Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish - Pedagogika - Referatlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	937.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Dekabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Referatlar
Fan	Pedagogika

Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish

Sotib olish

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI HUZURIDAGI
ILMIY DARAJALAR BERUVCHI DSc.03/30.01. 2020.Ped.26.01 RAQAMLI
ILMIY KENGASH TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI

SUBANOVA BARNO QODIRALI QIZI
Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv
kompetensiyasini rivojlantirish

13.00.03 – Maxsus pedagogika

PEDAGOGIKA FANLARI BO’YICHA FALSAFA DOKTORI (PhD)
DISSERTATSIYASI AVTOREFERATI

1

KIRISH (falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi annotatsiyasi)

Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahonda ijtimoiy
moslashuvi, jamiyatning nogironlar muammolariga munosabatining o’zgarishi,
inklyuziv ta’limni takomillashtirishning innovatsion rivojlantiruvchi o’qitish
modellari amaliyotga tatbiq etilmoqda. Inklyuziv ta’limda nogiron bolalarning
haqiqiy tengligini ta’minlash konseptual g’oyalarning oliy ta’lim amaliyotiga joriy
etilish inklyuziv ta’limga kadrlar tayyorlash tizimini modernizatsiyalash, sog’liqni
saqlash va tiklash, kasbga yo’naltirish, oilalarga metodik ko’maklashish,
o’quvchilarning ta’lim olish motivatsiyasini kuchaytirish orqali maktab ta’limidan
keyingi ta’limga qamrovini oshirish choralarini kuchaytirish bo’yicha amaliy ishlar
tizimli ravishda olib borilmoqda.
Jahon ta’lim va ilmiy tadqiqot muassasalarida bo’lajak surdopedagogning
inklyuziv tayyorgarligini shakllantirishning innovatsion texnologiyalarini
faollashtirish, tashxislash madaniyatni takomillashtirishda qadriyatlar tizimidan
foydalanish raqobatbardosh surdopedagoglarni tayyorlashning pedagogik-psixologik
jihatlari, rivojlantirish modelini takomillashtirish bo’yicha ilmiy tadqiqotlarga alohida
e’tibor qaratilmoqda. Inklyuziv ta’limda bo’lajak surdopedagog kadrlar tayyorlash
jarayonini samarali tashkil qilish, innovatsion ta’lim muhiti sharoitida dinamik
illustrasiyali o’quv materiallarini loyihalash, eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni
normal rivojlanayotgan tengdoshlari muhitiga kiritish sharoitida pedagogik faoliyatni
amalga oshirish bo’yicha ilmiy tadqiqotlarga e’tibor berilmoqda.
Respublikamizda so’ngi yillarda oliy ta’limda yangi paradigmalarga o’tish,
bo’lajak surdopedagogning o’zini-o’zi ijodiy rivojlantirishga innovatsion
yondashuvlarni takomillashtirishning meyoriy asoslari yaratilmoqda. “Maktablarda
ta’lim sifatini oshirish, pedagog-kadrlarning bilimi va malakasini xalqaro darajaga
olib chiqish, 2026 yilga qadar 10 ta salohiyatli oliy ta’lim muassasasini QS va THE
xalqaro reytinglariga kirishga maqsadli tayyorlash” 1
ustuvor etib belgilandi. Natijada,
oliy ta’lim muassasalarida intensiv ta’lim texnologiyalari orqali metodik
1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-son “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan
Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni.
2

kompetensiyalarni rivojlantirish sifatini boshqarish tizimini takomillashtirishga
yo’naltirilgan tadqiqotlarni amalga oshirish samaradorligi oshadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-son,
“2022-2026 yillar davomida Yangi O’zbekiston taraqqiyoti strategiyasi to’g’risida”gi
farmoni, 2022 yil 28 yanvardagi PQ-4623-son “Pedagogik ta’lim sohasini yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi va 2018 yil 5 iyundagi PQ-3775-son
“Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga
oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo’yicha
qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi qarorlari hamda meyoriy-huquqiy
hujjatlarda ko’rsatilgan vazifalarni bajarishga mazkur ilmiy tadqiqot ishi muayyan
darajada xizmat qiladi.
Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor
yo’nalishlariga mosligi. Mazkur tadqiqot respublika fan va texnologiyalar
rivojlanishining 1. “Axborotlashgan jamiyat va demokratik davlatni ijtimoiy,
huquqiy, iqtisodiy, madaniy, ma’naviy-ma’rifiy rivojlantirishda, innovatsion g’oyalar
tizimini shakllantirish va ularni amalga oshirish yo’llari” ustuvor yo’nalishiga
muvofiq bajarilgan.
Muammoning o’rganilganlik darajasi. Maxsus pedagogikada b о ’lajak
logoped va surdoredagoglarda kasbiy-metodik kompetensiyalarni rivojlantirish
M.M. Abdullayeva, O.Y.Bozorov, X.I.Malikova, M.Maxmudova, F.R.Teshaboyeva,
L.Xayitov, D.B.Yakubjanova, Z.M.Axmedova, Z.N.Mamarajabova, L.R.M о ’minova,
D.A.Nazarova, M.Xakimova, R.Sh.Shomaxmudova, G’B.Shoumarov; integrativ
yondashuv asosida b о ’lajak о ’qituvchilarning kasbiy-konpentensiyaviy
tayyorgarligini takomillashtirish G.O.Abduraimova, N.M.Ahmedova, R.X.Djurayev,
D.N.Mamatov, U.A.Masharirova, X.A.Mamatkulov, N.A.Muslimov,
Sh. О ’.Nurullayeva, B.X.Rahimov, A.Xalikov, S.T.Qalandarova, O.A.Q о ’ysinov,
X.A.Yulbarsovalar tomonidan tadqiq etilgan.
MDH mamlakatlarida inklyuziv ta’lim jarayonida b о ’lajak о ’qituvchilarni
inklyuziv kompetensiyalarini rivojlantirish modeli va texnologiyalarini
takomillashtirish N.A.Abramova, A.V.Arnautov, N.R.Artyushenko, G.Y.Barotova,
3

I.V.Voznyak, N.M.Gurbo, O.ADenisova, T.G.Zubareva, O.Y.Muller, I.I.Loshakova,
Y.V.Shumilovskaya, N.A.Krasnova, I.N.Xafizullina, I.V.Nosko, O.V.Rokrinalar
tomonidan tadqiq etilgan.
Inklyuziv-ta’lim muhit sharoitida b о ’lajak mutaxasislarni kompentensiyaviy
malakasini rivojlantirish A.Armstrong, C.D.Armstrong, M.Warnock, Ye.A.Nidalar,
inklyuziv ta’limni amaliyotga joriy etishning nazariy jihatlarini M.Budoff, D.A.Cole,
T.Cronis, J.Gottiyeb, D.Gampel, M.M.Robinson, J.York, L.Meyer, T.Vandercook
kabi xorijiy olimlar tomonidan tadqiq etilgan.
Tadqiqotning dissertatsiya bajargan oliy ta’lim muassasasining
ilmiytadqiqot ishlari rejalari bilan bog’liqligi. Dissertasiya tadqiqoti Toshkent
davlat pedagogika universiteti ilmiy-tadqiqot ishlari rejasining PZ-20170923121-
raqamli
“Ta’lim muassasalarida hamkorlik asosida pedagogik faoliyatni rivojlantirish” nomli
amaliy loyiha doirasida bajarilgan (2017-2020 yy.).
Tadqiqotning maqsadi bo lajak surdopedagoglarning inklyuzivʻ
kompetensiyasini rivojlantirish bo yicha tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
ʻ
Tadqiqotning vazifalari:
bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyalarni rivojlantirishning
imkoniyatlarini takomillashtirish; bo’lajak surdopedagoglarni inklyuziv
kompentensiyalarni rivojlantirishni
texnologiyalarini takomillashtirish; bo’lajak surdopedagoglarni inklyuziv
kompetensiyalarni darajasini
rivojlantirish samaradorligini takomillashtirish; bo’lajak surdopedagoglarni inklyuziv
kompetensiyalarni rivojlantirish
jarayonlarini takomillashtirish.
Tadqiqotning obyekti sifatida bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv
kompetensiyalarni rivojlantirish jarayoni belgilanib, Toshkent davlat pedagogika
universiteti (TDPU), Jizzax davlat pedagogika instituti (JDPU), Qo’qon davlat
pedagogika instituti (QDPU)larninig 531 nafar talabalari jalb qilingan.
4

Tadqiqotning predmetini bo’lajak surdopedagoglarni inklyuziv kompetensiyalarni
rivojlantirishning shakl, metod va vositalari tashkil etadi.
Tadqiqotning usullari. Tadqiqot jarayonida qiyosiy tahlil, pedagogik kuzatuv,
retrospektiv tahlil, modellashtirish, suhbat, intervyu, test, pedagogik eksperiment,
matematik-statistik tahlil etish usullaridan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy
yangiligi quyidagilardan iborat: bo lajak surdopedagoglarning inklyuzivʻ
kompetensiyasini rivojlantirish imkoniyatlari motivatsion-kognitiv, refleksiv-
operatsion jarayonlar yaxlitligini izchil tashxislash hamda prognostik-konstruktiv va
korreksiyon-tadqiqiy komponentlarni integrativ xususiyatlariga ko ra rivojlantiruvchi
ʻ
ta lim mazmuniga bosqichmabosqich yo naltirish asosida takomillashtirilgan;
ʼ ʻ
bo lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish
ʻ
texnologiyalari shaxsga yo naltirilgan, faoliyatli-kompetensiyaviy yondashuvlarga
ʻ
ko ra inklyuziv kompetensiyalarning motivatsion-kognitiv va refleksiv-operatsion
ʻ
komponentlarini rivojlantirish algoritmini kontekstli ta lim texnologiyasi talablari va
ʻ
reproduktiv-faol o qitish usullariga adaptiv moslashtirish asosida takomillashtirilgan;
ʻ
bo lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish samaradorligi
ʻ
semiotik o qitish modelini rivojlantirishga yo naltirilgan kvazikasbiy faoliyatli
ʻ ʻ
bosqichlar va simulyatsiya o qitish jarayonining iyer
ʻ а rxikligini ijtimoiy ta’lim
texnologiyalari parametrlariga identiv moslashtirish asosida takomillashtirilgan;
b о ’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish
jarayoni korreksion-rivojlantiruvchi mashg’ulotlar didaktik ta’sirchanligini oshirish,
muammoli vaziyatlarni tahlil qilish hamda о ’yinli-korrelyativ topshiriqlarni
konstruktiv loyihalashga intensiv ustuvorlik berish asosida takomillashtirilgan.
Tadqiqotning amaliy natijalari:
“Inklyuziv ta’lim” fanlarining o’quv fan dasturi va o’quv-metodik majmuasi
takomillashtirilgan; bo’lajak surdopedagoglarni inklyuziv kompetensiyalarni
rivojlantirishga doir
“Inklyuziv ta’lim” nomli seminar-treninglar majmui ishlab chiqilgan; bo’lajak
surdopedagoglarni inklyuziv kompetensiyalarni rivojlantirishga doir
5

“Inklyuziv ta’lim” maxsus kurs dasturi, “Inklyuziv ta lim (eshitishida nuqsoni bo lganʻ ʻ
bolalar misolida)” o quv qo llanmasi ishlab chiqilgan.
ʻ ʻ
Tadqiqot natijalarining ishonchliligi ishda qo’llanilgan yondashuvlar va
usullar, uning doirasida foydalanilgan nazariy yondashuvlar rasmiy manbalardan
olingani, empirik o’rganishlar asosida keltirilgan tahlillar va tajriba-sinov ishlari
samaradorligining matematik-statistik metodlar vositasida asoslangani, xulosa va
tavsiyalarning amaliyotga joriy etilgani, olingan natijalarning vakolatli tuzilmalar
tomonidan tasdiqlangani bilan izohlanadi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining
ilmiy ahamiyati bo’lajak surdopedagoglarni inklyuziv kompetensiyalarni
rivojlantirishga xizmat qiladigan metodologik yondashuvlar, modellar, texnologiyalar
mazmuni hamda pedagogik shart-sharoitlarni takomillashtirishda foydalanish bilan
izohlanadi.
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati oliy ta’limda o’quv qo’llanma, o’quv
fan dasturlarini ishlab chiqishda interfaol ta’lim metodlari va texnologiyalari
vositasida bo’lajak surdopedagoglarni inklyuziv kompetensiyalarni rivojlantirish
uchun yaratilgan interfaol ta’lim muhiti hamda pedagogik tizimidan foydalanish
imkoniyati bilan izohlanadi.
Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Bo lajak surdopedagoglarni inklyuziv
ʻ
kompetensiyalarni rivojlashtirish bo yicha ilmiy tadqiqot natijalari:
ʻ
bo lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish
ʻ
imkoniyatlari motivatsion-kognitiv, refleksiv-operatsion jarayonlar yaxlitligini izchil
tashxislash hamda prognostik-konstruktiv va korreksiyon-tadqiqiy komponentlarni
integrativ xususiyatlariga ko ra rivojlantiruvchi ta lim mazmuniga bosqichmabosqich
ʻ ʼ
yo naltirish asosida takomillashtirishga oid tavsiyalar “Inklyuziv ta lim (eshitishida
ʻ ʻ
nuqsoni bo lgan bolalar misolida)” o quv qo llanmasi mazmuniga singdirilgan
ʻ ʻ ʻ
(O zbekiston Respublikasi oliy ta lim, fan va innovatsiyalar vazirligining 2023-yil
ʻ ʻ
27-martdagi 68-sonli buyrug i asosan berilgan 68-303-raqamli nashr ruxsatnomasi).
ʻ
Natijada, bo lajak surdopedagoglarining inklyuziv kompetentlikni rivojlantirish
ʻ
takomillashtirilgan o quv dasturlarini ishlab chiqish imkonini yaratilgan; bo lajak
ʻ ʻ
6

surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish texnologiyalari
shaxsga yo naltirilgan, faoliyatli-kompetensiyaviy yondashuvlarga ko ra inklyuzivʻ ʻ
kompetensiyalarning motivatsion-kognitiv va refleksiv-operatsion komponentlarini
rivojlantirish algoritmini kontekstli ta lim texnologiyasi talablari va reproduktiv-faol
ʻ
o qitish usullariga adaptiv moslashtirish asosida takomillashtirish bo yicha takliflar
ʻ ʻ
“Inklyuziv ta lim (eshitishida nuqsoni bo lgan bolalar misolida)” o quv qo llanmasi
ʻ ʻ ʻ ʻ
mazmuniga singdirilgan (O zbekiston Respublikasi oliy ta lim, fan va innovatsiyalar
ʻ ʻ
vazirligining 2023-yil 27-martdagi 68-sonli buyrug iga asosan berilgan 68-303
ʻ
raqamli nashr ruxsatnomasi). Natijada, oliy ta lim tizimida bo lajak
ʻ ʻ
surdopedagoglarining inklyuziv tayyorgarligini zamonaviy talablar darajasida
takomillashtirishga sharoit yaratilgan; bo lajak surdopedagoglarning inklyuziv
ʻ
kompetensiyasini rivojlantirish texnologiyalari shaxsga yo naltirilgan, faoliyatli-
ʻ
kompetensiyaviy yondashuvlarga ko ra inklyuziv kompetensiyalarning motivatsion-
ʻ
kognitiv va refleksiv-operatsion komponentlarini rivojlantirish algoritmini kontekstli
ta lim texnologiyasi talablari va reproduktiv-faol o qitish usullariga adaptiv
ʻ ʻ
moslashtirish asosida takomillashtirishga oid takliflar “Inklyuziv ta lim (eshitishida
ʻ
nuqsoni bo lgan bolalar misolida)” o quv qo llanmasi mazmuniga singdirilgan
ʻ ʻ ʻ
(O zbekiston Respublikasi oliy ta lim, fan va innovatsiyalar vazirligining 2023-yil
ʻ ʻ
27-martdagi 68-sonli buyrug iga asosan berilgan 68-303 raqamli nashr ruxsatnomasi).
ʻ
Natijada, bo lajak surdopedagoglarni inklyuziv kompetensiyalarini uzluksiz oshirib
ʻ
borish mexanizmini takomillashtirish imkoniyati yaratilgan; bo lajak
ʻ
surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish jarayoni korreksion-
rivojlantiruvchi mashg ulotlar didaktik ta sirchanligini oshirish, muammoli
ʻ ʼ
vaziyatlarni tahlil qilish hamda o yinli-korrelyativ topshiriqlarni konstruktiv
ʻ
loyihalashga intensiv ustuvorlik berish asosida takomillashtirishga oid takliflar
“Inklyuziv ta lim (eshitishida nuqsoni bo lgan bolalar misolida)” o quv qo llanmasi
ʻ ʻ ʻ ʻ
mazmuniga singdirilgan (O zbekiston Respublikasi oliy ta lim, fan va innovatsiyalar
ʻ ʻ
vazirligining 2023-yil 27-martdagi 68-sonli buyrug i asosan berilgan 68-303 raqamli
ʻ
nashr ruxsatnomasi). Natijada, bo lajak surdopedagoglarni inklyuziv
ʻ
kompetensiyalari rivojlantirish mexanizmlarini takomillashtirishga erishilgan.
7

Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi. Mazkur tadqiqot natijalari 2 ta xalqaro
va 2 ta ilmiy-amaliy respublika konferensiyasida muhokama qilingan.
Tadqiqot natijalarining e’lon qilinishi. Dissertatsiya mavzusi bo’yicha 8 ta
ilmiy ish, jumladan, O’zbekiston Respublikasi Oliy attestatsiya komissiyasi
dissertatsiyalar asosiy ilmiy natijalarini chop etish uchun tavsiya etgan ilmiy
nashrlarda 4 ta, shundan, 3 ta respublika, 1 ta xorijiy jurnalda maqola nashr etilgan.
Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya kirish, uch bob, xulosa,
tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilovalardan iborat.
Dissertatsiyaning hajmi 120 betni tashkil etadi.
DISSERTATSIYANING ASOSIY MAZMUNI
Kirish qismida dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati asoslangan,
muammoning o’rganilganlik darajasi tahlil etilgan, tadqiqot ishining maqsadi va
vazifalari, obyekti va predmetlari aniqlangan, tadqiqotning ilmiy yangiligi va amaliy
natijalari bayon qilingan, olingan natijalarning ishonchliligi asoslangan, nazariy va
amaliy ahamiyati ochib berilgan, amalda joriy etilishi holati, ishning aprobatsiya
natijalari, e’lon qilingan ishlar va dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi bo’yicha
ma’lumotlar keltirilgan.
Tadqiqot ishining “Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv
kompetensiyasini shakllantirishning nazariy asoslari” deb nomlangan birinchi
bobida bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini shakllantirishning
ilmiy-nazariy asoslari, surdopedagogning kasbiy kompetensiyasining mohiyati,
bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasining tarkibi yoritilgan.
2020-2025 yillarda xalq ta’limi tizimida inklyuziv ta’limni rivojlantirish
konsepsiyasi O’zbekistonda inklyuziv ta’limni rivojlantirish, alohida ta’lim
ehtiyojlari bo’lgan bolalarga ta’lim-tarbiya berish tizimini takomillashtirish hamda
ularga ko’rsatiladigan ta’lim xizmatlari sifatini yaxshilash, bo’yicha alohida ta’limga
muhtoj bolalar o’qiydigan ta’lim muassasalari binolariga qo’yilgan talablarni ishlab
chiqish va tasdiqlash; ushbu ta’lim muassasalarini zarur adabiyotlar, o’quv qurollari,
turli kasblar bo’yicha o’qitish uchun moddiy-texnik baza va jihozlar bilan
ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish; inklyuziv ta’lim tizimini
8

tashkil etish, ta’lim muassasalarini maxsus asbob-uskunalar bilan (yuk ko’tarish
moslamalari, panduslar, panjara va boshqalar), shuningdek, tegishli xodimlar bilan
ta’minlash (maxsus o’qituvchilar, bolalarni psixologik-pedagogik nazorat qilish
bo’yicha mutaxassislar); alohida ta’limga ehtiyoji bo’lgan bolalarning moslashuvi va
integratsiyalashuvi uchun maktab-internatlarni maxsus jihozlar bilan
bosqichmabosqich ta’minlash kabi asosiy ustuvor vazifalarni nazarda tutdi.
Nogironligi bo’lgan bolalarni ijtimoiylashtirish tizimi mazmunini
takomillashtirish bo’yicha sog’liqni saqlash va tiklash, kasbga yo’naltirish, oilalarga
metodik ko’maklashish, o’quvchilarning ta’lim olish motivatsiyasini kuchaytirish
orqali maktab ta’limidan keyingi ta’limga qamrovini oshirish choralarini kuchaytirish
yo’nalishlariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Huquqiy-me’yoriy hujjatlarda
nogironligi bo’lgan shaxslarning huquqlari va asosiy erkinliklari, jumladan, ularning
yashash, fuqarolik, huquqiy himoyalanish, salomatliklarini saqlash, boshqalar bilan
teng ravishda ta’lim olish, mehnat qilish, kasb egallash, bo’sh vaqtni samarali
o’tkazish, dam olish va sport bilan shug’ullanish, yetarlicha turmush sharoitiga ega
bo’lish va ijtimoiy-ma’naviy yordam huquqlari e’tirof etilgan va ularni amalga
oshirishning huquqiy kafolatlari belgilangan. Yangi gumanistik paradigmaga o’tish
sharoitida maxsus ta’limning maqsadi nogiron shaxsning, shu jumladan, uning
ijtimoiy munosabatlarda to’liq va munosib hayoti ta’minlangan bo’lishi kerak.
D.A.Nazarovaning fikricha, “maxsus ta’limga ehtiyojlari bo’lgan shaxslar”
rivojlanishida nuqsoni bo’lgan shaxslar bo’lganligi uchun ularning an’anaviy ta’lim
jarayonida ishtirok etish imkoniyatlari cheklangan bo’ladi. Bu ularning ushbu
cheklovlarni, qiyinchiliklarni yengishga imkon beradigan maxsus pedagogik
yordamga bo’lgan alohida ehtiyojlarini yuzaga keltiradi.
L.S.Vigotskiy e’tiroficha, “maxsus pedagogikani (surdopedagogika,
tiflopedagogika, oligofrenopedagogika va logopediya) umumiy pedagogika
tamoyillari va usullari bilan bog’lash” maxsus pedagogikani ommaviy pedagogika
bilan organik ravishda bog’lashni ko’zda tutuvchi tizimni yaratishdan iborat.
L.S.Vigotskiy bu pedagogikaning vazifasi bu maxsus traektoriya va rivojlanishning
9

maxsus madaniy turi ekanligini anglab, “bolani odatiy rivojlanish yo’liga yo’llash”
samara berishini alohida ta’kidlaydi.
R.Sh.Shomaxmudova ushbu muammo rivojlanish bosqichlari sifatida qaralishi
mumkin bo’lgan quyidagi uchta asosiy modelni aniqlaydi: “Tibbiy model” –
tabaqalashtirish rivojlanishida nuqsoni bo’lgan shaxs bemor yekanligini, unga uzoq
muddatli parvarish va davolanish kerakligini taxmin qiladi, bu eng yaxshi maxsus
muassasada amalga oshiriladi. “Normallashtirish modeli” – integratsiya rivojlanishida
nuqsoni bo’lgan bolalarni oddiy tengdoshlari muhitiga qo’shish jarayonini o’z ichiga
oladi. Bugungi kunga kelib, normallashuv tushunchasi tanqidiy aks ettirilgan, chunki
u asosan bola maktab va jamiyat tomonidan qabul qilishga tayyor bo’lishi kerak va
jamiyatdagi individual farqlarning keng doirasini hisobga olmaydi deb taxmin
qilingan. Bunday sharoitda biz faqat integratsiyaning jismoniy komponenti va
ijtimoiy komponentning yo’qligi haqida gapirishimiz mumkin.
Yuqorida keltirilgan ikkala model ham, bizning fikrimizcha, nogironligi
bo’lgan shaxslarning imkoniyatlarini ham, jamiyatning bir-biri bilan yaxlit o’zaro
ta’sirida imkoniyatlarini ham cheklaydi.
“Ijtimoiy model” inklyuziv inson oilaviy hayotda ishtirok etish, maktabda
o’qish, ishlash uchun “tayyorgarlik” bo’lishi shart emasligini ifodalaydi.
Atrofmuhitni uning imkoniyatlariga moslashtirish, ijtimoiy aloqalar tizimini yaratish,
jamoat faoliyatida ishtirok etish, qabul qilishga ko’proq e’tibor qaratilmoqda.
Ijtimoiy model har bir bolaning qobiliyatlarini rivojlantirishni, uning alohida
ehtiyojlarini qoplashni, qo’llab-quvvatlash tizimini yaratishni, bolalarni davolash va
tarbiyalashda ota-onalarning ishtirokini nazarda tutadi. Inklyuziya tushunchasi ushbu
modelga o’tish bilan bog’liq bo’lib, geterogen guruh uchun yagona ta’lim makonini
yaratish g’oyalariga asoslangan inklyuziya barcha bolalarning turli ehtiyojlariga
moslashish nuqtai nazaridan umumiy ta’limni rivojlantirishni ta’minlaydi. Inklyuziv
ta’lim nogiron bolalarni va bir sinfda turli xil ta’lim yo’nalishlari bo’yicha odatiy
rivojlanayotgan tengdoshlarini birgalikda o’qitishni o’z ichiga oladi.
U.Yu.Fayzieva inklyuziv ta’limni “inklyuziv jamiyat yaratishning yakuniy
maqsadiga erishish yo’lidagi birinchi qadam” deb ta’riflaydi. Bu jinsi, yoshi, millati,
10

qobiliyati, rivojlanish buzilishlari mavjudligi yoki yo’qligidan qat’i nazar, barcha
bolalar va kattalarga jamiyat hayotida to’liq ishtirok etish va unga hissa qo’shish
imkonini beradi. “Bunday jamiyatda farqlar hurmat qilinadi va qadrlanadi, siyosatda,
kundalik hayotda va institutlar faoliyatida kamsitishga qarshi faol kurashiladi” deb,
ko’rsatadi. U.Yu.Fayzievaning fikricha, maksimal vazifani qo’yadigan yondashuv
bilan – ta’limdagi barcha to’siqlarni bartaraf etishga harakat qilish – “integratsiya” va
“inklyuziya”ni bir jarayonning ikki bosqichi deb hisoblash qonuniydir, dastlab faqat
mavjudligi ta’minlanganda va keyinchalik ham bu ta’lim tizimiga to’liq qo’shilish
deganidir. Shu ma’noda u ularni “ruxsat” va “ishtirok etish” so’zlari bilan
almashtirishni taklif qiladi. Avvalo, olimning so’zlariga ko’ra, ta’lim tizimini
odamlarning turli so’rovlariga javob berishi uchun yetarlicha moslashuvchan qilish
kerak. Inklyuziyani transformatsiya sifatida tushunish, ta’lim tizimi duch keladigan
inson materiallarining turlariga munosabatni tubdan o’zgartirish kerak. Bu turlilikni
qiyinchiliklar manbai sifatida emas, aksincha, qabul qilinishi va bundan tashqari,
qadrlanishi kerak bo’lgan voqelikning atributi sifatida ko’rib chiqish kerak.
Shunga asoslanib, inklyuziv ta’lim deganda, biz kengroq integratsiya jarayonini
nazarda tutamiz, bu hamma uchun ta’lim olish imkoniyatini va barcha bolalarning
turli ehtiyojlariga moslashish nuqtai nazaridan umumiy ta’limni rivojlantirishni
nazarda tutadi. Ta’limning mazkur shaklida inklyuziv kompetensiyali mutaxassis
muammolarni hal qilishning o’zlashtirilgan usullaridan foydalanishi va muayyan
shartlarga qarab, ushbu vaziyatda eng samarali usulni qo’llashi, shuningdek, turli xil
yechimlar orasida eng samarali yechimni tanlash qobiliyatiga ega bo’lishi kerak.
Surdopedagogning kasbiy kompetensiyasining ajralmas tuzilishini tahlili,
bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasi maxsus kasbiy
kompetensiyalar darajasini anglatishini dalilladi. Bo’lajak surdopedagoglarning
inklyuziv kompetensiyasi biz tomonidan o’quvchilarning turli xil ta’lim ehtiyojlarini
hisobga olgan holda, eshitishda nuqsoni bo’lgan bolani umumta’lim muassasasi
muhitiga kiritishni ta’minlaydigan, uning rivojlanishi va o’zini rivojlantirish uchun
sharoit yaratish maqsadida surdopedagoglarning inklyuziv ta’lim jarayonida kasbiy
funksiyalarni bajarish qobiliyatini belgilaydigan integral shaxsiy ta’lim sifatida
11

tushuniladi. Faoliyat mazmuni va uni amalga oshirish usullarining farqiga asoslanib,
inklyuziv kompetensiya tarkibida biz asosiy moddiy va asosiy funksional
kompetensiyalarni aniqlaymiz.
Tadqiqotimiz doirasida biz bo’lajak surdopedagogning asosiy
kompetensiyalarini shaxsiy ma’noga ega bo’lgan va turli kasbiy vazifalarni hal
qilishda turli pedagogik faoliyat turlarida qo’llaniladigan bilim, ko’nikma va
malakalarning shaxsan ongli tizimlari sifatida tushunamiz. Ular muayyan professional
harakatlarni samarali bajarish qobiliyati sifatida talqin qilinishi mumkin.
Kompetensiyalarning barcha boshqa tarkibiy qismlarini (bilim, ko’nikma, tajriba)
oldindan belgilab beruvchi va birlashtiradigan tizimni tashkil etuvchi komponent deb
hisoblash mumkin. Surdopedagogning inklyuziv kompetensiyaning bir qismi bo’lgan
motivatsion kompetensiya – bu inklyuziv ta’limning maqsad va vazifalariga mos
keladigan qadriyatlar, ehtiyojlar, motivlar to’plami asosida o’zini muayyan kasbiy
harakatlarni bajarishga undash qobiliyatidir. Unga gumanistik qadriyat yo’nalishlari,
eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni normal rivojlanayotgan tengdoshlari muhitiga
kiritish sharoitida pedagogik faoliyatni amalga oshirishga ijobiy e’tibor, inklyuziv
ta’limni amalga oshirishga qaratilgan motivlar to’plami kiradi.
Bo’lajak surdopedagogning inklyuziv kompetensiyasining kognitiv komponenti
kognitiv yadro kompetensiyasini o’z ichiga oladi. Kognitiv kompetensiya pedagogik
faoliyat haqidagi g’oyalarning yaxlitligini ta’minlaydi, shaxsning kognitiv faolligini
faollashtiradi, kognitiv tajriba tarkibiy qismlarini rivojlantirish va boyitishga yordam
beradi, ma’lum nazariy va amaliy muammolarni hal qilish uchun to’g’ri vaqtda
ma’lumotni idrok etish, ongda qayta ishlash, xotirada saqlash va ko’paytirish
qobiliyati sifatida tavsiflanadi. Refleksiv kompetensiya surdopedagogning o’z
faoliyati asoslarini tushunish qobiliyatida namoyon bo’ladi, uning davomida uning
qobiliyatlarini, shaxsiy yutuqlarini baholash va qayta baholash amalga oshiriladi;
ularning kasbiy harakatlari natijalarini ongli ravishda nazorat qilish, haqiqiy
pedagogik vaziyatlarni tahlil qilishni qamrab oladi. Refleksiv kompetensiya
pedagogga o’z-o’zini bilish, o’zini o’zi boshqarish, va o’z shaxsiyatini
rivojlantirishga imkon beradi. Bo’lajak surdopedagogning inklyuziv
12

kompetensiyasining operatsion komponenti operatsion asosiy kompetensiyalarni –
pedagogik jarayonda aniq kasbiy vazifalarni bajarish qobiliyatini o’z ichiga oladi.
Ushbu vazifalar inklyuziv ta’limni muvaffaqiyatli amalga oshirish, yuzaga keladigan
pedagogik vaziyatlarni hal qilish, pedagogik vazifalarni mustaqil va darhol hal qilish
usullari, qidiruv va tadqiqot faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan
pedagogik faoliyatning o’zlashtirilgan usullari va tajribasini ifodalaydi. Har bir
operatsion kompetensiya asosiy zarur kompetensiyalarning to’liq siklini o’z ichiga
oladi. Inklyuziv kompetensiya tizimiga kiritilgan asosiy mazmunli va operatsion
kompetensiyalar mazmunini tahlil qilish uni shakllantirishga qaratilgan o’quv
jarayonining natijalarini batafsilroq taqdim etish va natijada uni yanada samarali
loyihalashtirish va amalga oshirish imkonini beradi. Demak, bo’lajak
surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasining tarkibiy qismlari motivatsion,
kognitiv, refleksiv va asosiy operatsion komponentlardan iboratligi aniqlandi.
Tadqiqot ishining “Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv
kompetensiyasini shakllanganligini o’rganish metodikasi ” deb nomlangan
ikkinchi bobida bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini
shakllantirish bo’yicha ta’limiy tajriba-sinov ishlarini tashkil etish mazmuni va
natijalari bayon etilgan. Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini
rivojlanganlik darajasini o’rganish maqsadni amalga oshirish tadqiqot sinaluvchilarni
tanlash, tadqiqot metodikasi va materiallarini aniqlash hamda tadqiqot amallarini
ishlab chiqishni taqozo etdi. TDPU, JDPI, QDPI “Surdopedagogika” ta’lim yo’nalishi
1-4-kurs talabalari tadqiqot ishimiz obyekti qilib belgilandi. Tajriba-sinov ishlari o’z
ichiga tajriba-sinov ishlari bosqichlari, tajriba-sinov ishlarini o’tkazishga doir
materiallar, mavzuga oid pedagogik, psixologik va metodik manbalar, didaktik
materiallar, DTS, malaka talablari, o’quv reja va dasturlari, o’quv-me’yoriy
hujjatlarning tanqidiy va qiyosiy tahlili, ijtimoiy metodlar (anketa, savol-javob,
suhbat, test, intervyu), pedagogik kuzatish; pedagogik tajriba, ekspert baholash,
tajriba-sinov metodlari, natijani aniqlovchi matematik-statistik tahlil metodini qamrab
oldi.
13

Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasi motivatsion, kognitiv,
refleksiv, operatsion mezonlar asosida tashxislashning o’ta past, past, o’rta va yuqori
darajalar asosida tadqiq etildi. Bo’lajak surdopedagoglarning kasbiy tayyorgarligi
jarayonida inklyuziv kompetensiyani shakllantirishga hali yetarlicha e’tibor
berilmaganligi, umumta’lim maktabida kar va zaif eshituvchi bolalarning inklyuziv
ta’limi haqida aniq tasavvurga ega emasligi kuzatildi.
Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini shakllantirish
bo’yicha ta’limiy tajriba-sinov ishining birinchi bosqichida 1-4-kurs talabalarini
inklyuziv kompetensiyasining motivatsion komponentini o’rganishda tugallanmagan
jumlalar texnikasi, talabalar bilan individual va guruh suhbatlari, munozaralar,
insholarni tashxislash metodikasidan foydalanildi. Bo’lajak surdopedagoglarning
inklyuziv kompetensiyasini shakllantirish bo’yicha ta’limiy tajriba-sinov ishining
ikkinchi bosqichida 1-4-kurs talabalarini inklyuziv kompetensiyasining kognitiv
komponentini so’rovnoma, nazorat ishlari, amaliy va tadqiqot topshiriqlar, maxsus
bilim va kognitiv faoliyat tajribasini tahlili, o’z-o’zini baholash, tashxislash
metodikasi asosida tadqiq etildi.
1-j а dv а l.
B о ’l а j а k surd оре d а g о gl а rning inklyuziv k о m ре t е nsiy а sini sh а kll а ntirish
b о ’yich а t а ’limiy t а jrib а -sin о v ishl а rining t а shkil е tish n а tij а l а rini
umuml а shtirilg а n h о l а ti

Mеzоnlаr Sinflаr Dаrаjа
yuqоri о’rtа раst о’tа раst
1. Inklyuziv
kоmреtеnsiyаsining
mоtivаtsiоn
kоmроnеnti 1-kurs 10% 20% 30% 40%
2-kurs 15% 25% 35% 25%
3-kurs 20% 30% 25% 25%
4-kurs 30% 20% 30% 20%
2. Inklyuziv
kоmреtеnsiyаsining
kоgnitiv 1-kurs 10% 10% 20% 60%
2-kurs 10% 20% 20% 50%
3-kurs 20% 30% 20% 30%
14

kоmроnеnti
4-kurs 30% 30% 20% 20%
3. Inklyuziv
kоmреtеnsiyаsining
rеflеksiv
kоmроnеnti 1-kurs 10% 10% 40% 40 %
2-kurs 10% 20% 40% 30%
3-kurs 20% 20% 30% 30%
4-kurs 30% 30% 20% 20%
4. Inklyuziv
kоmреtеnsiyаsining
ореrаtsiоn
kоmроnеnti 1-kurs 10% 10% 40% 40 %
2-kurs 10% 20% 40% 30%
3-kurs 20% 20% 30% 30%
4-kurs 30% 30% 20% 20%

Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini shakllantirish
bo’yicha ta’limiy tajriba-sinov ishining uchinchi bosqichida 1-4-kurs talabalarini
inklyuziv kompetensiyasining refleksiv komponentini o’rganishda o’z-o’zini
baholash, insholar metodikasi qo’llanildi.
1-4-kurs talabalarini inklyuziv kompetensiyasining operatsion komponentini
inklyuziv kompetensiyasi ta’lim va kvazikasbiy faoliyat davomida kuzatish, qidiruv
va tadqiqot vazifalarini bajarish tahlili metodikasi asosida o’rganish bo’lajak
surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini shakllantirish bo’yicha ta’limiy
tajriba-sinov ishining to’rtinchi bosqichining maqsadi sifatida belgilandi.
1-4-kurs bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini
motivatsion, kognitiv, refleksiv, operatsion ko’rsatkichlarining qiyosiy tahlili
eshitishda nuqsoni bo’lgan o’quvchilarni jamiyatga integratsiya qilish muammosining
ahamiyati va ularning ta’lim usulini tanlash imkoniyati to’g’risida xabardorlik,
umumta’lim maktabida inklyuziv ta’limni amalga oshirishga barqaror e’tibor berish,
inklyuziv ta’lim muhitida pedagogik faoliyatni amalga oshirishga metodik
harakatlarini o’rganishning yuqori va o’rta darajaga nisbatan past va o’ta past
darajaning ustunligi kuzatildi. 1-4-kurslar negizida bo’lajak surdopedagoglarning
inklyuziv kompetensiyasini o’rganish mazkur sohada tashkiliy-pedagogik
shartsharoitlarni amalga oshirishning metodik xaritasi ishlab chiqish zarurligini
15

ko’rsatdi. Ta’kidlovchi tajriba-sinov natijalarini tahlili bo’lajak surdopedagoglarning
inklyuziv kompetensiyasini shakllangan darajasini oshirishga qaratilgan ta’limiy
o’qitishni amalga oshirishni tasdiqladi (1-jadval).
Tadqiqot ishining “Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv
kompetensiyalarni rivojlantirish tizimi samaradorligi” deb nomlangan uchinchi
bobida bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyalarni rivojlantirish
modeli va texnologiyasi, bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini
rivojlantirish samaradorligini aniqlashga doir ta’limiy tadqiqot tashkil etish va
o’tkazish metodikasi, ta’limiy tadqiqot natijalarining tahlili yoritib berilgan.
Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasi konsepsiyasining
mohiyatini nazariy o’rganish, ta’kidlash tajriba-sinov natijalari shuni ko’rsatdiki,
kasbiy tayyorgarlik jarayonida bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv
kompetensiyasini rivojlantirish muammosi surdopedagogika fanini jiddiy
rivojlantirish va ilmiy tadqiqotlar natijalarini oliy ta’limning pedagogik jarayoniga
joriy etishni talab qiladi. Pedagogik modellashtirishning nazariy jihatlarini ko’rib
chiqib, oliy pedagogik ta’limda shaxsga yo’naltirilgan, faoliyatga va kompetensiyaga
asoslangan yondashuvlar g’oyalarini amalga oshirish tajribasini tizimlashtirish va
talqin qilish bo’lajak surdopedagoglarning kasbiy tayyorgarlik jarayonida inklyuziv
kompetensiyasini rivojlantirish modelini yaratish vazifasini amalga oshirishda samara
berishi dalillandi.
Tizimli yondashuv tarkibiy va funksional tahlilga asoslangan kasbiy
tayyorgarlik jarayonida bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini
rivojlantirish uchun namunaviy tuzilmani ishlab chiqishga yordam beradi.
Surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish modelini amalga
oshirish jarayonida quyidagi pedagogik sharoitlar majmuasini hisobga olish zarur:
samarali va faol o’qitish usullarining maqbul kombinatsiyasi va kelajakdagi
faoliyatning ijtimoiy kontekstini tiklash orqali inklyuziv o’quv muhitida bo’lajak
surdopedagoglarning kasbiy faoliyatining ajralmas tuzilishini rivojlantirishga imkon
beradigan kontekstli ta’lim texnologiyasidan foydalanish; inklyuziv ta’limni amalga
oshirish uchun ijobiy motivatsiyani rivojlantirish uchun pedagogik fanlar
16

mazmunining salohiyatidan foydalanish, nogiron bolalarning turli toifalarini
rivojlantirish, o’qitish va tarbiyalashning o’ziga xos xususiyatlari va inklyuziv
ta’limda pedagogining kasbiy faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari to’g’risida bilim
olish; inklyuziv ta’lim jarayonida aniq kasbiy harakatlarni amalga oshirish usullari va
tajribasini o’zlashtirishga qaratilgan kvazikasbiy faoliyatni amalga oshirishni o’z
ichiga olgan “Inklyuziv ta’lim” maxsus kursining bo’lajak surdopedagoglarini
tayyorlash tarkibiga kiritish; bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv
kompetensiyasini rivojlantirish bosqichlarining uzluksizligini ta’minlash, shakllangan
asosiy kompetensiyalarni talabalarning amaliy faoliyatida rivojlantirish va qo’llash.
Pedagogik modellashtirishning kontekstli o’qitishida uchta o’quv modeli
qo’llaniladi, unda talabalar faoliyatining uchta asosiy shakli amalga oshiriladi.
Semiotik o’qitish modeli nazariy ma’lumotlarga ega bo’lgan ish bo’lib,
akademik tipdagi o’quv faoliyatini (haqiqiy o’quv faoliyati) o’z ichiga oladi, unda
yetakchi rol akademik ma’ruzaga tegishli bo’lib, talabaning o’quv faoliyatining
tabiati asosan reproduktiv hisoblanadi. Ushbu model doirasidagi talaba faoliyatining
natijalari olingan ma’lumotlarni ko’paytirish va standart muammolarni
(algoritmlarni) hal qilish bo’yicha olingan ko’nikmalarni namoyish etishdir.
Simulyatsiya o’qitish modeli – bu kelajakdagi kasbiy faoliyatning maxsus
modellashtirilgan holati. Bu nazariy ma’lumotlarga asoslangan tahlil va qaror qabul
qilishni talab qiladi, kvazikasbiy faoliyatni (biznes o’yinlari va boshqa o’yin
shakllari) o’z zimmasiga oladi, faoliyatning tabiati qisman qidiruv, reproduktiv va
ijodiydir. Talaba faoliyatining natijalari predmet harakatlari bo’lib, ularning asosiy
maqsadi simulyatsiya qilingan kasbiy vaziyatlarni amaliy o’zgartirishdir.
Ijtimoiy ta’lim modeli – bu muammoli vaziyat yoki kasbiy faoliyatning bir
qismi bo’lib, talabalarning birgalikdagi faoliyati shakllarida tahlil qilinadi va
o’zgartiriladi, o’quv va kasbiy faoliyatni (tadqiqot va ishlanmalar, ishlab chiqarish
amaliyoti, diplom loyihasi) nazarda tutadi.
Kontekstli ta’lim texnologiyasi o’qitish usullaridan foydalanishning turli xil
tajribalarini nazariy umumlashtirish va reproduktiv hamda faol usullarning maqbul
nisbati, ikkinchisidan ustuvor foydalanish bilan tavsiflanadi. Ushbu usullar semiotik
17

model doirasida o’qitishning dastlabki bosqichlarida qo’llaniladi. Faol o’qitish
usullarini kognitiv faoliyat darajasini maksimal darajada oshiradigan usullar deb
hisoblash mumkin. Faol o’qitish usullari orasida simulyatsiya bo’lmagan (muammoli
ma’ruzalar, seminarlar, munozaralar, davra suhbatlari va boshqalar) hamda
simulyatsiya (o’qitish, pedagogik vaziyatlarni tahlil qilish, biznes va rolli o’yinlar va
boshqalar) mavjud. Ushbu usullar asosan kontekstli ta’limning simulyatsiya va
ijtimoiy modellari doirasida qo’llaniladi.
Kontekstli o’rganishda tarkibning asosiy birligi “muammoli vaziyat” bo’lib,
odatiy vazifalar uning elementlari sifatida ishlaydi. Muammoli vaziyatlar tizimi,
ta’lim muammolari va vazifalari yordamida kasbiy faoliyatning yetakchi jihatlarini
o’zlashtirishning syujet sxemasi quriladi. Kasbiy tayyorgarlik jarayonida bo’lajak
o’qituvchilarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish modelini amalga
oshirishda buni hisobga olish muhim deb hisoblaymiz.
Ta’lim standartlarini tahlil qilib, biz bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv
kompetensiyasini yaxlit rivojlantirishga to’sqinlik qiladigan sabablarni aniqladik. Bu
sabablarga pedagogikaning “Inklyuziv ta’lim” fanlariga ajratilgan soatlarning yetarli
emasligi, ushbu kurslar mazmunidagi aks ettirish, asosan, tabaqalashtirilgan maxsus
ta’lim tizimi bo’lib, bu talabalarning ushbu fanlarni o’rganishga bo’lgan
motivatsiyasiga salbiy ta’sir qiladi, chunki ular uchun amaliy ahamiyatga ega
emasligi, o’qitishda asosan reproduktiv usullardan foydalanish, inklyuziv ta’limni
amalga oshirish uchun zarur bo’lgan asosiy kompetensiyalarning aniq shakllangan
tarkibining yo’qligi kirdi.
Oliy pedagogik ta’limda kompetensiyaga asoslangan yondashuv g’oyalarini
amalga oshirish tajribasiga asoslanib, barcha bo’lajak surdopedagoglar uchun
inklyuziv kompetensiyani rivojlantirishni nazarda tutgan holda, mavjud fanlarga
tegishli urg’u berish va ushbu yo’nalishda maxsus kursni joriy etish zarur. Bo’lajak
o’qituvchilar o’rtasida inklyuziv kompetensiyani rivojlantirish maqsadida “Inklyuziv
ta’lim” maxsus kurs dasturi ishlab chiqildi. Uning mazmuni kelajakdagi
surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyaga kiradigan talabalarning asosiy
mazmuni va operatsion kompetensiyalarini rivojlantirishga qaratilgan. “Inklyuziv
18

ta’lim” maxsus kursi inklyuziv ta’lim jarayonida aniq kasbiy harakatlarni amalga
oshirish usullari va tajribasini o’zlashtirishga qaratilgan kvazikasbiy faoliyatni
amalga oshirishni o’z ichiga oladi.
“Inklyuziv ta’lim” maxsus kursining bo’lajak surdopedagoglarni tayyorlash
mazmuniga kiritilishi inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish jarayonini samarali
amalga oshirishning uchinchi pedagogik shartidir. Maxsus kurs dasturi 12 soatga
mo’ljallangan. Ushbu bosqich vazifalarini amalga oshirish uchun maxsus kurs dasturi
ma’ruzalar, seminarlar, amaliy mashg’ulotlar davomida faol o’qitish usullaridan
foydalanishni o’z ichiga oladi: simulyatsiya bo’lmagan (muammoli ma’ruzalar,
seminarlar, munozaralar, tadqiqot vazifalari), shuningdek, simulyatsiya (muayyan
vaziyatlarni tahlil qilish va pedagogik vazifalarni hal qilish; o’zgaruvchan kasbiy
xulq-atvor vaziyatlarini yaratishni o’z ichiga olgan.
Uchinchi bosqich – faoliyat – talabalarning amaliy va tadqiqot faoliyatida
shakllangan asosiy kompetensiyalarni ishlab chiqish va qo’llashni o’z ichiga oladi.
Ushbu bosqichda eng katta samaraga inklyuziv ta’limning haqiqiy jarayoni sharoitida
pedagogik amaliyot jarayonida erishish mumkin, ammo bu sharoitda umumta’lim
maktablarida ushbu turdagi ta’limning qisman mavjudligi tufayli juda qiyin ekanligini
hisobga olib, biz o’qishning uchinchi va to’rtinchi yillarida pedagogik amaliyot
jarayonida tegishli jihatlarni ajratishni, shuningdek, maxsus maktablarida kirish
pedagogik amaliyotini tashkil qilishni taklif qilamiz. Ushbu bosqich vazifalarini
amalga oshirish pedagogik amaliyot jarayonida talabalar tomonidan bajariladigan
amaliy vazifalar va tadqiqot vazifalaridan foydalanishni o’z ichiga oladi. Bunday
vazifalar orasida quyidagilar bo’lishi mumkin: ma’lum bir o’rta maktabda ushbu
muammoning holatini o’rganish; maxsus ta’limga ehtiyojlari bo’lgan bolalar (ehtimol
individual ta’lim shaklida) va ularning jamoadagi roli bo’lgan jamoani rivojlantirish
diagnostikasi bo’yicha vazifalar; ushbu talabalarning shaxsiyatini o’rganish, ularni
jamoaga jalb qilish; ushbu bolalarni sinfning o’quv jarayoniga yanada samarali
kiritish dasturini ishlab chiqish; ushbu umumta’lim maktabida inklyuziv ta’lim olish
mumkin bo’lgan sharoitlarni rivojlantirish. Т alabalarning darsdan tashqari ishlari
(kurs ishlari va tezislarni himoya qilish, ilmiyamaliy konferensiyalarda ishtirok etish
19

va boshqalar) uchinchi bosqich vazifalarini hal qilish uchun katta imkoniyatlarga ega
(1-rasm).
20

1-rasm. Bo’lajak surdopedagoglarning kasbiy tayyorgarlik jarayonida inklyuziv
kompetensiyasini rivojlantirish modeli.
Bo’lajak surdopegoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish
bosqichlarining uzluksizligini ta’minlash shakllangan asosiy kompetensiyalarni ishlab
chiqish va talabalarning amaliy hamda tadqiqot faoliyatida qo’llash hisoblanadi. Bu
kasbiy tayyorgarlik jarayonida bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv
kompetensiyasini rivojlantirish jarayonini samarali amalga oshirishga yordam beradi.
Shunday qilib, ushbu bobda bo’lajak surdopedagoglarning kasbiy tayyorgarlik
jarayonida inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish modelini ishlab chiqildi va
pedagogik sharoitlarni, texnologiyalar aniqlandi.
Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish
samaradoriligini aniqlashga doir ta’limiy tadqiqot tashkil etish va o’tkazish
jarayonida TDPU, JDPI, QDPI umumiy talabalar soni 531 nafarni tashkil etib, 264
nafar talaba tajriba-sinov guruhlarida, 267 nafar talaba nazorat guruhlarida ishtirok
etdi. Ta’limiy tadqiqot jarayonida ishtirok etgan tajriba va nazorat guruhlarida ta’lim
jarayonining farqi shundan iboratki, nazorat guruhida talabalar bilan mashg’ulotlar
an’anaviy usullarda, tajriba-sinov guruhlarida esa, taklif qilingan inklyuziv
kompetensiyasini rivojlantirish modeli va metodikasi asosida olib borildi.
Bo’lajak surdopedagoglarning metodik kompetensiyalarning rivojlantirishni biz
taklif etgan bosqichma-bosqich metodikasi bo’yicha maxsus o’qitishdan keyin ijobiy
natijalarga erishildi. Statistik hisob natijalariga ko’ra, o’rtacha o’zlashtirish qiymatlari
tajriba guruhlarida nazorat guruhlariga nisbatan farq mavjud bo’lib, ularning
samaradorligi 1,15 barobarga (15%)ga yuqoriligi, ishonch oraliqlari tajriba va nazorat
guruhlari bir-biri bilan kelishishmasligi, aniqlanish ko’rsatkichlari tajriba guruhlarida
nazorat guruhlariga nisbatan kam foizni tashkil etishi, umumlashtirilgan holda
tayyorgarlik ko’rsatkichlari qo’yidagi jadvalda keltirildi.
Styudent statistikasining empirik qiymati kritik qiymatdan kattaligi uchun H
1
gipoteza qabul qilinishiga olib keladi. Demak, tajriba va nazorat guruhlarining bilim
darajasi bir-biridan farq qilib tajriba guruhlarida olib borilgan tadqiqot ishlari
22

samarali ekanligini statistik usullar orqali isbotlandi. Buni quyida keltirilgan
diagrammada ham ko’rish mumkin (2-rasm).
2-rasm. Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv
к ompetensiyalarning darajalari bo’yicha samaradorlik ko’rsatkichlari.

Demak, tajriba-sinov ishlari nihoyasida bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv
kompetensiyalarning mazmuniy va protsessual jihatdan rivojlanganlik darajalari
bo’yicha olib borilgan tadqiqot ishi 1,15 barobarga samarali ekanligi statistik usullar
bilan isbotlandi.
23

XULOSA
1. Bо’lajak surdoredagolarning inklyuziv kompetensiyasi – bu inklyuziv
ta’lim jarayonida kasbiy funksiyalarni bajarish qobiliyatini belgilaydigan integral
shaxsiy ta’limdir. Bо’lajak surdoredagoglarning inklyuziv kompetensiyasini
rivojlantirish ijtimoiy zaruriyat sifatida bо’lajak surdoredagogda inklyuziv
savodxonlik darajasi yuqori bо’lgan shaxsni shakllantirish, inklyuziv bilim, ong va
savodxonlikni rivojlantirish, jamiyatdagi turli ijtimoiy loyihalarga jalb etish orqali
ularda inklyuziv madaniyatni rivojlantirishni kо’zda tutadi. Bо’lajak
surdoredagolarning inklyuziv kompetensiysi о’zaro bog’liq motivatsion, kognitiv,
oрeratsion va refleksiv komponentlar tо’plamidan tarkib topishi aniqlangan.
2. Bо’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasi
konsepsiyasining mohiyatini nazariy о’rganish kasbiy tayyorgarlik jarayonida
bо’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish muammosini
ilmiynazariy tadqiq etish natijalarini surdopedagogika fani negizida oliy ta’limning
pedagogik jarayoniga joriy etishni talab qildi. Shaxsga yо’naltirilgan, faoliyatli,
kompetensiyali yondashuvlar g’oyalari asosida bо’lajak surdopedagoglarning kasbiy
inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish surdopedagog shaxsning ehtiyojlari va
imkoniyatlariga asoslanib rivojlantirish imkoniyatlari aniqlangan.
3. Bо’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlanganlik
darajasini о’rganish bо’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini
motivatsion, kognitiv, refleksiv, operatsion mezonlar asosida tashxislashning о’ta
past, past, о’rta va yuqori darajalar asosida amalga oshirildi. Bо’lajak
surdopedagoglarning kasbiy tayyorgarligi jarayonida inklyuziv kompetensiyani
shakllantirishga hali etarlicha e’tibor berilmaganligi, umumta’lim maktabida kar va
zaif eshituvchi bolalarning inklyuziv ta’limi haqida aniq tasavvurga ega emasligi
kuzatilgan.
4. 1-4-kurs bо’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini
motivatsion, kognitiv, refleksiv, operatsion kо’rsatkichlarining qiyosiy tahlili
natijalarida eshitishda nuqsoni bо’lgan о’quvchilarni jamiyatga integratsiya qilish
muammosining ahamiyati va ularning ta’lim usulini tanlash imkoniyati tо’g’risida
24

xabardorlik, umumta’lim maktabida inklyuziv ta’limni amalga oshirishga barqaror
e’tibor berish, inklyuziv ta’lim muhitida pedagogik faoliyatni amalga oshirishga
metodik harakatlarini о’rganishning yuqori va о’rta darajaga nisbatan past va о’ta
past darajaning ustunligi kuzatildi. 1-4-kurslar negizida bо’lajak surdopedagoglarning
inklyuziv kompetensiyasini о’rganish mazkur sohada tashkiliy-pedagogik
shartsharoitlarni amalga oshirishning metodik xaritasi ishlab chiqish zarurligini
aniqlagan.
5. Bo lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirishʻ
imkoniyatlari motivatsion-kognitiv, refleksiv-operatsion jarayonlar yaxlitligini izchil
tashxislash hamda prognostik-konstruktiv va korreksiyon-tadqiqiy komponentlarni
integrativ xususiyatlariga ko ra rivojlantiruvchi ta lim mazmuniga bosqichmabosqich
ʻ ʼ
yo naltirish asosida takomillashtirildi. Bo lajak surdopedagoglarning inklyuziv
ʻ ʻ
kompetensiyasini rivojlantirish texnologiyalari shaxsga yo naltirilgan, faoliyatli-
ʻ
kompetensiyaviy yondashuvlarga ko ra inklyuziv kompetensiyalarning motivatsion-
ʻ
kognitiv va refleksiv-operatsion komponentlarini rivojlantirish algoritmini kontekstli
ta lim texnologiyasi talablari va reproduktiv-faol o qitish usullariga adaptiv
ʻ ʻ
moslashtirish asosida takomillashtirilgan.
6. Bо’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini
rivojlantirishga imkon beradigan kontekstli ta’lim (semiotik о’qitish modeli,
simulyatsiya о’qitish modeli, Ijtimoiy ta’lim modeli) texnologiyasidan foydalanish
inklyuziv ta’lim jarayonida aniq kasbiy harakatlarni amalga oshirish usullari va
tajribasini о’zlashtirishga qaratilgan kvazikasbiy faoliyatni amalga oshirishni kо’zda
tutdi. Mazkur ta’lim shakli bо’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini
rivojlantirish bosqichlarining uzluksizligini ta’minlash, shakllangan asosiy
kompetensiyalarni talabalarning amaliy faoliyatida rivojlantirish va qо’llash imkoni
aniqlangan.
7. Bо’lajak о’qituvchilar о’rtasida inklyuziv kompetensiyani rivojlantirish
maqsadida “Inklyuziv ta’lim” maxsus kurs dasturi ishlab chiqildi. Uning mazmuni
kelajakdagi surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyaga kiradigan talabalarning
asosiy mazmuni va operatsion kompetensiyalarini rivojlantirishga qaratilgan.
25

“Inklyuziv ta’lim” maxsus kursi inklyuziv ta’lim jarayonida aniq kasbiy harakatlarni
amalga oshirish usullari va tajribasini о ’zlashtirishga qaratilgan kvazikasbiy
faoliyatni amalga oshirishga imkon beradi.
8. B о ’lajak surdopedagoglarning metodik kompetensiyalarning
rivojlantirishni taklif qilingan inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish modeli va
metodikasi b о ’yicha maxsus о ’qitishdan keyin ijobiy natijalarga erishildi. Statistik
hisob natijalariga k о ’ra, о ’rtacha о ’zlashtirish qiymatlari tajriba guruhlarida nazorat
guruhlariga nisbatan farq mavjud b о ’lib, ularning samaradorligi 1,15 barobarga
(15%)ga yuqoriligi, ishonch oraliqlari tajriba va nazorat guruhlari bir-biri bilan
kelishishmasligi, aniqlanish k о ’rsatkichlari tajriba guruhlarida nazorat guruhlariga
nisbatan kam foizni tashkil etishi aniqlandi. Demak, tajriba va nazorat guruhlarining
bilim darajasi bir-biridan farq qilib tajriba guruhlarida olib borilgan tadqiqot ishlari
samarali ekanligini statistik usullar orqali isbotlandi. Ta’limiy tajriba-sinov
ishlarining natijalari tahlili surdopedagogning inklyuziv kompetensiyalarini
rivojlanganligini dalillangan.
TAVSIYALAR
1. Surdopedagogning inklyuziv kompetensiyalarini rivojlantirishning potensial
imkoniyatlarini maxsus innovatsion va axborot texnologiyalariga moslashtirish
asosida rivojlantirish.
2. B о ’lajak surdapedagoglardagi inklyuziv kompetensiyalarini rivojlantirish
texnologiyalarini takomillashtirish.
3. B о ’lajak surdopedagogning inklyuziv kompetensiyalarini rivojlantirish
modelini takomillashtirish.

26

Bo’lajak surdopedagoglarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish

Sotib olish