• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 216.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 10 Март 2025
Расширение doc
Категория Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Birlashgan qirollik Yelizaveta II davrida

marta uchrashganlariga qaramay va qirolicha Yelizaveta II ilk bor Rossiyaga rasmiy tashrif buyurganidan keyin ham o‘zgarmadi 12 . Meyjor hukmronligi davrida Ingliz-Amerika munosabatlari ham mavhum xarakterga ega bo‘ldi. Buyuk Britaniya BMTning Fors qo‘ltig‘idagi harbiy harakatlarida faol qatnashdi. Allaqachon, 1990-yil kuzidan boshlab, Britaniya samolyotlari Saudiya Arabistoni havo hududlarini nazorat qila boshlashdi. O‘shandayoq xalqaro koalisiya tarkibiga kiruvchi 45 minglik Britaniya harbiy qismi qo‘ltiq mintaqasiga yuborildi. Buyuk Britaniya 1990-yil noyabrida BMT Xavfsizlik Kengashining Iroqqa Quvayt hududidan qo‘shinlarini chiqarishni talab qiluvchi rezolyusiyasini qo‘llab-quvvatladi. Britaniya jamoatchiligi boshqa g arbʻ mamlakatlariga nisbatan ham Iroqdagi rejimga nisbatan murosasiz pozitsiyada turdi. 80% dan ortiq inglizlar Fors ko‘rfazidagi harbiy harakatlarda ishtirok etishni qo‘llab-quvvatlashdi. Meyjor ham barcha siyosiy partiyalar tomonidan qo‘llab- quvvatlangan holda Saddam Husayn bilan har qanday muzokaralarga qarshi pozitsiyada turdi 13 . Iroq masalasida 1991-yil fevraldagi “Sahrodagi bo‘ron” operatsiyasida Britaniya harbiy qismlarining qatnashuvi Buyuk Britaniya va AQSHning o‘zaro yaqinlashishiga yangi turtki bo‘ldi. Ammo 1993-yildan boshlab Ingliz-Amerika munosabatlarida sovuqlik yuzaga keldi. London AQSHdagi Prezident saylovlarida ochiqchasiga Respublikachilar partiyasini qo‘llab-quvvatladi. Shu sabab yangi Prezident B. Klinton (demokratik partiya vakili) bilan Meyjor o‘rtasida iliq munosabatlar o‘rnatilmadi. Keyingi yillarda Britaniya diplomatiyasi Vashington uchun prinsipial muhim masalalarda mustaqil pozisityada turdi. Bu Bosniya va Gersogovinadagi millatlararo mojaro paytida yaqqol ko‘rindi. Qurol sotishga embargoni bekor qilish, serblarga qarshi bomba zarbalari berish masalasida Buyuk Britaniya AQSHni qo‘llab-quvvatladi va qarshi pozisiyada turdi. London Yugoslaviyaga qarshi sanksiyalar joriy etishni ma’qulladi, ammo xalqaro “tinchlikparvar” kuchlarni harbiy harakatlar olib borish uchun Yugoslaviyaga 12 https://www.thenationalnews.com/opinion/uk/2022/09/14/queen-elizabeth-iis-70-years-of-tumultuous-economic- change/?outputType=amp 13 Эргашев Ш. Жахон тарихи. – Т o шкент , 2019. . – Б .143. 27 kiritishga qat’iy qarshi chiqdi. 1995-yil aprelida Meyjor Vashingtonga rasmiy tashrif bilan bordi. Shundan keyingina Angliya Bosniya masalasida AQSHga yon bosdi. 1995-yil dekabrida esa Britaniya diplomatiyasi mojaro tomonlarining Tinchlik Shartnomasiga imzo qo‘yishini tashkil etish vositachisi bo‘ldi. Buyuk Britaniyaning 80-yillardagi va 90-yillar birinchi yarmidagi tashqi siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri Yevropa integratsiyasi jarayonida qatnashishi masalasi edi. M. Tetcher Yevropadagi hamkorlar bilan munosabatlarda o‘ziga xos bo‘lgan qat’iylik ko‘rsatdi. M. Tetcher Buyuk Britaniya uchun noqulay bo‘lgan iqtisodiy hamkorlikni va YeIHning byudjetiga to‘lovlar masalasini qayta ko‘rib chiqilishini talab qildi. 1979-yildan boshlab, uzoq muddatli murakkab muzokaralar davri boshlandi. Bu vaqt davomida shovshuvlar va savdo urushlari ham bo‘lib turdi. Buyuk Britaniya egallagan qat’iy pozitsiya YeIH byudjet tizimini barqarorlashtirishga to‘sqinlik qilar, ko‘pgina integratsion dasturlarning amalga oshirilishini kechiktirar va YeIHga Ispaniya va Portugaliyaning qo‘shilishi to‘g‘risidagi muzokaralarni murakkablashtirardi. To‘rt yildan keyingina bu masalada kelishuvga muvaffaq bo‘lindi. YeIHning fermerlarni dotatsiyalar bilan qo‘llab-quvvatlashga asoslangan agrar siyosati ham Britaniya Hukumatida norozilik uyg‘otardi. Britaniya diplomatiyasining qattiq bosimi ostida “Umumiy bozor” mamlakatlari 1983-yilda qishloq xo‘jaligi dasturiga xarajatlarni asta-sekin kamaytirish to‘g‘risida qaror qabul qilishga majbur bo‘lishdi. 14 80-yillarning ikkinchi yarmida Yevropa siyosatining asosiy muammosi Yevropa Hamjamiyatlari tizimini Yevropa Ittifoqiga aylantirishdan iborat bo‘ldi. Bu maqsad 1986-yil fevralida qabul qilingan “Yagona Yevropa” Aktida bayon qilingan edi. Yevropa Kengashini tuzish g‘oyasini inkor etmagan holda, Tetcher hukumati bir qator yangi integrasion loyihalarga, jumladan, yagona pul tizimiga o‘tishni ko‘zda tutgan Yevropa Valyuta Ittifoqini tuzish loyihasiga qarshi chiqardi. Tetcher Buyuk Britaniyaning bunday loyihalarga qo‘shilishini iloji boricha 14 Киличев Х. Файзуллайева М .Энг я анги давр, Тошкент: Я анги нашрийот, 2011. . – Б.115. 28 Hamdo‘stlikka a’zolik to‘la ixtiyoriydir va Hamdo‘stlikka qabul qilingan har qanday davlat uning tarkibida qolish, jumladan, undan chiqish masalalarini o‘zi mustaqil hal qiladi. Hamdo‘stlikning yangi a’zolari uchun irqiy muammo va mustamlakachilikka qarshi harakatlar masalasi juda muhim edi. Singapur Deklaratsiyasi Hamdo‘stlikning eng muhim maqsadlaridan biri sifatida mustamlakachilikka va irqchilikning har qanday ko‘rinishlariga qarshi kurashni e’lon qildi. Deklaratsiya Hamdo‘stlik a’zolariga o‘z davlati hududida irqchilikka qarshi faol kurash olib borish, hamda irqiy kamsitishga yo‘l qo‘yayotgan har qanday mamlakatni qo‘llab-quvvatlamaslik majburiyatini yukladi. Sobiq mustamlakalar hududidagi milliy va irqiy to‘qnashuvlar isloh qilinayotgan hamdo‘stlik uchun eng og‘ir muammo bo‘ldi. 1967-yil kuzida Nigeriyaning federal hukumati Buyuk Britaniyadan ayirmachi (separatist)larga qarshi kurashda ko‘mak so‘radi. Ammo, London bunga shoshilmadi. Londonning sustkashligidan norozi bo‘lgan Nigeriya federal Hukumati SSSRga murojaat qildi. 1969-yil martida G.Vilsonning shaxsan o‘zi Nigeriyadagi tinchlikni barqarorlashtirish uchun u yerga borishga majbur bo‘ldi. 1970-yilga kelib to‘qnashuv bartaraf etildi. Britaniya Hukumati Janubiy Rodeziyadagi voqealarga nisbatan o‘zining ojizligini yanada ko‘proq namoyish qildi. 1964-yilda Yan Smitning irqchi rejimi hokimiyat tepasiga keldi va bir yildan so‘ng mamlakat mustaqilligini e’lon qildi. Vilson hukumati Rodeziyadagi irqchi xatti-harakatlarini qoraladi, biroq muammoni hal qilishda kuch ishlatish imkoniyati yo‘qligini ma’lum qildi. Afrikaning Hamdo‘stlik tarkibidagi davlatlari “Smit rejimi”ga nisbatan qat’iy chora ko‘rishni talab etishdi. G.Vilsonning 1966 -1968-yillarda Smit bilan yakkama-yakka uchrashuvlari hech qanday natija bermadi. Rodeziya hukumati Janubiy Afrika Respublikasiga tobora yaqinlasha borib, u yerdagi aparteid rejimi xususiyatlaridan nusxa ola boshladi. Tez orada Rodeziya muammosini bartaraf qilishga oid tashabbusni AQSH diplomatiyasi o‘z zimmasiga oldi. Bu masalaga esa 1979-yilda M. Tetcher boshchiligidagi yangi Buyuk Britaniya Hukumati uzil-kesil nuqta qo‘ydi. 22 Dastlab daromad va narxlar o‘sishini cheklash masalasi tred-yunion va tadbirkorlarning hamkorligida ko‘ngildagiday bo‘ldi. 1964-yilning oxiridan nafaqalar oshirildi va tibbiy reseptlarga qo‘yilgan soliqlar bekor qilindi. Uy-joy qurilishi vazirligi ijara to‘lovi to‘g‘risidagi qonun loyihasini tayyorladi. Unga ko‘ra, kvartira oluvchilarning imtiyozlari ko‘lami oshirildi. Shahar uy-joy qurilishi keng miqyosda boshlab yuborildi. 1965-yil byudjetidan ijtimoiy ta’minotdagi nafaqalarning miqdorini doimiy ravishda oshirib turish ko‘zda tutilgan edi. Iqtisodiy rivojlanish bo‘yicha Milliy Kengash tuzildi. 1965-yilda besh yillik “Milliy iqtisodiy reja” qabul qilindi. Rejada ishlab chiqarishning yiliga 4-5% ga o‘sishi ko‘zda tutilgan edi. Ishsizlikning past ko‘rsatkichlarini saqlab qolishga katta e’tibor berildi. Hukumat faolligi butun 1965-yil davomida qulay investitsion sharoitni saqlab qolishga va asosiy makro iqtisodiy ko‘rsatkichlarni yaxshilashga imkon berdi. Bunday sharoitda 1966-yil 28-fevralda Vilson o‘z huquqidan foydalanib qirolichadan Parlamentni tarqatib yuborish va yangi saylov belgilashni so‘radi. Saylovda leyboristlarni saylovchilarning 48,1% (364 mandat), konservatorlarni 41,9% (253 mandat), liberallarni 8,5% (12 mandat) qo‘llab- quvvatladi. 60-yillarning oxiriga kelib qo‘lga kiritilgan moliyaviy barqarorlik yana xavf ostida qoldi. Buning sababi passiv savdo (qoldig‘i)dan tashqari turg‘un inflatsiya bo‘ldi. Vilson hukumati har qanday yo‘llar bilan bo‘lsada inflatsiyaning oldini olish va funt sterling kursining pasayishiga yo‘l qo‘ymaslikka urinardi. 1966- yilning ikkinchi yarmidan boshlab, ekspertlar tomonidan “Buyuk Britaniyada 1949-yildan beri o‘tkazilgan eng qattiq deflatsiya” deb baholangan bir qator choralar amalga oshirildi. Ijara haqi, avtomobillar narxi (40% ga), spirtli ichimliklar, neft va benzinga egri soliqlar, pochta xizmati (10% ga) oshirildi. Sanoatning milliylashtirilgan sohalariga investitsiyalar kiritish kamaytirildi. Xalqaro valyuta operatsiyalariga nazorat kuchaytirildi. Hamdo‘stlik mamlakatlaridagi harbiy va fuqarolik xarajatlari kamaytirildi. 1967-yilda Ingliz Bankining hisob qo‘yilmalarini oshirish joriy qilindi (“qimmat kredit” siyosati), 12 va 1911-yildan beri Irlandiyaga qadam qo‘ygan birinchi monarxga aylandi. 2012- yilda Yelizaveta II o‘zining “Olmos yubileyini” nishonladi va taxtga o‘tirganiga 60-yil to‘ldi. 2017-yil avgust oyida shahzoda Filipp rasmiy ravishda jamoat boshqaruvi faoliyatidan nafaqaga chiqdi, ammo keyinchalik u vaqti-vaqti bilan rasmiy tadbirlarda qatnashdi. Ayni paytda, Yelizaveta II o‘z ining rasmiy majburiyatlarini qisqartirishni boshladi va ba’zi vazifalarni shahzoda Charlz va qirol oilasining boshqa yuqori martabali a’zolariga topshirdi, garchi Charlzning kichik o‘g'li, shahzoda Garri, Sasseks gertsogi va qirollik oilasining boshqa yuqori martabali a’zolari zimmasiga tushdi. Uning rafiqasi, Sasseks gersoginyasi Megan 2020-yil mart oyida qirollik mulklaridan voz kechishni tanladi. Yelizaveta II ning Britaniyaliklarga favqulodda murojaatlari.Yelizaveta II har yili odatiy tarzda Rojdestvo munosabati bilan Britaniyaliklarga murojaat qiladi. Shuningdek, qirolicha turli hodisalar munosabati bilan o‘z fuqarolariga besh marta favqulodda murojaat qilgan. 1991-yil 24-fevral kuni Buyuk Britaniya armiyasi xalqaro koalitsiya qo‘shinlari tarkibida Iroqqa qarshi urush boshlaganda, 1997- yilda malika Diana fojiali halok bo‘lganda. 2002-yil 30-martda onasi Yelizaveta Bouz-Layonning vafoti munosabati bilan (Yelizaveta II Bouz-Layon 1900-yilda tug‘ilgan bo‘lib, uzoq umr ko‘rdi va 2002-yil 30-mart kuni 102-yoshida vafot etadi). 2020-yil 6-aprel kuni dunyoda koronavirus pandemiyasi tarqalishi munosabati bilan. 2010-yili ikkinchi marotaba Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasida so z aytdi. BMT bosh kotibi Pan Gi Mun Yelizaveta II niʻ ‘‘bizning davrimizning xalaskori’’ deb aytdi. Qirolicha va shahzoda Filipp shahzoda Uilyam va Katerina Middleton to yida, 2011-yili mustaqil Irlandiyaga ʻ Britaniya monarxni tarixida birinchi marotaba davlat safari bilan borib qaytdi 6 . Aynan shu yili Shahzoda Uilyam va Katerina Middletonning uylanish to yi bolib ʻ o tdi ʻ 7 . 2012-yili Londonda Yozgi Olimpiada o yinlari 2012-yilda bo lib o tdi. ʻ ʻ ʻ Olimpiyada oyinlarining ochilish marosimida Yelizaveta II o zi qatnashib ochdi, ʻ 6 Таунсенд С. Мы с королевой.-Москва,2009. - С 54. 7 https :// en . m . wikipedia . org / wiki / Economic _ history _ of _ the _ United _ Kingdom 6 qayta ko‘rib chiqishni talab etishardi. Bu talabning jarchisi J. Kollagen bo‘ldi. Uzoq cho‘zilgan “Yevropa uchun kurash”ga 1975-yil 5-iyunda bo‘lgan referendum nuqta qo‘ydi. Referendum a’zolarining uchdan ikki qismi mamlakatning Yevropa Hamjamiyati tarkibida bo‘lishini yoqlab ovoz berishdi. Ammo Bosh Vazir lavozimiga Kollagen kelgandan so‘ng, Britaniya diplomatiyasi Hamjamiyat byudjetiga to‘laydigan mablag‘lar miqdorini kamaytirishga harakat qildi. Buyuk Britaniyaning Yevropa Hamjamiyati bilan yaqinlashuvi Londonning Vashington bilan “maxsus” munosabatlariga salbiy ta’sir etdi. Atlantik hamfikrlikni rad etmagan holda, G. Vilson AQSHning “kichik sherigi” rolini bajarishdan voz kechdi. AQSHning 60-yillardagi o‘ta avantyuristik siyosati Londonda unga nisbatan nafratni kuchaytirgandi. Ingliz-Amerika munosabatlarining sovishiga Londonni Vyetnamga harbiy kuchlarini jo‘natishdan bosh tortganligi sabab bo‘ldi. O‘z navbatida, Amerika diplomatiyasi Buyuk Britaniyaning Gonkong, Malayya va Fors qo‘ltig‘ida o‘z mavqeini mustahkamlash yo‘lidagi sa’y-harakatlarini qo‘llab- quvvatlamadi. Xitning hokimiyati davrida ham Ingliz-Amerika munosabatlaridagi sovuqlik o‘zgarmadi. Ikkala mamlakat manfaatlari to‘qnash kelishiga hech qanday asos bo‘lmasada, lekin diplomatik qarama-qarshiliklar tez-tez bo‘lib turardi. 1971- yilda bo‘lib o‘tgan ikkinchi Hindiston–Pokiston urushi davrida Buyuk Britaniyaning betaraf turishga va, kerak bo‘lsa, vositachi bo‘lishga urinishiga qaramasdan, AQSH Pokistonni qo‘llab-quvvatladi. O‘sha vaqtda AQSH Xitoy bilan o‘ziga xos siyosiy muloqot yurgizib, Buyuk Britaniyaning Janubiy Osiyodagi manfaatlarini hisobga olmadi. O‘z navbatida, Buyuk Britaniya ham 1965-1973 yillarda Yaqin Sharqda yuz bergan xalqaro inqirozlar vaqtida AQSHning arablarga qarshi tutgan keskin pozitsiyasidan o‘zini uzoqda tutdi. 1974-yilda leyboristlar hokimiyat tepasiga qaytganidan so‘ng Ingliz–Amerika munosabatlarida ko‘zga tashlanarli iliqlik boshlandi. XX asrning 60-yillarida Sovet–Britaniya munosabatlari juda sovuq xarakterga ega bo‘ldi.Bu munosabatlardagi normallashish Tashqi ishlar vaziri Duglas Xyumning 1973-yilda va yangi Bosh Vazir G.Vilsonning 1974-yilda Moskvaga tashriflaridan so‘ng ro‘y berdi. Keyingi yillarda London nafaqat G arbiy Germaniyaning “ko‘priklar o‘rnatish” siyosatiniʻ 19 chiqdi. To‘qnashuv diniy va ijtimoiy xarakterda edi. Katoliklar protestantlar bilan teng huquqlilikni talab qilishardi. Protestantlar ishga va o‘qishga qabul qilishda, ish haqi va boshqa nafaqalarni belgilashda ularning huquqlarini buzishar, hokimiyatning mahalliy organlari boshqaruviga qo‘yishmas edi. 1969-yil avgustida London hukumati Olsterga qo‘shin kiritdi, bu esa qarama-qarshilikni yanada kuchaytirib yubordi. Har ikkala qo‘shin kurashayotgan tomonda ekstremistlar (jangarilar) paydo bo‘ldi, katoliklar maxfiy tashkilot – IRA (Irlandiya Respublikasi Armiyasi) tuzdilar. IRA qurolli kurash va terror usullari bilan mahalliy protestantlar hamda ingliz siyosiy arboblariga qarshi ish ko‘rdilar. Protestant ekstremistlar, o‘z navbatida, katoliklarni zo‘rlik bilan Olsterdan Irland Respub- likasiga quvishga urinardilar. Britaniya hokimiyati Shimoliy Irlandiya muxtor boshqarish organlari faoliyatini to‘xtatdilar, mahalliy Parlament va hukumatni tarqatib yubordilar. Londondan turib to‘g‘ridan-to‘g‘ri boshqarishni joriy etdilar, ammo muammoni yecha olmadilar. Qurbonlar soni doimiy sur’atda o‘sib bordi. Shunday og‘ir vaziyat hukm surgan bir paytda, navbatdagi Parlament saylovlari 1970-yil 18- iyunda bo‘lib o‘tdi. Saylovda konservatorlar 46,4%, leyboristlar esa 42,9% ovozga ega bo‘lishdi. Bu muvaffaqiyat tufayli konservatorlar partiyasi Parlamentning quyi palatasida yana qo‘shimcha 43 mandatga ega bo‘ldi (jami 330 o‘rin). Leyboristlar 287, liberallar 6 ta mandatga ega bo‘ldi. Buyuk Britaniya XX asrning Buyuk Britaniya 60-70-yillarning ikkinchi yarmidagi xalqaro munosabatlar tizimida Iqtisodiy rivojlanishning yomonlashib borishi sharoitida Buyuk Britaniyaning Yevropa integratsiyasida qatnashuvi tashqi siyosatdagi asosiy yo‘nalish bo‘lib qoldi. G.Vilson bu muammoni 1965-yil yanvar oyida Londonda U.Cherchillning dafn marosimida qatnashayotgan Fransiya Prezidenti De Goll bilan norasmiy uchrashuvi vaqtida muhokama qildi. Fransiya rahbari bu gal ham Buyuk Britaniyaning “Umumiy bozor”ga qo‘shilishiga qarshi chiqdi. Ammo ilgarigi “temir veto”dan farqli o‘laroq, De Goll bu muammoning barcha iqtisodiy jihatlarini atroflicha muhokama qilish kerakligini bayon qildi. Buyuk Britaniyaning Yevropa “oltiligi” bilan to‘la uyg‘unligini ta’minlash uchun, 17 tashqi siyosatda asosan, 1960-yillar ya’ni Janubiy Yamanda o‘z uyushmasi Janubiy Arabiston federatsiyasini tuzdi va 60-yillar oxirida esa Arab-Isroil to‘qnashuvlari ham imperiyachilik siyosatini ko‘rsatdi. Janubiy Rodeziyadagi harkatlar va T. Tetcher davrida Argentina bilan 1982-yildagi ‘‘Folklend’’ orollari uchun ham urushlarni olib bordi.Aytib o‘tish joizki, bu hudud 1833-yilda inglizlar bosharuvida edi. Shu tariqa B.Britaniya xalqaro maydonda o‘zining yetkchiligini isbotladi. Bu borada 1980-yilda aholini milliy daromadini oshirish va aholini qo’llab- quvvatlash bo’yicha tizim ishlab chiqildi va Qirolicha davrida ham bu ishlar davlat bosh mezoniga aylandi. B . Britaniyaning madaniyati boy va rang –barangligi bilan ajralib turadi. XX asrdagi fan va adabiyotdagi yangiliklar san’at asarlari ham mashhur edi. Ushbu asrda kino san’ati ham gullab yashnadi. Qirolicha uchun alohida konsert zallari ham bunyod etildi. Kinoda sohasida ham 2009-yilda B. Britaniya filmlari butun dunyo bo‘ylab 2 milyard dollar yig‘di. Shuningdek, mahalliy gazetalar, telivediniyan va radio ham ommalashdi. Edinburg, Glazgo va Kardiff Shotlandiya va Uelsdagi gazeta va teleradiokompaniyalarning asosiy markazlar edi. 2009-yilda esa Buyuk Britaniya televideniyaga 3,75 barobar, radio tinglashga esa 2,81 baravar ko‘p sarflandi. Buyuk Britaniyada televidenie va radioeshittirish ommaviy va tijorat masalasi bo‘ldi. Ommaviy eshittirishni 1-kanal (BBC birinchi) va 2-kanal (BBC Ikkinchi) va 4 radiostantsiyada (BBC Radio 1, BBC Radio 2, BBC Radio 3, BBC Radio 4) efirga uzatuvchi BBC teleradiokompaniyalari bo‘ldi. Shunday qilib B.Britaniya tashqi siyosatda ham iqtisodiyotda va madaniy hayotda yuqori natijalarga erisha oldi. Ushbu jarayonlar Birlashgan qirollik xalqaro munosabatlarda ham yetakchi davlat sifatida e’tirof etiladi. 41 Xulosa. Berilgan, ma’lumotlardan tahlil va mavzu boyicha xulosa qiladigan bo‘lsam, Qirolicha Buyuk Britaniya monarxlari orasida eng uzoq vaqt davomida davlatni idora qildi. Yelizaveta II davrida ya’ni 70-yil davomida juda ko’plab ishlar bo‘lib o‘tdi, xususan Britaniya qo‘l ostida bo’lgan ko‘plab hududlar mustaqil bo’ldi, SSR va G‘arb o’rtasida sovuq urush bo’lib o’tdi, inson ko’smosga parvoz qildi va oyga qadam yetdi. Televideniya rivojlandi , internet paydo bo‘ldi, Dunyo davlatlarining siyosiy va iqtisodiy holati o‘z gardi. Ma’lumki Birlashgan Qirollikka 54 ta davlat a’zo ular orasida dunyoning yirik davlatlari hisoblangan Hindistondan tortib Kanadagacha bor. Bu davlatlarning 14 tasi rasmiy ravishda Yelizaveta II ni o‘z qirolichasi deb tan oladilar . Buyuk Britaniya tarixida ya’ni qirolicha faoliyati ham juda og‘ir kechdi. Birinchidan oilaviy muammolar va davlatdagi siyosiy va iqtisodiy muammolar ham qirolichani ushbu vaziyatda biroz bo‘lsada tushkunlik holatiga tushirib qo‘ydi. Oilaviy masalada yaqinlarimi vafoti va ichki siyosatda esa hukumatdagi ikki asosiy partiyalar, Leybaristlar va Konservatorlarning kurashlari bo‘lib turdi. 1952-yilda ham iqtisodiyotda tushkunlik holati va inflatsiya mavjud edi. Tashqi siyosatda esa Britaniya urushlarda ishtiroki past bo‘lsada, xalqaro diplomatik aloqalarda yetakchi davlatda aylandi. Hukumat iqtisodiyotni jonlashtirish masalasida 1965- yili besh yillik ‘‘Milliy iqtisodiyot reja’’ qabul qildi. Bundan tashqari B.Britaniya Yevropa iqtisodiy Hamjamiyatiga a’zo bo‘lish uchun 1967-yil may oyida Daniya va Norvegiya bilan Yevropa iqtisodiy Hamjamiyatiga a’zo bolish uchun ariza yubordi. Biroq bu ariza rad e’tildi. Hukumat tashqi siyosatda ham faollik ko‘rsatdi, 1967-yilgi Isroil va Misrning ‘‘Olti kunlik urushida ham o‘zini pozitsiyasida turdi. Asosiy muammolaridan biri sifatida Olsterdagi diniy-siyosiy to‘qnashuvlar bo‘ ldi. Shuningdek, Buyuk Britaniya XX asrning 60-70-yillarini ikkinchi yarmida xalqaro munosabatlar tizimida iqtisodiy rivojlanishning yomonlashuvi ham bir qator muammolarni yuzaga keltirdi. Fransiya hukumati B. Britaniyani ‘‘ Umumiy bozorga’’qo‘shilishiga ham qarshilik qildi. Ammo B.Britaniya 1973-yil 1- yanvarda ushbu shartnoma huquqiga ega bo‘ldi. Uzoqni ko‘ra oluvchi imperiya 40 Hamdo‘stlik davlatlaridan migratsiyani rag‘batlantirish davriga olib keldi. Ushbu aniq migratsiya Buyuk Britaniyaning iqtisodiy va ijtimoiy tarkibini tubdan o‘z- gartirdi va aholining 1952-yildagi 50,4 milliondan 2022-yilda 68,3 millionga ko‘payishiga yordam berdi. 1990-2000-yillarda sof migratsiyaning ancha yuqori darajalari paydo bo‘ldi, kamida 50% Yevropadan keladi. Leyboristlar partiyasi hukumat siyosatini qattiq tanqid ostiga oldi va 1951- 1964-yillar oralig‘idagi yillarni «bekor o‘tgan 13-yil» deb atadi. Saylovda g‘alaba qilsa, iqtisodiyotning qator muhim sohalarini milliylashtirish va iqtisodiyotni reja asosida rivojlantirish yo‘li bilan mamlakatni yangilashga va uning qudratini qayta tiklashga va’da berdi. 1964-yilgi parlament saylovida leyboristlar partiyasi g‘alaba qozondi. Partiya rahbari T. Vilson boshchiligida yangi hukumat tuzildi. Hukumat mamlakat ilmiy-texnika salohiyatini rivojlantirishga katta umid bog‘ladi. Shu maqsadda 1965-yilda parlament birinchi ‘‘Milliy besh yillik iqtisodiy dasturini’’ qabul qilishiga erishdi. Ayni paytda, mamlakat moliyaviy ahvolini muqimlashtirish maqsadida, hukumat ish haqi va narxning o‘sishini oqilona cheklab qo‘yish siyosatini yurita boshladi. Bu siyosat narx-navo va daromadlar siyosati deb nom oldi. Dastlab bu tadbir ixtiyoriylik asosida amalga oshirilgan bo‘lsa, 1966-yildan boshlab hukumatning ish haqini muzlatishga oid qarori bilan amalga oshirildi. G. Vilson hukumati sanoat ishlab chiqarishi yiliga 5 foiz o‘sishini rejalashtirgan bo‘lsa, amalda u 2,3 foizdan oshmadi. Binobarin, leyboristlar mamlakat iqtisodiy ahvolini yaxshilay olmadilar. Buning ustiga funt sterling qiymatini dollarga nisbatan kamaytirish ham ko‘zlangan natijani bermadi. Bundan tashqari, G. Vilsonning Buyuk Britaniyani ‘‘Umumiy bozor’’ ga a’zolikka qabul qildirish yo‘lidagi urinishlari behuda ketdi. Fransiya hukumati Buyuk Britaniyani AQSH bilan haddan tashqari bog‘langanlikda ayblab, uning ‘‘Umumiy bozor’’ ga qabul qilinishiga qarshilik ko‘rsatdi. Bu omillar leyboristlar hukumatining obro‘siga ta’sir etmay qolmadi. 1970-yilning 18-iyunida o‘tkazilgan parlament saylovida Konservatorlar partiyasi g‘alaba qozondi. E.Xit boshchiligida konservatorlar hukumati tuzildi. E. Xit hukumati davlatning moliyaviy ahvolini yaxshilash 35 ikkinchi yarmi – XXI asr boshlarida hukumatning integratsiyalashuvi jarayonlari va ijtimoy - iqtisodiy muammolarni hal qilishni asosiy vazifa qilib belgilangani. Tadqiqot ob’yekti . Birlashgan qirollikda Yelizaveta II hayoti va faoliyati shuningdek, XX asr ikkinchi yarmidagi siyosiy jarayonlar va asosiy o‘zgarishlar, Qirolicha vafotiga qadar bo‘lganlar jarayonlar (1952-2022) yillar asosida o‘rganish mavzuning asosiy ob’yekti hisoblanadi. Davriy (xronologik) chegaralanishi . Birlashgan qirollik qirolichasi Yelizaveta II ( 1926-2022 ) hayoti va faoliyati davrida uning davrida bo‘lib o‘tgan muhim jarayonlar sanaladi. Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi III bob xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan tashkil topgan 3 Britaniya protektoratlari uyushmasi asosida Janubiy Arabiston Federasiyasi tashkil qilingan edi. Ammo bir yil o‘tmasdan bu yerda ham ozodlik harakatlari boshlandi. Milliy frontning qurolli otryadlari Britaniya harbiy qismlariga qarshi harakatlarni boshladi. 1964-yilda hokimiyat tepasiga kelgan leyboristlar hukumati Yaman muammosini huquqiy yo‘l bilan hal etishga urinib ko‘rdi. Janubiy Yamanga suverenitet berish jarayoni 1968-yilga kelib yakunlandi. 60-yillarning oxirida Arab–Isroil munosabatlari ham keskinlashdi. 1967-yil 5- iyunda Isroil qo‘shinlari Misr–Suriya Birlashgan Harbiy Kuchlariga qarshi urush harakatlarini boshlab yubordi. Isroil uchun muvaffaqiyatli bo‘lgan “olti kunlik urush” mintaqadagi vaziyatni yana keskinlashtirdi. 1970-yilgacha, ya’ni Nosirning vafotigacha Misrning sovetparast hokimiyati AQSHning qo‘llab-quvvatlashiga tayangan Isroilga qarshi turib keldi. Britaniya diplomatiyasi esa faol pozitsiyadan voz kechdi. Aynan 1967-yil oxirida Vilson hukumati “Suvayshdan sharqdagi” mintaqalarni “tark etganligini” amalda e’lon qildi. Bu Londonning sobiq im- periyachilik global siyosatidan butunlay voz kechganligini bildirardi. 1973-yildagi Arab–Isroil urushi vaqtida Buyuk Britaniya Yevropaning boshqa mamlakatlari qatori urushni to‘xtatish va masalani muzokaralar yo‘li bilan hal qilish tarafdori bo‘ldi. Hatto Isroilda ishlatilayotgan Britaniya harbiy texnikalariga ehtiyot qismlar jo‘natilishiga emborga ham qo‘ygan edi. Biroq oxir-oqibatda London AQSHning gegemonistik siyosatini to‘la qo‘llab-quvvatlashga o‘tdi, bu esa 1979-yilda Kemp- devid Shartnomasining imzolanishiga olib keldi. 60-70- yillarning ikkinchi yarmida Millatlar Hamdo‘stligining iqtisodiy va siyosiy-huquqiy asoslari takomillashtirildi, uning tarkibi kengayishda davom etdi. Hamdo‘stlik faoliyati umumiy qoidalarining to‘laroq tavsifi 1971-yil Hamdo‘stlik tamoyillarining Singapur Deklaratsiyasida berildi. Unda yozilishicha, “Hamdo‘stlik bu mustaqil suveren davlatlarning ko‘ngilli birlashmasi bo‘lib, bu davlatlarning har biri o‘z siyosati uchun javobgar, ammo ular o‘z millati va xalqlari umumiy manfaatlari uchun xalqaro yakdillik va tinchlik yo‘lida o‘zaro maslahatlashadilar va bellashadilar”. Hamdo‘stlik faoliyatining asosiy shakllari “maslahatlar, muhokamalar va hamkorlik” deb ataldi. Deklaratsiyada ko‘rsatilishicha, 21 1952-yilda qirolicha taxtga kelganida, inflatsiya darajasi bugungi kunga juda o‘xshash edi, inflatsiya biz ko'rib turgan 9,9 foizga nisbatan 10,7 foizdan oshdi. Bu qisman Koreya urushi bilan bog‘liq bo'lgan tovar bumi bilan bog‘liq edi. Bunga kuchli iqtisodiy o‘sish ham sabab bo‘ldi. 1953-yilda Koreya urushi tugagach, inflatsiya tez orada pasayib 17 . 1970-yillargacha past darajada saqlanib qoldi. 50 va 60-yillarda past inflatsiya kuzatildi, chunki iqtisodiyot yuqori o‘sish va past inflatsiyaning ‘‘oltin bloklari’’ davriga kirdi. Bugungi kunda 1952-yil bilan o‘xshashliklar mavjud, Ukraina urushi sabab bo'lgan xarajat inflatsiyasi bilan bir qatorda, ammo hozirgi inflatsiya o‘jarroq ko‘rinadi va uni osonlikcha pasaytirish mumkin emas. Shuningdek, 1950-60-yillar real ish haqining tez o‘sib borayotgan davri bo‘ldi. 2020-yillarda biz inflatsiyani ushlab turish uchun kurashayotgan ishchilar bilan real ish haqining turg‘unligini ko‘rmoqdamiz. Ko‘mirning pasayishi Buyuk Britaniyaga miqdorini kamaytirishga yordam berdi biroq va miqdori va ko‘rinadigan sonlar kamaygan bo‘lsada, biz azot dioksidi kabi ko‘rinmas ifloslantiruvchi moddalardan havo sifati bilan bog‘liq haqiqiy muammolarni saqlab qolamiz. Hisobotga ko‘ra, Buyuk Britaniyadagi uylarning 97 foizi hali ham havoni ifloslantiruvchi moddalarning kamida bitta turi bo‘yicha JSST ko‘rsatmalaridan oshib ketadi. Shuningdek, 2022-yilda biz global ekologik muammolardan ancha xabardormiz. 1970-yillarda shahzoda Charlz atrof-muhit muammolarini ko‘targanida, bu juda muhim edi, ammo 2022-yilda iqlimdagi keskin o‘z garishlar va dengiz sathining ko‘tarilishi uni kunning asosiy muammosiga aylantirishga yordam berdi 18 . 1952-yil bilan hozirgi o‘xshashlik yana bir kam ishsizlikdir. 1952-yilda ishsizlik 2,4% ni tashkil etdi, bu iqtisodiyot to‘liq bandlikka yaqin ekanligidan dalolat beradi. 2022-yilda ishsizlik darajasi 3,4% ini tashkil qiladi, ammo real ish haqining past o‘sishi va uzoq muddatli kasalliklarning ko‘tarilishi bilan mutlaqo boshqacha holatlar mehnat bozori ishtirokining pasayishiga olib keladi.1952- yilda 2% ishsizlik darajasi ishchilarning haqiqiy tanqisligiga olib keldi va sobiq 17 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Birlashgan_Qirollik 18 Эргашев Ш. Жахон тарихи.Т. 2019.-С-143 34 Bosh vazir ser A.Idenning iste foga chiqishidan so ng, Konservatorlarʼ ʻ partiyasi rahbari tanlanishda hech bir qoidalar bo lmagani uchun, Yelizaveta II ʻ yangi bosh vazirni konservatorlar orasidan tanlashga majbur bo ldi. ʻ Partiyaning asosiy odamlari va oldingi bosh vaziri Uinston Cherchill bilan muhokama qilib o tirib, hokimat boshlig‘i etib Garold Makmillan tayinlandi. ʻ Shu yili Yelizaveta II ish safari bilan AQSh va Kanada qirolichasi sifatida Kanadaga bordi. Shu yili birinchi marotaba Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasida qatnashib, so z aytdi. Kanadalik hukumat a’zolari sessiyasining ochilish ʻ marosimida qatnashadi. O z sayohatini 1961-yili tugatdi, bu vaqtda qirolicha Kipr, ʻ Vatikan, Pokiston, Nepal, Eron va oxiri Gana mamlakatlariga bordi. 1966-yili bosh vaziri Garold Makmillanning iste foga chiqishi sababi, qirolicha Yelizaveta II ʼ uning maslahati bilan Alek Duglasni bosh vazir qilib tanladi. 1969-yili BBC telekanali Vindzorlar oilasining har kungi yumushlari haqida hujjatli film tayyorlandi. Natijada birdan bir partiya to liq ovoz yig a olmagan ʻ ʻ parlament saylovlarida keyin 1974-yili davlat boshqaruviga qarshi chiqish boshlandi va siyosiy mojaro yuz berdi. Parlamentning eng ko p partiyasi ʻ Koservatorlar partiyasi bo lgani bilan, bosh vazir bo lib Leyboristlar partiyasidan ʻ ʻ rahbar Garold Vilson bo ldi. ʻ 1976-yili Yelizaveta II Kanada qiroli sifatida Monrealdagi Yozgi XXI Olimpiyada o yinlarining ochilish marosimida so‘z ochdi. 1977-yil qirolicha uchun ʻ 50-yil bo ldi. Shu yili qirolicha Yelizaveta ʻ II Britaniya taxtida o tirganiga 25 ʻ - yil bo ldi. Shu sabab bilan Qirolicha ko p hamdo stlik mamlakatlari ʻ ʻ ʻ ga ish-safari bilan bordi. 1970-yillarning oxiri bilan 1980-yillar boshida qirolicha oilasi ga bir qator terrorist hujumlar boshlandi . Uning ichida, to g riroq etganda, vaqtincha Irlandiya ʻ ʻ R espublikasining hukumati terroristlari tomonidan, 1979-yili shahzoda Filippning tog asi, mashhur davlat arbobi va qomondoni, Lord Luis Mauntbetten o‘ldirildi. ʻ 1981-yili esa qirolichaning rasmiy tug ilgan kunida harbiy namoyish chog ida ʻ ʻ Yelizaveta II ni terroristlar pistoletidan o‘q otishdi . 1981-yili k e yinroq qirol 8 talablar asosida ajratishi va kechiktirilgan to‘lovni, sotib olishdagi cheklashlarni saqlab qolishi kerak edi. Shu bilan bir vaqtda ,hukumat qo‘shimcha moliyaviy manbalarni izlashga harakat qilayotgan edi. 1968-yilda tibbiyot reseptlarga soliq joriy qilindi, pochta xizmatlariga soliqlar oshirildi, uy-joy qurilishi bo‘yicha rejalar qisqartirildi. Maktablarda bepul sut berish bekor qilindi. 1969-yil byudjeti doirasida benzin, tamaki, viski, haydovchilik guvohnomasi, ish bilan ta’minlash korporatsiyalariga soliqlarni oshirish rejalashtirildi 9 . Iste’molchilarga soliqlarni oshirish orqali tazyiq o‘tkazish bilan birga, ishlab chiqaruvchilarga nisbatan rag‘batlantiruvchi siyosat ham olib borildi. Fan bilan bog‘liq sohalarning rivojlanishini hukumat qirollik mukofotlari tizimi orqali rag‘batlantirdi. Ishchi-xodimlarning malakasini oshirish va menejmentlarning eng yangi shakllarini joriy qilish maqsadida kadrlar tayyorlash bo‘yicha kengashlar ta’sis etildi. Bu kengashlar yo‘l transporti, mehmonxonalarga xizmat ko‘rsatish, fuqarolik aviatsiyasi, benzin quyish biznesi sohalarida ishlay boshlashdi. Eng avvalo, moliyaviy va siyosiy jihatdan dunyo bozorida raqobatga dosh beruvchi eng yirik Britaniya kompaniyalari qo‘llab-quvvatlandi. Yirik ishlab chiqarishni qo‘llab- quvvatlashning radikal usuli davlat tomonidan katta mablag‘lar qo‘yish orqali amalga oshirilayotgan milliylashtirishdan iborat bo‘ldi. 1967-yilda davlat tomonidan eng yirik metallurgiya monopoliyasi hisoblangan, “British Stil Korporeyshn” tuzildi va uning himoyasi ostida butun po‘lat quyish sanoati bir- lashtirildi. Shu bilan birga, hukumat xususiy bank va sanoat kapiali markazlashishini qo‘llab-quvvatlashni ishonchliroq deb bildi. 1969-yilda G arbiyʻ Yevropadagi eng yirik 20 ta xususiy kompaniyalarning 8 tasi Buyuk Britaniyaniki edi. G.Vilson hukumatining iqtisodiy siyosatini mohiyatiga ko‘ra, o‘z vaqtida mahorat bilan amalga oshirilgan siyosat deb hisoblash mumkin. Mamlakat to‘lov balansi yaxshilana boshladi va 1970-1971 yilga kelib Britaniya byudjeti ko‘p yillar davomida ilk bor ijobiy ko‘rsatkichga ega bo‘ldi. 1968-yilda Bosh Vazir 9 Киличев Х. Файзуллайева М .Энг йанги давр, Тошкент: Йанги нашрийот, 2011. . – .84. Б. 14 maoshlarni ma’muriy boshqaruv apparati tashkil etildi. Konservativ shakildagi kasaba uyushmalarga qarshi qaratilgan “Sanoatdagi munosabatlar” degan qonun ishlab chiqildi. Ushbu qonun kasaba uyushmalarning faoliyatini cheklab qo‘ydi. Ammo bu qonun mamlakat mexnatkashlarining noroziligi kuchayishiga olib keldi va mamlakatda beqarorlik holati yuzaga keldi. Bunday sharoitda Xit parlament saylovlarini belgilab, matbuot va atrofdagilar ishchilarni emas balki uni qo‘llab quvvatlaydilar deb uylagan edi. Ammo 1974-yil 28-fevralda bo‘lib o‘tgan parlament saylovida leyboristlar g‘olib chiqdi. Bosh vazir G.Vilson (1976-yildan ushbu lavozimda D.Kallagen) “Narxlar va daromatlar siyosati” bo‘yicha boshqacha reja va shakildagi ish yuritishga majbur bo‘ldi. G.Vilson – Kallagen 1974-1979- yillar xukumati siyosatining asososiy negizi “ijtimoiy nazorat” edi, yaniy kasaba uyushma va xukumat o‘rtasidagi kelishuvdan iboratedi. Unga ko‘ra kasaba uyushmalar maoshni oshirish talablarini ta’qiqlab turishi (yiliga 5 %gacha), xukumat esa narxlar usishini taqiqlab turishi va mehnatkashlar ma’nfatida kelishilgan holda islohotlarni olib borish ko‘z da tutildi. Bunday holat mamlakatda 1978-yilgacha davom etdi. Belgiya va Buyuk Britaniyada XX asr oxirlariga kelib, barcha nikohlarning yarmidan kamrog‘i saqlanib qolgan. 1979-yil parlament saylovida g‘alaba qilgunga qadar konservatorlar partiyasi inqirozdan chiqishga qaratilgan “To‘g‘ri yondashuv” nomidagi dasturni ishlab chiqdilar va partiyaning yetakchisi etib Margaret Tetcherni sayladilar. Konservatorlar partiyasining dasturida inqiroz va inflatsiya bilan kurashishning neokonservativ shakli ishlab chiqildi. “To‘la bandlik”, “xotirjamlik davlati” va byudjet defisiti degan avvalgi ko‘rsatmalar va g‘oyalar bekor qilindi. Iqtisodiy va ijtimoiy sohalardagi yangi siyosat “tetcherizm” deb nom oldi. Eng avvalo qattiq monetaristik siyosat boshlandi, ya’niy muomiladagi pul miqdori cheklandi, sarf- xarajatlar qisqardi. Bu esa iflatsiyani pasayishiga ammo ishsizlar sonining ko‘payishiga olib keldi. 80-yillarda ber necha yil davom etgan qattiq monetaristik siyosat natijasida inflatsiyaning pasayishiga va sarmoyalarning o‘sishiga imkoniyat yaratildi. Buning 32 kutilayotgan iqtisodiy mo jiza to‘g‘risida jo‘shqinlik bilan nutq so‘zladi. Ammoʻ uning bashoratlari ancha bo‘rttirilgan edi. Buyuk Britaniya ilgarigidek g arbning ʻ yetakchi mamlakatlaridan Yalpi ichki mahsulotning (YAIM) o‘rtacha yillik o‘sishi bo‘yicha ortda qolayotgan edi. Jahon sanoat ishlab chiqarishida ham uning ulushi pasayib ketdi. Bundan tashqari, Vilson hukumatining iqtisodiy jihatdan o‘zini oqlamagan qattiqlik siyosati mamlakatda o‘sib borayotgan ijtimoiy norozilikka sabab bo‘ldi. Eng katta norozilik aynan leyboristlarning saylovchilaridan iborat bo‘lgan qatlami yollanma ishchi va xizmatchilar orasida bo‘ldi. Agar 1963-yilda 2081 ta norozilik harakati bo‘lib, unda 593 ming kishi qatnashgan bo‘lsa, 1966-yildagi 1951 ta norozilik harakatida 2398 ming kishi, 1969-yilda esa 3146 ta norozilik harakati bo‘lib, 1665 ming kishi qatnashdi. Kasaba uyushmalari rahbariyatida eng radikal qanot faollashgan edi. Bundan tashqari, hukumat ommaviy axborot vositalari orqali tanqid qilinardi. Jamoatchilikning salbiy fikrini bartaraf etish uchun G.Vilson hukumati dolzarb ijtimoiy muammolarni yechish borasida bir qator choralarni ko‘rdi. 1965-yilda irqiy kelib chiqishidan qat’iynazar, ularning maishiy xizmat va transport sohalarida ishlashiga ruxsat beruvchi, irqqa mansublik to‘g‘risidagi Akt (Hujjat) qabul qilindi. 1968-yilda immigratsion (muhojirlik) hujjati qabul qilinib, amaldagi qonunga muhojirlarning ishga joylashishi va uy- joyga ega bo‘lishi haqida o‘zgartishlar kiritildi. Hukumat ayollar emansipasiyasi (xotin-qizlarni erkinlikka chiqarish) ni ko‘zda tutuvchi choralar ko‘rdi. 60-yillar oxirida ajralishlar haqida Akt qabul qilindi. Bu Aktning qabul qilinishi ajralishlar sonining keskin ko‘payishiga olib keldi. 1967-yilda oilani rejalashtirish davlat xizmati ish boshladi. Abort haqidagi Akt ham qabul qilindi. Unga ko‘ra, ayol sog‘ligi xavf ostida qolgan bo‘lsa yoki mayib-majruh bola tug‘ilishi ehtimoli bor bo‘lsa, abort qilish uchun ruxsat berildi. 1967-yilning iyulida besoqolbozlik (gomoseksual) aloqalari qonunlashtirildi. 1969- yilda hukumat Parlament orqali xalq vakilligi to‘g‘risidagi Bill (Bill “muhr”, “muhrlangan hujjat”, “qonun loyihasi” a’nolarini bildiradi) qonun loyihasining qabul qilinishiga erishdi. Unga ko‘ra, saylash huquqi 18-yoshgacha 15 KIRISH Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek, bugungi kunda O‘zbekiston jahon hamjamiyatida o‘zining munosib o‘rni va mavqeiga ega. Biz dunyodagi barcha davlatlar bilan yaqindan hamkorlik qilish va amaliy muloqot uchun ochiqmiz 1 . Kurs ishi mavzusining dolzarbligi . Har bir xalqning davlatchilik va madaniyati tarixini o‘rganish nafaqat ilmiy yoki nazariy, balki chuqur ma’naviy- ruhiy ahamiyatgaega bo‘lib, har birimizda o‘z imiz tug‘ilgan va yashayotgan ona zamin bilan mustahkam aloqadorlik hissini rivojlantiradi. 2 Tarixchilarimiz zimmasiga o‘lkamiz tarixini xolisona va haqqoniy yoritish,unga adolat nuqtai nazaridan yondoshish va baho berish kabi ulkan vazifalar qo‘yildi. Ta’limning mazmunini yangilash, ilmiylik darajasini oshirish, oqitish metodlarini uzluksiz takomillashtirish, oquvchilar bilimining oshirib borilishi o‘qituvchidan oz bilimini uzluksiz ravishda to‘ldirib va yangilab borishi muhim sanaladi. Bizga ma’lumki, Respublikamiz birinchi prezidenti I.A. Karimov ham tarix faniga juda katta e’tibor beradilar. Buni biz Prezidentimiz I.A. Karimovning tarix, mafkuraga va va falsafaga oid bir qator asarlarida ko‘rishimiz mumkin. O‘z bekiston XXI asr bosag‘asida, Tarixiy xotirasiz kelajak yoq, Olloh qalbimizda, yuragimizda, Ozbekiston XXI asrga intilmoqda, Donishmand xalqimizning mustahkam irodasiga ishonaman kabi asarlarini misol qilib olishimiz mumkin. Shuningdek , Birlashgan qirollik va uzoq yillar davomida hukumatni idora qilgan qirolicha Yelizaveta II ning hayoti va faoliyati va davlatdagi muhim ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy jarayonlar va madaniy hayoti haqidagi ma’lumotlar mavzuning dolzarbligini ifodalaydi. Kurs ishi tadqiqotining maqsadi . Birlashgan qirollikda Yelizaveta II ning faoliyati va shu davrdagi islohotlarning amalga oshirilishi va Birlashgan qirollikning xalqaro munosabatlarda olib borgan siyosatini tahlil qilish. XX asr 1 S h.M. Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O`zbekiston davlatini birgalikta barpo etamiz. Toshkent : O ` zbekiston NMIU , 2016. – B . 6. 2 Каримов И . А . Тарихий хотирасиз келажак йўқ , - Т .: Шарқ , 1998. . – B .6. 2 quvvatlashini va ularni qo‘llab-quvvatlayotgan Pokistonga yordam berayotganini, Nikoraguadagi milliy-ozodlik harakatiga qarshi kurashayotganini tushunardi va bularni yurak yutib bo‘lsa-da, indamay qabul qilardi. London AQSHning 1986 yildagi Liviyaga qarshi harbiy harakatini qo‘llab-quvvatladi va Amerika Harbiy havo kuchlari Tripoliga havo zarbalarini berish uchun Britaniya aerodromlaridan foydalandi. AQSH ketidan Fransiya va Italiya bilan birgalikda Buyuk Britaniya ham Livanga “tinchlikparvar” kuchlarni jo‘natdi. Buyuk Britaniya Vashingtonning Kemp-Devid strategiyasini qo‘llab-quvvatlab, Arab-Isroil muzokaralari jarayonida ishtirok etdi. Global masalalarda Buyuk Britaniya va AQSHning ittifoqchilik munosabatlari ancha mustahkamlandi. Tetcherning hokimiyat tepasiga kelishi bir- biriga qarama-qarshi turgan harbiy bloklarning Yevropa hududiga eng zamonaviy yadro qurollarini joylashtirgani, sovet armiyasining Afg‘onistonga bostirib kirishi, Polshada harbiy holatning joriy etilishi bilan yuzaga kelgan yangi xalqaro konfrontasiya (qarama-qarshi frontlarga ajralish) davriga to‘g‘ri keldi. Shovqinli antisovet targ‘ibotga Buyuk Britaniya ham o‘z hissasini qo‘shdi: Moskva olimpiadasining boykot qilinishi qo‘llab-quvvatlandi va SSSR bilan iqtisodiy va madaniy hamkorlik ancha qisqartirildi. Tetcher NATO qurollarini oshirib borishni ma’qulladi, Buyuk Britaniya hududida 160 ta o‘rta masofaga uchuvchi raketalarning joylashtirilishiga va yadro suvosti kemalarini yangi “Traydent” Amerika raketalari bilan jihozlash dasturini amalga oshirilishiga rozilik berdi. U AQSHning “Strategik masofa tashabbusi” (SMT) loyihasini ham ma’qulladi. O‘z hukmronligining dastlabki yillarida antisovet pozitsiyada turgan SSSRda qayta qurish boshlanib, xalqaro munosabatlarning mohiyati va mazmuni o‘zgargandan keyin, uni qo‘llab-quvvatlagan birinchi g arb rahbari ham Tetcherʻ edi. 1984-yil oxirida M. Gorbachev Londonga rasmiy tashrif buyurdi. Tetcher bilan muzokaralarning boshlanishi Gorbachevning diplomat sifatida dunyo miqyosidagi birinchi jiddiy qadami bo‘ldi. Tetcher yangi sovet rahbarining ochiq va o‘zaro ishonchga asoslangan muloqotga kirisha olish qobiliyatiga yuksak baho berdi. 1986-1987 yillarda E. Sheverdnadzening Londonga va M.Tetcherning 25 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati. I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. 2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24 майдаги ПҚ – 2995-сонли « Қадимий ёзма манбаларни сақлаш, тадқиқ ва тарғиб қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида »ги қарори. // «Халқ сўзи», 2017 йил, 103 (6797)-сон. – huquqiy hujjat. 3. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O ‘ zbekiston, 2021. II . Asosiy adabiyotlar 4. Эргашев Ш . Жахон тарихи . Т . . 2019. Нуриддинов Э . З ., Зокиров Ш . Ш ., Исматуллаев Ф . О . Жахон тарихи , Тошкент , 2017. 5. Киличев Х. Файзуллайева М .Энг я анги давр, Тошкент: Я анги нашрийот, 2011. 6. Таунсенд С. Мы с королевой. – Москва, 2009. 7. Полякова А. А.Ее Величество Королева Великобритании Елизавета II. Взгляд на современную британскую монархию.-Москва, 2013.-С.22 8. https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Birlashgan_Qirollik 9. https :// en . m . wikipedia . org / wiki / Economic _ history _ of _ the _ United _ Kingdom 10. https :// www . ft . com / content /4 ef 98 f 0 a -47 c 2-47 e 9- b 93 a -7 e 39 f 1 d 2 a 4 d 7 11. https :// www . thenationalnews . com / opinion / uk /2022/09/14/ queen - elizabeth - iis -70- years - of - tumultuous - economic - change /? outputType = amp 12. https :// www . thenationalnews . com / opinion / uk /2022/09/14/ queen - elizabeth - iis -70- years - of - tumultuous - economic - change /? outputType = amp 13. https ://1 xmatch . com / uz / biografiya - keyt - middlton / 14. https :// yuz . uz / uz / news / elizaveta - ii - birlashgan - qirollik - taxtiga - otirganining - 70- yilligini - nishonladi 42 oylik maosh va narxlarni oshirishda yangi cheklashlar joriy qilindi (ular ixtiyoriy bo‘lmay qoldi), ko‘pgina byudjet to‘lovlari qisqartirildi, kechiktirilgan to‘lov orqali sotib olishga va kapitalni chetga olib chiqishga bir qator cheklashlar joriy qilindi. Qattiq deflatsion siyosat yuritishdan tashqari, hukumat eksportni faollashtirish orqali mamlakatning to‘lov balansini yaxshilashga urinardi. Bunda Buyuk Britaniyaning Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyati “Umumiy bozori”ga qo‘shilishi hal qiluvchi rol o‘ynashi mumkin edi. 1967-yilning may oyida hukumat Daniya va Norvegiya bilan birgalikda Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyatiga a’zo bo‘lish haqidagi arizani berishdi. Ammo Fransiya yana murosasiz pozisiyani egalladi va 1967-yil noyabrida Buyuk Britaniyaga bu ariza rad etilgani haqida rasman xabar berildi. YeIHga qo‘shilishga urinishning behuda ketishi xalqaro vaziyatning keskinlashgan vaqtiga to‘g‘ri kelgan edi. 1967-yil iyundagi Isroil va Misrning “olti kunlik urushi” jahon bozorining barqarorligini buzdi. Arab mamlakatlari tomonidan bir necha oyga Buyuk Britaniyaga neft eksport qilishga embargo ( man etish ) joriy qilingan edi. Suvaysh kanalining yopilishi, London va Liverpul shaharlaridagi dokerlar qo‘zg‘oloni ham Britaniya tashqi savdosiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Bunday vaziyatda G.Vilson hukumati milliy valyutani devalvatsiya (muomaladagi pulning qiymatini tushirish yoki bekor qilish) qilishga majbur bo‘ldi. 1967-yil 18-noyabrda funt sterling kursi qiymati 14,3% ga tushirilgani haqida e’lon qilindi. Keyingi bir yarim yil davomida bu qadam “sterling mintaqasidagi” 25 ta mamlakatda amalga oshirildi. 1969-yilda esa Fransuz frankining devalvatsiyasi “frank mintaqasiga” kiruvchi 14 ta Afrika mamlakatlarida milliy valyuta kurslarining pasayishiga olib keldi. 1971-yilda AQSH ma’muriyati rasmiy kurs bo‘yicha dollarni oltinga almashtirishni vaqtinchalik to‘xtatib qo‘yish haqida e’lon qildi. XVF kredit ajratib, Britaniya Hukumati oldiga bir qator barqarorlashtiruvchi choralarni amalga oshirish shartini qo‘ydi. Buning uchun hukumat ishlab chiqarishdan tashqari, boshqa sohalarga byudjet to‘lovlarini qisqartirishi, milliy valyutaning kelgusidagi keskin tebranishlariga yo‘l qo‘ymasligi, kreditni qat’iy 13 qo‘lladi, balki Umumyevropa xavfsizlik tizimining shakllanishida ham faol qatnashdi. Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik bo‘yicha Kengashni tayyorlashning oxirgi bosqichida Buyuk Britaniya delegatsiyasi samarali faoliyat ko‘rsatdi. 1975- yil 1-avgustda Bosh Vazir G. Vilson boshqa mamlakatlar rahbarlari bilan birgalikda Xelsinki yig‘ilishining so‘nggi aktiga imzo qo‘ydi. Bosh Vazir lavozimiga J. Kollagen kelgan paytlarda Britaniya tashqi siyosatida SSSR bilan iqtisodiy hamkorlik, qurolsizlanishni qo‘llab-quvvatlash, Umumevropa Xavfsizligini ta’minlash masalalari ustun keldi. Britaniya pozitsiyasining uchinchi dunyo mamlakatlarida susayganligi Hindiston–Pokiston urushi davrida yaqqol namoyon bo‘ldi. 1965-yil bahorida Londonning vositachilik harakatlariga qaramasdan, Hindiston va Pokiston o‘rtasidagi harbiy harakatlarning oldini olishga muvaffaq bo‘linmadi. Faqatgina sentyabrga kelib bu mamlakatlar BMTning urushni to‘xtatish to‘g‘risidagi talabiga quloq solishdi. Ikki davlat o‘rtasidagi vaziyatni tinchlik yo‘li bilan hal qilish SSSR tomonidan amalga oshirildi. 1966-yil 10-yanvarda Toshkent Deklaratsiyasining qabul qilinishi bilan tinchlik ta’minlandi. Biroq Hindiston va Pokiston o‘rtasidagi yangi to‘qnashuv 1971-yil dekabrida ro‘y berdi. SSSR bu gal ochiqchasiga Hindistonni qo‘llab-quvvatladi va BMT Xavfsizlik Kengashining urush harakatlarini to‘xtatish to‘g‘risidagi rezolyutsiyasini bajarmadi. AQSH Pokistonga yordam berdi. Hindiston armiyasining g‘alabasi Bangladesh mustaqil davlatining tashkil topishiga olib keldi. Pokiston shu davrdan boshlab AQSHning strategik hamkoriga aylandi, Hindiston esa SSSR bilan yaqinlashdi, Buyuk Britaniyaning esa bu mintaqadagi ta’siri ancha pasayib ketdi. Britaniya diplomatiyasining Yaqin Sharq inqirozini bartaraf qilishga bo‘lgan urinishlari ham muvaffaqiyatsiz bo‘ldi. Buyuk Britaniyaning bu mintaqadagi manfaatlari, asosan, Suvaysh kanalidan foydalanish va Yamandagi protektorat taqdiri bilan bog‘liq edi. 1962-yilda Shimoliy Yamanda inqilob ro‘y berdi. Fuqarolar urushiga yirik arab davlatlari ham qo‘shildi (Misr respublikachilarni, Saudiya Arabistoni monarxistlarni qo‘llab-quvvatladi). Buyuk Britaniya bu voqealardan amalda uzoqlashib, Janubiy Yamandagi boshqaruvini (hukmronligini) saqlab qolishga harakat qildi. Janubiy Yamanda 1962-yili 17 ta 20 I bob . Qirolicha Yelizaveta II hayoti va faoliyatining asosiy bosqichlari (1926 -2022) Qirolicha Yelizaveta II 1926-yil 21-aprelda Londonda Bruton ko‘chasida tug‘ilgan . U York gertsogi va gertsoginiya si ning birinchi farzandi bo‘lib, keyinchalik qirol Jorj VI va qirolicha Yelizaveta bo‘lgan. Kichkina Yelizaveta taxtga davogarlar qatorida amakisi qirol Edvard VIII va uning otasi York gertsogidan keyin uchinchi o‘rinda edi. Malika hayotining birinchi yillarini Londonda Pikadilli ko‘chasida o‘tkazdi, uning tug‘ilishidan ko‘p o‘tmay oila ko‘chib o‘tdi. Kichkina Lilibet, ota-onasi Yelizaveta deb atashni yaxshi ko‘rar edi, tez-tez otasi tomonidan bobosi va buvisi, qirolicha Meri va qirol Jorj V shuningdek, onasining ota-onasi, Stratmor grafi va grafinyasining qishloq uyiga tashrif buyuradi 3 . 1930-yilda Lilibetning singlisi malika Margaret Rose tug‘ildi. 1936-yil yanvar oyida Yelizavetaning bobosi qirol Jorj V vafot etdi va uning otasi Albert qirol Jorj VI nomini olgan Britaniyaning yangi qiroli bo‘ldi. Bu uning akasi Edvard taxtdan voz kechib, tojdan ko‘ra sevgini afzal ko‘rganidan keyin sodir bo‘ldi.Yelizavetaning otasi, uning xohishiga qarshi, Buyuk Britaniya qiroli bo‘ldi va 1937-yilda ikkala kichkina malika ham Vestminster abbatdagi ota-onalarining toj kiyish marosimida ishtirok etishdi. O‘sha paytdan boshlab butun jamoatchilik e’tibori kichkina Lilibetga qaratildi 4 . 1947-yilning boshida Yelizaveta II Janubiy Afrikaga jo‘nab ketdi. U qaytib kelganidan so‘ng, uning uzoq qarindoshi, qirollik dengiz floti leytenanti Filipp Mountbatten, sobiq Gretsiya va Daniya shahzodasi Filipp bilan unashtirilgani haqida e’lon qilindi. Nikoh, 1947-yil 20-noyabrda Vestminster abbatligida bo‘lib o‘tdi. To‘y arafasida uning otasi qirol kuyovga Edinburg gertsogi, Merionet grafi va baron Grinvich unvonlarini topshirdi. Ular Londondagi Klarens uyida istiqomat qilishdi. Ularning birinchi farzandi shahzoda Charlz (Charlz Filipp Artur Jorj) 1948-yil 14-noyabrda Bukingem saroyida tug‘ilgan. 1 952-yil yanvar oyida Avstraliya va Yangi Zelandiya bo‘ylab gastrol safari uchun yo’lga chiqdi, lekin 3 Полякова А. А.Ее Величество Королева Великобритании Елизавета II. Взгляд на современную британскую монархию.-Москва, 2013.- С.22 4 https :// yuz . uz / uz / news / elizaveta - ii - birlashgan - qirollik - taxtiga - otirganining -70- yilligini - nishonladi 4 Buyuk Britaniyaning madaniyati boy va rang-barangdir. Bunga ko‘plab omillar ta’sir ko'rsatdi. Davlatning orol xarakteri, G‘arb demokratiyasining yetakchilaridan biri va taniqli harbiy-siyosiy o‘yinchi sifatidagi mamlakat tarixi, shuningdek, mamlakat to‘rtta alohida davlatning ittifoqi, ularning har biri o‘z an’analari va odatlari va ramzlarini saqlab qolgan. Britaniya imperiyasi orqali Britaniya madaniyatining ta’siri o‘z navbatida sobiq mustamlakalarning ko‘plab mamlakatlari, jumladan Avstraliya, Kanada, Hindiston, Irlandiya, Yangi Zelandiya, Janubiy Afrika, Birlashgan davlatlar tili, madaniyati va huquqiy tizimida ko‘rish mumkin. Buyuk Britaniya adabiyotining asosiy qismi ingliz tilida yozilgan. 2005- yilda Buyuk Britaniyada 260 000 ga yaqin kitob chop etilgan bo‘lsa, 2006-yilda mamlakat nashr etilgan nomlar soni bo‘yicha dunyoda yetakchi edi. XIX asrning oxirigacha Uels adabiyoti asosan Uels tilida bo lib, nasrningʻ aksariyat qismi diniy xarakterga ega edi. Suonsilik Dilan Tomas XX-asr o‘rtalarida dunyoga mashhur bo‘ldi. Nufuzli ruhoniy va millatchi Ronald Tomas 1996-yilda adabiyot bo‘yicha Nobel mukofotiga nomzod bo‘lgan. Birlashgan Qirollik adabiyotining eng yaxshi namunalari o zbek tiliga tarjima qilingan. V. ʻ Shekspirning pyesalari, J. Sviftning „Gulliverning sayohatlari“, D. Defoning „Robinzon Kruzo“, E. Voynichnint „So na“ romanlari va boshqalar mashhur ʻ bo‘ldi. 1980-yillarning oxiri va 1990-yillarda Londondagi Saatchi galereyasi yosh Britaniyalik rassomlar nomi bilan mashhur bo lgan ko p janrli rassomlar guruhiga ʻ ʻ e tibor qaratishga yordam berdi. Damien Xirst, Kris Ofili, Reychel Uaytrid, Treysi ʼ Emin, Mark Uollinger, Sem Teylor Vud va aka-uka Chapman. Londondagi Qirollik san’at akademiyasi Buyuk Britaniyada san’atni rivojlantirish bo ‘yicha asosiy tashkilotdir. Eng yirik galereyalar orasida London Milliy galereyasi, Milliy portret galereyasi, Tate Britain va Tate Modern zamonaviy san at muzeyi, yiliga ʼ taxminan 4,7 million kishi tashrif buyuradi. 1967-yilda ochilgan Yelizaveta II nomidagi konsert zallari ingliz konsert hayotining yirik markazidir. Estrada tomoshalari Londondagi Palladiumda 37 kechiktirishga harakat qilardi. U soliq, mehnat va immigrasiya (muhojirlik) masalalaridagi qonunlarni ham Umumevropa miqyosiga mos ravishda yagonalashtirish haqidagi taklifni ham qabul qilmadi. Tetcher 1986-yilda imzolangan Shengen kelishuvlariga Buyuk Britaniyaning qo‘shilmasligini ma’lum qildi. 29 oilasining k a tta muammosi aynalgan qirolicha Yelizaveta ning o g li shahzodaʻ ʻ Charl z bilan malika Diananing nikoh to yi bo ldi. ʻ ʻ Shu vaqtda 1982-yili Kanada konstitutsiyasiga bir necha o zgarishlar kiritildi. ʻ Britaniya parlamenti Kanadaliklar masalasida o z ustunligini ko‘rsatdi, va ya’na ʻ Britaniya qirolichasi Kanada mamlakatining yo‘l boshchisi bo lib qoldi. Shu yili ʻ so ngi 450-yil davlatga kelmagan Rim papasi Ioann Pavel II Buyuk Britaniyaga ʻ tashrif buyurdi (Aglikan cherkovi boshlig‘i bo lib qoladigan qirol uni o zi kutib ʻ ʻ oldi. 1992-yili Yelizaveta II ning ‘‘eng yomon yili’’ bo ldi. To rt bolasining ʻ ʻ ikkalasi shahzoda Andrev va malika Anna umrdoshlari bilan ajrashdilar, Charlz esa malika Diana bilan ajrashdi. Bundan tashqari, Vindzor saroyi yong indan juda ʻ kuchli zararlandi, qirolichaga soliq to lovlari qoyildi. 1996-yili qirolicha talabi ʻ bilan, shahzoda Charz bilan malika Diana rasmiy ajrashuviga qol qo‘yildi. Bir yildan keying, 1997-yili, malika Diana Parijda avtoxalokatidan halok bo ldi. Bu ʻ voqea qirolicha oilasi bilan millionlab Britaniyaliklar ham iztirobga uchrashdi. Britaniyaliklar qirolichaning oltin yubiley marosimida (2002-yili) qirolicha Yelizaveta II taxtga o tirganining 50-yiligiga ( Oltin yubiley ) marosim o tkazildi. ʻ ʻ Ammo shu yili qirolichaning singlisi Malika Margaret va onasi qirolicha Yelizaveta Boves-Lion vafot etadi. Qirolicha nomi bilan, yoki Yelizaveta II ning uzoq hukmronligi davrida Buyuk Britaniyada sodir bo‘lgan voqealar, Britaniya monarxi nafaqat Angliya, Shotlandiya va Shimoliy Irlandiyani o‘z ichiga olgan Birlashgan Qirollikning, balki ancha yirik tashkilotning ham rahbaridir. U Hamdo‘stlik deb ataladi. U 54 ta shtatni o z ichiga oladi. Ko‘rib turganingizdek, ro‘yxat juda katta. Hamdo‘stlikning ʻ 16 shtatida Britaniya monarxi hamon de-yure davlat rahbari hisoblanadi. Bu mamlakatlarda jami ikki milliardga yaqin odam yashaydi. Hamdo‘stlikning boshlanishi. Britaniya Millatlar Hamdo‘stligi ulkan Britaniya imperiyasini yig‘ish uchun mo‘ljallangan birlashma. Hamdo‘stlikning huquqiy maqomi 1931-yil 11- dekabrdagi Vestminster shtati bilan ta’minlangan. 9 hamda yangi qonun qabul qilindi, bu qonun. Bu qoyidalar ‘‘taxtda o tirish’’ʻ bo yicha edi va erkak-vorislar ayol-vorislardan yetakchililikni qo‘lga oldilar. ʻ Aynan shu yili Buyuk Britaniyada va boshqa mamlakatlarda Yelizavetaning taxtda o tirishini 60-yilik marosimlari bo lib o tdi. Sammitda Britaniyaning shahzodasi ʻ ʻ ʻ Charlz qatnashdi, bu voqea o zining qirollik ishlarini shahzoda Charlzga berilgani ʻ ko rindi. ʻ 2013-yili II Yelizaveta II 40-yil ichida birinchi marotaba Shri-Lankada o tgan Britaniya Millatlar Do stligi sammitida qatnashmadi. Sammitda ʻ ʻ Britaniyaning shahzodasi Charlz qatnashdi, bu voqea o zining qirollik ishlarini ʻ shahzoda Charlesga berilgani ko rindi. ʻ 2018-yilda Yelizaveta II ning nabirasi shahzoda Garri amerikalik Megan Marklega uylandi. 2020-yil boshida er-xotin qirollik oilasi a zolarining aksariyat vazifalarini bajarmasliklarini e lon qilishdi va ʼ ʼ mamlakatni tark etishdi. Bir necha oy o‘tgach, Megan Markle amerikalik teleboshlovchi Opra Uinfriga bergan intervyusida qirollik oilasida o‘zini noqulay his qilayotganini va uning ba’zi yangi qarindoshlari irqchi so‘zlarni aytganini aytdi. Britaniya ommaviy axborot vositalari manbalarga tayanib, qirolicha sodir bo‘lgan voqeadan juda xafa bo‘lganini da’vo qildi. Shahzoda Garri va uning rafiqasi Qo ‘ shma Shtatlarda yashaydi, ularning ikki farzandi bor, 2021 - yilda tug ‘ ilgan qiziga Lilibet ism qo ‘ yilgan . Bu Yelizaveta II ning bolalikdagi laqabi. 2018-yil 14-iyun, Megan, Sasseks gertsoginiyasi va Yelizaveta II birinchi qo‘shma tadbirda 2021-yil aprel oyida Yelizaveta II ning eri shahzoda Filipp 99 yoshida vafot etdi. O‘sha paytda amalda bo‘lgan Anti-Covid cheklovlari tufayli dafn marosimida atigi 30 ga yaqin odam bo‘lgan va malika xavfsizlik nuqtai nazaridan qolganlardan alohida o‘tirdi. Yelizaveta II ning yolg‘iz o‘zi bilan xayrlashayotgani haqidagi suratlar pandemiya odamlar hayotini qanday o‘zgartirganining eng yorqin misollaridan biriga aylandi. 2022-yilning 8-iyulida Bukingem saroyi qirolicha shifokorlarning alohida kuzatuvi ostida ekanligini e lon qildi. ʼ Bundan avval, shifokorlar qirolichaning sog ligi yomonlashganini ma lum qilishgandi. ʻ ʼ Qirolichaning to rt farzandi, kelinlari va nevaralari, shahzoda Uilyam va shahzoda ʻ Garry u bilan birga bo lish uchun ʻ Shotlandiyadagi Balmoral qasriga borishdi. Qirolichaning o limi o sha kuni kechqurun tasdiqlandi. ʻ ʻ 7 1996-yilda iqtisodiy pasayish barqarorlashdi, keyinchalik, o‘sish bilan almashdi. Jadallashtirish bo‘yicha Angliya 1997-yil ikkinchi yarmigacha YeI mamlakatlari orasida yuqoriroq ko‘rsatgichga ega bo‘ldi. 1993-1997-yillarda Buyuk Britaniyada yalpi ichki mahsulotning o‘rtacha yillik o‘sishi 2,8% ini tashkil etdi. Ishsizlik darajasi 1995-yilda 8% gacha kamaydi va 1998-yilning boshida iqtisodiy faol aholining 5% ini tashkil etdi (1980-yildan beri eng past ko‘rsatkich). Ishlayotganlarning umumiy soni 1,2 million kishiga ortdi. Boshqacha aytganda 1,2 mln. ish o‘rinlari yaratildi. Ayollar orasida ish bilan ta’minlanganlar soni oshdi (1997-yilga kelib ular ishchi va xizmatchilarning umumiy sonini 47% ini tashkil etdi). O‘sishning asosiy manbalari 80-yillarda o‘tkazilgan Britaniya iqtisodiyotini strukturaviy qayta qurish, Britaniya tovarlari eksportini oshirish, gaz va neftni qazib olish va eksport qilishni kengaytirish, shaxsiy iste’molning kengayishi natijasi bo‘ldi. Bu yutuqning o‘ziga xosligi oxirgi ikki o‘n yillikda sanoat sektorining uzluksiz kengayishidan iborat bo‘ldi. Britaniya banki po‘lat, ko‘mir va jihatdan qo‘llab-quvvatladi. Milliy daromadda davlatning hissasi oshishiga erishdi. Mamlakat eksporti hajmi ko‘tarila bordi. 1962-yilda iqtisodiy rivojlanish Milliy Kengashi tuzildi. Bu kengash 1961-1965-yillarga mo‘ljallangan besh yillik rejani ishlab chiqdi va hukumat uni tasdiqladi. Biroq rejani hayotga tatbiq etishga muvaffaq bo‘linmadi. Ijtimoiy sohani mablag‘ bilan ta’minlash og‘irlashdi. Natijada hukumat kvartira haqi ustidan nazoratni bekor qildi. Xukumatning “Niyatlar haqidagi Deklarasiya” xujjati maoshni va narxlarni o‘sishini “idrokli” darajada cheklashni taklif etaredi. Bunday siyosat mamlakatda “narx va daromat siyosati” nomini oldi. Dastlab “idrokli” darajada maoshni o‘sish darajasini cheklash xoxish asosida amalga oshirildi. Ammo 1966-yildan keyin xukumat majburiy yo‘l bilan maoshlarni usish holatini to‘xtatitib qo‘yish yo‘liga o‘tdi. Bunday xolat esa mamlakatda norozilikni kuchayishiga olib keldi. E.Xitning iqtisodiy siyosati – ishlab chiqarishni qattiq kapitalistik ratsionalizatsiyalash va “xar qanday yo‘l bilan” iqtisodiy o‘sishni jadallashtirishga qaratilgan edi. Xit davrida Buyuk Brtiraniya Yevropa iqtisodiy hamjamiyatiga qo‘shildi. “Narxlar va daromatlar siyosati” yanada shavqatsizroq shakilda qabul qilindi, narxlarni va 31 III bob . Birlashgan Qirollikning ijtimoiy – iqtisodiy va madaniy ahvoli Birlashgan qirollikning ijtimoiy – iqtisodiy va madaniy ahvoli. Buyuk Britaniya iqtisodiy jihatdan rivojlangan yirik sanoatlashgan mamlakat. Yalpi ichki mahsulotning 21 % ini sanoat, 1,8 % ini qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligi, 70,2 % ini xizmat ko‘rsatish tarmog‘i beradi. Eksportining 90 % ni sanoat ta’minlaydi 15 . Qishloq xo‘jaligida mamlakatdagi mehnatga qobiliyatli aholining 2 % gina band. Buyuk Britaniya qishloq xo‘jaligi intensivlik, mahsuldorlik va mexanizatsiyalashuvining yuksak darajasi bilan ajralib turadi. U mamlakatning oziq-ovqatga bo‘lgan ehtiyojining 75 %ini ta’minlaydi. 1990-yillar oxiri-2000-yillar boshlarida jahon iqtisodiy konyunkturasining o‘sishi tulqinida «yangi leyboristlar» 2001-yil iyunda bo‘lib o‘tgan parlament saylovlarida g‘alaba qozondi. XXI asr boshlarida Buyuk Britaniya G arbiyʻ Yevropaning boshqa davlatlari singari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Mamlakatda favqulodda qulay konyunktura vujudga keldi. Iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari yiliga 2,75% ini, ishsizlik so‘nggi o‘n yillar ichida eng past – 5-6% ini, inflatsiya esa yiliga 2% ini tashkil qildi. «Yangi leyboristlar» siyosatining ustuvor yo‘nalishini ‘‘rohat-farog‘at davlatini’’ ‘‘ijtimoiy investisiyalar’’ davlatiga aylantirish, umumiy, o‘rta va oliy ta’limni rivojlantirish, kasbiy tayyorgarlikni takomillashtirish, ishsizlikka qarshi kurash, sog‘liqni saqlash sohasini yaxshilash kabilar tashkil qildi. T.Bler hukumati ijtimoiy ehtiyojlar uchun davlat xarajatlarini oshirish siyosatini yuritdi, bu mablag‘larning katta qismi ish o‘rinlarini yaratishga sarflandi. Rasmiy ma’lumotlarga qaraganda hukumat ishsizlikni 5% gacha qisqartirishga erishdi. Ammo sog‘liqni saqlash sohasida hukumat bir qator qat’iy qadamlar qo‘yishga majbur bo‘ldi. Jumladan, «daromadli» shifoxonalarga xususiy investisiyalar kiritishga ruxsat berildi. 2004- yili 100 ga yaqin shifoxona, gospital va boshqa tibbiyot markazlarini xususiy shaxslarga sotish haqida e’lon qilindi. Sog‘liqni saqlash davlat xizmati, pensiyalar va ommaviy ta’limga davlat xarajatlari qisqartirildi. 15 https :// en . m . wikipedia . org / wiki / Economic _ history _ of _ the _ United _ Kingdom 30 belgilaymiz va aniqlashtiramiz”. G.Vilson fan yutuqlarini iqtisodiy rejalashtirish bilan birlashtirish tarafdori edi. 1964-yil Parlament saylovlari arafasida leyboristlar tomonidan “texnokratik inqilob”ning asosiy g‘oyalarini birlashtiruvchi dasturiy manifest e’lon qilingan edi. Texnokratlar – fan, texnika, muhandislik va olimlar zakovatini uyg‘unlashtirgan holda jamiyatni boshqarish tarafdorlari. Dasturda davlat ilmiy texnika inqilobining asosiy mexanizmi (motori) deb ta’riflandi. Dasturda Britaniya sanoatini har tomonlama zamonaviylashtirish, moliya-byudjet tizimini kuchaytirish zarurati ta’kidlandi. Mafkuraviy yangi konsepsiyaning muhim jihati yollanma ishchilarning ishlab chiqarishni boshqarishda va daromadni taqsimlashda “qatnashuvi” masalasi bo‘lib, u tahlil qilingan edi. Leyboristlar “texnokratik” saylov kompaniyasida ommaviy axborot vositalaridan unumli foydalandi. 1964-yil 15-oktyabrdagi saylovda leyboristlar berilgan ovozlarning 44% ga, konservatorlar 43% ga ega bo‘ldi. Ularning Parlamentdagi fraksiyasi 317 deputatdan iborat bo‘ldi, konservatorlar esa 303 mandatga, liberallar 9 mandatga ega bo‘ldi. Hukumat tarkibini Ettli davrida eng muhim lavozimlarni egallagan leyboristik partiyaning keksa a’zolari tashkil etdi. G.Vilson hukumati duch kelgan va eng murakkab muammo pul muomalasidagi tanqislik va o‘sib borayotgan inflyasiya edi. Deflatsiya (muomaladagi pul miqdorini kamaytirish) siyosati doirasida 1964- yil noyabrida Moliya vazirligi sug‘urta va benzinga bojxona to‘lovlarini oshirishni ko‘zda tutuvchi “inqiroz byudjeti”ni taqdim etdi. 1965-yilning bahoridan foyda solig‘ini oshirish rejalashtirildi. Korporatsiya tipidagi korxonalarga katta soliqlar solindi. 1964-yil dekabrida hukumat “Narx va foyda samaradorligini rejalashtirish to‘g‘risida” qaror qabul qildi. Oylik maoshning ko‘tarilishi bilan bog‘liq turli norozilik namoyishlari va boshqa xatti-harakatdan voz kechildi. Tadbirkorlar oylik maoshni kerakli darajada saqlab turish javobgarligini o‘z zimmalariga oldilar va asossiz ravishda mahsulot narxini ko‘tarishdan voz kechildi. Oylik maoshning yillik o‘sish chegarasi – 3,5%, narxlar o‘sishi chegarasi esa 4% deb belgilandi. 11 maqsadida ijtimoiy sohalar xarajatlarini kamaytirdi. Fermerlarga yordam puli berish to‘xtatildi. ‘‘Narx-navo va daromadlar’’ siyosati bekor qilindi 1979-yil parlament saylovida g‘alaba qilgunga qadar konservatorlar partiyasi inqirozdan chiqishga qaratilgan “To‘g‘ri yondashuv” nomidagi dasturni ishlab chiqdilar va partiyaning yetakchisi etib Margaret Tetcherni sayladilar. Konservatorlar partiyasining dasturida inqiroz va inflatsiya bilan kurashishning neokonservativ shakli ishlab chiqildi 19 .“To‘la bandlik”, “xotirjamlik davlati” va byudjet defitsiti degan avvalgi ko‘rsatmalar va g‘oyalar bekor qilindi. Iqtisodiy va ijtimoiy sohalardagi yangi siyosat “Tetcherizm” deb nom oldi. Eng avvalo qattiq monetaristik siyosat boshlandi, ya’ni muomiladagi pul miqdori cheklandi, sarf- xarajatlar qisqardi. Bu esa inflatsiyani pasayishiga ammo ishsizlar sonining ko‘payishiga olib keldi. 1980-yillarda ber necha yil davom etgan qattiq monetaristik siyosat natijasida inflatsiyaning pasayishiga va sarmoyalarning o‘sishiga imkoniyat yaratildi. Buning natijasida avvalgi o‘n yilliklardagi turg‘unlikdan farqli ravishda Buyuk Britaniya sanoat taraqqiyotida katta sakrashni amalga oshirdi, mehnat ishlab chiqarishi bo‘yicha esa barcha Yevropadagi kapitalistik mamlakatlardan utib ketdi. Xukumat, kam foyda keltiruvchi va xarajati ko‘p bo‘lgan davlat sektorini sotuvga qo‘yish yo‘li bilan ularning ta’minlashda davlat zimmasidagi xarajatlarni qisqartirish yo‘lini tutdi. Privatizasiya qilish natijasida mamlakat byudjetiga 28 mlrd. funt sterling kelib tushdi. Millionlab fuqarolar firma va korxonalarning aksionerlari bo‘ldilar. Aksionerlar soni 7 %dan 25 %gacha ko‘paydi. Xususiy mulkchilik munosabatlarini kuchaytirish bo‘yicha Tetcher xukumatining boshqa usuli, munsipial va shaharlarning turarjoy fondini sotuvga qo‘yish edi. Natijada 80-yillarda 1,1 mln. oila imtiyozli ravishda kvartira va uylar sotib olish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. 1990-yil. 65 % oila hususiy uylarga ega bo‘lishdi. Xatto, Britaniya jamiyatini “uchdan ikki qismi o‘rta sinif jamiyati” deb ham atashdi. Ammo axolining hali ko‘p qismi davlat yordamiga muhtoj edi. 19 К , иличев Х. Файзуллайева М .Энг я анги давр, Тошкент: Я анги нашрийот, 2011. . – Б.86. 36 natijasida avvalgi o‘n yilliklardagi turg‘unlikdan farqli ravishda Buyuk Britaniya sanoat taraqqiyotida katta sakrashni amalga oshirdi, mehnat ishlab chiqarishi bo‘yicha esa barcha Yevropadagi kapitalistik mamlakatlardan o‘tib ketdi. Xukumat, kam foyda keltiruvchi va xarajati ko‘p bo‘lgan davlat sektorini sotuvga qo‘yish yo‘li bilan ularning ta’minlashda davlat zimmasidagi xarajatlarni qisqartirish yo‘lini tutdi. Privatizasiya qilish natijasida mamlakat byudjetiga 28 mlrd. funt sterling kelib tushdi. Millionlab fuqarolar firma va korxonalarning aksionerlari bo‘ldilar. Aksionerlar soni 7 %dan 25 %gacha ko‘paydi. Xususiy mulkchilik munosabatlarini kuchatirish bo‘yicha Tetcher xukumatining boshqa usuli, munisiapal va shaharlarning turar joy fondini sotuvga qo‘yish edi. Natijada 80-yillarda 1,1 mln. oyila imtiyozli ravishda kvartira va o‘ylar sotib olish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. 1990-yil 65 % oila hususiy o‘ylarga ega bo‘lishdi. Xatto Britaniya jamiyatini “uchdan ikki qismi o‘rta sinif jamiyati” deb ham atashdi. Ammo axolining hali ko‘p qismi davlat yordamiga muhtoj edi. Daromadlar tengsizligi umuman olganda, tengsizlik urushdan keyingi davrda 1970-yillarning oxirigacha pasaydi, ammo 1980-yillarda daromadlar tengsizligi yana ko‘tarildi. 2022-yilda Britaniya 1950-yillardagiga qaraganda teng huquqli jamiyatga aylandi, ta lim olish imkoniyatlari ancha yuqori. Bu, ayniqsa, oliy ta’limʼ muassasalariga qatnaydiganlar soniga e’tibor qaratsak, hayratlanarli. Universitetdagi ayollar soni 1952-yilda 23 000 tadan 2022-yilda 1 569 000 tagacha k ‘tarildi. Xuddi shu davrda erkaklar soni 78 000 dan 1178 000 ga oshgan. Biroq, biz universitetga ko‘proq jo‘natishda muvaffaqiyat qozongan bo‘lsakda, iqtisodiyot hali ham muhim sohalarda malaka etishmasligidan aziyat chekmoqda, kasbiy ta’lim ko‘pincha iqtisod haqiqatda kerak bo‘lgan narsadan orqada qolmoqda 16 . 1980-yillarning boshlariga kelib, Fransiya va G‘arbiy Germaniyada maktab bitiruvchilarining qariyb 85 foizi kasbiy ta’lim olgan bo‘lsa, Buyuk Britaniyada bu ko‘rsatkich atigi 40 foizni tashkil etgan. 16 https :// www . ft . com / content /4 ef 98 f 0 a -47 c 2-47 e 9- b 93 a -7 e 39 f 1 d 2 a 4 d 7 33 “Konkeror” tomonidan Argentinaga tegishli “General Belgrano” kreyseri cho‘ktirilgandan so‘ng, Argentina harbiy kemalari o‘z bazalariga qaytishga majbur bo‘ldi. Keyinchalik urushlar faqat havo orqali amalga oshirildi. Argentina uchuvchilari Britaniyaning eng zamonaviy raketa tashuvchi “Sheffild” esminesini va boshqa bir qancha kemalarini cho‘ktirishga muvaffaq bo‘ldi. 21-mayda Folklend orollariga Britaniya maxsus harbiy qismlari desanti tushirildi. Faqat 15- iyunga kelib, qaqshatqich zarbalardan so‘ng Argentina harbiy kuchlari taslim bo‘ldi. Buyuk Britaniya va Argentina o‘rtasida urush harakatlarini to‘xtatish to‘g‘risida biror-bir rasmiy bitim imzolanmadi (eslatib qo‘yish kerak, aslida, urush ham rasman e’lon qilinmay boshlangan edi). Argentina Qurolli Kuchlari 1300 kishidan, inglizlar 250 kishisidan ajraldi. Folklend voqeasi Britaniya–AQSH ittifoqchilik munosabatlarini ancha mustahkamladi. BMT Xafvsizlik Kengashida ikkala tomonga qurolli to‘qnashuvlarni to‘xtatib, masalani muzokara yo‘li bilan hal etishga chaqiruvchi rezolyusiya taqdim etilganda, Buyuk Britaniya va AQSH uning qabul qilinishiga veto bilan to‘sqinlik qilishdi. Bu davrda Buyuk Britaniya va AQSHning yaqinlashishi ko‘p jihatdan Tetcherning Prezident Ronald Reygan bilan shaxsiy munosabatlariga ham bog‘liq edi. Ikkala davlat rahbari ham o‘xshash siyosat ideallariga ega bo‘lib, mamlakatlarida bir-biriga o‘xshash ichki islohotlarni amalga oshirgan edilar. Ular “yangi konservativ inqilob”ning ikkiyuzlamachilikdan iborat sosial-psixologik oqibatlariga duch kelishgandi va ular yorqin diplomatik yutuqlarga zarurat sezishardi. Tetcherning 1983-yil sentyabrdagi Vashingtonga tashrifi Buyuk Britaniya va AQSH o‘rtasidagi “maxsus munosabatlar” o‘zining eng gullagan davrga qadam qo‘yganini bildirardi. 1983-yil oktyabrida Vashingtonning Buyuk Britaniyaga nisbatan ochiqchasiga nomaqbul harakatidan so‘ng ham munosabat o‘zgarmadi. O‘shanda amerikaliklar Hamdo‘stlik tarkibiga kiruvchi Grenadada namoyishkorona “polisiya” harakatini uyushtirgan edi. 80-yillarning ikkinchi yarmida Buyuk Britaniya mintaqaviy mojarolar masalasida o‘zining strategik ittifoqchisiga muntazam ravishda yon bosib keldi. London AQSHning Eronga nisbatan dushmanlik siyosatini, Afg‘onistondagi mujohidlarni qo‘llab- 24 MUNDARIJA Kirish…………………………………………………………………………….4-5 I bob. Qirolicha Yelizaveta II hayoti va faoliyatining asosiy bosqichlari (1926 - 2022) …………………………………………………………………………6-11 II bob. XX asr ikkinchi yarmida Buyuk Britaniya hukumatining ichki va tashqi siyosati…………………………………………………………………12-31 III bob. Birlashgan qirollikning ijtimoiy – iqtisodiy va madaniy ahvoli…32-41 Xulosa…………………………………………………………………………42-43 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati……………….……………..44 1980-yillar va 1990-yillarning boshlarida Buyuk Britaniyaning tashqi siyosati M. Tetcher hukumatining tashqi siyosiy strategiyasi Buyuk Britaniyaning buyuk davlatchilik mavqeini tiklashni, shuningdek, keng global va mintaqaviy muammolarni, jumladan, mamlakat manfaatlariga daxldor bo‘lmagan muammolarni ham kiritishni ko‘zda tutgan edi. “Temir xonim”ning siyosiy uslubiga xos bo‘lgan qat’iylik va qattiqqo‘llik Britaniya diplomatiyasida ham namoyon bo‘lardi 11 . Tetcher jamoasi hokimiyat tepasiga kelgandan keyin atigi bir oy o‘tmay, u murakkab vaziyatda diplomatik sahnada o‘zini namoyish qilishga to‘g‘ri keldi. 1979- yil Lusakada bo ‘ lib o ‘ tgan Hamdo ‘ stlik konferensiyasida ko ‘ p yillardan beri da ’ vat etayotgan Janubiy Rodeziya inqirozini hal qilishga to ‘ g ‘ ri keldi . Britaniya tomoni Janubiy Rodeziyada konstitusion islohot va saylovlar o‘tkazish tashabbusi bilan chiqdi. Natijada 1980-yilda mustaqil Zimbabve Respublikasi (o‘sha yerda yashovchi aholi nomlanishiga ko‘ra) tashkil topdi va Hamdo‘stlikka a’zo bo‘lib kirdi. 1982-yilda Tetcher hukumati Britaniya manfaatlarini Yer kurrasining xohlagan nuqtasida himoya qilishga tayyor ekanligini namoyish etdi. Bunda Folklend (Malvin) orollariga egalik qilish huquqi bo‘yicha Angliya-Argentina to‘qnashuvi ro‘y bergandi. Bu arxipelag (orollar to‘plami) Atlantika okeanining janubi-g‘arbiy qismida joylashgan bo‘lib, ikkala mamlakat uchun bir yarim asrdan beri bahs-munozaraga sabab bo‘lgan hudud edi. 1833-yildan u inglizlar boshqaruvida edi. XX asr o‘rtalaridan boshlab Argentina orollarni qaytarib olish uchun kurashni faollashtirdi. 1982-yil 2-aprelda Argentina Qurolli Kuchlari bu orollarga kiritildi. Gubernator L. Xont (orollar gubernatori) vazifasidan ozod qilindi va yuzta dengiz piyoda askarlari bilan chiqarib yuborildi. M. Tetcher boshchiligida o‘tkazilgan favqulodda Kengash Argen ta kemadan iborat harbiy kuchlar yuborishga qaror qilindi. Aprel oyi oxirida Britaniya eskadrasi Folklend orollari hududida harbiy harakatlarni boshladi. 2-mayda ingliz suvosti kemasi 11 K , иличев Х. Файзуллайева М .Энг я нги давр, Тошкент: Я нги нашрийот, 2011. – Б.110. 23 Shotlandiya va Uelsdagi gazeta va teleradiokompaniyalarning asosiy markazlaridir. 2009-yilda esa Buyuk Britaniya televideniyaga 3,75 barobar, radio tinglashga esa 2,81 baravar ko‘p sarflagan. O‘sha yili BBC jamoat kanallari televidenie tomoshalarining 28,4 foizini tashkil qilgan va uchta mustaqil kanalning umumiy ulushi 29,5% ni, qolgan 42,1% esa sun’iy yo‘ldosh va raqamli kanallar. Gazeta savdosi 1970-yillarda qattiq bostirilgan va 2009-yilda aholining 42 foizi kundalik gazetalarni o ‘qiydi. Buyuk Britaniyada televidenie va radioeshittirish ommaviy va tijorat masalasidir. Ommaviy eshittirishni 1-kanal (BBC birinchi) va 2-kanal (BBC Ikkinchi) va 4 radiostantsiyada (BBC Radio 1, BBC Radio 2, BBC Radio 3, BBC Radio 4) efirga uzatuvchi BBC teleradiokompaniyasi taqdim etadi. 39 pasaytirildi. Bu tadbir leyboristlar hukumatining yoshlar siyosati sohasidagi dasturining tarkibiy qismi edi. Hukumat maktab ta’lim tizimida ham radikal yangilashni amalga oshirdi. Davlat maktablari “umumta’lim” maktablariga aylantirildi. Bu maktablarda o‘qitish dasturi va mazmuni umumiylashtirilishi kerak edi. Ta’lim tizimidagi xususiy sektor davlat qo‘llab-quvvatlashidan mahrum bo‘ldi. 1969-yilda Buyuk Britaniya tarixida birinchi marta giyohvand moddalarni iste’mol qilishga qarshi qonun qabul qilindi. 60-yillar oxirida Olsterdagi diniy-siyosiy to‘qnashuvlar Buyuk Britaniyada ijtimoiy-ruhiy vaziyatning keskinlashganini ko‘rsatardi. 10 1919-1921 yillardagi siyosiy inqirozdan so‘ng mustaqil Irlandiya Respublikasi tashkil topdi. Va shu vaqtning o‘zida Shimoliy Irlandiyaning 6 ta grafligi muxtoriyatga erishdi va Birlashgan Qirollik tarkibiga kirdi. Shundan keyin Olsterda ancha yil osoyishtalik bo‘ldi. Yagona Irlandiya davlatini tuzish to‘g‘risidagi moddani o‘z ichiga olgan Irlandiya Respubliksi Konstitusiyasining 1937-yilda qabul qilinishi va 1949-yilda Irlandiyaning Hamdo‘stlik tarkibidan chiqishi London va Dublin o‘rtasidagi o‘zaro manfaatli muloqotni qiyinlashtirib qo‘ydi. 1967-yilda katolik harakati faollari Shimoliy Irlandiya fuqarolari huquqlari uchun kurash assotsiatsiyani tuzdilar. Bu tashkilot katoliklarning protestantlar bilan teng huquqli bo‘lishini talab etardi. 1968-yil kuzida Shimoliy Irlandiya Ichki ishlar vazirining ta’qiqlashlariga qaramasdan, katolik aholi huquqlarini himoya qilish shiorlari ostida bir qator norozilik mitinglari bo‘ldi. Namoyishlar ko‘pincha politsiya bilan to‘qnashuvlar bilan yakun topardi. Bu voqealar 1969-yilda Shimoliy Irlandiya Hukumati inqirozini keltirib chiqardi. Siyosiy sahnaga yana Irlandiya Respublikasi Armiyasi (IRA) chiqdi. Uning radikal qismi terroristik kurash yo‘llarini qo‘lladi. Konfessiyalararo (diniy mazhablar o‘rtasidagi) to‘qnashuvlar 1968-yilga kelib tez-tez ro‘y beradigan bo‘ldi. Olsterda Irland-katoliklar bilan aholining ko‘pchiligini tashkil etadigan ingliz protestantlar o‘rtasida o‘tkir to‘qnashuv kelib 10 Нуриддинов Э.З., Зокиров Ш.Ш., Исматуллаев Ф.О. Жахон тарихи,Тошкент, 2017. . –Б. 147 . 16 II bob. XX asr ikkinchi yarmida Buyuk Britaniya hukumatining ichki va tashqi siyosati Buyuk Britaniya an’anaviy ravishda Yevropa va jahon siyosatida aloxida o‘rin tutar edi. Buyuk Britaniya quruqlikda sodir bo‘lgan urush harakatlarda kamdan kam ishtirok etgan, ammo diplomatik kurash jarayonida doimiy ravishda eng yetakchi kuch sifatida o‘rin egallagan. Buyuk Britaniyaning tashqi siyosiy faoliyatdagi katta tajribasi uzoq vaqit davomida Yevropa qit’asida yetakchilik qilishga imkon berardi 8 . Ikkinchi jahon urushidan so‘ng vaziyat o‘zgardi. Jahon siyosatida yetakchilik qilish AQSH qo‘liga o‘tdi, Yevropada ham Buyuk Britaniya o‘zining ilgarigi mavqeyini yo‘qotdi. Xalqaro munosabatlar maydonida Buyuk Britaniya AQSHning eng asosiy ittifoqchi davlatiga aylandi. Shuningdek, u G arbiyʻ Yevropada asosiy davlatlardan biri sifatida o‘rin egalladi. Buyuk Britaniya va AQSH o‘rtasida “mahsus munosabatlar” o‘rnatildi, ya’ni bo‘ysunish va moliyaviy- iqtisodiy qaram munosabatlari, bunday munosabatlar ayniqsa urushdan keyingi yillariga hos edi. Yevropa qit’asiga nisbatan Buyuk Britaniya G arbiy Yevropa ʻ bloklarining (NATO, G arbiy Yevropa ittifoqi) ishtirokchisi bo‘lishiga qaramasdan ʻ o‘z uzoqlashish siyosatini qo‘lladi. Buyuk Britaniya Fransiya va GFR bilan yaqinlashish masalasiga nihoyatda extiyotlik bilan yondashar edi. Fransiya esa aksincha Buyuk Britaniya va AQSH o‘rtasidagi yaqin hamkorlik aloqalariga nisbatan extiyotkorlik bilan yondashgan, chunki Angliyani AQSHning “Troya oti” deb hisoblagan. Shu sababga ko‘ra Fransiya 1973-yilga qadar Buyuk Britaniyani integratsion guruh Yevropa iqtisodiy hamjamiyatiga a’zo bo‘lib kirshiga to‘sqinlik qilib keldi. G. Vilson 1963-yil partiya ichidagi kurashda g‘alaba qildi va Leyboristlar partiyasiga rahbarlik qila boshladi. 1963-yilda bo‘lib o‘tgan leyboristik partiya konferensiyasi “Leyboristlar va fan inqilobi” nomli dastur qabul qildi. Uning muhim jihatlari haqida G.Vilson shunday deydi: “Bu konferensiyada o‘zimizning barcha rejalarimizni fan inqilobi sharoitida va uning talablariga mos ravishda qayta 8 Киличев Х. Файзуллайева М .Энг йанги давр, Тошкент: Йанги нашрийот, 2011. – 81 . Б . 10 qo yiladi. Mashhur ‘‘Bitlz’’ ansambli rok musiqa rivojiga katta hissa qo shdi.ʻ ʻ Bibisi simfonik orkestri, London simfonik orkestri ‘‘Yangi filarmoniya’’ simfonik orkestri olamga mashhur. Dirijyorlar J. Barbirolli, A. S. Boult, G. Vud, pianinachilar J. Mur, M. Limpani, J. Ogdon, J. Lill, skripkachilar A. Kampoli, G. Temyanka va boshqa XX asrning atoqli musiqachilaridir. Buyuk Britaniya kino tarixiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Britaniyalik rejissyorlar Alfred Xitkok va Devid Lin tarixdagi eng mashhur rejissyorlar sanaladi. Boshqa mashhur rejissyorlar orasida Charli Chaplin, Maykl Pauell, Kerol Rid va Ridli Skott ham bor. Ko‘pgina Britaniyalik aktyorlar jahon miqyosida shuhrat va e’tirofga erishdilar, jumladan Juli Endryu, Deniel Day-Lyuis, Richard Burton, Maykl Keyn, Shon Konneri, Vivyen Li, Devid Niven, Lorens Olivye, Piter Sellers, Keyt Uinslet, Entoni Xopkins, Xyu Grant. Dunyodagi eng ko‘p tijoriy muvaffaqiyatga erishgan filmlardan ba’zilari Buyuk Britaniyada, jumladan, dunyodagi eng daromadli filmlar seriyasi (Garri Potter va Jeyms Bond) ham suratga olingan. ‘‘Ealing Studios’’ dunyodagi eng qadimgi ishlaydigan kinostudiya deb da’vo qiladi. O‘zining uzoq va muvaffaqiyatli tarixiga qaramay, Britaniya sanoati ko‘pincha uning o‘ziga xosligi va Amerika va Yevropa ta’siri bo‘yicha tortishuvlar bilan ajralib turadi. Ko‘pgina ingliz filmlari amerikalik prodyuserlar bilan birgalikda ishlab chiqariladi, ularda ko‘pincha amerikalik aktyorlar bilan bir qatorda Britaniyalik aktyorlar ham suratga olinadi va ingliz aktyorlari ko‘pincha Gollivudda paydo bo‘ladi. Ko‘pgina muvaffaqiyatli Gollivud filmlari inglizlar, adabiyot yoki voqealarga asoslangan, masalan, Titanik, Uzuklar hukmdori va Karib dengizi qaroqchilari. 2009-yilda Britaniya filmlari butun dunyo bo‘ylab 2 milliard dollar yig‘ib, global bozor ulushini 7 foizga, Buyuk Britaniyada esa 17 foizni egalladi. Umuman olganda, 2009-yilda Buyuk Britaniyaning kinoteatrlariga 173 million tashrif buyurgan holda 944 million funt sterlingga yaqin daromad keltirdi. Mahalliy gazetalar, televideniya va radio asosan u erda joylashgan, garchi Manchester ham sharob media markazidir. Edinburg, Glazgo va Kardiff 38 yo‘lda Sagana, Keniya 1952-yil 6-fevralda qirolning o‘limi haqidagi xabar ularga yetib keldi. Hozir qirolicha bo‘lgan Yelizaveta II darhol Angliyaga qaytib ketdi. Uning hukmronligining dastlabki uch oyi, otasi uchun to‘liq motam davri qiyosiy yolg‘izlikda o'tdi. Ammo yozda, u Klarensdan Bukingem saroyiga ko‘chib o‘tgandan so‘ng, u mustaqil nodatiy vazifalarini o‘z zimmasiga oldi va 1952-yil 4- noyabrda parlamentning birinchi davlat ochilish marosimini o‘tkazdi. Uning toj kiyish marosimi Vestminster abbatligida 2-iyunda bo‘lib o‘tdi. Qirolicha Yelizaveta II taxtga kirishi bilan uning o‘g‘li shahzoda Charlz merosxo‘r bo‘ldi, u 1958-yil 26-iyulda Uels shahzodasi deb nomlandi va 1969-yil 1-iyulda shunda uning hisobiga sarmoya kiritildi. Qirolichaning boshqa farzandlari 1950-yil 15- avgustda tug‘ilgan malika Anna (Anne Elizabeth Elis Luiza) edi . Shahzoda Endryu (Endryu Albert Kristian Edvard), 1960-yil 19-fevralda tug ilgan va 1986-ʻ yilda York gertsogini boshqargan, va shahzoda Edvard (Eduard Entoni Richard Lui), 1964-yil 10-martda tug ilgan va 1999-yilda Uesseks va Vikont Severn grafini ʻ boshqargan. Yelizaveta II ning birinchi nevarasi (Malika Annaning o‘g'li) 1977-yil 15 -noyabrda tug‘ilgan. 2002- yilda Yelizaveta II taxtga o‘tirganining 50-yilligini nishonladi. Uning ‘‘Oltin yubileyi’’ doirasida butun Hamdo‘stlik bo‘ylab tadbirlar, jumladan, Londonda bir necha kunlik bayramlar o‘tkazildi. Yil boshida Yelizaveta II onasi va singlisining o‘limi tufayli bayramlar biroz qisqartirildi 5 . XX asrning birinchi o‘n yilligining ikkinchi yarmidan boshlab, qirollik oilasining jamoatchilik orasida obro‘si yana qayta tiklandi va hatto Charlzning 2005-yilda Kamilla Parker Boulz bilan turmush qurishi Britaniya xalqi orasida qo‘llab-quvvatlandi. 2011-yil aprel oyida Yelizaveta II oilani boshqarib, Uels shahzodasi Uilyam-Charlz va Diananing katta o‘g'li va Ketrin Middltonning to‘yini nishonladi. Keyingi oy u Jorj III dan o‘tib, Britaniya tarixidagi Viktoriyadan keyin ikkinchi eng uzoq hukmronlik qilgan monarxga aylandi. Shuningdek, may oyida Yelizaveta II Irlandiyaga tarixiy sayohat qilib, Irlandiya respublikasiga tashrif buyurgan birinchi Britaniya monarxi 5 https://www.economicshelp.org/blog/170878/economics/how-the-uk-economy-has-changed-in-the-past-70-years- 1952-2022/ 5 De Gollning fikricha, London Hamdo‘stlik mamlakatlari bilan imtiyozli iqtisodiy munosabatlardan voz kechishi va jahon moliyaviy bozori talablariga mos holda o‘zining qishloq xo‘jaligini tartibga solishi kerak edi. De Goll hokimiyat tepasidan ketganidan so‘ng g‘alabaga bo‘lgan ishonch yana oshdi. Fransiyaning yangi Prezidenti J. Pompidu va uning hukumati integrasion jarayonlarning faollashuvi, jumladan, “Yagona Yevropa”ning kengayishi tarafdori edi. 1969-yilning oxiridan Buyuk Britaniyaning YeIH ga a’zo bo‘lishi shartlari haqida muzokaralar boshlandi. E.Xit juda uzoq davom etgan “Yevropa uchun kurash” jarayonining tezroq nihoyasiga yetishini xohlar edi. Buyuk Britaniyaning Yevropa Hamjamiyati tizimiga qo‘shilishi haqidagi siyosiy qarorga 1971-yil may oyida E.Xitning Pompidu bilan uchrashuvi chog‘ida erishildi. Keyingi muzokaralarda Buyuk Britaniyaning “Umumiy bozor”ga kirishi shakli ham aniq belgilandi. Besh yilga mo‘ljallangan “moslashish davrini’’ o‘tkazish ko‘zda tutilayotgan edi. Buyuk Britaniya va YeIH o‘rtasida savdo-sotiqqa oid bojlar miqdori yiliga 20% dan qisqartirib borilishi aytildi. Buyuk Britaniyaning “Umumiy bozor”ga qo‘shilishi shakli masalasidagi asosiy muammo valyuta-moliya sohasiga tegishli edi. Buyuk- Britaniyaning Hamjamiyatga bosqichma-bosqich kirib borishi hisobga olingan holda, uning umumiy byudjetga to‘lovlari 1973-yilda 100 million funt sterlingdan 1980-yilga borib 300 million funt sterlinggacha ko‘tarilishi kerak edi. Shunday qilib, Buyuk Britaniya “Umumiy bozor”ga kirayotganida Hamjamiyat byudjetining 8% ini, 1977-yilda 19%, 1980-yilga kelib esa 24% dan ko‘prog‘ini to‘lashi kerak edi. Keskin baxs-munozaralardan so‘ng, 1971-yil 28-oktyabrda Britaniya umumpalatasi ko‘pchilik 356 ta ovoz bilan integratsion loyihani qo‘llab- quvvatladi. 1972-yil 22-yanvarda Bryusselda Buyuk Britaniyaning 1973-yil 1- yanvardan boshlab Yevropa Hamjamiyati tarkibiga kirishi to‘g‘risidagi shartnoma imzolandi. 1973-yil 1-yanvarida Buyuk Britaniya Yevropa Hamjamiyatining to‘laqonli a’zosiga aylandi. Ammo leyboristik partiyaning so‘l qanoti va konservatorlar “yevroskeptik”lar ilgarigidek Buyuk Britaniyaning YeIHga a’zolik prinsiplarini 18 Moskvaga bo‘lgan tashrifida Sovet-Britaniya o‘zaro munosabatlarining barcha jihatlari bo‘yicha kelishuvlarga erishildi. J.Meyjor Moskva va Vashington o‘rtasidagi munosabatlar masalasida butunlay yangi muammolarga duch keldi. Sovet va Rossiya rahbarlarining (Gorbachev va Yelsinning) ochiqchasiga qarama-qarshiligi, SSSR respublikalarida milliy harakatlarning faollashuvi, SSSR parchalanishining geosiyosiy samarasi, yadro quroliga ega bo‘lgan buyuk davlatning parchalanishi, xarizmatik (talantli va qobiliyatli) Gorbachevning o‘z o‘rnini Yelsinga bo‘shatib berishi G arbʻ rahbarlarini og‘ir tanlov muammosiga duchor qildi. Meyjor Ingliz Sovet siyosiy muloqotidan Ingliz-Rossiya siyosiy muloqotiga o‘tishning samarali yo‘lini topishga muvaffaq bo‘ldi. Separatizm (ayirmalik)ni to‘xtovsiz qoralagan va sovet davlatchiligini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlagan holda, u 1991-yil yanvaridayoq Litva va Latviyadagi voqealarga qat’iy munosabat bildirdi (Fransiya, AQSH va Italiyadan farqli o‘laroq). 1991-yil avgustida Meyjor Yevropa davlat rahbarlari ichida birinchilardan bo‘lib Moskvadagi to‘ntarishni qoraladi. Shunday qilib, SSSRning parchalanishini hech bir tantanasiz qabul qilgan Buyuk Britaniya Rossiyani ikkilanishlarsiz SSSRning merosxo‘ri sifatida qabul qildi. Uzoqni ko‘zlay olishini Meyjor keyinchalik ham namoyish etgandi. 1993-yil oktyabrdagi Moskva voqealaridan so‘ng u birinchilardan bo‘lib Yelsinni qo‘llab-quvvatladi. Chechenistondagi urushni qoralagan Koll va Mitterandan farqli o‘laroq, Britaniya Bosh Vaziri Meyjor g‘alabaning 50-yilligini nishonlash marosimida qatnashish uchun Moskvaga keldi. Britaniya rahbariyatining Rossiyadagi voqealarga nisbatan to‘g‘ri pozitsiyasi ikkala mamlakat o‘rtasida o‘zaro manfaatli aloqalar o‘rnatilishiga asos bo‘ldi. Ammo Meyjor va Yelsin o‘rtasida “maxsus” shaxsiy munosabatlar o‘rnatilmadi. Bu Yelsinning 1992-yil noyabrida Londonga qilgan tashrifida ham namoyon bo‘ldi. Rossiya va Birlashgan Qirollik o‘rtasidagi munosabatlar tamoyillari to‘g‘risida muddatsiz Shartnomaning imzolanishi ikkala mamlakatning barcha sohalardagi hamkorligida yangi davrni boshlagan bo‘lsada, strategik hamkorlik uchun asos bo‘la olmadi. Bu holat 1994-yilda ikkala mamlakat rahbarlari besh 26

Birlashgan qirollik Yelizaveta II davrida

Купить