga oshiriladi.
Aseksual ko‘payish bosqichlari
1. Ichki urug‘lanmagan koloniyalar hosil bo‘lishi
23

Generativ hujayralar ichida ichki (ichki) yangi koloniyalar — “ko‘chatlar”
shakllanadi. Ular dastlab kichik va zich, so‘ngra o‘sib, ota koloniyadan
kattalashadi.
2. Ichki koloniyaning o‘sishi va rivojlanishi
Ichki koloniyalar rivojlanib, o‘ziga xos sferik shakl oladi. Hujayralar
ko‘payib, o‘z flagellalarini hosil qiladi.
3. Ota koloniyaning parchalanishi
Ichki yangi koloniyalar yetarlicha o‘sgach, ota koloniyaning qattiq qobig‘i
buzilib, yangi koloniyalar suvga chiqariladi.
4. Yangi koloniyalarning erkin hayoti
Yangi koloniyalar mustaqil harakatlanadi, oziqlanadi va o‘z navbatida yangi
koloniyalar hosil qiladi.
Aseksual ko‘payishning ahamiyati
Bu ko‘payish turi tez va samarali bo‘lib, sharoitlar yaxshi bo‘lganida tez
ko‘payish imkonini beradi.
Genetik jihatdan ota koloniyaga o‘xshash yangi individlar hosil bo‘ladi.
Ekologik sharoitlarga tez moslashish va populyatsiyani barqaror ushlab
turishga yordam beradi.
Volvoksda aseksual ko‘payish organizmning ko‘p hujayralilik va
ixtisoslashuvi jarayonlarini o‘rganishda muhim model bo‘lib xizmat qiladi.
Volvoks koloniyalari shuningdek, jinsiy yo‘l bilan ko‘payish qobiliyatiga
ega bo‘lib, bu jarayon ularning genetik xilma-xilligini ta’minlashda muhim rol
o‘ynaydi. Jinsiy ko‘payish ko‘plab volvokal vakillarida, jumladan Volvoxda ham
uchraydi.
Volvoks jinsiy ko‘payishga qodir bo‘lgan organizmlardan bo‘lib, bu jarayon
oogamiya turi orqali amalga oshadi. Bu degani, u erkak (kichik va harakatchan) va
urg‘ochi (yirik va harakatsiz) jinsiy hujayralar – ya’ni spermatozoid va oogoniya
ishtirokida sodir bo‘ladi. Jinsiy ko‘payish sharoit yomonlashganida — masalan,
harorat pasayganda yoki oziqa tanqis bo‘lganida boshlanadi.
Volvoksning jinsiy ko‘payish bosqichlari quyidagicha:
24

1. Jinsiy hujayralarning ajralib chiqishi: Koloniyada joylashgan ba’zi
hujayralar differensiallanib, jinsiy hujayralarga aylanish uchun bo‘linishni
boshlaydi. Bular erkak va urg‘ochi koloniya hujayralarida alohida rivojlanadi.
2. Spermatozoid va oogoniya hosil bo‘lishi: Erkak koloniyada ko‘plab
harakatchan spermatozoidlar hosil bo‘ladi, urg‘ochi koloniyada esa yirik va
harakatsiz oogoniyalar shakllanadi.
3. Ulanish (fertilizatsiya): Spermatozoidlar suzib, oogoniyani topadi va
uning ichiga kiradi. Natijada, zigota hosil bo‘ladi.
4. Zigota devor bilan o‘raladi: Zigota qalin devor bilan qoplanib, sporali
shaklga aylanadi. Bu bosqich sporofit fazasini tashkil qiladi va zigota uzoq vaqt
yashashga moslashadi (masalan, qishdan omon qoladi).
5. Meioz va yangi koloniya hosil bo‘lishi: Tashqi sharoitlar yaxshilansa,
zigota meioz orqali bo‘linib, yangi hujayralar hosil qiladi. Bu hujayralar mitoz
yo‘li bilan bo‘linib, yangi koloniyani shakllantiradi.
E’tiborli jihatlar:
Jinsiy ko‘payish volvokslarda genetik xilma-xillikni ta’minlaydi.
Shuningdek, bu jarayon ularning tur sifatida yashab qolish strategiyasidir.
Ilmiy tajribalarda jinsiy ko‘payishni maxsus yorug‘lik va harorat sharoitlari
orqali induksiya qilish mumkin.
Jinsiy ko‘payishning asosiy bosqichlari
1. Gametalarning hosil bo‘lishi
Generativ hujayralar jinsiy ko‘payish uchun maxsus hujayralarga —
gametalarga (erkak va urg‘ochi) aylanadi. Erkak gametalar kichik, harakatlanuvchi
(spermatozoidlar), urg‘ochi gametalar esa nisbatan katta va harakatsiz bo‘ladi 7
.
2. Gametalarning uchrashuvi (kon’yugatsiyasi)
Erkak va urg‘ochi gametalar suv muhitida uchrashib, birlashadi. Bu jarayon
kon’yugatsiya deb ataladi va u orqali zigota hosil bo‘ladi.
3. Zigotaning rivojlanishi
7
Barsbold, B., & Karimov, F. (2022). Algologiya va fitoplankton biologiyasi asoslari. — Toshkent: Fan va
Texnologiya nashriyoti.
25

Hosil bo‘lgan zigota qattiq qobiq bilan qoplanadi va vaqtincha inaktiv
holatga o‘tadi. Keyinchalik, u bo‘linib, yangi koloniyalarni hosil qilishga
tayyorlanadi.
4. Yangi koloniyalarning paydo bo‘lishi
Zigotadan keyingi bo‘linish jarayonlari natijasida yangi somatik va generativ
hujayralar rivojlanadi, natijada yangi koloniyalar shakllanadi.
Jinsiy ko‘payishning biologik ahamiyati
Jinsiy ko‘payish genetik materialning aralashuviga sabab bo‘lib, turli muhit
sharoitlariga moslashuvchanlikni oshiradi.
Bu jarayon populatsiyalarning genetik xilma-xilligini ta’minlab, evolyutsion
jarayonlarni rag‘batlantiradi.
Jinsiy ko‘payish orqali organizmlar atrof-muhit o‘zgarishlariga qarshi
barqarorlikni oshiradi.
Volvoks va unga yaqin volvokal organizmlarda jinsiy ko‘payish evolyutsion
jihatdan murakkab tizimlarga o‘tishda muhim bosqich hisoblanadi.
Volvoks organizmlarining hayot tsikli murakkab bo‘lib, unda aseksual va
jinsiy ko‘payish bosqichlari navbatma-navbat sodir bo‘ladi. Bu jarayon
generatsiyalar almashinuvi deb ataladi va organizmning rivojlanishi hamda
ko‘payishini ta’minlaydi.
Hayot siklining asosiy bosqichlari
1. Aseksual generatsiya (diploid yoki gametofit bosqichi)
Volvoks koloniyasi asosan aseksual yo‘l bilan ko‘payadi, bunda yangi
koloniyalar ota koloniyadan ichki urug‘lanmagan koloniyalar shaklida hosil
bo‘ladi.
2. Jinsiy generatsiya (gametofit bosqichi)
Jinsiy ko‘payish bosqichida esa generativ hujayralar maxsus gametalarga
aylanadi va ular orasida kon’yugatsiya sodir bo‘ladi, natijada zigota hosil bo‘ladi.
3. Zigotaning rivojlanishi
Zigota qattiq qobiq bilan o‘raladi va bir muddat qattiq holatda qoladi, keyin
bo‘linib, yangi koloniyalarni hosil qiladi.
26

4. Yangi koloniyaning o‘sishi va rivojlanishi
Hosil bo‘lgan yangi koloniyalar bo‘lib, somatik va generativ hujayralarga
ixtisoslashib, o‘z tsiklini boshlaydi.
Generatsiyalar almashinuvi
Volvoksda generatsiyalar almashinuvi organizmning evolyutsion
barqarorligini ta’minlaydi. Bu jarayon genetik xilma-xillikni oshiradi va turli atrof-
muhit sharoitlariga moslashuvchanlikni kuchaytiradi.
Hayot tsikli davomida aseksual va jinsiy ko‘payish bosqichlari o‘zaro
muvozanatda bo‘lib, bu organizmning hayot faoliyatini samarali davom ettirishga
yordam beradi.
Volvoks va unga yaqin volvokal organizmlar laboratoriya sharoitida keng
o‘rganiladigan model organizmlardan biri hisoblanadi. Ularning ko‘p hujayralilik,
hujayralar ixtisoslashuvi, hamda ko‘payish jarayonlari ilmiy tadqiqotlarda katta
ahamiyat kasb etadi.
Laboratoriyada o‘stirish sharoitlari
Oziqa muhit: Volvokslar odatda oddiy suyuq yoki yarim suyuq agar
asosidagi mineral oziqa muhitlarida (masalan, Bold's Basal Medium — BBM)
o‘stiriladi.
Yorug‘lik: Fotosintez uchun yorug‘lik zarur bo‘lib, laboratoriyada sun’iy
yorug‘lik manbalari (lyuminestsent chiroqlar) qo‘llaniladi.
Harorat: Optimal harorat 20–25 °C atrofida bo‘lib, o‘sish va ko‘payish
uchun qulay muhit yaratadi.
Steril sharoit: Kontaminatsiyani oldini olish uchun toza va steril sharoitlarda
ishlov beriladi.
Tadqiqot yo‘nalishlari
1. Ko‘p hujayralilikning evolyutsiyasi
Volvoksdagi hujayra differensiallanishi orqali ko‘p hujayrali
organizmlarning paydo bo‘lish bosqichlari o‘rganiladi.
2. Genetik tadqiqotlar
27

Mutatsiyalar, gen ekspressiyasi va genetik o‘zgarishlarning koloniyalar
tuzilishiga ta’siri tahlil qilinadi.
3. Ko‘payish mexanizmlari
Aseksual va jinsiy ko‘payishdagi hujayraviy jarayonlar mikroskopik
kuzatuvlar yordamida o‘rganiladi.
4. Fotosintez va metabolizm
Xloroplastlarning faoliyati, yorug‘lik reaksiyalari va energiya ishlab
chiqarish mexanizmlari tadqiq qilinadi.
Asbob-uskunalar
Mikroskoplar: Koloniya tuzilishi va hujayralarni kuzatish uchun yorug‘lik
va fazali kontrast mikroskoplar qo‘llaniladi.
Inkubatorlar: Barqaror harorat va yorug‘lik sharoitida o‘stirish uchun
ishlatiladi.
Sentrifugalar, pipetkalar, Petri idishlari — namuna olish va ko‘paytirish
ishlarida ishlatiladi.
Amaliy ahamiyati
Volvokal organizmlar laboratoriyada oson parvarish qilinadi, tez o‘sadi va
ko‘p hollarda shaffof bo‘lgani uchun mikroskopik kuzatuvlar uchun juda qulay.
Shu sababli ular molekulyar biologiya, evolyutsion biologiya va hujayra
biologiyasi bo‘yicha dars va tajribalarda keng qo‘llaniladi.
28

Xulosa
Volvocales tartibiga mansub organizmlar, xususan Volvoks va uning yaqin
vakillari (Eudorina, Pandorina, Gonium) biologik va evolyutsion jihatdan muhim
organizmlar hisoblanadi. Ular ko‘p hujayralilikning ilk bosqichlarini namoyon
qiluvchi tirik sistemalar sifatida alohida o‘rganiladi.
Volvocales tartibiga umumiy tavsif berilib, ularning sistematik o‘rni,
morfologik va ekologik xususiyatlari, aseksual va jinsiy ko‘payish mexanizmlari,
hayot tsikli hamda laboratoriya sharoitida o‘rganish imkoniyatlari yoritildi.
Volvocales tartibiga mansub organizmlar, xususan Volvoks va uning yaqin
vakillari (Eudorina, Pandorina, Gonium) biologik va evolyutsion jihatdan muhim
organizmlar hisoblanadi. Ular ko‘p hujayralilikning ilk bosqichlarini o‘zida
mujassam etgan tirik sistemalar bo‘lib, biologiyada ko‘p hujayralilik va hujayra
differensiallanishini o‘rganishda model organizmlar sifatida muhim o‘rin tutadi.
Ushbu kurs ishida Volvocales tartibiga umumiy tavsif berilib, ularning
sistematik o‘rni, morfologik tuzilishi, yashash muhiti, ko‘payish shakllari va
ekologik ahamiyati chuqur yoritildi. Ayniqsa, Volvoks koloniyalaridagi hujayralar
differensiallanishi — somatik va generativ hujayralar mavjudligi — evolyutsion
biologiya uchun noyob misol bo‘lib xizmat qiladi.
Volvokslarning harakatlanish mexanizmi (flagellalar), fotosintez orqali
oziqlanishi, hamda aseksual va jinsiy ko‘payishdagi murakkab jarayonlari ilmiy
izlanishlar uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Shu bilan birga, ularning hayot tsikli
va generatsiyalar almashinuvi ham biologik fanlar uchun katta amaliy ahamiyatga
ega.
29

Volvokal organizmlar tabiiy ekotizimlarda, ayniqsa, chuchuk suv havzalarida
muhim rol o‘ynaydi. Ular kislorod ishlab chiqaradi, suv muhitining sifatini
barqarorlashtiradi va fitoplankton sifatida oziq zanjirida ishtirok etadi. Bu ularning
ekologik rolini yuksak baholashga asos bo‘ladi.
Shuningdek, ushbu organizmlarning laboratoriya sharoitida o‘rganilishi
orqali ilmiy tadqiqotlar, dars jarayonlari va tajribalar samarali olib borilmoqda.
Volvox ustida o‘tkazilgan eksperimentlar orqali hujayra biologiyasi, genetik
regulyatsiya, hamda morfogenez jarayonlari haqida chuqur ma’lumotlar
olinmoqda.
Volvokal organizmlar oddiy tuzilishiga qaramay, biologik va ilmiy nuqtayi
nazardan nihoyatda murakkab va muhim tizimlar hisoblanadi. Ularni chuqur
o‘rganish fundamental biologiyaning dolzarb yo‘nalishlariga xizmat qilishi bilan
birga, ekologik muammolarni anglash va hal etishga ham ko‘maklashadi.
Volvokslarning flagellalar orqali harakatlanishi, hujayralar
differensiallanishi, fotosintez orqali oziqlanishi va ko‘payish shakllari ular ustida
olib borilayotgan biologik va genetik tadqiqotlar uchun asos yaratadi. Ularning
jinsiy va jinsiy bo‘lmagan ko‘payishdagi xususiyatlari esa evolyutsion jarayonlarni
chuqurroq tushunishga yordam beradi.
Shuningdek, Volvoks va unga yaqin organizmlarning ekologik tizimdagi roli
— suv havzalarida kislorod ishlab chiqarish, fitoplankton sifatida oziq zanjirida
ishtirok etishi, ularni tabiatda muhim komponentga aylantiradi.
Umuman olganda, volvoksnamolar oddiy organizmlar bo‘lishiga qaramay,
murakkab biologik jarayonlarni o‘zida mujassam etgani sababli ularni o‘rganish
fundamental biologiya va evolyutsion nazariya uchun katta ahamiyatga ega.
30

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Barsbold, B., & Karimov, F. (2022). Algologiya va fitoplankton biologiyasi
asoslari. — Toshkent: Fan va Texnologiya nashriyoti.
2. Graham, J. M., Graham, L. E., & Wilcox, L. W. (2020). Algae: Fourth Edition.
— Cambridge University Press.
3. Leliaert, F., Smith, D. R., Moreau, H., et al. (2019). Phylogeny and molecular
evolution of the green algae. Critical Reviews in Plant Sciences, 38(3), 157–202.
4. Gontcharov, A. A. (2021). Molecular phylogeny of Volvocales (Chlorophyta):
An updated classification. Algal Research, 53, 102134.
5. O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi. (2023).
Botanika: Alga organizmlar biologiyasi (darslik). — Toshkent: Oliy ta’lim
nashriyoti.
6. Kirk, D. L. (2018). Volvox: A Search for the Molecular and Genetic Origins of
Multicellularity and Cellular Differentiation. — CRC Press.
7. BMC Biology Editorial Board. (2020). Green algae as model organisms for the
study of multicellularity. BMC Biology, 18(1), 23–30.
8. UzMU Biologiya fakulteti o‘quv-uslubiy qo‘llanmasi. (2022). Algologiya
laboratoriya mashg‘ulotlari uchun metodik qo‘llanma. — Toshkent: UzMU
nashriyoti.
Internet manbalar
1. www.vet.uz
2. www.fao.org
3. www.cdc.gov
31

Sotib olish