Bo’lajak pedagog kasbiy mavqei va komptensiyalari mazmuni - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	55.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	29 Октябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

90 Продаж

Bo’lajak pedagog kasbiy mavqei va komptensiyalari mazmuni

Купить

KURS ISHI
BO’LAJAK PEDAGOG KASBIY MAVQEI VA
KOMPTENSIYALARI MAZMUNI
1

MUNDARIJA
KIRISH…….…………………….…………..………………….……............…..4
I BOB. BO’LAJAK PEDAGOG FAOLIYATIDA KASBIY MAVQEI
1.1. Bo‘lajak o’qituvchilarning kasbiy-pedagogik
mavqei………………………………..………………………………………..
1.2.Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy o’zini-o’zi takomillashtirishning ijtimoiy-
psixologik xususiyatlari……………………………………………………………
II BOB. BO’LAJAK PEDAGOG KASBIY KOMPTENSIYALARI
MAZMUNI 2.1 Pedagoglik kasbi va uning kasbiy komptensiyalari….
……………………......
2.2 Bo’lajak pedagoglarni kasbiy faoliyatga tayyorlash jarayonida
komptentlik…………………………………………………………….. … ……...
XULOSA……....................................................................................................... .
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ‘ YXATI …..................................
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil
8-oktyabrdagi PF-5847-sonli “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-
yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” farmoniga binoan
quyidagi asosiy masalalarni hal etish belgilangan:
Oliy ta’lim tizimini rivojlantirishning strategik maqsadlari va ustuvor
yo‘nalishlari:
- mamlakatni modernizatsiya qilish, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan barqaror
rivojlantirish uchun yuqori malakali kadrlar tayyorlash sifatini oshirish, inson
kapitalini mehnat bozori talablari asosida rivojlantirish;
- oliy ta’lim bilan qamrov darajasini oshirish, xalqaro standartlar asosida yuqori
malakali, kreativ va tizimli fikrlaydigan, mustaqil qaror qabul qila oladigan
kadrlar tayyorlash, ularning intellektual qobiliyatlarini namoyon etishi va
ma’naviy barkamol shaxs sifatida shakllanishi uchun zarur shart-sharoit
yaratish;
- sohada sog‘lom raqobat muhitini shakllantirish, uning jozibadorligini oshirish,
jahon miqyosidagi raqobatbardoshligini ta’minlash.
- Uzoq istiqboldagi maqsadli vazifalardan kelib chiqib, oliy ta’lim tizimini
rivojlantirish quyidagi ustuvor yo‘nalishlar asosida amalga oshiriladi:
- oliy ta’lim bilan qamrovni kengaytirish, oliy ma’lumotli mutaxassislar
tayyorlash sifatini oshirish;
- ta’lim jarayoniga raqamli texnologiyalar va zamonaviy usullarni joriy etish;
- oliy ta’lim muassasalarida ilmiy-tadqiqot ishlari natijadorligini oshirish,
yoshlarni ilmiy faoliyatga keng jalb etish, ilm-fanning innovatsion
infratuzilmasini shakllantirish;
- ma’naviy-ma’rifiy va tarbiyaviy ishlar ta’sirchanligini oshirish;
- yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash jarayoniga kadrlar buyurtmachilarini
faol jalb etish;
3

- oliy ta’lim muassasalarining moliyaviy mustaqilligi va barqarorligini ta’minlash,
moddiy-texnik ta’minotini mustahkamlash;
- oliy ta’lim muassasalarini tizimli rivojlantirish va boshqaruv faoliyatini
takomillashtirish;
- korrupsiyaga qarshi kurashish, shaffoflikni ta’minlashning ta’sirchan
mexanizmlarini joriy etish;
- oliy ta’lim tizimining investitsiyaviy jozibadorligini oshirish, xalqaro miqyosda
tanilishi va raqobatbardoshligini ta’minlash. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da
ta’lim muassasalarida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni yaratish va ulardan
amaliyotda keng
foydalanishga erishish, «Ta’lim - fan -- amaliyot» integratsiyasining
ta’lim tizimidagi samarasiga alohida e’tibor qaratilgan. Qabul qilingan «Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi»ning milliy modelidagi bosh
muddao ham barkamol avlod tarbiyasi, mustaqil va erkin fikrlovchi,
dunyoqarashi keng ijodkor shaxsni tarbiyalash masalasidir. Bu vazifani esa
pedagogika fani asoslaridan xabarsiz kishi me’yoriga yetkaza
olmasligi hech kimga sir emas. Shu ma’noda bo’lajak o’qituvchilar zimmasiga
qo’yiladigan yangi pedagogik tafakkurni shakllantirish vazifasi zamonaviy
pedagogika fanining mazmun-mohiyatini tashkil etadi, shuningdek, jamiyat
oldida milliy maktab modelini yaratish, milliy ta’lim tizimini, uning
mazmunini jahon tajribasi mezonlariga mos davlat standartlari asosida yaratish
vazifasini hal etish ham milliy pedagogikamizning zimmasiga yuklatiladi.
O'zbekiston Respublikasidagi pedagogik oliy o’quv yurtlarida o'rganiladigan
pedagogika fani o4qituvchilik kasbiga tayyorlash tizimida alohida ahamiyat kasb
etadi va ixtisoslikka yo’naltiruvchi fan hisoblanadi. Hozirgi zamon pedagogika
fani oldida turgan muhim muammolardan biri –o‘qituvchi va pedagogik mehnat
sharoiti muammosi hisoblanadi. Chunki, o‘qituvchida barcha pedagogik g‘oyalar
mujassamlangan bo‘lib, uning faoliyati orqali bu g‘oyalar amalga oshiriladi va
hayotga tatbiq etiladi.
4

O‘qituvchining ko‘p qirrali va murakkab faoliyati zamirida yosh avlodni odobli,
axloqli qilib tarbiyalash, ularni bilimlar bilan qurollantirish kabi muhim vazifalar
yotadi. Bularni amalga oshirish esa, o‘qituvchining xilma-xil faoliyatiga bog‘liq:
bolalarni o‘qitish, maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil eta
bilish
va o‘tkazish, ota-onalar o‘rtasida pedagogik targ‘ibot ishlarini olib borish va
hokazo.
Bularning hammasi o‘qituvchidan chuqur bilimga ega bo‘lishni, o‘z sohasini,
bolalarni sevishni talab etadi.
Mavzuning o'rganilganlik darajasi: Eng samarali ishlayotgan
pedagoglarning faoliyatini kuzatish va kelajakdagi ehtiyojlarni modellashtirish
natijasida kompetensiyaning pedagog faoliyatining va shaxsining “bilmoq,
bajarmoq, ega bo‘lmoq” degan uch asosiy bo‘g‘iniga asoslangan bir qator turlari
aniqlangan. Shundan boshlab o‘qituvchining shaxsiy sifatlarining uning kasbiy
kompetenligiga ta’siri barcha tadqiqotchilar tomonidan e’tirof etilib kelmoqda.
O‘qituvchilarning kasbiy tayyorgarligiga kompetentlik yondoshuvlarni ishlab
chiqishga I.L. Zimnyaya katta hissa qo‘shgan. U pedagog
shaxsining barcha sifatlarini ob’ektiv va sub’ektiv sifatlarga ajratgan: ob’ektiv
sifatlari – bu o‘qituvchining o‘z fanini bilish darajasi, fan metodologiyasini
egallaganlik darajasi va ilmiy bilimlarining chuqurligi, umumiy didaktik va
xususiy
metodik tamoyillarni egallaganligi, bolalar psixologiyasini yaxshi bilish va uning
o‘ziga xos xususiyatlarini to‘liq qabul qilishi; sub’ektivlari: pedagoglik san’ati,
pedagogik iste’dod, ijodkorlik va h.k. N.I. Almazova pedagogning kasbiy
kompetensiyasini o‘rganishda o‘qitishning samaradorligini oshirish imkonini
beradigan ko‘nikmalarni va pedagogning shaxsiy sifatlarini guruhlarga bo‘lib
chiqdi
va shunday xulosa chiqardi: “Pedagogning kasbiy kompetensiyasi – bu
pedagogning
mehnati bo‘lib, unda pedagogik faoliyat, pedagogik muloqot еtarlicha yuqori
5

darajada amalga oshiriladi, o‘qituvchining shaxsi namoyon bo‘ladi, o‘quvchilarni
o‘qitish va tarbiyalash bo‘yicha yaxshi natijalarga erishiladi”.
XXI asr o‘qituvchisining kasbiy-shaxsiy kompetensiyasining mazmuni T.E.
Isaeva tomonidan batafsil ta’riflangan va asoslab berilgan. Muallif
kompetensiyalarni quyidagicha guruhlagan: moslashuvchan-zamonaviy
kompetensiyalar; ijtimoiy kompetensiyalar; ijtimoiy-tashkiliy kompetensiyalar;
kasbiy (maxsus fanlar hamda xususiy metodika bo‘yicha) kompetensiyalar–
o‘qitiladigan fanning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda va
o‘qituvchining o‘ziga xos bo‘lgan pedagogik tizimiga moslab tanlanadigan bilim,
ko‘nikmalar, o‘qitish metodlari, kasbiy- korporativ tajribani uzatish usullarining
majmui; kommunikativ kompetensiyalar qadriyatlarga asoslangan har qanday
sharoitda ham insonning “o‘zligini” saqlab qolishini ta’minlaydigan.
Zamonaviy tadqiqotchilar oliy ta’lim muassasalari bitiruvchisining
kompetensiyasini tasniflashga katta e’tibor qaratmoqdalar.
Kurs ishining predmeti: Bo’lajak pedagog kasbiy mavqei va
komptensiyalari.
Kurs ishining maqsadi: Bo’lajak pedagog kasbiy mavqei va
komptensiyalarini o’rganish.
Kurs ishining vazifalari:
1. Bo’lajak pedagoglarning kasbiy mavqeini shakllantirish.
2.Bo’lajak pedagog kasbiga kirish va pedagogik mahoratni egallash jarayonini
o’rganish.
3.Bo’lajak pedagoglarning kasbiy komptensiyalarinining mazmunini o’rganish.
Kurs ishining amaliy ahamiyati: Jamiyatning tabaqalanishi natijasida
quldorlik tuzumida bolalarni ta’lim
maskanlariga olib borish va olib kelish vazifasini qullar bajarishgan va ular
«pedagog» deb nomlanganlar. Ushbu tushunchaning ma’nosi «bola yetaklovchi»
demakdir. Tarixiy taraqqiyotning keyingi bosqichlarida bolalarga tizimli bilimlarni
berish bilan doimiy shug‘ullanuvchi kishilar aynan shu nom bilan atala
boshlaganlar. Har bir jamiyatda ham pedagog, o'qituvchi, tarbiyachilarga yoshlar
6

murabbiysi
sifatida katta hurmat bilan qarab kelingan. Ayniqsa, bizning mustaqil yurtimizda
o‘qituvchiga hurmat-e’tibor va unga quyilgan mas’uliyat ham nihoyatda oshib
bormoqda. Bu o‘rinda respublikamizda 1-oktyabrni «Ustoz va murabbiylar kuni»
deb e’lon qilinganligini ta’kidlab o‘tish joiz. Ma’lumki, "shaxs va davr" yoki "davr
va shaxs" munosabati muammolari tahlilida uchta holat bolishi mumkin:
Birinchidan, shunday shaxslar bor – ular davr bilan hamnafas, o‘zi yashagan
zamonning yalovbardori sifatida namoyon boladi.
Ikkinchi toifa shaxslar o‘z davrining ruhi, maqsad va vazifalarini anglay
olmaydi, ya’ni zamondan orqada qoladi.
Uchinchi toifa insonlar yetakchilar sanalib, ular voqelikdan o‘zib ketadi, ayni
paytda o‘z davrining ruhini chuqur his etadi va anglaydi. Bunday shaxs hayotiy
qarashlari, g‘oyasi va faoliyat yo'nalishida kelajakni ko‘ra oladi.
O‘qituvchi shunday yetakchilik xususiyatiga ega bo`lgan, ma’naviyati yuksak
shaxs bo`lishi va shunday shaxsni tarbiyalashi lozim. Shaxsning ma’naviy olami
yuqori bo`lsa, tabiiy ravishda bu uning amaliy faoliyatida ham o‘z ifodasini topadi,
uning g‘oyalari jamiyatga singadi.
Ishning tarkibiy tuzilishi: Kurs ishi, 4-paragraf, xulosa, va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
7

I BOB. BO’LAJAK PEDAGOG FAOLIYATIDA KASBIY MAVQEI
1.1. Bo‘lajak o’qituvchilarning kasbiy-pedagogik mavqei.
Hozirgi zamon o‘qituvchisining asosiy fazilatlaridan biri o‘z kasbiga
sadoqatliligi, g‘oyaviy e’tiqodliligi, o‘z kasbini sevishi uni boshqa kasb egalaridan
ajratib turadi. Chunki, maktabda ta’lim-tarbiya ishining yuqori saviyada olib
borilishi faqat o‘qituvchiga, uning kasbiy tayyorgarligiga bog‘liq. O‘qituvchi
shaxsiga qo‘yiladigan muhim talablardan biri shuki, u o‘zi o‘qitayotgan
predmetlarni chuqur bilishi, uning metodikasini o‘zlashtirib olgan bo‘lishi zarur.
Predmet va uning nazariyasini chuqur bilishi, uni qiziqarli qilib o‘quvchilarga
yetkaza olishi bolalarning shu predmetga bo‘lgan qiziqishini,o‘qituvchining
obro‘yini oshiradi. O‘quvchilar o‘qituvchining bilimlarini bolalarga yetkaza olish
imkoniyatlarini qadrlabgina qolmay, balki uning fidoyiligini ham taqdirlashadi.
O‘qituvchining yuksak madaniyati, uning teran bilim doirasi (ayniqsa, O‘zbekiston
mustaqillikka erishgandan so‘ng xalqimizning o‘z tarixi, madaniyati, urf-odatini
o‘rganishga, bilishga bo‘lgan qiziqishi ortib borayotgan davrda) ta’limtarbiya
ishlarining muvaffaqiyatli kechishiga yordam beradi. Hozirgi zamon o‘qituvchisi
va ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi milliy qadriyatlarimiznibilibgina
qolmay, keng ota-onalar jamoatchiligi ichida, sinfda uning otashin targ‘ibotchisi
ham bo‘lishi kerak.
O‘qituvchi kasbiga xos bo‘lgan muhim talablardan biri — bolalarni sevish,
ularning hayoti bilan qiziqish, har bir shaxsni hurmat qilishdan iboratdir. Bolani
sevgan, butun kuch va bilimini bolalarning kelajagi, ularni Vatanga sodiq fuqaro
qilib tarbiyalashga safarbar qila oladigan insongina haqiqiy o‘qituvchi bo‘la oladi.
8

Bolaga befarq, uning kelajagi bilan qiziqmaydigan, o‘qituvchilik kasbiga
loqayd inson haqiqiy o‘qituvchi bo‘la olmaydi.
“Boshlang‘ich ta’lim konsepsiyasi”da boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining
qiyofasi quyidagicha ta’riflanadi: “...eng muhimi, bolalarda o‘qish, o‘rganishga
chinakam havas, ishtiyoq uyg‘otuvchi, e’tiqod hosil qiluvchi ustoz sifatida alohida
o‘rin tutadi”.
Bu konsepsiyada boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiga qo‘yiladigan quyidagi talablar
ham keltiriladi:
-O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat ekaniga ishonadigan milliy iftixor tuyg‘usiga
ega bo‘lishi;
-bolalarni xalq pedagogikasi durdonalari hamda milliy qadriyatlarimiz asosida
tarbiya qila olishi;
-nutqi ravon, xalq tili boyligi, ifoda usuli va tasvir vositalarini, adabiy til uslub
va me’yorini to‘la egallagan bo‘lishi zarur.
O‘qituvchilik kasbiga xos bo‘lgan bunday fazilatlarni undagi pedagogik odob
shakllantiradi. Pedagogik odob o‘qituvchining yuksak kasbiy fazilatidir. U
o‘qituvchining sabotli bo‘lish, o‘z hissiyotini idora qila olishi, bolalarga pedagogik
ta’sir o‘tkazish vosita va me’yorlarini belgilashi va aniqlashiga yordam beradigan
fazilat hisoblanadi. Yuksak pedagogik odobga ega bo‘lgan o‘qituvchigina sinfda
mo‘tadil psixologik iqlim o‘rnata oladi, bolalar qalbiga tez yo‘l topa oladi.
Pedagogik taraqqiyotning samarali bo‘lishi o‘qituvchidan quyidagi qobiliyat
turlarini talab qilinadi:
-bilish qobiliyati;
- tushuntira olish qobiliyati;
- kuzatuvchanlik qobiliyati;
- nutq qobiliyati;
- tashkilotchilik qobiliyati;
- obro‘ orttira bilish qobiliyati;
- to‘g‘ri muomala qila olish qobiliyati;
- kelajakni ko‘ra bilish qobiliyati;
9

- diqqatni taqsimlay olish qobiliyati.
O‘z xizmati xususiyatiga ko‘ra, o‘qituvchi tashkilotchilik fazilatiga ham ega
bo‘lmog‘i lozim. Buning uchun o‘qituvchi tashabbuskorlik va tashkilotchilik
qobiliyatiga ega bo‘lib, har doim tetik, g‘ayratli, o‘z kuchi va imkoniyatiga
ishongan bo‘lmog‘i zarur. Tashabbuskor va g‘ayratli o‘qituvchi bolalarni o‘z
orqasidan ergashtira oladi.
O‘qituvchilik kasbi juda katta ruhiy va jismoniy kuch talab etadi, shuning uchun
o‘qituvchining salomatligiga ham ma’lum talablar qo‘yiladi. O‘qituvchining ovoz
paychalari rivojlangan, ko‘rish qobiliyati yaxshi bo‘lishi, uzoq vaqt tikka tura
olishi,ko‘p yurishi, epchil harakat qila olishi (ayniqsa, boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilari) kerak. Chunki, kichik maktab o‘quvchilari tinib-tinchimaydigan,
o‘ta qiziquvchan, serharakat bo‘ladilar. Bu sharoitda o‘qituvchi ham shu
xususiyatlarga ega bo‘lmog‘i lozim. O‘qituvchi shaxsiga qo‘yiladigan umumiy
talablar bilan bir qatorda, boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi kasbining o‘ziga xosligi
ham ayrim muayyan talablarni keltirib chiqaradi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi:
-anatomiya, fiziologiya, maktab gigiyenasi fanlaridan xabardor bo‘lmog‘i,
o‘quvchilar faoliyatini shu fanlar tavsiyasi asosida tashkil etishi lozim (sinflari
gigiyenik talabga javob berishi, o‘quvchilar kun tartibi, ularning aqliy va jismoniy
rivojlanishini kuzatish va to‘g‘ri yo‘naltirish);
-o‘qituvchi o‘z nutqini idora qilishi; adabiy nutq me’yorlariga rioya qilishi,
ovozining baland-pastligiga ahamiyat berishi (ortiqcha baland ovoz bilan gapirish
ham, sekin gapirish ham bolalarni charchatib qo‘yadi); nutqning jonli, ifodali
bo‘lishiga e’tibor berishi;
-bolalarni charchatib qo‘ymaslik maqsadida darsda ish turlarini tez-tez
o‘zgartira olishi, ota-onalar o‘rtasida pedagogik bilimlarni targ‘ib qilishi, ular bilan
yaqindan aloqa o‘rnata olishi (bu faoliyat turi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining
xulqatvorini, mayllarini, jismoniy holatini o‘rganishga yordam beradi) va ularga
tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishga yordamlashishi kerak.
U o‘z ustida tinmay ishlamog‘i lozim. Ayniqsa, qadriyatlarimizni o‘rganishga,
o‘zligimizni tanishimizga, qadimiy madaniyatimizni bilishga ehtiyoj katta
10

bo‘lmoqda, zero, bu narsalarni bilmay turibmustaqilligimizni mustahkamlab,
buyuk davlat qurib bo‘lmaydi. Shunday ekan, boshlang‘ich sinfdan boshlab bolalar
sharqona tarbiya ta’siriga olinmog‘i, milliy qadriyatni bilmog‘i lozim. Bu
o‘qituvchidan shu sohada chuqur bilimga ega bo‘lishni talab etadi. O‘qituvchining
kasbiy shakllanishi kollejda ta’lim olish jarayonidan boshlanadi.
Kollejning o‘quv reja va fanlar bo‘yicha dasturlarida bo‘lajak o‘qituvchilarga shu
kasbning sir-u asrorlarini o‘rgatish, nazariy bilimlar berish va ko‘nikmalar hosil
qilishnazarda tutiladi. Ta’lim jarayonida fanlar bo‘yicha amalga oshiriladigan
seminar, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari nazariy bilimlarni
mustahkamlashgagina emas, balki ularni amaliy ish jarayonida qo‘llashga ham
imkon beradi. Bunday mashg‘ulotlar tanlangan kasb to‘g‘ri ekaniga ishonch hissini
uyg‘otadi. Ko‘pgina talabalar I-kursdan boshlab pedagogika va psixologiya fani
bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlariga jalb etiladi. Ilmiy jamiyat a’zolari bo‘lishadi, shu
jamiyat orqali seminar va konferensiyalarda ma’ruzalar bilan qatnashadilar,
shuningdek, kasbiy yo‘nalishga ega bo‘lgan jamoa ishlarida ishtirok etadilar.
Talabalar bilan olib boriladigan bunday tadbirlarning muhim ahamiyati shundan
iboratki, bu tadbirlar topshirilgan ishga jiddiy yondashish hissini tarbiyalaydi.
Bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy shakllanib borishida I-kursdan boshlab
o‘tkaziladigan uzluksiz pedagogik amaliyot alohida ahamiyatga ega. Bu amalyot
1, 2- kurslarda amalga oshiriladi. Uning asosiy maqsadi o‘qishning birinchi yilidan
boshlaboq, talabalarni maktabga o‘rgatish, o‘qituvchilik kasbidan xabardor qilib
borishdir, qolaversa, uzluksiz amaliyot kasb tanlashga yo‘llash vazifasini ham
o‘taydi. Bunday amaliyotlar birinchi kursning o‘zidayoq: tanlagan kasbim
to‘g‘rimi?, shu kasbni egallashga menda imkoniyat va xohish bor edimi?, degan
savollarga javob qaytarish imkoniyatini beradi. Bunday amaliyot davomida
talabalar maktab va sinf jihozi, sinf o‘qituvchisining ish tartibi, plan-konspekti,
o‘quvchilar tarkibi, ularning uy-sharoitlari, darslik va o‘quv qurollari bilan
ta’minlanganligi kabilar bilan tanishadilar. O‘qituvchining darslarini kuzatadilar,
sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarda o‘qituvchiga yordam
beradilar, maktabda kuni uzaytirilgan guruhlari bo‘lsa, shu guruh tarbiyachilari ishi
11

bilan tanishib boradilar. Ota-onalar majlislarini tayyorlashda va o‘tkazishda
o‘qituvchiga yordam berishadi. Xulosa qilib aytganda, uzluksiz pedagogik
amaliyot talabalarni o‘quv-pedagogik amaliyotga tayyorlab boradi.
O‘qituvchining kasbiy shakllanish jarayonida maktab rahbariyati va jamoatchiligi
katta rol o‘ynaydi. Yosh o‘qituvchilarga tajribali o‘qituvchilarni biriktirib qo‘yish,
ularning darslarini kuzatish, metod birlashma ishlariga jalb etish maktab
rahbariyatining vazifasidir. Maktabda o‘qituvchining o‘z ustida ishlashiga,
ilmiy-nazariy va metodik bilimlarini tinmay oshirib borishiga katta ahamiyat
beriladi. O‘qituvchi asta-sekin o‘z kasbini o‘zlashtirib borish bilan birga, ota-
onalar o‘rtasida pedagogik bilimlarni targ‘ib etadi.
O‘qituvchilik kasbiga kirish va pedagogik mahoratni egallash jarayoni uni
maktab o‘qituvchilari jamoasiga kiritib, unda o‘z o‘rnini topib keta olishiga
bog‘liq. Jamoaning yordamidan yuz o‘girmaslik, qiyinchiliklarga duch kelganda
ruhan tushmay, o‘z xatolarini ko‘ra bilish va o‘z ustida ishlash uning o‘qituvchi
bo‘lib shakllanishidan darak beradi. Shu bilan birga, o‘z-o‘zini tarbiyalab borishga,
o‘z ustida tinmay ishlashga harakat o‘qituvchining kasbiy shakllanishi, o‘z
mutaxassisligi bo‘yicha kasbiy shakllanishini, ta’lim muassasasida kadrlar
tayyorlash mazmuni, darajasi va sifatining davlat ta’lim standartlari hamda davlat
talablariga muvofiqligini aniqlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2019-yil 13-maydagi 392-sonli “Maktabgacha, umumiy o‘rta,
o‘rta maxsus, kasb-hunar va maktabdan tashqari davlat ta’lim muassasalari
pedagog kadrlarini attestatsiyadan o‘tkazish tartibi to‘g‘risidagi
nizomni tasdiqlash haqida”gi Qarori qabul qilindi. Unga ko‘ra, quyidagilar
pedagog kadrlarni attestatsiyadan o‘tkazishning asosiy vazifalari hisoblanadi:
- o‘quv fani bo‘yicha malakasi, dars o‘tish mahorati, mehnati samaradorligi
va ijtimoiy-siyosiy bilimlarini oshirgan pedagog kadrlarni rag‘batlantirish;
- ish haqi miqdorini oshirish imkoniyatlarini yaratish;
- xorijiy tillarni o‘rganishni qo‘llab-quvvatlash;
- kompyuter texnikasi va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, internet
jahon axborot tarmog‘idan foydalanish bo‘yicha amaliy ko‘nikmalarga ega
12

bo‘lishning majburiyatlarini ta’minlash.

1.2.Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy o’zini-o’zi takomillashtirishning
ijtimoiy-psixologik xususiyatlari
O’ qituvchining kasb iy faoliyatida rivojlanishni ta’minlovchi asosiy ziddiyat
inson qobiliyatlari hamda pedagogik faoliyat talablari o’rtasidagi tafovut bilan
belgilanadi. Pedagogik jarayonda yuzaga keluvchi ziddiyatlarni har bir o’qituvchi
o’z imkoniyatlari va qobiliyatlari darajasida hal qiladi. Bu faoliyat o’qituvchining
individual uslubini belgilab beradi. O’qituvchida o’z-o’zini boshqarish, qat’iylik,
jur’atlilik, jasurlik, atrofdagi insonlarga hurmat va e’tibor, kamchiliklarini his
qilgan holda o’z imkoniyatlariga ishonch, faoliyatini baholashda haqqoniylik,
kuchli iroda, o„z kuch-quvvatini maqsadli yo„naltira olish, faoliyat va belgilangan
vazifalarni amalga oshirish yo„lida imkoniyatlarini jamlay olish, belgilangan
maqsadni amalga oshirishda faoliyatini to’g’ri boshqarib borish, aqliy faollik va
o’zgaruvchan sharoitlarga moslasha olish, shaxsni harakatga keltiruvchi kuch
hamda ijtimoiy olam bilan o„z imkoniyatlarini qiyoslay olish sifatlariga ega
bo’lsagina yuksak kasbiy mahorat darajasiga erisha olishi mumkinligi aniqlangan.
Shakldan ko’rinib turibdiki, bo’lajak o’qituvchining kasbiy kompetentligining
shakllanishiga quyidagi omillar ta’sir ko’rsatar ekan, bular:
1) motivatsion omil – o’quv hamda kasbiy harakatlarni eski qarashlardan holi
bo’lgan holda amalga oshirishga intilish,ijodiy qiyinchiliklarga tayyor bo’lish
hamda bu boradagi yutuqlarga, ijodiy jarayonlarga intilish, topilgan echimlardan
qoniqish hosil qilish. Bunda etakchi motivlar – o’zining yangi echimlarini topishga
qiziqish, ijodiy faoliyatini tashkil etishga intilishdir, yani o’qituvchilarda ijodkorlik
hamda yangilikka intilish motivlari shakllantiriladi;
2) intellektual omil – muammoli ta’lim ko’nikmalarini egallaganligi (muammoni
ko’ra bilish, uni shakllantirish, muammoni hal etish yo’llarini topish va hokazolar),
13

fikrlashning kreativligi (nostandart echimlar qabul qiluvchi shaxsning botiniy
qobiliyati), moslashuvchanligi hamda tizimliligi, ijodiy tasavvur, modellashtirish,
loyihalash, bashorat qilishga, yangi g’oyalarni topishga moyillik. Fan nuqtai
nazaridan yuzaga keladigan muammolarni to’g’ri hal qilishda o’qituvchiga
berilgan bilimlardan ijodiy tasavvur qilish hamda yangi g’oyalarni topishga intilish
seziladi;
3) irodaviy omil – izlanish davomida, modellashtirish hamda o’quv va kasbiy
vazifalarni hal qilish uchun o’z faoliyat yo„lini yaratishda iroda sifatlarini
namoyish qilish. Fanlarda berilgan individual topshiriqlarni bajarishda
o’qituvchining irodaviy sifatlari va izlanish faoliyatlari shakllanadi;
4) hissiy omil – izlanuvchanlik, kashfiyot va ixtirolarni amalga oshirishga xos
hissiyotlarning namoyon bo’lishi, o’quv hamda kasbiy faoliyatda kreativ
echimlarni topish yo’lida ziyrak bo’lish. Bunda o’qituvchidagi emotsional omil
shakllanadi;
5) amaliy-predmetli omil – atrofdagilarga g’ayrioddiy bo’lgan xulq egasi bo’lish
(yangi axborotlar ichida tez yo’nalish topa olish, noan’anaviy echimlar izlash,
fikrlash, harakat va amallarning atrofdagilar uchun kutilmagan yo’nalishda
o’zgarishi). Bunda o’qituvchidagi individuallik namoyon bo’ladi;
6) o‘z-o‘zini boshqarish omili – ijodiy jarayonda refleksiya qila olish qobiliyati,
o’z fikrlarini zarur yo’nalishda boshqara olish, yangi echimlar, g’oyalar topish
imkonini beruvchi manbalarga intilish, o’z ijodiy faolligini ta’minlash uchun
mustaqil ravishda sharoit yarata olish. O’qituvchining ijodkorligini, yangi
yechimlar va g’oyalar topa olishda mustaqil ishlay olishini ko’rsatadi.
Kelajakda o’qituvchilik kasbi bilan shug’ullanuvchi o’qituvchilarda psixologik-
pedagogik komponentlardan biri, bu «esda saqlash» shaxsiy sifatining ma’lum
darajada yuqori bo’lishi taqozo qilinadi. Bundan tashqari, amalga oshirilayotgan
ishlar tuzilishiga ko’ra bir nechta bilimlarning integratsiyasi, o’zaro aloqadorligi va
undan foydalanish metodikasini o’z ichiga oladi. Professor T.R.Tolaganov o’z
tadqiqotlarida,– «O’qituvchi har doim o’quv materialini nazariy va amaliy o’zaro
bog’liq bo’lgan dialogida qatnashadi, chunki o’quv materialiga muvofiq xulosa
14

chiqarishi uchun u o’zining bilimlar blokiga tez-tez murojaat qilib turadi»,- deb
ta’kidlagan.
Har bir o’qituvchi imkoniyatiga, asosan bilimga bo’lgan intilishiga ko’ra o’zining
axborot maydoniga ega bo’ladi. Bu bilimlar tuzilmasiga ko’ra, texnik va
texnologik mazmundagi, psixologik-pedagogik, falsafiy, fizik-matematik hamda
boshqa ko’rinishdagi bilimlar to’plami bo’lib, o’qituvchi qaysi yo’nalishga mos
bilimlar kerakligiga tayangan holda, shu mazmundagi bilimlarni axborot
maydonidan ajratadi. Bu bilimlarni chuqurlashtirib talab qilingan maqsadda
foydalanishga harakat qiladi. Kasb-hunar ta'limi ustasining kasbi pedagogik bo'lib,
sub'ekti boshqa shaxs bo'lgan kasblar guruhiga kiradi. O'qituvchi turli
mutaxassislar orasida nafaqat burch va mas'uliyat hissi, balki hal qilinishi kerak
bo'lgan vazifalar sinfi bilan ham ajralib turadi. Shaxsni shakllantirish,
shakllantirish va o'zgartirishni o'z faoliyatining maqsadi sifatida qabul qilgan
holda, kasbiy ta'lim ustasi ham uning rivojlanish jarayonini boshqarishga
chaqiriladi. Kasbiy ta'lim ustasining kasbiy-pedagogik faoliyatining o'ziga xos
xususiyati shundaki, u go'yo qo'sh mehnat predmetiga ega. Bir tomondan, uning
asosiy mazmuni odamlar bilan munosabatlardan iborat bo'lsa, ikkinchi tomondan,
kasbning bu turi har doim odamdan muayyan kasbiy sohada maxsus bilim,
ko'nikma va malakalarga ega bo'lishni talab qiladi. Kasbiy ta'lim ustasi uchun bu
ma'lum bir kasbiy (sanoat) faoliyat turidagi bilim va ko'nikmalardir. Bundan
tashqari, kasb-hunar ta'limi ustasi o'quvchilarning faoliyatini, ularning yosh
xususiyatlarini, o'zi boshqaradigan rivojlanish jarayonini yaxshi bilishi va
tushunishi kerak. Binobarin, kasb-hunar ta'limi ustasi kasbi ikki tomonlama
tayyorgarlikni talab qiladi: insonshunoslik va maxsus (sanoat). Shunday qilib,
kasbiy ta'lim ustasi uchun muloqot qilish qobiliyati o'ziga xos xususiyatga ega
bo'lib, u muayyan ijtimoiy-psixologik fazilatlarga ega bo'lishi kerak. Ushbu
kasbning o'ziga xos xususiyati uning insonparvarlik, jamoaviy va ijodiy tabiatidir.
Bo'lajak ishchilarni tayyorlash jarayonida kasbiy ta'lim ustasining faoliyati ham
ko'p jihatdan potentsial ish beruvchilar va muayyan sohalarning talablarini
hisobga olish zarurati bilan belgilanadi. Zamonaviy mehnat bozori juda dinamik
15

bo'lib, ish beruvchi ma'lum bir ishlab chiqarishning rivojlanish darajasiga qarab,
ishlab chiqarish munosabatlaridagi texnik va texnologik, ijtimoiy-iqtisodiy
imkoniyatlar va istiqbollarni bilish bilan bog'liq bo'lgan talablarni qo'yadi.
odamlar. Binobarin, bu talablarni bajarish shartlaridan biri kasb-hunar ta’limi
ustasi potentsial ish beruvchilarning so‘rovlarini yaxshi bilishi, bu bilan bo‘lajak
ishchilarni tayyorlashning yuqori samaradorligini ta’minlashi zarur. Shunday qilib,
kasbhunar ta'limi ustasi o'z tarbiyalanuvchilarini muayyan ijtimoiy va kasbiy
vaziyat va jamiyat talablarini hisobga olgan holda, ma'lum bir vaqtning
ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda tayyorlaydi. Shu bilan birga, u madaniyat
dirijyori bo‘lib, azaliy omilni o‘z zimmasiga oladi, shaxsni uning umuminsoniy
fazilatlari sintezi sifatida rivojlantirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan va shu
bilan kelajak uchun mehnat qiladi. Natija bir shaxsning (masalan, shifokor,
sotuvchi va boshqalar) faoliyati mahsuli bo'lgan "shaxs -shaxs" kasbining boshqa
vakillaridan farqli o'laroq, o'qituvchilik kasbidagi hissasini aniqlash qiyin.
o'quvchiga ma'lum bir o'qituvchi, oila va boshqa ijtimoiy tuzilmalar. Ko'pincha
pedagogika fanida pedagogik faoliyatning yig'indisi sub'ekti tushunchasi
aniqlanadi, bu ta'lim muassasasi jamoasini anglatadi. Kasbiy ta'lim ustasi
faoliyatidagi ijodkorlik darajasi uning o'z maqsadlariga erishish uchun o'z
imkoniyatlaridan qay darajada foydalanishini ko'rsatadi. Shu sababli, kasb-hunar
ta'limi ustasining pedagogik faoliyatining ijodiy tabiati ham uning eng muhim
xususiyati hisoblanadi, chunki shaxsning rivojlanishi doimo uning mahsuli bo'lib
qoladi. Vaqt o'tishi bilan ijodiy ishlayotgan kasb-hunar ta'limi ustasi o'zining
pedagogik tizimini yaratadi, bu esa ta'limda eng yaxshi natijaga erishish
vositasidir. Kasbhunar ta'limi ustasi shaxsining ijodiy salohiyati u tomonidan
to'plangan ijtimoiy tajriba, unga yangi, o'ziga xos echimlarni, innovatsion
shakllarni topish va qo'llash imkonini beradigan psixologik, pedagogik va maxsus
bilimlar, qobiliyat va ko'nikmalar asosida shakllanadi. usullari, shu bilan uning
kasbiy funksiyalarini takomillashtirish. Zamonaviy pedagogika fanida pedagogik
ijod deganda o‘zgaruvchan sharoitlarda pedagogik muammolarni hal qilish
jarayoni tushuniladi. Shu bilan birga, o'qituvchi o'z faoliyatini quyidagicha quradi:
16

pedagogik vaziyatlarni tahlil qiladi, dastlabki ma'lumotlarga muvofiq natijani
loyihalashtiradi, mavjud vositalarni tahlil qiladi, olingan ma'lumotlarni baholaydi
va yangi vazifalarni shakllantiradi. Kasb-hunar ta'limi ustasining ijodiy faoliyati
tajribasi uning kasbiy ta'limi mazmuniga printsipial jihatdan yangi bilim va
ko'nikmalarni kiritmaydi, lekin shunga qaramay, ijodiy faoliyatni tizimli bajarish
bilan u shunday shaxsiy xususiyatni tavsiflovchi shaxsiy fazilatlarni shakllantiradi.
ijodkorlik sifatida. Ijodkorlik- Bu shaxslarning o'ziga xos qadriyatlarni yaratish,
nostandart qarorlar qabul qilish chuqur mulkini aks ettiruvchi qobiliyatdir. Biz
allaqachon qaror qilganimizdek, kasb-hunar ta'limi ustasi bir vaqtning o'zida ikki
turdagi faoliyat bilan shug'ullanadi: pedagogik va kasbiy (sanoat).
Pedagogik faoliyat - bu insoniyat tomonidan to'plangan madaniyat va tajribani
keksa avlodlardan o'tkazish va yosh avlod tomonidan o'zlashtirishga qaratilgan
ijtimoiy faoliyatning alohida turi bo'lib, ularning shaxsiy rivojlanishi va jamiyatda
muayyan rollarni bajarishga tayyorlanishi. Pedagogik faoliyat nafaqat
o'qituvchilar, balki ota-onalar, jamoat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari va
boshqalar tomonidan amalga oshiriladi. Biroq, birinchi holda, bu faoliyat kasbiy,
ikkinchidan, umumiy pedagogik faoliyat bo'lib, u ixtiyoriy yoki yo'q, har bir kishi
o'z-o'zini tarbiyalash va o'z-o'zini tarbiyalash bilan shug'ullanib, boshqa odamlarga
va o'ziga nisbatan amalga oshiradi. Pedagogik faoliyat kasb-hunar ta'limi ustalari
tizimli ravishda maqsad, motivlar, harakatlar (operatsiyalar), natija birligi sifatida
taqdim etilishi mumkin. Pedagogik faoliyatning tizim hosil qiluvchi xususiyati
maqsaddir (A.N. Leont'ev). Ta'lim maqsadi asrlar qa’ridan kelgan barkamol
shaxsning umuminsoniy ideali sifatida qaralishi mumkin bo‘lgan ta’limning
strategik maqsadini amalga oshirish bilan bog‘liq. Har tomonlama va barkamol
shaxsni shakllantirish Qadimgi Yunoniston, Uyg'onish davri Evropasi, G'arbiy va
Rossiya utopiklari, frantsuz ma'rifatchilari, shuningdek, SSSRda sotsializm qurish
davridagi ta'lim tizimida maqsad edi. Hozirgi vaqtda o'qituvchilar ta'lim idealiga
ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lishadi. Mutaxassislar o'rtasida konsensus
yo'q. 90-yillarga qadar ta'lim maqsadlari jamiyat ehtiyojlariga qarab belgilanadi va
17

mafkuraviy xususiyatga ega bo'lgan, ammo bugungi kunda shaxsning o'zini o'zi
anglash, uning qobiliyatlarini rivojlantirish ehtiyojlaridan voz kechish kerak,
degan fikr mavjud. (AV Petrovskiy). Shu sababli, umuman tarbiya maqsadi
shaxsga uning qobiliyatiga mos ravishda ko'p qirrali rivojlanishda yordam sifatida
shakllanadi. Bu Rossiya Federatsiyasining "Ta'lim to'g'risida" gi qonunida o'z
aksini topgan. Ta'lim "shaxsning umumiy madaniyatini shakllantirish, uning
jamiyat hayotiga moslashishini hal qilish, kasbni ongli ravishda tanlashga yordam
berish" uchun xizmat qiladi (9-modda, 2-band). Aytishimiz mumkinki, eng oliy
maqsad - shaxsni o'zi va jamiyat bilan uyg'unlikda rivojlantirish. Pedagogik
faoliyat maqsadlarini amalga oshirish ta'lim muhitini shakllantirish, o'quvchilar
faoliyatini tashkil etish, o'quv jamoasini yaratish, individual shaxsni rivojlantirish
kabi ijtimoiy-pedagogik vazifalarni hal qilish bilan bog'liq. Asosiy funktsional
birlik, uning yordamida pedagogik faoliyatning barcha xususiyatlari namoyon
bo'ladi pedagogik harakat(V.A. Slastenin) maqsad va mazmun birligi sifatida.
Pedagogik harakat tushunchasi pedagogik faoliyatning barcha shakllariga (dars,
ekskursiya, suhbat va h.k.) xos bo‘lgan, lekin ularning hech biriga
kamaytirilmagan umumiylikni ifodalaydi. Shu bilan birga, pedagogik harakat ham
umumiy, ham individuallikni ifodalovchi maxsus xususiyatdir. Pedagog-pedagog
faoliyati bu turli xil pedagogik muammolarning son-sanoqsiz majmuini yechish
jarayonidir. Birinchidan, o'qituvchining pedagogik harakati kognitiv vazifa
shaklida namoyon bo'ladi. Keyin mavjud bilimlarga tayanib, u o'z harakatining
vositalarini, ob'ektini va mo'ljallangan natijasini nazariy jihatdan bog'laydi.
Shundan so'ng, kognitiv vazifa amaliy transformatsion harakatga aylanadi. Shu
bilan birga, pedagogik ta'sir vositalari va ob'ektlari o'rtasida qandaydir
nomuvofiqlik mavjud bo'lib, bu o'qituvchining faoliyati natijalariga ta'sir qiladi .
18

II BOB. BO’LAJAK PEDAGOG KASBIY KOMPTENSIYALARI
MAZMUNI
2.1 Pedagoglik kasbi va uning kasbiy komptensiyalari
Kasbiy kompetentlik, kasbiy o’z-o’zini anglash, kasbiy qadriyatlarni hurmat
qilish va kasb-hunarga yo’naltirish –bu o’sib kelayotgan yosh avlodning kasbiy
shakllanishi, tug’ma layoqatini qo’llab quvvatlash va rivojlantirish misolida
namoyon bo’ladigan umuminsoniy madaniyatning tarkibiy qismlaridan biri
bo’lgan umumlashtiruvchi tushunchadir. Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy
kompetensiyalarini shakllantirish bu – kasbiy masalalarni hal etishda amaliy tajriba
va bilim asosida muvaffaqiyatli harakat qilishini ta minlashdir. Kasbiy ‟
kompetensiya va kasbiy o„zlikni anglash butun umr davom etadigan jarayon
hisoblanib, inson orzu qilish, sinash, tanlash ularni amalga oshirish
bosqichlaridanoq kasb-hunar tanlaydi, so’ngra kasb-hunarga kirishadi keyinroq
dunyodagi kasb-hunarlarni o’zgarishiga, o’zidagi o’zgarishga, mehnatga bo’lgan
munosabatini o’zgarishiga bog’lik ravishda kasbini yoki mutaxassisligini
o’zgartiradi. Komil inson g’oyasi ham milliy, ham umumbashariy ahamiyatga
molik bo’lib, o’zida ma’naviy va jismoniy barkamollikni mujassamlashtirgan,
insonni ezgu maqsadlari sari undaydigan oliyjanob g’oyadir. Zamonaviy
o’qituvchi obrazida komillik mujassamlashishi lozim. Bugungi kun
o’qituvchisining kasbiy kompitentligini shakllantirish–bu uning kunlik layoqatini,
ish faoliyatini samaradorligini oshirishdan iborat. Ish faoliyatida kasbiy mahoratni
shakllantirish bilan bog’liq muammolarni o’rganish va hal etish, kasbiy
tayyorgarlikni shakllantirish orqali malakali mutaxassislarni tayyorlash mumkin.
Bo’lajak o’qituvchilarning pedagogik-psixologik bilimlarini oshirish zaruriyati
ta’lim muassasasiga va o’qituvchilarga qo’yilgan ijtimoiy talablarning o’sishi bilan
19

asoslanadi. Oliy ta lim sohasida ularning kasbiy tayyorgarlik darajasini belgilash, ‟
undagi talablarga javob beradigan jihatlarni hamda mavjud kamchiliklarni va
bo’shliqlarni aniqlash asosida ta’lim berishga bo’lgan haqiqiy ehtiyojlarni
belgilash amalga oshiriladi. Shu asosida innovatsiyalarni hayotga joriy etish
maqsadga muvofiqdir. Bu esa pedagogik kompetensiyani rivojlantirishga olib
keladi. Pedagogik shart-sharoitlarni aniqlash zarurati tizimlar, hodisalar, jarayonlar
va ob’ektlarni har qanday o’rganish uchun muhim metodologik talab rolini
o’ynaydi. “Shart-sharoit” tushunchasini tahlil qilganda, V.A. Oganesov buni “bir
tomondan, biror narsaga bog’liq bo’lgan holat sifatida, boshqa tomondan, biror
narsa amalga oshiriladigan muhit sifatida” izohlaydi. A.Naynning yozishicha,
“pedagogik shart-sharoitlar” atamasi keng ma’noda jamiyat rivojlanishining ushbu
bosqichidagi ijtimoiy-pedagogik jarayonlarning yakuniy natijalari to’plami sifatida
ta’riflanishi mumkin”. Tizimli tahlil, adabiy manbalar, me'yoriy hujjatlar va o’z
tajribalarini tahlil qilish asosida talabalarni kasbiy faoliyatga kasbiy-pedagogik
tayyorlashning psixologik pedagogik shartlari kompetentsiyaga asoslangan
yondashuv asosida aniqlanadi. Birinchidan bu kelajakdagi mutaxassislarni kasbiy
tayyorlashda kasbiy va pedagogik tayyorgarlik jarayoni sub’ektlarining shaxsiy
funktsiyalari to’liq namoyon qilish va rivojlantirishga imkon beruvchi shaxsga
yo’naltirilgan yondashuvni amalga oshirishdir. Ikkinchi sharoit - interfaol ta lim
‟
shakllaridan foydalangan holda muammoli ta’lim,talabalar tomonidan
bajariladigan interfaol mashqlar va topshiriqlarga asoslanadi. Pedagogika oliy
ta lim muassasalarida talabalarni o’qitish jarayonida kutilayotgan natija
‟
umummadaniy, umumkasbiy va kasbiy kompetensiyalar orqali taqdim etilgan
asosiy ta’lim dasturlarini o’zlashtirishga qo’yilgan talablar ko’rinishida
shakllantirilgan. Davlat ta lim standartlarida bo’lajak o’qituvchining profilli
‟
(mutaxassislik) kompetensiyasi ham aniqlangan bo’lib, u o’qituvchining kasbiy
kompetentligining muhim tashkil etuvchisi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda u juda
kam o’rganilgan muammolardan biridir. Ana shunday masalalardan biri bo’lajak
boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kasbiy kompetensiyalarni rivojlantirishga
kompetentli yondoshuvni aniqlash va Davlat ta lim standartlarining asosiy
‟
20

qoidalariga mos holda uning tuzilmaviy modelini ishlab chiqishdan iborat.
Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchisining kasbiy kompetentligini aniqlash uchun
ushbu tushunchani o’rganishga bag’ishlangan ba’zi bir tadqiqotlarga e’tiborni
qaratamiz. Kasbiy kompetensiya pedagogik muammo sifatida o’rganilgan
tadqiqotlarda asosan, o’qituvchining xususiyatlari tahlil qilingan. V.I. Baydenko
«kasbiy kompetentlik» tushunchasini quyidagicha tavsiflagan:
 o’z mutaxassisligi bo’yicha faoliyat yuritish uchun zarur bo’ladigan bilim,
ko’nikma, malaka va qobiliyatlarga, kasbiy muammolarni qisman hal etishda bir
vaqtda avtonomlik va egiluvchanlik xususiyatlariga ega bo’lish;
 kasbiy shaxslararo muhitda hamkasblar bilan hamkorlikni rivojlantirish; -
faoliyat mezoni (sifat o’lchovi), qo’llash sohasi, talab etiladigan bilimlarni o’z
ichiga olgan standartlarni loyihalash tuzilmasi;
 ish beruvchi talablariga ko’ra kasbiy faoliyatni samarali amalga oshirish
imkonini beruvchi qobiliyatlardan samarali foydalanish;
 insonga hozirgi zamon mehnat muhitida ish faoliyatini muvaffaqiyatli bajarish
imkonini beruvchi bilimlar, xususiyatlar va ko„nikmalarning integrallashgan
birlashuvi.
Yuqorida keltirilganlarni umumlashtirgan holda V.I.Baydenko kasbiy
kompetentlikni faoliyat talablariga mos ravishda harakat qilishga, masala va
muammolarni mustaqil hal etishga, shu bilan birga o’z faoliyati natijalari, ya’ni
mos ko’nikmalar, texnik usullarni baholay olishga tayyorligi va qobiliyati sifatida
tushunadi. O.V. Xovovning fikriga ko„ra, kasbiy kompetentlik - bu nafaqat
malaka, ya ni faoliyat tajribasi, ko’nikma va bilimlar sifatida kasbiy malaka ‟
haqidagi, balki kasbiy faoliyatda mustaqillikni ta’minlovchi ijtimoiy-
kommunikativ va individual qobiliyatlar haqidagi tasavvurlardan iborat .Yu.G.
Tatur va V.Ye. Medvedevlar bo’lajak mutaxassisning kompetentligini kasbiy va
ijtimoiy sohada muvaffaqiyatli ijodiy faoliyat yuritish uchun o’z imkoniyatini
(bilim, ko’nikma, tajriba, shaxsiy sifatlar va boshqalar) amaliyotda namoyon
qilishga intilish va qobiliyat sifatida, kompetensiyani esa, bo’lajak mutaxassisning
ma’lum sohada muvaffaqiyatli faoliyat yurita olish uchun o„zining butun
21

imkoniyatlari(bilim, malaka, tajriba va shaxsiy sifatlar) ni qo’llash va uning
natijasiga ongli ravishda mas’uliyatini anglashga tayyorligi sifatida ta’riflagan.
G.A. Larionovaning fikriga ko’ra, tayyorlik tuzilmasiga amaliy bilimlar majmuasi
va shaxsning faoliyatga kirishini ta’minlovchi xususiyatlari kiradi.
Mehnatga tayyorgarlik esa ikkita, ya ni operasional (bilim va ko’nikmalar) va ‟
shaxsiy (ko’rsatma,mehnatga yo’naltirilganlik, kasbiy motiv xususiyatlari, odat va
munosabatlar tizimi, emotsional va irodaviy funksiyalar, shaxsning kasbiy
ahamiyatli sifatlari) komponentlardan iborat murakkab tizim hisoblanadi.
Mutaxassisning kompetensiyalarga ega, ya’ni faoliyatning qaysi usulini
egallashi,nimalarni bajara olishi, nimalarga tayyorligini aniqlash - kompetentli
yondoshuv deyiladi. Oliy ta’lim muassasasi bitiruvchilarini tayyorlash sifatini
boshqarishning konseptual muhim usullaridan biri -kasbiy ta’lim mazmunini
modernizatsiyalashda kompetentli yondoshuvni amalga oshirishdir.
Iqtisodiyotning globallashuvi, O‘zbekiston Respublikasida axborot
jamiyatining shakllanishi va uning oliy ta’lim tizimining jahon miqyosidagi
integrasiyasi bizning pedagogik fanlarimiz oldiga o‘zbek an’anaviy ilm-fan
sohasini dunyoda qabul qilingan pedagogik tushunchalarni milliy xususiyatlardan
kelibchikkan holda ta’lim tizimiga moslashtirish vazifasini qo‘yadi. Xususan,
ta’limning bilim paradigmasini kompetentlik yondashuvi nuqtai-nazaridan
takomillashtirish maksadga muvofikligini ko‘rsatadi.Mutaxassisning kompetentligi
quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi:
- intellektual – bilim orttirish qobiliyati bo‘lib, insonning bilim va tajribalarni
o‘zlashtirish va ulardan foydalana olishga, muammoli vaziyatlarda o‘zini oqilona
tuta bilish, amalga oshirilishi kerak bo‘lgan faoliyatning maqsadlari, vazifalari,
me’yorlarini o‘zaro moslab qo‘ya bilish va ularni samarali ravishda bajara olishga
tayyorligini ifodalaydi;
- amaliy – qayta o‘zgartirish faoliyati bo‘yicha malaka va ko‘nikmalar,
mehnat texnikalarini va texnologiyalarini yuqori darajada egallaganlik;
- qadriyatlardan xabardorlik – madaniy-ma’naviy qadriyatlarning ustunligiga
tayanganlik. Insonning intellektual qobiliyatlari shaxsda mavjud bo‘lgan
22

intellektual sifatlarda ko‘rinadi, bu sifatlarga ijodkorlik, tashabbus, aqlning
intellektual jihatdan o‘ziga xosligi, bilim orttirish va motivasion omillarning
ajralmas birligi sifatidagi shaxsning kompetentligini kiritishimiz mumkin. Kasbiy
ijodkorlik – bu yangi g‘oyalarni yuzaga keltirish va muayyan faoliyatda ularni
amalga oshirish jarayonidir. Ijodiy ish faoliyatida o‘z-o‘zini idora qilish, o‘zining
intellektual faoliyatini erkin boshqara olish, maqsadga muvofiq ravishda
rejalashtira olish, bilim orttirish vazifalarini mustaqil ravishda hal qila bilish
qobiliyatlari muhim o‘rin tutadi. Intellektual inson quyidagi xislatlarga ega bo‘lishi
kerak:
a) turli xil tizimli bilimlarga egalik;
b) uddaburonlik;
v) tezkorlik, zarur vaziyatlarda bilimlarini tez
ishga sola bilish;
g) nazariy qoidalarni amaliyotga tatbiq etish shakllari va vositalari;
d) tayanch elementlarni ajrata bilish.
Intellektual kompetentlikda shaxsda bilim orttirish faoliyati ustun turishini,
maksimal darajada bilim to‘plashga intilishini anglatuvchi “erudit madaniyati”ni
alohida ta’kidlab o‘tiladi. Lekin, A. Molning yozishicha, “ikki xil eruditsiyani
birbiridan farqlash zarur: shunchaki madaniy dunyokarash maydonini kengaytirish,
boshqacha qilib aytganda, akl xazinasidagi mavjud elementlar sonini ko‘paytirish
bir tomonda va assotsiasiyalar qatlamining qalinligi va chuqurligi bilan
belgilanadigan, ijtimoiy yoki individual organizm tomonidan taffakkur jarayonida
barpo qilinadigan va keyinchalik xotirada saqlab qolinadigan ma’lumotlar boshqa
tomondadir”. Kasbiy tashabbus insonning yangi axborotlarni izlash, u yoki bu
g‘oyalarni ko‘tarib chiqish, boshqa turdagi faoliyat sohalarini o‘zlashtirish, ma’lum
bo‘lgan doiradan chetga chiqish va tashqaridan rag‘batlantirilmaydigan intellektual
faoliyatga kirishib ketish ishtiyoqi sifatida namoyon bo‘ladi. Intellektual
tashabbusni yaxlit xususiyat deb bilmoq lozim. Ta’limni modernizasiyalash
muammolarini ko‘rib chiqishda oliy ta’lim muassasalarining bitiruvchilariga
qo‘yiladigan talablarni belgilashda “kasbiy kompetentlik” atamasi keng
23

qo‘llaniladi. T.Yu. Bazarov “kasbiy kompetentlik” toifasini mutaxassisning kasbiy
faoliyatini amalga oshirish jarayonida samarali qarorlarni qabul qilishga tayyorligi
va qodirligi deb hisoblaydi. Kasbiy kompetentilik “umuman olganda bilim,
ko‘nikma va tajribaning, shuningdek shaxsiy sifatlarning bir butun, yaxlit
yig‘indisi bo‘lib, insonga kasbiy faoliyatini atrof olam bilan o‘zaro bog‘liqlikda,
samarali loyihalashtirish va amalga oshirish imkonini beradi”.
Kasbiy kompetensiyalarni ko‘rib chiqib, ko‘pchilik tadqiqotchilar quyidagilarni
alohida ta’kidlaydilar:
1) oddiy (bazaviy) kompetensiyalar (faoliyatning muayyan turlarida namoyon
bo‘ladigan va oson mustahkamlanadigan bilim, ko‘nikma va qobiliyatlarga
asoslangan holda shakllantiriladigan);
2) tayanch kompetensiyalar hisobga olish va o‘lchash uchun o‘ta qiyin bo‘lib,
faoliyatning barchacturlarida, shaxsning atrof olam bilan barcha munosabatlarida
namoyon bo‘ladi, shaxsning ma’naviy dunyosini va uning faoliyati mazmunini aks
ettiradi.Ba’zi tadqiqotlarda boshqacha ta’riflar mavjud: standart kompetensiyalar –
bularsiz shaxsning yoki tashkilotning normal faoliyati mumkin emas; tayanch
kompetensiyalar – ijtimoiy – iqtisodiy bozorda ularni turdosh vakillarga nisbatan
yuqoriroq pog‘onalarga ko‘tarib, raqobatbardoshligini ta’minlaydi; е takchi
kompetensiyalar – bu kelajakni “yaratish”, innovasiyalarda, kreativlikda, ilgariga
intiluvchanlikda, murosakorlikda namoyon bo‘ladi. Eng samarali ishlayotgan
pedagoglarning faoliyatini kuzatish va kelajakdagi ehtiyojlarni modellashtirish
natijasida kompetensiyaning pedagog faoliyatining va shaxsining “bilmoq,
bajarmoq, ega bo‘lmoq” degan uch asosiy bo‘g‘iniga asoslangan bir qator turlari
aniqlangan. Shundan boshlab o‘qituvchining shaxsiy sifatlarining uning kasbiy
kompetenligiga ta’siri barcha tadqiqotchilar tomonidan e’tirof etilib kelmoqda.
O‘qituvchilarning kasbiy tayyorgarligiga kompetentlik yondoshuvlarni ishlab
chiqishga I.L. Zimnyaya katta hissa qo‘shgan. U pedagog shaxsining barcha
sifatlarini ob’ektiv va sub’ektiv sifatlarga ajratgan: ob’ektiv sifatlari – bu
o‘qituvchining o‘z fanini bilish darajasi, fan metodologiyasini egallaganlik darajasi
va ilmiy bilimlarining chuqurligi, umumiy didaktik va xususiy metodik
24

tamoyillarni egallaganligi, bolalar psixologiyasini yaxshi bilish va uning o‘ziga xos
xususiyatlarini to‘liq qabul qilishi; sub’ektivlari: pedagoglik san’ati, pedagogik
iste’dod, ijodkorlik va h.k. N.I. Almazova pedagogning kasbiy
kompetensiyasini o‘rganishda o‘qitishning samaradorligini oshirish imkonini
beradigan ko‘nikmalarni va pedagogning shaxsiy sifatlarini guruhlarga bo‘lib
chiqdi va shunday xulosa chiqardi: “Pedagogning kasbiy kompetensiyasi – bu
pedagogning mehnati bo‘lib, unda pedagogik faoliyat, pedagogik muloqot е tarlicha
yuqori darajada amalga oshiriladi, o‘qituvchining shaxsi namoyon bo‘ladi,
o‘quvchilarni o‘qitish va tarbiyalash bo‘yicha yaxshi natijalarga erishiladi”.
XXI asr o‘qituvchisining kasbiy-shaxsiy kompetensiyasining mazmuni T.E.
Isaeva tomonidan batafsil ta’riflangan va asoslab berilgan. Muallif
kompetensiyalarni quyidagicha guruhlagan: moslashuvchan-zamonaviy
kompetensiyalar; ijtimoiy kompetensiyalar; ijtimoiy-tashkiliy kompetensiyalar;
kasbiy (maxsus fanlar hamda xususiy metodika bo‘yicha) kompetensiyalar–
o‘qitiladigan fanning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda va
o‘qituvchining o‘ziga xos bo‘lgan pedagogik tizimiga moslab tanlanadigan bilim,
ko‘nikmalar, o‘qitish metodlari, kasbiy- korporativ tajribani uzatish usullarining
majmui; kommunikativ kompetensiyalar qadriyatlarga asoslangan har qanday
sharoitda ham insonning “o‘zligini” saqlab qolishini ta’minlaydigan.
Zamonaviy tadqiqotchilar oliy ta’lim muassasalari bitiruvchisining
kompetensiyasini tasniflashga katta e’tibor qaratmoqdalar. Masalan, T.E. Isaeva
o‘zining “XXI asr menedjerining tayanch kompetensiyalari” kursida quyidagi
tayanch kompetensiyalarni ajratib ko‘rsatadi: strategik; ijtimoiy; funksional;
boshqarish; kasbiy Zamonaviy pedagogik amaliyotda “kompetentlik” va
“kompetensiya” tushunchalari vujudga kelishining asosiy jihatlarini ta’riflashning
imkoni bo‘lmagani kabi, mazkur maqola doirasida ham ularni tasniflashning
batafsil tahlilini berib bo‘lmaydi. Biroq, bunda asosiy yo‘nalishni aniqlab olish
muhimdir:
a) oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilari uchun eng muhim deb e’tirof etilgan
kompetensiyaning mazmunini aniqlashtirish; b) zamonaviy oliy ta’limda kasbiy
25

kompetentlikni rivojlantirishning asosiy yo‘llari va vositalari, ularga quyidagilarni
kiritish mumkin:
 talabalarning kasbiy yo‘naltirilganlik darajasini, kasbiy yo‘naltirilganligini va
tayyorgarligini, individual xususiyatlarini, shaxsiy qiziqishlari va imkoniyatlarini
e’tiborga olgan holda tanlab olish uchun taklif etiladigan muammoli-vaziyatli
topshiriqlarning variativligi (murakkablik va mustaqillik darajasiga ko‘ra
variativlik);
 ishni bajarishning jamoaviy (talabalar guruhi) va individual shakllarini
uyg‘unlashtirish asosida talabalarning mustaqilligini rivojlantirish;
 talabalarning bajargan ishlarini va kasbiy tayyorgarlik darajalarini o‘zaro
tekshirishlarini, o‘z-o‘zini nazorat etishlarini va tahlil etishlarini rag‘batlantirish;
 talabalarni ijodiy faoliyatning turli shakllariga va o‘z-o‘zini boshqarishga
keng jalb etish;
 talabalarning respublika va oliy ta’lim muassasasi miqyosida tashkil
etilayotgan ma’naviy va madaniy tadbirlarda faol ishtirok etishlari.
Oliy ta’lim muassasasi axborot manbai sifatida emas, balki ma’naviy-madaniy
qadriyatlarning milliy va umuminsoniy tamoyillari bilan talaba orasidagi vositachi
vazifasini bajargan taqdirdagina, birinchidan, talabaning shaxsiy qiziqish,
ijodkorlik, muloqot, o‘qish va bilimlar orttirish faoliyatlarini o‘z ichiga hayot
faoliyati sifatidagi, ikkinchidan, madaniyatning bugungi kundagi holati va tarixiy
rivojlanishini egallashning usuli sifatidagi o‘quv jarayoni mutaxassisning kasbiy
kompetentliligini rivojlantirishning real shart-sharoitlariga aylanishi mumkin.
“Kompetensiya” va “kompetentlik” tushunchalarining o‘zi pedagogik
fanlarda nafaqat mustahkam joy egalladi, balki pedagog-amaliyotchilarning keng
doiralari tomonidan ham tobora chukurroq o‘rganilmoqda.Kasbiy kompetentlikni
tadqiq etishda kasbiy kompetensiyalarning quyidagi guruhlari bo‘lajak
o‘qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirish uchun zarur deb
hisoblanadi: – gnostik – ishlab chiqarishga oid yangi bilimlarni egallay olish,o‘z
shaxsiy tajribasini hamda ishlab chiqarish ilg‘orlari va novatorlari tajribasini
umumlashtirish va tizimlashtira olish;
26

– loyihalashtirish – texnik va texnologik tizimlarni, tikuv buyumlari
ob’ektlarini yaratish, kasbiy faoliyatni joriy va istiqbolli rejalashtirish, texnologik
jarayonlarni boshqarish va nazorat qilish tizimini loyihalashtirish;
– tashkilotchilik – muhandislik g‘oyalarini amaliyotga joriy eta bilish,
jamoaga е takchilik qila olish;
– texnologik – texnologik jarayonlarni tashkil etish, chizmalar va texnologik
xaritalarni o‘qiy olish, qo‘yilgan vazifalarni bajarish uchun zarur bo‘ladigan
imkoniyatlar va sharoitlarni, asbob-uskuna va jixozlarning texnik tavsiflarini
aniqlay bilish;
– konstruktorlik – buyumlarni tayyorlash bo‘yicha hisoblash grafik ishlarni
bajara olish, eskizlar va chizmalarni bajara olish, texnik shartlarga mos ravishda
texnologik jarayonni yo‘lga qo‘ya bilish, nosozliklarni bartaraf etish uchun
tadbirlar tizimini aniqlay olish.
2.2 Bo’lajak pedagoglarni kasbiy faoliyatga tayyorlash jarayonida
komptentlik
Hozirgi zamon o'qituvchisi o‘z pedagogik mehnati jarayonida qator tailim-
tarbiyaviy vazifalarni bajaradi. U avvalo ta’lim muassasalari o‘quv jarayonining
asosiy tashkilotchisi. O'qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonida hamda darsdan tashqari
faoliyatda o'quvchilarning porloq kelajagi uchun javobgar shaxsdir. Ushbu ulkan
mas’uliyat ijobiy natijalar berishi uchun o‘qituvchi, avvalo, o'zining pedagogik
mahoratiga tayanadi. Pedagogik mahorat shunday bir malakalar yig‘indisidirki,
uning natijasi o'qituvchi mehnatida va o‘quvchilar xulqi, odobi, tarbiyasida
kelajakda yetuk mutaxassis kadr bo‘lib yetishishida o‘z aksini topadi. o‘qituvchi
o‘zining qizg‘in mehnati jarayonida pedagogik mahoratni quyidagi
komponentlarini ma’lum darajada o‘zlashtirishi lozim:
- yoshlar psixologiyasiga oid bilimlarga ega bo’lishi;
- nutq madaniyatining barcha turlari va metodlarini bilishi;
- o'qituvchi qobiliyati (empatiya perseptiv, didaktik, konstruktn
kommunikativ, anglash) ning mohiyatini anglashi;
- aktyoriik mahoratini (mimika, pantomimika notiqlik san’ati
27

egallashi;
- o‘z kayfiyatini (hissiy psixik holat) boshqara olishi;
- tarbiyalanuvchilar bilan muloqot va muomala madaniyatini o‘zlash
tirishi;
- pedagogik texnika uslublarini o‘z o'mida qoilay olish san’atig
ega bo’lishi.
Ushbu pedagogik mahorat komponentlari mamlakatimizda olib borilayotgan
islohotlar, ijtimoiy-iqtisodiy talablar mohiyatidan kelib chiqish kerak. Milliy
mafkura umummilliy dastur talablari, urf-odat va an’analar pedagogik mahorat
asosida tashkil etiladigan o‘qituvchi mehnatning asosiy mohiyatida o‘z aksini
topishi kerak.0 ‘qituvchi mehnatining muvaffaqiyati va samarasi uni ilmiy jihatdan
puxta tashkil etishga, mehnatni oqilona uyushtirishga ta’sir etadigan shart -
sharoitlarga va mehnatni amalga oshirish yo‘llarini to‘g‘ri belgilashga bog’iliq.
O'qituvchi mehnati doimo ijodkorlik bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun
mehnatni amalga oshirmoqchi o'qituvchi avvalo mehnatini rejalashtirishda, o‘zi
puxta egallagan pedagogik mahoratiga va o‘z ilmiga tayanishi lozim Hozirgi
zamon axborot kommunikatsion texnologiyalarining taraqqiyoti davrida 0‘qituvchi
mehnatini ilmiy asosda tashkil qilish fan va texnika yutuqlarini o‘qituvchi
tomonidan qay darajada o‘zlashtirilishigaham bog‘liq. Shu bilan birga, o‘qituvchi
mehnatini ilmiy asosda tashkil qilish uchun fanlar integratsiyasini, pedagogika va
psixologiya fanlarining eng so‘nggi yutuqlarini muntazam o'zlashtirib borish shart.
Ushbu bilimlar axborot kommunikatsion texnologiyalari, matbuot, ilmiy jumallar,
ilmiy adabiyotlar asosida o'zlashtiriladi. O‘qituvchi mehnatini ilmiy asosda tashkil
etishda vaqtdan unumli foydalanish, o‘zining keng imkoniyatlarini hamisha
hisobga olish, o‘quv va tarbiya jarayonida har bir daqiqadan unumli foydalanish,
vaqtni bekorga o‘tkazishga yo‘1 qo‘ymaslik muvaffaqiyat garovidir. O'qituvchi
mehnatini ilmiy asosda tashkil etishda avvalo:
- o ‘z ijodiy imkoniyatlariga ishonishi;
- ta’lim muassasalarida olib boriladigan taiim - tarbiya jarayonini
toiiq tasavvur eta olishi;
28

- har bir tarbiyalanuvchining ruhiy holatini puxta bilishi;
- o‘z mehnati mexanizmini, qonuniyatlarini, cheklangan imkoniyatlarini yaxshi
anglashi;
- ta’lim-tarbiya jarayonida axborot kommunikatsion texnologiyalaridan
unumli foydalanishni bilishi shart.
O‘qituvchi mehnatini ilmiy jihatdan to‘g‘ri tashkil etish bir maqsadga
yo'naltirilgan ijtimoiy-fovdali mehnat boiib, u yuqorida ta’kidlab
o‘tilganlardan tashqari, aql va diqqatni, jismoniy kuchni, shijoat va g‘ayratni talab
etadi.O'qituvchi mehnatini ilmiy jihatdan to‘g‘ri tashkil etilishi ularni
mustaqil, erkin faoliyat ko‘rsatishiga, o‘z fikr-mulohazalarini aniq va
mukammal bildirishiga, har tamonlama shakllangan komil insonni tarbiyalashga,
o'z kasbini puxta o'zlashtiradigan yetuk mutaxassis tayyorlashga zamin yaratadi.
O'qituvchi mehnati ilmiy jihatdan to:g‘ri tashkil etilishida o'quvchilar bilan olib
borilayotgan faoiliyatning quyidagi yo‘nalishlariga e’tibor berish lozim:
- o‘qituvchi va o'quvchilarning ikki tomonlama bir-biriga ta’siri
natijalari;
- o'qituvchining o‘quvchilar jamoasi bilan ishlay olish qobiliyati;
- sinf jamoasi faollari bilan olib boriladigan pedagogik faoiiyatning
ijobiy natijalari.
O‘qituvchi mehnatini ilmiy jihatdan to‘g‘ri tashkil etishning quyidagi vositalarga
e’tibor berish lozim. O‘qituvchi mehatida pedagogik texnika qanday ko'nikma va
malakalardan iborat ekanligi, pedagogik texnika o'qituvchining taiim
muassasalarida taiim-tarbiyaviy faoliyatini zamonaviy talablar asosida tashkil
qilishida, o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishida qanday ahamiyat kasb etishi
doimo dunyo olimlarining diqqatini o'ziga jalb etib kelmoqda.O‘qituvchi
mehnatida pedagogik texnika uning shaxsiy axloqiy fazilatlari va xulqi bilan
bogiiq boiib, ayniqsa, o‘z-o‘zini boshqarish malakalarida ( refleksiya) namoyon
bo’ladi:
•o’z xatti-harakatlarini boshqarishi, (mimika, pantomimika);
•o‘z hissiyotini va kayfiyatini jilovlay olishi va turli nojo'ya ta’sirlarga
29

berilmasligi;
•ijtim oiy perseptiv qobiiiyatlarga (diqqat, kuzatuvchanlik, xayol)
egaligi;
•nutq texnikasini bilishi va o'z o'rnida qo’llay olishi. Pedagogik texnika o‘qituvchi
mehnatida shaxs va jamoaga ta’sir ko‘rsatish malakalari bilan bogiiq boigan
ta’lim-tarbiya jarayonining texnologik tomonini ham qamrab oladi:
• ta’lim va tarbiyaviy rejalar asosida o'z oldiga qo‘yilgan talablaming bajarilishini
nazorat qilishi;
•o'quvchilar jamoasida ta’lim-tarbiya bilan bog'liq bo’lgan har qanday ijodiy
faoliyatni tashkil eta olishi;
•O‘quvchilar bilan pedagogik muloqot jarayonini bir muvozanatda saqlab boshqara
olishi.
O‘qituvchi mehnatida aktyoriik san’atiga xos bo'lgan xususiyatlar,
ya'ni mimik va pantomimik qobiliyatlar muhim rol o‘ynaydi. O‘qituvchi
yuksak pedagogik texnik tayyorgarlikka ega ekanligi, uning butun o‘quv
yili davomida, har bir darsda yangi mavzuni o‘tilgan mavzular bilan
bog‘lab, zamonaviy integratsion usullar asosida O‘quvchilar ongiga etkazishida,
sinf jamoasida o‘ziga xos pedagogik va psixologik muhitni yarata olishi da har bir
o'quvchining shaxsiy psixologik xususiyatlarini e’tiborga olib mashaqqatli mehnati
bilan ulkan mas’uliyatni his etib, uni yuqori saviyada bajarishida namoyon bo’ladi.
Demak, pedagogik texnika o‘qituvchining mehnat faoliyatida shunday kasbiy va
shaxsiy malakalar yigindisiki, u o‘qituvchining pedagogic faoliyatiga ijobiy ta’sir
ko'rsatishida, asablarining bir maromda harakatlanishi va saqlay olishida, taiim-
tarbiya jarayonini to‘g‘ri tashkil qilish va boshqarishida yuksak natijalarga
erishishi uchun asosiy yo’l ko'rsatuvchi bo’lib xizmat qiladi. Ixtisosligi bo‘yicha
egallagan bilimlar darajasi. O‘qituvchining ko‘p yillik pedagogik mehnati kasbiy
mahorat boia olmasligi mumkin. O‘qituvchining kasbiy mahorati ixtisosligi
bo‘yicha egallagan bilimlar darajasi va kasbiy tajribalari asosida paydo bo’ladi.
Kasbiy tajribalar o‘z
kasbidan qoniqmagan, biroq yillar davomida o'zining xizmat majburiyatlarini
30

sidqidildan bajaruvchi o‘qituvchida ham yuzaga kelishini unutmashk kerak.
F.G.Ziyatdinova maiumotlariga ko'ra 80 foiz o'qituvchilar u yoki bu darajada, 20
foiz o'qituvchilar esa toiiq o‘z ishlaridan qoniqmaydilar. Bunday o‘qituvchilarda -
hatto ixtisosligi bo'yicha chuqur bilimga ega boisalar ham, pedagogik mahoratning
muhim elementlaridan biri - ixtisosligi bo'yicha bilimlar darajasini ko'rsatuvchi
“ijodkorlik tuyg'usi”, o'qituvchining o'ziga xos ruhiy va jismoniy holati
sifatida shakllanmaydi.
Bilim va ixtisoslik - nafaqat o'qituvchining mehnat faoliyatiga
ta’sir qiluvchi, balki uni, ham to'liq, ham qisman kasbiy mahoratini
belgilovchi obyektiv-shaxsiy omillar tizimidagi prinsipial elementlardir.
O'qituvchining bilimi uning kasbini belgilovchi diplomi, sifati bilan,
ya’ni ta’lim muassasalaridagi mehnati jarayonidagi xususiyatlari va
yutuqlari bilan aniqlanadi. Bilim va ixtisoslik - bu qizg'in mehnatga
tayyorgarlik sifatida taiim va tarbiyaviy faoiiyatning o'zidir. Bilim va
ixtisoslikning birligida mehnat, o'qituvchining tashkilotchiligi va mazmun jihatidan
mukammal pedagogik faoliyatni tashkil etuvchi sifatida
namoyon bo’ladi. Ixtisoslik o'zgaruvchan va harakatchan jarayondan
iborat. Pedagogik amaliyotda bu bogiiqlikning o‘zaro ta’siri haqida
yetarlicha turg'un tasavvur yuzaga kelgan: chunonchi, oliy taiim - oliy
ixtisoslik. O’qituvchilarda fanru o'qitishning nazariy muammolariga,
butun fanlaming metodologiyasiga va texnologiyalariga ko‘proq qiziqish
mavjud. O'qituvchilarning chorakdan kamroq qismi bilimlar egallash
darajasiga hayotiy qadriyat sifatida qaraydilar, imdan ham kamrog’i.
ya’ni 10 foizi - mukammal kasbiy tayyorgarlikni, pedagogik mehnat
nufiizim oshirishda hal qiluvchi jarayon deb hisoblaydilar.
Bu muammoni his qilgan o'qituvchilarning bir qismi o'z ixtisosliklari bo'yicha
o'qitishning mustaqil ijodiy dasturini tuzish yo'liga o'tadilar va bu bilan taiim va
tarbiya berish komponentmi kengaytiradilar. Mehnatda ma’no va ahamiyatni
birlashtiruvchi “jonli bilim” tushunchasi ana shundan paydo bo'lgan. Bunda ma’no
tushunchasi “inson turmushida individual ongning chuqur joylashganini” bildiradi
31

(ushbu tushuncha G.G.Shpet tomonidan ta’riflangan), ahamiyat tushunchasi esa -
ongning jamiyatga, millat ma’naviyati va mafkurasiga
jalb etilganligini bildiradi
XULOSA
32

Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, bugungi kunda “Ta’lim to’g’risidagi
qonun” talablarini amalga oshirish jarayonida yuqori malakali pedagog kadrlarni
tayyorlash muhim muammo sifatida kun tartibiga qo’yilmoqda. Shunday ekan,
ushbu talablardan kelib chiqqan holda bilimdon, mustaqil fikrlovchi, ijodiy
izlanuvchi, yuqori malakali, madaniyatli, turli soha egalarini tayyorlash dolzarb
muammolardan hisoblanadi. Qonunda e’tirof etilgan yangicha modeldagi shaxsni
kamol toptirish, uning chuqur bilimlar sohibi bo’lib yetishishi, barkamolligini
kafolatlovchi shart-sharoitlar orasida o’qituvchi kasbiy-metodik kompetentligini
ta’lim va tarbiya jarayonlariga tatbiq etishda psixologiyaning o’z uslub va qoidalari
yetarli bo’lmaganday. Shunga ko’ra yosh avlod ta’lim olish davrlaridagi
rivojlanish tendensiyalaridan tortib, yangicha o’qitish texnologiyalarini ta’lim
oluvchi tomonidan o’zlashtirilishi va undagi aqliy hamda intellektual
qobiliyatlarga nechog’lik ta’sir ko’rsatayotganligini o’rganish hamda
psixologiyadagi metodlarni didaktik metodlar bilan uyg’unlashtirishni taqozo
etadi. Buning uchun bo’lajak o’qituvchidan metodik kompetentlik, ayniqsa, turli
xil sharoitlarda ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchi psixologiyasini to’g’ri baholay
olish bilan bog’liq ijtimoiy-psixologik kompetentlikning yuqori darajada bo’lishi
talab qilinadi. Bo’lajak pedagog o’z mavqeini yuqori ko’tarishi va uni saqlab
qolishi uchun o’z kasbini yuqori darajada o’zlashtirishi va amalyotda qo’llay olishi
lozim. Kasbiy komptentlik pedagoglarda ish faoliyati davomida shakllanib boradi.
Hozirgi kunda bo’lajak pedagoglar va pedagoglar uchun prezidentimiz
tomonidan ko’plab shart-sharoitlar yaratib berilmoqda. Buning isboti sifatida
2024-yilda qabul qilingan “Pedagog maqomi to’g’risidagi qonunni olishimiz
mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoyev ning 2019-yil 8-
oktyabrdagi PF-5847-sonli “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-
yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” farmoni.
33

2.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoyev ning 2021-yil 6-
noyabrdagi “Ta’lim-tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha
chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-4884-sonli Qarori.
3. O’zbekiston Respublikasining Ta’lim to’g’risidagi Qonuni, 23.09.2020 yildagi
O’RQ637-son.
4. Байденко В.И. Выявление состава компетенций выпускников вузов как
необходимый этап проектирования ГОСВПО нового поколения. - М. - 2006.
5. Ларионова Г. А. Компетенции в профессиональной подготовке студентов
вузов: знания, действия, деятельность, самоопределение: монография. -
Челябинск. - 2004.
6. Махмудов А.Х. Таълим тизимида компетентлик асосида ёндашувнинг
дидактик жихатлари// «Укитувчиларнинг касбий махоратини оширишда
инновация технологияларининг ахамияти» мавзусидаги Республика илмий-
амалий конференцияси материаллари. - Тошкент.
7.Базаров Т.Ю. Компетенция будущего: Квалификaция? Компетентность
(критерии качества).
8.. Зимняя И.Л. Ключевые компетентности как результативно-целевая
основа компетентностного подхода в образовании. Авторская версия. - М.:
Исследовательский центр проблем качества подготовки специалистов. -2004.
9 . Pedagogika nazariyasi va tarixi . 1-qism: Pedagogika nazariyasi. (M. X.
Toxtaxodjayeva va boshqalar)-T.. “IQTISOD-MOLIYA”, 2007.
10. Turg‘unov S.T., Maqsudova L.A. Pedagogik jarayonlami tashkil etish va
boshqarish. - Т .: “Fan”, 2009.
11. O‘qituvchi ish faoliyatini baholash va uni rag‘batlantirish mezoni (Metodik
tavsiyanoma). - Т.: 1993.
12. G‘aybullayev N.R, va boshqalar. Pedagogika: Oliy o‘quv yurtlari uchun
qo’llanma. - Т.. 0 ‘zMU, 2005.
13.Pedagogika // O 'quv qo’llanma. A.Munavvarov tahriri ostida.-
Toshkent,«O‘qituvchi», 1996.
14.Hasanboyev J. va boshq. Pedagogika. Toshkent, «Fan», 2006
34

15.Xoliqov A. “ Pedagogik mahorat” Toshkent «IQTISOD-MOLIYA» 2011
16. K.Turg‘unboyev, M.Tolipov, I.Oxunov “ IJTIMOIY PEDAGOGIKA
ASOSLARI” Toshkent “Fan va texnologiya” – 2008 yil
FOYDALANILGAN ELEKTRON SAYTLAR:
1. armat.tdpu.uz
2. www.fayllar.doc.uz
3. www.ziyonet.uz
5.. Pedagogika nazariyasi va tarixi. 1-qism: Pedagogika nazariyasi. (M. X.
Toxtaxodjayeva va boshqalar)-T.. “IQTISOD-MOLIYA”, 2007.
6. Turg‘unov S.T., Maqsudova L.A. Pedagogik jarayonlami tashkil etish va
boshqarish. - Т .: “Fan”, 2009.
7. O‘qituvchi ish faoliyatini baholash va uni rag‘batlantirish mezoni (Metodik
tavsiyanoma). - Т.: 1993.
8. G‘aybullayev N.R, va boshqalar. Pedagogika: Oliy o‘quv yurtlari uchun
qo’llanma. - Т.. 0 ‘zMU, 2005.
9.Pedagogika // O 'quv qo’llanma. A.Munavvarov tahriri ostida.-
Toshkent,«O‘qituvchi», 1996.
10.Hasanboyev J. va boshq. Pedagogika. Toshkent, «Fan», 2006
11.Xoliqov A. “ Pedagogik mahorat” Toshkent «IQTISOD-MOLIYA» 2011
12. K.Turg‘unboyev, M.Tolipov, I.Oxunov “ IJTIMOIY PEDAGOGIKA
ASOSLARI” Toshkent “Fan va texnologiya” – 2008 yil
FOYDALANILGAN ELEKTRON SAYTLAR:
1. armat.tdpu.uz
2. www.fayllar.doc.uz
3. www.ziyonet.uz
35

Bo’lajak pedagog kasbiy mavqei va komptensiyalari mazmuni

Купить