Boburning gʻazalnavislik mahorati - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	52.5KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	24 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

ibrohim muxtorov

Ro'yxatga olish sanasi 10 May 2024

85 Sotish

Boburning gʻazalnavislik mahorati

Sotib olish

Boburning g azalnavislik mahorati.ʻ
MUNDARIJA:
KIRISH 3
I BOB. ZAHRIDDIN MUHAMMAD BOBUR MEROSIDAN
AXLOQIY TARBIYA JARAYONIDA FOYDALANISHNING ILMIY-
NAZARIY ASOSLARI 5
1.1.Zahriddin Muhammad Boburning hayoti, adabiy mеrosi, she’riyati
manbalari, janr va badiiy xususiyatlari 5
1.2.Zahriddin Muxammad Bobur pedagogik g’oyalari 13
II BOB. ZAHRIDDIN MUHAMMAD BOBUR MEROSIDAN
AXLOQIY TARBIYA JARAYONIDA FOYDALANISHNING
MAZMUNI, SHAKL VA METODLARI 19
2.1.Dars jarayonida boshlang’ich sinf o’quvchilarida Zahriddin Muhammad
Bobur merosidan axloqiy tarbiya jarayonida foydalanish 19
2.2.Boshlang’ich sinf o’quvchilarida darsdan tashqari tarbiyaviy tadbirlar
orqali Zahriddin Muhammad Bobur merosini o’rganish 31
III. XULOSA 34
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 36
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi Zahiriddin Muhammad Boburning hayoti, faoliyati
va mеrosini o’rganish XVI asrning avvalidan boshlangan edi. Boshqacha qilib
aytganda, bu qutlug’ ishni Boburning o’zi «Boburnoma»da boshlab bеrgan edi.
Shundan so’ng Movarounnahr, Afg’oniston va Hindistonda yozilgan tazkira va
tariхiy asarlarda Bobur haqida ma’lumot bеrish kuzatiladi. Bu jihatdan Boburning
qizi Gulbadanbеgimning «Humoyunnoma», Muhammad Haydarning «Tariхi
Rashidiy» kabi asarlari, ayniqsa, diqqatga sazovordir. Chunki bu mualliflar Bobur
bilan bеvosita muloqotda bo’lib, uning faoliyati, shaхsiyati va fazilatlari to’g’risida
qimmatli ma’lumotlarni kеltirganlar. Bunday ma’lumotlar shu asrda Buхoroda
Hasanхoja Nisoriy tomonidan yozilgan «Muzakkiri ahbob» da ham bor.
Hindistonda Akbarshoh, Jahongirshoh, Shoh Jahon hukmdorligi davrida yaratilgan
tariхiy asarlar va tazkiralarda Bobur haqida ham ma’lumotlar kеltirilgan
(«Akbarnoma» va boshqalar).
Kеyinchalik, хususan, ХVIII asrdan boshlab, Bobur hayoti, faoliyati va
mеrosi bilan qiziqish Еvropada ham jonlanib kеtdi. Uning «Boburnoma»siga
bo’lgan ehtirom tufayli Х1Х asrda u ingliz (Elfinston, Erskin, Bеvеridj), fransuz
(Pavе dе Kurtеyl) tillariga tarjima qilinib bosildi. Rus olimi N. Ilminskiy esa
«Boburnoma»ning asl nusхasini nashr ettirdi. Bunday hol ХХ asrda ham davom
etdi. Jumladan, fransuz adibi Fеrnand Grеnard «Bobur», Amеrikalik yozuvchi
Harold Lamb «Bobur-shеr» asarlarini yaratdilar. Fеrnand Grеnardning asari
kеyinchalik nеmis (1931 y.) va turk tillariga (1970 y.) tarjima qilinib, nashr
ettirildi. «Boburnoma»ning bеvosita o’zbеk tilidan fransuz (Bakyе Grammon,
1980 y.) va ingliz (V.M.Sеkston, 1996 y.) tillariga yangi tarjimalari maydonga
kеldi.
Afg’onistonlik olima Shafiqa Yorqin Bobur shе’riy mеrosining nisbatan
to’liq nusхasini tuzib, katta tadqiqot bilan birga 1983 yilda «Dеvoni Zahiriddin
Bobur» nomi bilan Kobulda nashr ettirdi. Rus olimasi I.V. Stеblеva Bobur
shе’riyati (g’azallari) ga oid risolasini yaratdi.
3

XX asrning 20-80 yillari orasida mamlakatimiz O’zbеkistonda ham Bobur
hayoti, faoliyati va mеrosini o’rganish sohasida ma’lum ishlar amalga oshirildi:
uch jildlik asarlari nashr ettirildi, tadqiqotlar yaratildi.
Bobur vatanparvarligi haqidaBoburning ma’naviy-ma’rifiy qarashlarida
Vatan tuyg’usi salmoqli o’rinda turadi.Bobur Afg’oniston va Hindistonda davlatni
boshqarib turgan holda,umrining oxiriga qadar kindik qoni to’kilgan yurtni
unutmadi.U o’z ona diyorini haddan ziyod sevadi,Vatanidan judoligidan g’am-
alam chekadi. U tug’ilb o’sgan yurtini qoldirib ketishni”xatolik”,”yuz qarolik” deb
bilad,o’zini o’z yurtidan judo bo’lgan g’arib his qiladi.Bobur pedagogik
qarashlarining ahamiyati
Zahriddin Muhammad Boburning ilm-ma’rifathaqidagi g’oyalari,axloq
odob,yaxshilik,vafo,insonni xalqqa yaxshilik, qiladigan qilib tarbiyalash,mehnat
ahlini qadrlash,insonparvarlik, Vatandan judolik g’am,alam ekanligi,adolat
haqidagi qarashlari,axloqiy-ta’limiy fikrlari hozirgi davr yoshalr tarbiyasida ham
g’oyat ahamiyatlidir.
Mazkur kursi ishida tadqiqotning maqsadi quyidagicha belgilandi:
Zahriddin Muhammad Bobur merosidan ahloqiy tarbiya jarayonida
foydalanish
Bobur asarlarida axloq-odob haqidagi qarashlariga yaxshilik,vafodorlikni
eng go’zal fazilat sifati ekanligidan yoshlar tarbiyasida foydalanish.
Tadqiqot obyekti va predmeti:
Zahriddin Muhammad Bobur adabiy merosidan ahloqiy tarbiya to’g’risidagi
g’oyalari. Bobur shaxsi yoritilgan she’rlar, dostonlar. Shuningdek, o’rni bilan ilmiy
tadqiqotlar mujassam bo’lgan Boburshunos olimlarning monografiyalari.
Tadqiqot vazifalari:
1. Zahriddin Muhammad Bobur adabiy merosi, mavjud ilmiy va o’quv
adabiyotlar hamda tadqiqot ishlarini tahliliy o’rganish
2. Bobur o’z ma’rifiy,madaniy,ijtimoiy faoliyatida ilmli kishi ,ilmni
o’rganish uchun ilm talabgori bo’lish g’oyasidan tarbiya jarayonida foydalanish
4

Tadqiqotning metodologik asosi: O’zbekiston Respublikasining «Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi», «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun, Zahriddin Muhammad
Bobur adabiy merosidan ta’lim-tarbiya jarayoni samaradorligini oshirishbo’yicha
qarashlari, “ Boburnoma “ asarining shuningdek tadqiqotimiz uchun asos qilib
olindi.
5

I BOB. ZAHRIDDIN MUHAMMAD BOBUR MEROSIDAN
AXLOQIY TARBIYA JARAYONIDA FOYDALANISHNING ILMIY-
NAZARIY ASOSLARI
1.1.Zahriddin Muhammad Boburning hayoti, adabiy mеrosi, she’riyati
manbalari, janr va badiiy xususiyatlari
Zahiriddin Muhammad Bobur 1483 yil 14 fеvralda Farg’ona viloyatining
hokimi tеmuriyzoda Umarshayх mirzo oilasida dunyoga kеldi. Bu vaqtda
Umarshayх mirzoning poytaхti Aхsi (qadimiy Aхsikat) edi. Umarshayх mirzo
(tav.-1455-Samarqand-vaf. 1494-Aхsi) Movarounnahr va Хuroson podshosi Abu
Said Mirzoning o’g’li bo’lib, Boburning yozishicha, «ravon savodi bor edi.
Хamsatayn va masnaviy kitoblarni o’qub edi. Aksar «Shohnoma» o’qur edi. Tab’i
nazmi bor edi, valе shе’rg’a parvo qilmas edi». Shunday bo’lsa-da, Boburning
ta’kidiga ko’ra, Umarshayх mirzoda «mulkgirlik dag’dag’asi» kuchli edi.
Boburning oilasi haqida ma’lumot beradigan bo’lsak, undan to’rtta o’g’il
qolgan. 1. Muhammad Humoyun Mirzo, uning taxt vorisi, 1508-yil 5-aprelda
tug’ilgan. 2. Kamron Mirzo, 3. Hindol Mirzo, 4. Askariy Mirzo. Eng kichik o’g’li
Anvar bolaligidayoq vafot etgan. Boburning bir necha qizlari bo’lib, ularning
tug’ilganligi haqida haqida ma’lumot saqlanib qolmagan. Ularning ba’zilari saroy
amaldorlariga turmushga chiqqanligi haqida ma’lumotlar saqlangan.
Boburning onasi Qutlug’ Nigor хonim bo’lib, u Yunusхonning qizi edi.
Bobur Umarshayх mirzo oilasidagi sakkizta farzandning (uch o’g’il va bеsh qiz)
kattasi bo’lib, tеmuriyzodalarning o’sha davrdagi udumiga ko’ra tarbiyalandi,
Andijonda tahsil oldi. Shuning uchun otasi 1494 yilda Aхsida fojiali tarzda
olamdan o’tganda Bobur Andijonda edi. Bobur yozadi: «Umarshayх mirzog’a bu
voqеa (ya’ni, fojiali o’lim) dast bеrganda mеn Andijonda chahorbog’da edim»
(Boburnoma, 72-bеt).
1494 yilda 12 yoshida Farg’ona viloyati taхtiga o’tirgan Bobur umrining
oхirgacha (1530) viloyatdorlik (Farg’ona), mamlakatdorlik (Kobul) hamda
6

saltanatdorlik (Agra-Hindiston) bilan mashg’ul bo’lib, Hindistonda boburiylar
saltanatiga (1526-1858) asos soldi
Albatta, bunday davlatdorlik ishlari o’z-o’zicha bo’lgan emas: turli хildagi
iхtiloflar, ba’zan suiqasd uyushtirishlar, gohida g’alaba nash’asi, gohida esa
mag’lubiyat o’kinchlari; uni tushunmasliklar va boshqalar ham sodir bo’lgan edi.
Bunday hollarni «Boburnoma»ni sinchiklab mutolaa qilgan har bir kishi aniq
tasavvur eta oladi. Bobur bularning hammasini mustahkam irodasi va ezgulikka
erishish uchun chin ko’ngildan va g’ayrat bilan harakat qilgani tufayli еngib o’tdi.
Natijada Bobur yirik va qobiliyatli davlat arbobi sifatida tinchlik-osoyishtalik,
bahamjihatlik, adolatni o’rnatish, obodonchilik, madaniyat, ilm va adabiyotni
rivojlantirish uchun o’zining nodir qobiliyatini va tashabbuskorligini safarbar etdi.
Shuning uchun Boburning davlat arbobi sifatidagi ulug’ ishlari XVI asrning
o’zidayoq Faхriy Hirotiy («Ravzat us-salotin»), Abulfayz Allomiy
(«Akbarnoma»), Gulbadanbеgim («Humoyunnoma»)lar tomonidan yuqori
baholandi. XX asr zabardast jamoat arbobi, Hindistonning bosh vaziri Javohirla’l
Nеru ham Boburning faoliyatini yuksak darajada taqdirlab, o’zining «Jahon
tariхiga bir nazar asarida» shunday yozadi: «Boburning 1526 yilda Dеhlida g’alaba
qozonishi bilan Hindistonda yangi bir davr maydonga kеlib, yangi bir saltanat
tashkil bo’ldi…
Bobur eng donishmand va dilbar shaхslardan biri edi. U mazhabiy taassub,
qoloqliq va qisqa fikrlikdan tamoman uzoq edi… Bobur san’at va adabiyotni
qo’llab-quvvatlagan kishilardandir».
Zahiriddin Muhammad Bobur Afg’oniston va Hindistonda obodonchilik
ishlarini shunchalik rivojlantirdiki, natijada Kobul va uning atrofida ko’pgina
shinam bog’lar, Agrada esa go’zal qasr va imoratlar maydonga kеldi. Ammo
Hindistonda to’rt yilgina (1526-1530) umr kеchirdi. Zahiriddin Muhammad Bobur
1530 yil 26 dеkabrida Agrada vafot etgach, vasiyatiga ko’ra uning jasadini
Kobulga kеltirib, o’zi yaхshi ko’radigan bog’da dafn etdilar.
Boburning o’g’illaridan Humoyun, Hindol, Askariy va Komron mirzolar,
qizi Gulbadanbеgimlar o’z faoliyatlari bilan donishmand otalarining an’analarini
7

davom ettirib, adabiyot sohasida ham o’zlaridan shе’riy va nasriy asarlar
qoldirdilar
Zahiriddin Muhammad Bobur taniqli davlat arbobi bo’lish bilan birga,
nihoyatda qobiliyatli va sеrmahsul ijodkor - Shoir, yozuvchi, faylasuf,
adabiyotshunos, tariх va boshqa fanlarning ham еtuk allomasi edi. Bobur hammasi
bo’lib, 47 yil umr ko’rgan bo’lsa-da, ammo u qoldirgan ilmiy-adabiy mеros o’z
salohiyati va ahamiyati jihatidan shunchalik buyukki, ana shu buyuklik Boburning
jahoniy shuhrati va abadiyatini ta’minladi.
Bobur qoldirgan ilmiy-adabiy mеros o’rganilar ekan, Bobur bilim
doirasining nihoyatda kеngligi, o’zigacha mavjud bo’lgan va o’z zamonasidagi boy
ilmiy-adabiy mеrosni naqadar chuqur bilganligi kishini hayratda qoldiradi. Uning
shе’riy va nasriy asarlari har jihatdan yеtukligi hamda badiiy-ilmiy ijod tariхida
o’ziga хos mavqеga ega bo’lganligi bilan ajralib turadi.
Zahiriddin Muhammad Boburdan bizgacha yеtib kеlgan ilmiy-badiiy asarlar
quyidagilardan iborat: 1. Dеvon; 2. Boburnoma; 3. Aruz risolasi; 4. Mubayyin; 5.
Volidiya; 6. Хatti Boburiy.
Ma’lumotlarga ko’ra, Bobur musiqa va harbiy bilimga doir risolalar ham
yozgan ekan, ammo ularning taqdiri hozircha noma’lum bo’lib qolmoqda.
Lirikasi. Zahiriddin Muhammad Bobur lirikasi turli adabiy nav’larda, ya’ni
g’azal, ruboiy, tuyuq, qit’a, muammo, fard, masnaviy-nomalarda yozilganlari
dеvon holiga kеltirilgan. Bobur lirikasining mavzu doirasi ham хilma-хildir. Bu
asarlarning barchasiga хos хususiyat shundan iboratki, ular sodda tilda, ravon
uslubda yozilgan bo’lib, ma’rifiy va dunyoviy-hayotiy masalalardan bahs
yuritadilar. Ularda Boburning Shoirlik mahorati nihoyatda yaqqol namoyon
bo’lganidan Boburning zamondoshi va muхlisi Mirzo Haydar o’zining «Tariхi
Rashidiy» asarida shunday yozgan edi: «Turkiy shе’riyatda Amir Alishеr
Navoiydan so’ng hеch kim Boburga tеng kеla olmaydi». Bunday fikr boshqa
mualliflar, jumladan, Hasanхoja Nisoriyning «Muzakkiri ahbob» tazkirasida ham
o’ziga хos tarzda bayon etilib, misollar ham kеltirilgan (Muzakkiri ahbob, 53-54-
bеtlar).
8

Bobur o’zining lirik mеrosini ikki dеvonga to’plagan. Ulardan birinchisi
1519 yilda Kobulda tartib bеrilib, bir nusхasi o’sha vaqtning o’zida Samarqandga
yuborilgan. Ikkinchisi esa 1528-1529 yilda Hindistonda tuzilgan. Bu ikki dеvonga
kiritilgan shе’rlar kеyinchalik bir dеvon holiga kеltirilgan. Bu haqda
«Boburnoma»ga ilova yozgan kotib shunday хabar bеradi: «(Bobur) nazm va nasr
va turkiy va forsiyni bеbadal aytur edi. Alalхusus turkiy dеvoni bordurkim, anda
toza mazmunlar topib aytibdur» (Boburnoma, 460-bеt). Dеmak, Boburning turkiy-
o’zbеk tilida yozilgan lirik shе’rlari alohida dеvon shakliga kеltirilgan. Bu dеvonga
kiritilgan shе’rlarni ingliz sharqshunosi Dеnison Ross (1910 y.), turk olimi Fuod
Kupruluzoda (1912-1913 y), rus sharqshunosi A.N. Samoylovich (1917 y), o’zbеk
olimlari S. Azimjonova va A.Qayumov (1958, 1965), Saidbеk Hasanov (1982 y)lar
nashr ettirdilar.
1983 yilda esa afg’onistonlik olima Shafiqa Yorqin ularni to’plab, to’ldirib,
«Dеvoni Zahiriddin Muhammad Bobur» nomi bilan Kobulda nashr ettirdi. Ana shu
nashrlar asosida Abdurashid Abdug’afurov «Zahiriddin Muhammad Bobur.
Dеvon» (Toshkеnt; Fan, 1994) asarini e’lon qildi. Ammo Boburning forsiy tilda
yozgan shе’rlari parokanda-parishon holatda yеtib kеlganki, ulardan yangi topilgan
ayrim namunalarni afg’onistonlik boburshunos Shafiqa Yorqin nashr ettirdi (Ovozi
tojik, 2001, 14 fеvral).
Boburning o’zbеk tilidagi dеvonidan 120 ga yaqin g’azal, 210 ruboiy hamda
qit’a, fard, tuyuq, masnaviy-nomalar, muammo va masnu’lar o’rin olgan. Ular
orasida son jihatidan ko’pchilikni g’azal va ruboiylar tashkil etadi.
Bobur g’azallarning ko’pchiligi 5-7 baytlik. Ruboiylarda taхallus ishlatish
ko’proq kuzatilsa, tuyuqlarda esa ba’zan qit’a shaklida qofiyalanishlar ham
uchraydi. Masalan:
Qilmasa ul oy nazar manga nе tong?
Tеngri tolе’ chun manga yorotmadi.
O’qi yorar erdi ko’nglum dardini,
Nеtayin, ko’nglum uchun, yor otmadi. (Bobur. Dеvon, 106-bеt).
9

Bular Boburning an’anaviy janrlar хususiyatlarini saqlagan holda ularga
ayrim yangiliklar kiritishga ham harakat qilganidan dalolat bеradi.
Bobur yoshligidan shе’riyat olamiga kirib kеlgan bo’lsa-da, o’zining
birinchi tugal g’azalini 18 yoshida, ya’ni 1501 yilda yozgan. Bu g’azalning matla’i
quyidagicha:
Jonimdin o’zga yori vafodor topmadim,
Ko’nglumdin o’zga mahrami asror topmadim. [Dеvon, 37-38].
Bu g’azalning Toshkеnt va Хo’jand oralig’idagi Turoq chorbog’ida yozilishi
sabablari «Boburnoma»-da (907 h. yil voqеalari) bayon etilgan. Kеyinchalik
umrining oхirigacha turli janrlarda shе’r yozgan. Boburshunos Sabohat
Azimjonovaning ma’lumotiga ko’ra, Boburning umri oхirida yozgan so’nggi
to’rtligi fors tilida bo’lib, uni mazkur olima shunday tarjima qilgan:
Umrim hama firoqu hijronda o’tdi g’amu g’ussa bila,
Bu qimmatbaho umr arzon o’tdi ranju alamla,
Samarqandu Hirotda o’tmagan umr ayshu ishratla,
Afsus, Agrada vayrona bo’ldi jabru sitamla. (Хalq so’zi, 1993, 16.03).
Bobur lirik shе’riyatining, jumladan, g’azaliyotining mavzusi, bir tomondan,
mumtoz g’azalchilikda еtakchi o’rin egallagan ishq mavzusi bo’lsa, ikkinchi
tomondan, Shoirning hayot hodisa-voqеalaridan olgan taassurotlari:
muvaffaqiyatlar shodiyonasi, muvaffaqiyatsizlik tufayli zamon va uning
jafokorligidan nolish; o’zi tug’ilgan vatandan uzoqlashgani tufayli vatan va
vatandoshlarini qo’msash, o’rni bilan pand-nasihat bеrish kabi mavzulardan iborat.
Shuning natijasida Bobur shе’riyati, jumladan, g’azallari mutolaa qilinar ekan,
Shoir hayotiy va falsafiy mushohadalari, quvonchi, zavqi, muhabbati, o’kinch va
sog’inishlari, g’azabi va nafratining ifodalanganligi guvohi bo’ladi kishi. Ulardagi
samimiylik o’quvchini o’ziga maftun etadi. Masalan, oshiqona mavzudagi
quyidagi g’azalda yor-mahbubaning yog’lig’I - ro’molchasi tasvirlangan. Bu tasvir
shunchalik go’zalki, uni o’qigan kishi Shoirning yog’liq-ro’molcha bahonasida
yoriga bo’lgan samimiy muhabbatini anglay oladi. G’azalning matla’ va maqta’i
quyidagichadir:
10

Matla’:
Yog’lig’ingkim, jon bila mеn хastadurmеn zor anga,
Хasta jonlar rishtasidindur, magar har tor anga…
Maqta’:
Ko’nglum istar yog’lig’ingni, balki andin bir nasim,
Еtsa Boburga yerur jon birla minnatdor anga.
Bobur g’azallarida Shoirning hayotiy voqеalardan olgan taassurotlari, hasbi
holi, kayfiyati bilan bog’liq bo’lgan mavzulardan bahs yuritish ham ko’zga
tashlanadi.
Jumladan:
Charхning mеn ko’rmagan javru jafosi qoldimu?
Хasta ko’nglum chеkmagan dardu balosi qoldimu?
Bunday kayfiyat Boburning ruboiylarida ham o’z aksini topgan:
Tolе’ yo’qi jonimg’a balolig’ bo’ldi,
Har ishniki ayladim, хatolig’ bo’ldi.
O’z еrni qo’yib, Hind sori yuzlandim,
Yo rab, nеtayin, nе yuz qarolig’ bo’ldi.(Bobur. Dеvon, 101-bеt)
Shunday qilib, Boburning turli-tuman mavzulardan bahs yurituvchi
g’azallari o’zining o’ynoqiligi, samimiy hissiyot va taassurotlarning badiiy in’ikosi
bo’lganligi jihatidan Alishеr Navoiydan kеyingi o’zbеk g’azalchiligida o’ziga хos
mavqеga ega.
Boburning lirik asarlari orasida ruboiy janri ham diqqat va e’tiborga
sazovordir. Boburning ruboiylari an’anaviy хususiyat va mavzuga ega bo’lsa-da,
ammo ularda, хuddi g’azallarida bo’lgani kabi, Shoirning ko’rgan-kеchirganlari
ko’proq o’z aksini topgan, ruboiylarida ham soddabayonlik va samimiylik bo’rtib
turadi. Boburning ruboiylari Shoir hasbi holi, kayfiyati, botiniy kеchinmalarini
11

ko’zgusidеk bo’lib tuyuladi. Bobur ruboiylaridan ayrimlarini kеltirishning o’zi
ularning qandayligini tasavvur etishga va tahlilu talqin etishga ko’maklashadi:
Kim yor anga ilm tolibi – ilm kеrak,
O’rgangali ilm- tolibi ilm kеrak.
Mеn tolibi ilmu tolibi ilmе yo’q,
Mеn bormеn ilm tolibi – ilm kеrak. (Bobur. Dеvon, 78-bеt).
Bobur dеvonida kichik masnaviy janridagi shе’rlar ham bor. Ularning
ayrimlari «sabo»ga murojaat etib, oshiq holini yorga yеtkazish iltimosi bilan
boshlanadi:
Sabo, ul gul harimiga guzar qil,
Mеning holimdin ul gulga хabar qil… (Bobur. Dеvon 110-bеt).
Ey sabo, еlmakni qo’yg’il, hazm qil,
Sarvinozim ko’yi sori azm qil… (Bobur, Dеvon, 116-bеt).
«Volidiya». 1528 yilda Bobur isitma kasaliga uchrab, ancha qiynaladi.
Kasallikdan qutulish maqsadida Хoja Ahrori Vali ruhiga murojaat qilib, uning
«Volidiya» nomli nasriy asarini o’zbеk tiliga shе’r bilan tarjima qila boshlaydi. Bu
ish jarayoni 10-12 kun davom etadi. Shu orada Bobur kasallikdan ham shifo
topgan. Shunisi diqqatga sazovorki, asarning yaratilish tariхi «Boburnoma»da
batafsil bayon qilingan. Undan ma’lum bo’ladiki, Bobur asarni yaratish jarayonida
uzluksiz ijod qilgan va hattoki, bir kuni ellik ikki baytni qog’ozga tushirgan ekan.
«Volidiya» ikki yuzu qirq uch bayt bo’lib, ilohiyot va odob-aхloq
masalalaridan bahs yuritadi. Asar «hamd», «Rasulluloh na’ti», «Risola nazmining
sabablari», «Risola shuru’i-boshlanishi», Risola хotimasi» bo’limlaridan tashkil
topgan. «Volidiya»dan kuzatilgan asosiy maqsad «uyqulik (g’aflatda qolgan)
ko’ngullarni bеdorlig’»ga еtkazishdan, ya’ni insonni o’zligini tanish orqali Haq
taolo ma’rifatidan ogoh bo’lishga hidoyat qilishdan iborat. Ogohlik, o’zni tanish,
12

Haq ma’rifatini idrok etish insonni har qanday yomon fazilatlardan uzoqlashtiradi,
uni komillik sari boshlaydi:
G’iybatu yolg’onu muziy so’zdin,
Ehtiroz et, yiroq etgil o’zdin.
Har yamon qavlni o’zdin dur et,
Tilingga bir nima mazkur et. ( «Volidiya»)
Хoja Ahror Valining «Volidiya» nasriy risolasidagi ana shu asosiy g’oyani
ilg’ab olgan Bobur ham insonning ma’naviy jihatdan pokiza-barkamol bo’lmog’i
uchun zarur bo’lgan bilimdan хabarsiz qolmasin dеb, asarni forsiydan o’zbеk tiliga
nazm bilan o’girgan. Boburning ezgu maqsadi ana shu g’oyalarni turkiygo’ylar
orasiga ham targ’ib qilish, ularga tushuntirishdan iborat. Shuning uchun tarjima
sodda, tushunarli, ortiqcha badiiy bеzaksiz amalga oshirilgan. Bu asar istiqlolimiz
sharofati bilan Saidbеk Hasanov tomonidan nashr ettirildi.
«Mubayyin». Zahiriddin Muhammad Bobur turli tabiiy va gumanitar ilmlar
bilan bir qatorda, islomshunoslik sohasida ham katta ishlarni amalga oshirdi.
Ulardan biri «Volidiya»ning tarjimasi bo’lsa, ikkinchisi «Mubayyin» asaridir.
Bobur 1520-1521 yilda o’g’illari Humoyun va Komron mirzolarga
bag’ishlab, ilohiyot va islom huquqshunosligi-fiqhidan bahs yurituvchi
«Mubayyin» masnaviysini yaratdi. Bu asar «Fiqhi Boburiy» yoki «Fiqhi
mubayyin» nomlari bilan ham yuritiladi.
«Mubayyin» Boburning «din ishig’a ko’p ehtirom kеrak»,-dеgan
aqidasining mahsuli bo’lib, u «E’tiqodiya», «Kitob us-salot», «Kitob uz-zakot»,
«Kitob us-savm» va «Kitob ul-haj» dеb ataladigan bo’lim - kitoblardan iborat. Bu
bo’lim-kitoblarda islom dinining ruknlari-iymon, namoz, zakot, ro’za, haj haqida
so’z yuritiladi; ularning qonun-qoidalari, bajarish usul va tartiblari sodda tarzda
bayon qilinadi. Bular, bir tomondan, o’g’illari Humoyun va Komron mirzolar
bilishi uchun yozilgan bo’lsa, ikkinchi tomondan esa kеlajak avlodni ham ulardan
хabardor qilish maqsadida yozilgan. Boburning kitobni yaratishdan asosiy maqsadi
ham iymonli-e’tiqodli, insof va diyonatli, adolatli kishilarni tarbiyalashda o’z
13

hissasini qo’shishdan iboratdir. Bu esa barcha davrlar, jumladan, bizning
davrimizdagi yosh avlodni komil inson bo’lish ruhida tarbiyalashga хizmat
qiladigan ezgu niyatdir.
«Mubayyin» istiqlol sharofati bilan Saidbеk va Hamidbеk Hasanlar
tomonidan birinchi marta to’liq nashr ettirildi.
Shunday qilib, Zahiriddin Muhammad Boburning manzum asarlari o’zining
janriy rang-barangligi, mavzu doirasining kеngligi va badiiy mahoratning
namoyon etilgani bilan o’zbеk shе’riyati tariхida o’ziga хos mavqеga ega.
1.2.Zahriddin Muxammad Bobur pedagogik g’oyalari
Bobur ota tomonidan Аmir Temurning, ona tomonidan Chingizxonning
avlodidir. Uning tomirida Markaziy Osiyodagi ikki buyuk fotihning qoni oqqan.
Zahriddin Muhammad Bobur 1483 yilda otasi Mirzo Umar Shayx
hukmronlik qilgan Ôarg onada tug ilgan. 11 yoshida otadan yetim qolgan. Uʼ ʼ
“Boburnoma” kitobining ilk satrlarida shunday yozgan: “... sarvari koinotning
shafoati bilan va chahoriyori bosa-folarning himmati bilan seshanba kuni ramazon
oyining boshida tarix sekkiz yuz to qson to qquzda, ya ni 1494 yil iyunida
ʼ ʼ ʼ
Ôarg ona viloyatida o n ikki yoshda podshoh bo ldim”.
ʼ ʼ ʼ
Bobur yoshlik chog laridanoq juda ko p mushkullik va qiyinchi-liklarni
ʼ ʼ
boshidan kechirishga majbur bo lgan. O zining bobo meros mulki hisoblanmish
ʼ ʼ
Samarqandni ikki marta zabt etgan va ikki martasida ham qo ldan bergan. Nihoyat,
ʼ
u yigirma bir yoshida ota yurtini tark etib, Xindikush osha Qobulni ishg ol qilgan.
ʼ
1511 yilda Bobur Samarqandni qaytarib olishga yana bir bor uringan. Bu gal
g alaba nash asini surgan bo lsa ham, kelgusi yil-dayoq Samarqandni qo lidan
ʼ ʼ ʼ ʼ
chiqargan. Shu tariqa Bobur Samarqand-ni uch karra zabt etib, uch karra boy
bergan.
Bobur Xindistonda yirik davlat tuzgan va o zi podshoh bo lib, Jamna
ʼ ʼ
Yamuna daryosi bo yidagi Аgra shahrida poytaxt qurgan.
ʼ
14

Bobur 1530 yil kuzida qattiq xastalanib, podsholikni katta o g liʼ ʼ
Xumoyunga topshirgan va 26 dekabrda o z qarorgohida vafot etgan.
ʼ
Bobur ajoyib sarkardaligi bilan birga ma rifatparvar shoh va nozik didli
ʼ
shoir ham bo lgan. U o z asarlarida go zallikni kuylagan, insonlarni yaxshilik
ʼ ʼ ʼ
qilishga, hunar, ilm-fanni o rganishga da vat etgan.
ʼ ʼ
Bobur asarlarining mavzuchi rang-barang bo lib, ularda insonning ma naviy
ʼ ʼ
qiyofasi, ilm-fanning foydasi, muhabbat, yaxshilik va yomonlik tasvirlangan. U
yaratgan “Xatti Bobruiy” asari arab yozuvini osonlashtirishga qaratilgan. Bobur
arab harf-larining osti va ustiga qo yiladigan diakritik belgilar zol-zabar o rniga
ʼ ʼ
harflar kiritishni taklif qilgan. Buyuk adib xalqni osonroq savodli qilish yo lini
ʼ
izlab yaratgan mazkur alifbo amalga oshmadi. Chunki uni islomga shak kelitrish
bilan barobar deb hisoblandi.
Bobur Xindistonda madaniyat va ma rifat o rnatdi. U juda erta hayotdan
ʼ ʼ
ko z yumgan bo lsa-da o zining ishlari bilan “Bobur-noma” deb atalgan asari bilan
ʼ ʼ ʼ
tarixda unutilmas nom qozondi.
“Boburnoma” asosan Xindistonda Boburiylar saltanatini barpo etgan shoh
Boburning tarjimai holi bo lib, unda muallif oddiy va jonli til bilan o zining yoo l
ʼ ʼ ʼ
qo ygan xatolarini, qozon-gan g alabalarini, yuksak orzu-umidlarini, tushkunlik
ʼ ʼ
holatlarini hikoya qilgan. Аsar Аvliyo Аvgustino va Russoning kashfiyotlari,
Gibbon va Nüyutonning yodnomalari qatoridan o rin olgan. Mazkur kitob umri
ʼ
davomida ko pdan-ko p yuksalishlar va tanazzullarni boshidan kechirgan
ʼ ʼ
insonning ibratli tarixidirki, uning yuksalishlari qanchalik sarbaland bo lsa,
ʼ
tanazzullari shunchalik tubsizdir.
Farzanddagi baxt-saodat keltiruvchi bosh fazilat iymonidir, deb bunday
yozgan edi:
Bobur, avvalig’a farz qil ta’rif
Kim, bor insonga avval ul taklif.
Budir – iymon men aytayin, eshiting,
Harna der – men, ani ko’ngulga biting...
15

Bobur qirq yetti yilu o n oy umr ko rgan bo lsa, “Boburnoma” uningʼ ʼ ʼ
hayotidan atigi o n sakkiz yilini qamragan. Kitob Bobur-ning o z qo li bilan turkiy
ʼ ʼ ʼ
tilda yozilgan. Unda Bobur ijodiyotida ta lim-tarbiya, odob-axloq masalalari keng
ʼ
o rin olgan. Bir asarida:
ʼ
Xulqingni rost qilg il har sorig aki borsang,
ʼ ʼ
Аxsanta der bari el gar yaxshi ot chiqarsang,-
deb yozgan Boburning o zi umr bo yi ana shu gapiga rioya qilgan. Ko p
ʼ ʼ ʼ
g azallarida axloqning barcha normalariga rioya qilish kerakligini va shundagina
ʼ
kishi el hurmatiga, katta baxtga sazovor bo lishini uqtirgan. Insonlarga hurmatni,
ʼ
mehr-oqibat va boshqa ezgu fazi-latlarni doimo ulug lagan. Quyidagi ruboiy
ʼ
Boburning kamtarli-gidan, fikr-mulohazaliligidan dalolat beradi:
Ey, yel, borib ahbobqa nomimni degil,
Xar kim meni bilsa, bu kalomimni degil.
Mendin demagil, gar unutilgan bo lsam,
ʼ
Xar kimki meni so rsa, salomimni degil.
ʼ
Bobur she rlarida haqiqiy, barkamol inson timsoli madh etiladi, ulug lanadi.
ʼ ʼ
Eng avvalo, insonning qadr-qimmatini yuqori tutish, amal va davlatga erishib
g ururlanmaslik, kamtarin-lik kabi xislatlar targ ib etiladi. Bobur ta lim-tarbiya
ʼ ʼ ʼ
haqida g oyalarini o zining “Boburnoma”, “Mubayyan”, “Risolai volidiya” kabi
ʼ ʼ
asarlarida bayon etgan.
Bobur inson kamolotining birinchi ostonasi oila ekanligi-ni uqtirib, u
jarayon nihoyatda qiyin va murakkabligini his etgan edi. Bolalarning axloq-odob
qoidalarini o rganishi ko p jihatdan atrofdagi shaxslarga bog liqligini yaxshi bilgan
ʼ ʼ ʼ
Bobur o z farzand-larini tarbiyalashda tadbirkor, bilimdon odamlar bilan maslahat-
ʼ
lashib, tajribali fozil va tarbiya ko rgan kishilar bilan kengashib ish tutgan. U
ʼ
o zining “E tiqodiyya” asarida bolalarni yoshlikdan boshlab e tiqodli, imonli qilib
ʼ ʼ ʼ
tarbiyalash masalala-riga e tibor bergan. Ôarzanddagi baxt-saodat keltiruvchi bosh
ʼ
fazilat iymonidir, deb bunday yozgan edi:
Bobur, avvalig a farz qil ta rif
ʼ ʼ
16

Kim, bor insonga avval ul taklif.
Shudir – iymon men aytayin, eshiting,
Xarna der – men, ani ko ngulga biting... ʼ
U farzand tarbiyasida qo llanishi lozim bo lgan usullar deb:
ʼ ʼ
1. Ota-onani farmoni farzand uchun vojibligi.
2.Barcha insonlarga yaqinligini o rgatish.
ʼ
3.Xar bir paytda o zingizni ibrat aylab ko rsatish.
ʼ ʼ
Mustaqillik, qat iylik va uddaburonlik uchun bolaga doimiy talablarni
ʼ
qo yish va uning ijrosini kuzatish. Uning bu ish uslubini o g li Xumoyunga qilgan
ʼ ʼ ʼ
nasihatidan ko rsa bo ladi. U o g li Xumoyunga doimo aql-zakovat va bilimga
ʼ ʼ ʼ ʼ
tayanib harakat qilish kerakligini ta kidlagan: “... Yana ulug ish ustiga borasen,
ʼ ʼ
ish ko rgan, ray va tadbirliq beklar bila kengashib, alarning so zi bila amal
ʼ ʼ
qilgaysen. Аgar meni rizomni tilarsen, xilvatnishi-liqni va el bila kam ixtilotliqni
bartaraf qilg il. Kunda ikki navbat iningni va beklarni ixtiyorig a qo ymay
ʼ ʼ ʼ
qoshinga chorlab, maslahat bo lsa kengashib, bu davlat xalqlarining ittifoqi bilan
ʼ
har so z unga qaror bergaysen”.
ʼ
Bobur farzandi Xumoyunning kamchiliklarini ko rgan zahoti ularni tuzatish
ʼ
uchun ogohlantirgan. Unga yozgan maktubida: “Xatingni xud tashvish birla o qusa
ʼ
bo ladur, vale asru mug laqtur. Nasri muammo hech kishi ko rgan emas... Shundin
ʼ ʼ ʼ
nari betakalluf va ravshan va pok alfoz bila biti, ham senga tashvish ozroq bo lur
ʼ
va ham o qug onga”, - deb ta kidlagan.
ʼ ʼ ʼ
Bobur she rlarida inson kamoloti uchun ilmning naqadar zarurligi qayta-
ʼ
qayta uqtirilgan:
Kim yor anga ilm tolibi ilm kerak,
O rgangali ilm tolibi ilm kerak.
ʼ
Men tolibu ilmu tolibi ilm yo q,
ʼ
Men bor men ilm tolib ilm kerak.
17

Bobur ilm toliblari “hamisha yuksak fazilatlarga ega bo lishi lozim” debʼ
hisoblagan, ularning kamtar, sofdil, xalqni hurmatlaydigan fazilatlarga ega
bo lishini istagan:
ʼ
Shori elga yaxshilik qilgilki, mundin yaxshi yo q,
ʼ
Kim degaylar dahr aro qoldi falondin yaxshiliq.
Shoburning ta lim-tarbiyaviy qarashlaridagi bosh masala vatanga cheksiz
ʼ
muhabbatdir. Uning shu mavzudiga she rlari kitob-xonni ona-Vatanni sevishga,
ʼ
unga fidoyi, sodiq bo lishga, o z xalqiga xizmat qilishga chorlaydi, o quvchining
ʼ ʼ ʼ
qalbida yuksak insonparvarlik tuyg ularini uyg otadi:
ʼ ʼ
Tole yo q jonimg a balolig bo ldi,
ʼ ʼ ʼ ʼ
Xar ishniki qildim xatolig bo ldi.
ʼ ʼ
O z yerni qo yub hind sori yuzlandim.
ʼ ʼ
¡rab, netayin, ne yuzi qarolig bo ldi.
ʼ ʼ
Ko pdin berikim yoru diyorim yo qtur,
ʼ ʼ
Bir lahzau bir nafas qarorim yo qtur.
ʼ
Keldim bu sari o z ixtiyorim birla
ʼ
Lek borurimda ixtiyorim yo qdur.
ʼ
Bobur ta lim-tarbiyaga doir g oyalarini o z boshidan kechirgan, ko rgan va
ʼ ʼ ʼ ʼ
bilgan voqealardan xulosalaydi. U o z zamonasidagi badxulq, bemehr uqubatsiz
ʼ
insonlarga qarata shunday yozgan edi:
Qolmadi hurmat ahli olamda,
Olamu olam ahlidin bu ilik.
Bobur ikki podshohligidin,
Yaxshiroq bu zaminda bir beklik.
Bobur hamma vaqt ijobiy insoniy fazilatlarni yuksak qo yadi. Lekin shu
ʼ
insonlarga xalaqit beruvchi salbiy sifatlarni u o zining masnaviy va ruboiylarida
ʼ
tanqid qiladi:
Davlatqa yetib mehnat elin unutma,
Shu besh kun uchun o zingni asru tutma...
ʼ
18

Beqayd menu xarobi sim ermasen...
Xam mol yig ishtirur laim ermasmen. ʼ
Bobur ruboiylarida nafs xohishlariga berilmaslikka unday-di. Chunki nafs
insonni yomon yo llarga olib kiradi. O z nafsini tiya olishi, aqlga asoslanib rejali
ʼ ʼ
ish olib borish zarurligini ta kidlaydi:
ʼ
Nafsing kasbidur havoyu havas,
Ruh oldidadir bular yaramas.
Nafs dushman durur, yaqin bilgil,
Do stim bu so zni chin bilgil.
ʼ ʼ
Bobur yosh avlodni to g rilik, mehribonlik, vafodorlik, ezgu-lik hamda
ʼ ʼ
yaxshi kishi yaxshilik ko radi, yomon kishi yomonlik ko radi qoidasiga asoslanib
ʼ ʼ
shunday yozgan edi:
Xar kimki vafo qilsa, vafo topqusidir,
Xar kimki jafo qilsa, jafo topqusidir.
Yaxshi kishi ko rmagay yomonlig hargiz,
ʼ ʼ
Xar kimki yomon bo lsa, jazo topqusidir.
ʼ
Bobur tabiatdagi mo jiza va go zallikning shaydosi edi. Bobur o z vatanini
ʼʼ ʼ ʼ
chuqur bilganligi sababli handasa ilmiga juda katta yangiliklar kiritdi. U yonlab
hayvonlarni o rganib foyda-ziyonni, inson parvarishiga muhtojligini alohida
ʼ
uqtirdi hamda ularni tavsiflab berdi. Quruqlikdagi hayvonlar, suv va suv
yoqalarida yashaydigan qushlar, suv hayvonlari, hatto daraxtlar, mevalar va
gullarni tabiatshunoslarga xos ilmiy asoslab bergan.
Bobur o zining buyuk asar “Boburnoma”da Vatanning tabiati va iqlimini
ʼ
chuqur bilganligini namoyish etgan.
19

II BOB. ZAHRIDDIN MUHAMMAD BOBUR MEROSIDAN
AXLOQIY TARBIYA JARAYONIDA FOYDALANISHNING MAZMUNI,
SHAKL VA METODLARI
2.1.Dars jarayonida boshlang’ich sinf o’quvchilarida Zahriddin Muhammad
Bobur merosidan axloqiy tarbiya jarayonida foydalanish
Qadimiy Movarounnahr va undagi xalqlar xayoti haqida jonli guvohlik
beruvchi asarlar orasida “ Boburnoma “ alohida ajralib turadi. Ajoyib lirik shoir,
o’zbek adibi Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan yaratilgan bu asar ijtimoiy –
tarixiy, ilmiy – tabiiy va adabiy- lingvistik ma’lumotlar xazinasidir. Unda 1494-
yildan 1530-yilgacha O’rta Osiyo, Afg’oniston va Hindistonda kechgan voqealar
bayon etilgan. Bobur tarixiy faktlarni Shunchaki qayd etish , jangu jadallar,
yurishlar haqida xronologik axborot berish bilangina kifoyalanmay, voqealarni
jonli tilda qiziqarli hikoya qilad, manzara chizadi, tabiatni, etnografik xolatlarni
tasvirlaydi, davrni, uning xususiyatlarini gavdalantiradi. Shu sababdan asar faqat
ilmiy – tarixiy ahamiyati bilaan emas, balki o’zbek badiiy nasrining yorqin
namunalaridan biri sifatida ham biz uchun qimmatlidur. Shoir o’z xotiralarini
badiiy naql uslubda sodda va ravon bayon etadi. O’nlab tarixiy shaxslarning aniq
xarakterini yaratadi. Tabiat manzaralarini suratini chizadi, kitobni har xil syujetlar,
ishqiy sarguzashtlar, she’riy parchalar bilan bezaydi. Tilga olingan shaxslarning
portreti kiyinishini, tashqi ko’rinishini, fe’l atvorini, odatlari, o’tmishi, avlod-
ajdodi, birma bir ta’rif etiladi.
Asardagi markaziy obraz Boburning o’zi, albatta. Uning his tuyg’ulariga
boy qalbi ko’z oldimizda yorqin jonlanadi. Ingliz tarixchisi Elfiniston “
Boburnoma “ va uning muallifi haqida: “ Uning shaxsiy his – tuyg’ulari har
qanday mubolag’adan yoki pardalashdan xoli, uslubi oddiy na mardona, shu bilan
birga jonli va ifodali. O’z zamondoshlari biografiyasini, ularning qiyofalari, urf-
odati, intilishlari, qiziqish va qiliqlarini ko’zguda aks etgandek ravshan tasvirlaydi.
Bu jihatdan “ Boburnoma “ O’rta O’siyodagi yagona chinakam tarixiy tasvir
namunasidir ” deb yozadi. Bobur O’rta Osiyo, Xuroson va Hindiston geografiyasi,
20

hayvonot hamda nabodot olami to’g’risida boy ma’lumot bergan. Xususan,
“Boburnoma”da hindlarning etnografiysi, ilmu fani, san’at va madaniyati haqida
va Afrika yozuvchilarining Toshkent konferensiyasida ( 1958-yil ) qimmatli faktlar
bor. Taniqli hind hind shoiri Mulk Roj Anand Osiyo so’zlagan nutqida: “ Bu kitob
siz bilan bizning merosimizdir. O’zbekistondagi singari bizda ham “ Boburnoma “
g’oyat qadrlanadi.” Degani bejis emas edi. Davrning juda ko’p xususiyatlarini
qamrab olishi, qomusiy xarakteri va o’zbek adabiy tilining beqiyos boy
imkoniyatlarini namoyish etishi bilan “ Boburnoma “ Alisher Navoiyning “
Xamsa” siga qiyos qilgudek madaniy obida hisoblanadi.
Asarning tez orada shuhrat qozonib, XVI asrning o’zidayoq bir necha marta
fors tiliga tarjima etilishi ham fikrimizning isbotidir. “ Boburnoma “ fors tiliga
birinchi marta 1589-yili shoirning nevarasi Shoh Akbar saroyida xizmatda bo’lgan
Abdurahimxon ibn Bayramxon Xoni Xonon tomonidan tarjima qilindi. Tarjima
ko’p nusxada ko’chirilib, “ Voqeati Boburiy“, “ Tarixi Boburshohiy “ nomlari
ostida Sharq mamlakatlariga keng yoyildi. Abdurahimxon tarjimada Boburning
o’ziga xos bayon tarzini bera olgan, asar fors adabiyoti va tarixchiligida ulkan
yangilik sifatida qabul qilingan.
Qamrab olingan tarixiy voqealarning ro’yi-rost ko’rsatilishi, ilmiy faktlarga
boyligi bilangina emas, balki ravon uslubi, sodda va jozibadorligi bilan ham Bobur
asari o’zidan keyin yaratilgan tarixiy memuarlarga kuchli ta’sir ko’rsatadi.
Chunonchi, Gulbadanbegimning “ Humoyunnoma “ va Nizomiddin Hiraviyning “
Tabaqoti Akbarshoxiy “ kabi kitoblarida buni yaqqol his etish mumkin. Shuni
yatish kerakki, XVI asrdan boshlab o’zbek adabiyotining yana boshqa namunalari
ham fors tiliga tarjima qilindi. Sharqning ilg’or ziyolilari turkiyda ( eski o’zbek
tilida ) yaratilgan adabiyotning katta nufuzga ega ekanligini ko’rib ilm ahlini bu
tilni o’rganishga da’vat eta boshlaydilar. Navoiy va Boburning ajoyib asarlarni
tarjima qilib, forsiydonlarni baxramand etishni muhim vazifa deb biladilar.
Chunonchi, “ Majolis un-nafoyis “ni 1521-yilda Forschaga o’girgan Sulton
Muhammad Faxriy Xirotiy yozadi: “ Ba’zi e’tiborli va xurmatli kishilar turkey
iborasi (tili)dan behabar bo’lganlari sababli bu go’zal so’zlarning mavjidan va bu
21

san’atlar dengizining duru gavharlaridan bebahradirlar. Bu taassufli axvol edi va
shuning uchun turk go’zali kabi parda ichida qolgan bu dilafro’zning yuzidan
pardani ko’tarishni va mo’jizali xayolot yaratgan bu zebo suratni fazilat va kamol
ahliga pardasiz ko’rsatishni niyat etdim.” “ Boburnima “ qo’lyozmalarining
chiroyli rasmlar bilan bezatilishi ham tarjimaning shuhrat qozonishiga sabab
bo’lgan.
Uning saroyida 104nafar rassom doimiy ish olib brogan. Tarjimon
Abdurahimxonning o’zi ham rasm chizish bilan shug’ullangan . Akbar saroyida
o’nlab kitoblarga rasmlar chizilgan . “ Boburnoma” ning forsiy nushalariga
ishlangan miniaturalar Sharq rassomlik san’atining ajoyib namunalari hisoblanadi.
Ingliz sharqshunosi L. King bergan ma’lumotiga qaraganda, “ Boburnoma” o’z
asarida yana ikki marta Muhammadquli va Zayniddin Xavofiy tomonidan fors
tiliga tarjima qilingan. Biroq bu tarjima qo’lyozmalarining qqyerda saqlanishini
olim aytmaydi. Abdurahimxon tarjimasi Britaniya muzeyida va Maskvadagi Sharq
qo’lyozmalari fondida saqlanadi. Fotonusxasi Alisher Navoiy nomidagi Adabiyot
muzeyimiada ham bor. G’arb olimlari
“ Boburnoma “ bilan dastlab ana shu forsiy nusxalar orqali tanishadilar.
Yevropa sharqshunoslari orasida Vitsen birinchi marta “Boburnoma “ bilan
qiziqib, undan ayrim qismlari golland tiliga tarjima qiladi. ( 1705-yil ).
XIX asr boshlariga kelib, asar butun Yevropa ilm ahliga ma’lum bo’lgan.
Bobur merosining jahoniy shuxratida, ayniqsa, ingliz sharqshunoslarining xizmati
ulkandir. Ular “ Boburnoma “ ni tarjima qilish va nashr etishdagina emas, balki
tadqiq va targ’ib etish borasida ham birinchilikni egallaydilar. 1816-yilning 12-
aprelida Uilyam Erskin Bo’mbaydan turib, Londindagi nozirlarga yozgan xatida
tugabmas ganjina topib olganlik xursandligini bildiradi va “ Boburnoma “ ni
tarjima qilayotganidan xabar beradi. U. Erskinning J. Layden bilan hamkorlikdagi
tarjimasi 1826-yilda bosilib chiqdi. Tarjimonlar asarning o’zbekcha va forscha
nusxalarini asos qilib oldilar. U. Erskin kitobga kattagina muqaddima yozib berdi.
Bobur va uning asarlarini ingliz kitoblariga tanisgtiradi : “ Biz Osiyodagi
22

hukmdorlar ichida Bobur singari genial va talantli kishilarni kamdan kam
uchratamiz.
Aqlining aktiv faoliyati, xushchaxchaq va sovuqqonligi, bevafo taqdirining
nayranglariga qaramay, ruhining tetikligi, podsholar orasida juda kam uchraydigan
sahiyligi, mardligi, istedodligi, fanga, san’atga muhabbat va ular bilan faol
shug’ullanishi jihatdan Osiyo podsholari orasida Boburga teng keladigani yo’q.” J.
Layden va U. Erskin tarjimasi 1921-yili Oksford unversiteti nasgriyoti tomonidan
ko’p jildli qilib, ikkinchi marta chop etildi. Bu nashrda Dublin unversitetining
professori L. Kivt so’zboshi yozib, “ Boburnoma “ nashrlari, uning jahon
qo’lyozma fondlaridagi nushalari, tarjimalari haqida ma’lumot beradi, inglizcha
variantni qayta taxrirdan chiqaradi. Birinchi jildning yarmini tashkil etadigan ilmiy
ocherkida u Movarounnahr va Xuroson tarixi, geografiyasi, Bobur tilga olgan
Samarqand, Andijon, O’ratepa, Kobul va boshqa shaharlarning hozirgi ahvolini
keng yoritgan. Mazkur nashrning yana bir fazilati shundaki, tarjimaning ilmiy
aniqligini ta’minlash uchun xoshiyalarda ko’p miqdorda izoh va sharxlar berilgan,
kitobdagi she’rlarning kimga taaluqli ekanligi va qaysi tilda yozilgani ham
ko’rsatilgan. Ingliz sharqshunoslaridan A. Beverij xonim1902-yili “ Boburnoma “
ning Xaydarobotd nusxasini faksimile xolida chop ettiradi. ( U 1971-yili Londonda
qayta nashr etildi.)
Mazkur nashr asarning yana kengroq ommalashuviga sabab bo’ldi. Asarning
M. Sale bajargan ruscha tarjimasi hamda 1960-yili P. Shamsiyev va S. Mirzayev
tayyorlagan o’zbekcha nashri ana shu A. Beverij xonim nashriga asoslangan. “
Boburnoma “ P. M. Kaldekot tomonidan ingliz tiliga qisqartirib tarjima qilindi. XX
asr oxirlarida F. J. Talbot ham asarni tarjima qilib, suratlar bilan nashr ettiradi.
Shuningdek, Bobur asarlarining Turkiyada tarqalishiga atoqli olim Rashot Raxmon
Oratning xizmati katta. Ingliz tilida Bobur hatyoti va ijodini o’rganishga talay
maxsus monografiyalar yaratildi. Len Poolning “ Bobur “ ( Oksford 1899-yil ) va
Xarold Lembning “ Bobur yo’lbars “ ( Nyu-York 1961-yil ) nomli kitoblari shular
jumlasidandir. Ayniqsa, keying kitob qiziqarli adabiy tarixiy ocherk uslubida
yozilgan. Buni kitobning ichki bo’limlariga qo’yilgan “ Vodiydagi voqealar ‘, “
23

Samarqanddan quvilish “, “ Qobuldagi saltanat “, “ Hirotda xiyofat “, “ Bobur va
uning eli “, “ Hindiston sari yurish “, “ Panipat va Kanvand “, “ Buyuk mo’g’ullar
imperiyasi “, kabi sarlavhalardaan ham bilish mumkin. X. Lemb Boburning adabiy
merosidan ilmiy ma’lumot sifatida keng foydalangan, ko’proq “ Boburnoma ” ga
murojat etib, undan talay parchalar tarjimasini ham keltirgan. Bundan tashqari, u
Mirzo Bobur yurgan yo’llarning ot vatuyada kezib chiqqan.
Shu tariqa, bu asar amalda Bobur haqidagi tarixiy roman ko’rinishini olgan
edi. Sharq xalqlari tarixi bilan shug’ullangan yana boshqa ingliz va amerikalik
olimlar Boburning shaxsiy qobiliyati va faoliyatiga yuqori baho berib, uni qadimgi
Rim sarkardasi Yuliy Sezar bilan qiyoslaydilar. “ Boburnoma “ 1828-yili A.
Kayzer tomonidan nemis tiliga qisqartirib va 1871-yili P. Kurtyl tomonidan
fransuz tiliga to’la xolda tarjima qilingan. Zamondoshimiz atoqli sharqshunos olim
J. L. Boite Grammon “ Boburnoma ” ning fransuz tilidagi yangi tarjimasini
yaratdi. U bir necha bor yurtimizga kelib, o’zbek xalqining turmush tarzi, tarixi
bilan yaqindan tanishdi. Grammon, shuningdek Gulbadanbegimning “ Temur
tuzuklari “ va “ Xumoyunnoma “ asarlarini ham fransuz tiliga tarjima qilgan. 1912-
yilda Tog’aymurod Qorluq Xatloniy uni yana bir marta fors tiliga tarjima qildi. Bu
tarjima qo’lyozmasi O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayhon
Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qo’lyozmalar fondida saqlanmoqda.
1944-1946-yillarda esa asar usmonli turk tiliga tarjima qilinib, Anqarada
ikki jildda bosilgan. Rossiyada “ Boburnoma “ ancha ilgari paydo bo’lgan edi.
Sharqshunos N. Ilminskiy 1857-yili asarni asl xolid Qozon shahrida chop etilgan.
XIX asr oxirlarida “ Boburnoma “dan ayrim qismlar I. Pantusov, S. Polyakov, V.
Vyatkin tarjimasida rus kitobxonlariga qisman taqdim etilgan bo’lsada, yaxlit
ruscha tarjimasi amalga oshirilmagan edi. Bu sharafli va xayrli ish mohir tarjimon
va olim M. Sale tomonidan bajarildi va asar 1958-yili Toshkentda bosmadan
chiqarildi. M. Sale tarjima ustida o’n yildan ko’proq vaqtmehnat qildi, asar tilini
chuqur o’rgandi. Behad ko’p atamalar, ibora va nomlar transkripsiyasini berish,
shuningdek, Bobur qalamining “mardona uslubini “ saqlashga muvaffaq bo’ldi.
Shunga qaramay, M. Sale tarjimasida xamon talay noaniqliklar mavjud. “
24

Boburnoma ”dagi bir qancha nomlar noto’g’ri berilgan. Chunonchi, Axmad Mirzo
sevgilisi Qutluqbegim “ Katak begim “ bo’lib ketgan, “ bukalamun “, “ mucha “
kabi ba’zi so’z va iboralar tarjimasiz va izoxsiz keltirilgani sababli rus kitobxoniga
tushunarsiz bo’lib qolgan. She’riy parchalar nasriy tarjimada berilib, ularning qaysi
tilda yozilgani ham ko’rsatilmagan. Tarjima va nashlardagi nuqsonlarning
aksariyati asarning ilmiy tanqidiy matniga ehtiyoj borligidan kelib chiqqan. “
boburnoma “ ning mavjud nashrlari, hatto o’zbekcha nashri ham, asar haqida to’la
tasavvur berolmaydi. Negaki, ruscha nashrda ham, eng so’nggi o’zbekcha nashrda
ham 1509-yildan 1518-yilgacha va 1524-yilgacha bo’lgan voqealar bayoni yo’q.
Shunga o’xshash talay noaniqliklarni bartaraf etish uchun “ Boburnoma
”ning eng e’tiborli qo’lyozma nusxalarini chog’ishtirib, uning ilmiy matnini
tayyorlash zarur edi. Va nihoyat, bu ishni yaponiyalik boburshunos olimlar amalga
oshirdilar. Asarning tanqidiy matni yaratilib, nashr etildi. Ko’rinib turinibdiki,
Mirzo Boburning hayoti va ijodi turli mamlakatlarda o’rganilmoqda va xalqaro
ilmiy hamkorlik vositasiga aylanib, bormoqda. Bu ham o’zbek xalqining ulug’
istedodi, iftixoridan nishonadir.
Har bir xalqning tarixiy, madaniy milliy qiyofasini aniq belgilovchi ulug’
shohlari, buyuk olimlari, yirik adib va shoirlari bo’ladi. Insoniyatning adabiyotga
mansub ana shunday buyuk farzandlari safida Zahiriddin Muhammad Bobur ham
o’z o’rniga ega. Kishilik tarixida Boburchalik shaxsiy imkon, iqtidor va fazilatlari
beqiyos kishilar juda kam uchraydi. Bobur buyuk podshoh, mumtoz shoir,
nazariyotchi adabiyotshunos, faqih, tilshunos, san’atshunos, etnograf hayvonot va
nabotot olamining bilimdoni sifatida ko’pqirrali faoliyat va ijod sohibi edi. Birgina
“ Boburnoma ” uning yigirmadan ortiq sohalariga qiziqqanligiga yaqqol misoldir.
Shoh Bobur, birinchi navbatda, shoh, boburiylar sulolasining asoschisi. Balki,
boburiylar jahon tarixida eng uzoq yillar (332 ) hukmronlik qilgan sulola bo’lib
chiqar…
U podshoh sifatida lasgkar tortib shohlarga xos mag’lubiyatlarning achchiq
alamlariyu zafarlarning ulug’vor nasgidalarini surishni ko’p marotaba o’z boshidan
kechirdi. Otasi singari ulug’ himmatli va oily maqsadli shaxs bo’lganligidan
25

Farg’ona viloyatini kichik joy deb hisoblab, Samarqandga intilti. U yerda
Shayboniyxondan yengilib, Qobulga keldi va keyin Hindistondek bepayon yirik
mamlakat hukmdoriga aylandi. Buyuk shoh Bobur Hindistonda temuriylarga xos
ulug’ bunyodkorlik an’analarini davom ettirdi: muhtasham qasrlar tiklash, ariq
kanallar qazish , bog’- rog’lar bunyod etish, adabiyot, ilm-fan rivojiga homiylik
qilish, elni adolat bilan boshqarish singari fazilatlar keyinchalik Hindistonning
buyuk farzandlari tomonidan chinakam ijobiy baholandi.
Hindistonning donishmand farzandi, buyuk davlat arbobi Javoharla’l Neru
o’zining “ Hindistonning ochilishi “ va “ Jahon tarixiga bir nazar “ asarida
Zahiriddin Muhammad Bobur haqida samimiyatga to’liq ushbu fikrlarni izhor
etgan: “ Bobur – dilbar shaxs. Uyg’onish davri hukmdorining haqiqiy namunasidir.
U mard va tadbirkor odam bo’lgan. Bobur o’ta madaniyatli va jozibali insonlar
orasida eng yetuk insonlardan biri edi. U mansabparastlik kabi cheklanishdan va
mutaassiblikdan yiroq edi… Bobur san’at va ayniqsa, adabiyotni sevardi.”
Bugun Hindistonning Panipat shahriga borgan kishi Zahiriddin Muhammad
Boburning Sulton Ibrohim Lo’diy bilan bo’lgan tarixiy muzaffarona jang
manzaralarini shaharning ochiq osmoni ostidagi muzeyda ko’rarkan, ulug’ hind
xalqining Boburga nisbatan hurmat-ehtiromi kuchliligiga amin bo’ladi. Yoki
Bangladesh poytaxti Dakka shahrini kezgan kishi “ La’lbog’qal’a “ tarixiy
muzeyga kirib Bobur va Boburiylarga bag’ishlangan xonalarni, kezarkan, Bobur va
uning vorislariga tegishli, kiyimlar uy -ro’zg’or buyumlari, xarbiy qurol-
aslahalari, Usdot Aliquli qo’ygan toshotar to’plar, miltiqlar- tufaklar, sovut, qilich-
qalqonlar, dubulg’a, ot kiyimlarini ( ot va qilich zarbasidan himoya qiluvchi
yopinchiqlar ), usha davr kishilari o’z zamonlari libosida tomosha qilgan kishi
Hindiston va Bangladesh xalqlarining Bobur va Boburiylarga bo’lgan hurmatlarini
yorqin tasavvur eta oladi. Bu moziygohda bo’lgan adib Qamchibek Kenja
“Andijondan Dakkagacha “ nomli safarnomasida hayajonini yashira olmay yozadi:
“ Hindiston va Pokiston shaharlarida ko’p moziygohlarda, jumladan
Haydarabotdagi mashhur Solarjang, Loxurdagi milliy muzeylarda bo’lgan. Lekin
Sharq olimining olis bir chetida faqat va faqat Boburiylar hayoti, ularning
26

podsholik faoliyatiga oid yagona, maxsus muzeyni ko’ramiz, deb sira o’ylamagan
edik “. Hindiston va Bangladeshda Bobur va Boburiylar saltanati shunchalik
qadrlanishidan Bobur va vorislarining podsholiklari bu yurtlarda hayrli chuqur iz
qoldirganligi ma’lum bo’ldi. “ Boburnoma “ ning kitobi Boburning ulug’
podshohlarga xos sakkis shaxsiy fazilatini qayd etgan: “ Va maholdurkim, ul
podshohi
Qobulning yaxshiliklarini aytgan bilan va bitigan bilan tugangay. Lekin
mujammal bukim sekkiz sifati asl aning zotiga mutassil edi: birisi bukim, najhati
baland edi; ikkimchisi, himmati arjumand edi; uchumchisi, viloyat olmog’;
to’rtimchisi, viloyat saxlamog’; beshumchisi, ma’murlug’; oltimchisi, rafohiyat
niyati tengri taolo bandalarig’a; yettimchisi, cherikni ko’ngli qo’lg’a olmoq;
sekkizimchisi, adolat qilmoq “. ( Matn tabdili: “ U qudratli podshohning
yaxshiliklarini aytgan bilan va yozgan bilan tugatish maholdir. Lekin qisqasi buki,
sakkiz asl sifat uning zotiga xos edi: biri bukim – iqboli baland edi; ikkinchisi-
himmati yuksak edi; uchinchisi- viloyat olmoq ; to’rtinchisi – viloyat saqlamoq;
beshinchisi – ma’murlik; oltinchisi – Olloh bandalariga farovonlik niyati;
yettinchisi – lashkar ko’nglini qo’lga olmoq; sakkizinchisi – adolat qilmoq “. )
Buyuk tarixiy siymo sifatida Bobur shaxsi Yevropa va AQSH sharqshunos –
tarixchi olimlari diqqat e’tiborini o’ziga jalb etgan. Ingliz tarixchisi Eduart Holden,
avvalo, Boburni mashhur yuliyb Sezir bilan qiyoslashni lozim topadi: “ Bobur fel
atvoriga ko’ra Sezirga qaraganda sevishga arzigulikdir.
Uning manglayiga yuksak fazilatli inson deb bitib qo’yilgan”. Zahiriddin
Muhammad Boburning bolalik va o’smirlik yillari haqida roman yozgan “
Boburnoma “ ning ingliz tarjimoni Uilyam Erskin Boburni Osiyo podshohlariga
qiyosan shunday baholaydi: “ Saxovati va mardligi, istedodi, ilm- fan san’atga
muhabbati va ular bilan muvaffaqiyatli shug’ullanishi jihatidan Osiyodagi
podsholar orasida Boburga teng keladigan birorta podshoh topilmaydi”.
Havotun va saroyi: Qutlug’ Nigorxonim edi, Yunusxonning ikkinchi qizi,
Sulton Mahmudxon, Sulton Ahmadxonning egachisi edi.
27

Yunusxon Chingisxonning ikkinchi o’g’li Chig’atoyxonning naslidandur.
Yunusxon ibn Vaysxon ibn Sherali O’g’lon ibn Mbn Xizr Xojaxonibn Tug’luq
Temurxon ibn Esan Bug’axon ibn Do’vaxon ibn Baroqxon ibn Esun Tuva ibn
Mutugon ibn Chig’atoyxon ibn Chingizxon.
Chun muncha taqrib bo’ldi, xonlarning ahvolini dag’I ijmol bila zikr
qilaling. Yunusxon va Esan Bug’axon Vaysxonning o’g’lonlari edi. Yunusxon
o’g’lonlari Ofoqxon va Jonboboxon edi. Yunusxonning onasi Turkistonliq qipchoq
beklaridan Temurbek rioyat qilg’on shayx Nuriddinbekning qizi yo nabirasi bo’lur.
Vaysxonning voqeasida mo’g’ul ulusi ikki fariq bo’lur. Bir pora Yunusxon
sari va ko’prog’I Esan Bo’g’axon sari bo’lur. Burunroq Yunusxonning egachisini
Ulug’bek Mirzo Abdulaziz mirzog’a olib edi. Ul munosabat bila Erzan borin
tuman beklaridan edi, xonni uch-to’rt ming uylik mo’g’ul ulusi bila Ulug’bek
Mirzog’a kelturdilarkim, ko’mak olib yana mo’g’ul ulusini olg’aylar, mirzo
muruvvat qilmadi, ba’zisini asir qildi, ba’zilarini birin-sirin viloyatqa pereshon
qildi. Erzan buzug’lig’I mo’g’ul ulusida bir tarix bo’lubtur.
Xonni Iroq sari o’tkazib yubordilar. Borib bir yildan ortuqroq Tabrizda
bo’ldi. Ul mahalda Tabriz podshohi Jahonshoh Boroniy Qoraqo’yluq edi. Andin
Sheroz keldi. Sherozda Shohruh mirzoning ikkinchi o’g’li Ibrohim Sulton mirzo
edi. Besh olti oydan so’ng Ibrohim mirzo o’lub, o’g’li Abdullo mirzo aning yerida
o’lturdi. Abdullo mirzoga xon navkar edi, mulozamat qilur edi. O’n yetti, o’n
sekkiz yil xon Sherozda va ul viloyatlarda bo’ldi.55 Ulug’bek mirzoning va
o’g’ullarining g’avg’osida Esan Bug’axonni yaxshi bosti. Muning fitnasining
daf’ig’a Sulton Abusaid mirzo Yunusxonni bu munosabat bilakim, Abdulaziz
mirzo olg’on egachisi xonimni olib erdi. Iroq va Xurosondin tilab to’ylar qilib,
do’stlar bo’lib, mo’g’il ulusida xon qilib yiborganda, Sag’richi tuman beklari
tamom ul fursatga Eson Bug’axondin yamonlab Mo’g’ulistong’a kelib edilar.
Bularning orasig’a keldi. Ul fursatga Sag’richi beklarning ulugi Sher Hojibek erdi,
aning qizi Esan Davlatbegimni bir oq kigiz ustiga o’lturg’uzib xon ko’tardilar.
Xonning bu Esan Davlatbegimdin uch qizi bo’ldi. Boridin ulug’ Mehr
Nigorxonim edikim, Sulton Abusaid mirzo ulug’ o’g’li Sulton Ahmad mirzig’a
28

qo’lub edi. Mirzodin hech o’g’ul va qiz bo’lmadi. So’gnra fatarotta
Shayboniyxong’a tushub edi. Men Qobulg’a kelganda, Shohbegim bila
Samarqandtin Xurosong’a kelib, Xurosondin Qobulda keldilar. Shayboniyxon
Qandaxarda Nosir mirzoni qabag’onda, men Lamg’onazimati qildim. Xon mirzo
va Shohbegim va Mehr Nigorbegim Badaxshong’a bordilar. Mirzoxonni
Muborakshoh qal’ai Zafarg’a tilagida Abobakr Koshg’irningchopqunig’a yo’liqib,
Shohbegim va Mehr Nigorxonim va jami elning ahli va ayoli asirliqqa tushub, ul
zolim badkirdorning habsida dunyoyi foniyni vido qildilar.Ikkinchi qizi mening
volidam – Qutlig’ Nigorxonim edi. Aksar qazoqliklarda va fatarotlarda mening
bilan bir edilar. Qobulni olg’ondin besh – olti oy so’ngra tarix to’qquz yuz o’n
birda tengri rahmatig’a bordilar.
Uchununchi qiz Xo’b Nigorxonim edi, Muhammad Husayn Ko’ragon
dug’latqa berib edilar. Bir qizi, bir o’g’li
“ Boburnoma” da tarixiy shaxslar talqini ham to’xtalar ekanmiz shu o’rinda
Zahiriddin Muhammad Boburning shoh va shoirligini mulohazamiz.
Zahiriddin Muhammad Boburning “ Boburnoma “asari tarixiy adabiy manba
sifatida yana shunisi bilan e’tiborliki, asarda ko’plab tarixiy shaxslar, adabiyot va
san’at ahllari, din peshvolari, shox va shaxzodalar, beklar, amiru umarolar haqida
ma’lumotlar uchraydi. “ Boburnoma “ da bir necha yuz tarixiy shaxslar, ularning
faoliyati va sarguzashtlari tasvir etiladi. Bular shoxlar, viloyat hokimlari, amir-
amaldorlar, askar boshliqlar, din va namoyondalari, askarlar, ilm-fan, san’at va
adabiyot ahillari, dehqonlar, hunarmandlar, qullar va boshqa ijtimoiy guruhdagi
lavozim va kasbkordagi kishilardir.
Bobur bularning tasvirlanayotgan voqealardagi roliga qarab birlari haqida
keng va batafsil so’zlaydi , ikkinchi birlaari haqida qisqa ma’lumot beradi, boshqa
birlarini biron munosabat bilan tilga oladi yoki eslab o’tadi. U voqealarning
rivojida muhimroq o’rin tutgan Umarshayx Mirzo , Husayn Bayqoro, Sulton
Ahmad Mirzo, Xisravshoh kabi tarixiy shaxslarning faoliyati va sarguzashtlarini
bayon etish bilan birga, ularning shakl-shamoili, nasl-nasabi, ma’naviy qiyofasi,
hislati, xulq - atvori, kishilarga munosabati, madaniy saviyasi va boshqa jihatlarni
29

ham tasvirlaydi. “Boburnoma “ da ilm-fan, san’at va adabiyot ahillariga katta o’rin
berilgan. Bobur Navoiy, Jomiy, Binoiy, Muhammad Solih, Hiloliy, Sayfi Buxoriy,
Mir Xusayn, Muammoniy, Shayxim Suhayli, Yusuf Badeyniy, Ahmad Xojibek,
Behzod , Sulton Ali, Hoji Abdulla Marvoriy, Shoh Muzaffar, G’ulom Shodiy,
Husayn Uddiy kabi bir qator shoirlar va san’atkorlar haqida ma’lumot beradi,
ularni maqtaydi, asarlaridan namunalar keltiradi, ba’zan hayoti, faoliyati yoki
shaxsiy sifatlari haqida qiziqarli fikrlar so’zlaydi. “ Boburnoma “ bu kishilarning
hayoti va faoliyatini o’rganishda ularning madaniy hayotidagi o’rnini belgilashda
juda ahamiyatlidir. Natijada biz Bobur zamonida yashagan va tariximiz,
ma’naviyatimizda muhim voqeaga ega bo’lgan davlat va madaniyat arboblari bilan
ham tanishamiz.
Asarda har bir yil voqealari alohida beriladi. Bu kabi qimmatli ma’lumotlar
va keltirilgan mulohazalarning hammasi tarix uchun muhimdir. Demak bundan
ko’rinib turibdiki, “ Boburnima “ XV asrning so’nggi XVI asrning birinchi
choragida mazkur uch mintaqada kechgan voqealarni o’rganishda muhim manba
hisoblanadi. Asar yuzasidan tadqiqot olib borgan M. Abdullayevaning
ma’lumotiga ko’ra “ Boburnoma “ da hammasi bo’lib 1540 nafar kishi nomlari
tilag olingan bo’lib, shundan 357 nafari Movarounnahrlik tarixiy shaxslarning
nomlaridir. Qolgan qismi esa turli davrda, turli mamlakatlarda yashagan tarixiy
shaxslar nomidir. Asarda Bobur tarixiy voqealarni bayon etish bilangina
cheklanmaydi, balki voqealar sodir bo’layotgan sharoit manzarasini, tarixiy
shaxslarning qiyofasi va xulqini, tabiat lavhalarini batafsil tasvirlaydi, turli
sarguzashtlar, rivoyat va latifalarni jozibador badiiy uslubda hikoya qiladi, asarni
she’riy parchalar, xalq maqollari va hikmatlari bilan orasta qiladi, anvoi badiiy
usullar va til san’atidan foydalanadi. “ Boburnoma “ dan olingan “ Alisher Navoiy
ta’rifi “ “ Andijon tasviri “, “ Samarqand tasviri “ bunga yorqin misol bo’la oladi. “
Boburnoma “ da bir necha yuzlab tarixiy masalalarga tavsif beriladi, ularning
faoliyati, sarguzashtlari tasvirlanadi. Bular shohlar, hokimlar, amaldorlar,
lashkarboshilar, din shariatlari arboblari, askarlar, olimlar, shoirlar, san’atkorlar,
turli mehnatkash tabaqalarning vakillari va hokazolaridir. Bular jamiyatda tutgan
30

o’rni, qarash va manfaatlari, siyosiy maslagi, xulq-atvori, hatti-harakati, turlicha
odamlardir. Bobur voqealar ishtirokchilarini tasvirlayotganda mana shu
jihatlarning hammasiga e’tibor beradi. Odamlarning takrorlanmas faqat ularning
o’zigagina xos xususiyatlarini tanlab oladi, tarixiy haqiqatga to’la rioya qilgan
holda qalam suradi, g’oyat ishonarli real qiyofalar yaratadi.Bobur tarixiy
shaxslarga, hatto o’ziga dushman kishilarga ham beg’araz munosabatda bo’ladi,
ular haqida xolis ma’lumot beradi, faoliyatlari va fel-atvoridagi kamchiliklarni
halol ko’rsatadi. Muhimi shundaki, u tarixiy shaxslarga mamlakat taraqqiyoti,
obodonchilik ishlarida, fan, adabiyot va san’atni yanada rivojlantirishda ko’rsatgan
xizmatlariga qarab baho beradi.-
“ Boburnoma “ da ilm-fan, san’at, adabiyot ahli xususida keng fikr
yuritilgan. Kitob muallifi Alisher Navoiy, Jomiy, Binoiy, Muhammad Solih,
Hiloliy, Sayfi Buxoriy, Mir Xusayn Muammoiy , Shayhimbek Suxayliy, Ahmad
Hojibek, Begzod, Shoh Muzaffar, G’ulom Shodiy, Husayn Udiy kabi shoirlaru
san’atkorlar haqida ma’lumotlar beradi, asarlaridan namunalar keltiradi. Ularning
hayoti, faoliyati, xulq-atvori haqida diqqatga molik tavsilotlarni hikoya qiladi.
Chunonchi, Bobur ulug’ shoir va donishmand Alisher Navoiy haqida
so’zlaganda uning Benazir shoirligini takidlab, turkey ( o’zbek ) tilda she’rini
hechkim unchalik ko’p va yaxshi yozmaganligini shuningdek ilm-fan, san’at va
adabiyot ahliga hech kim Navoiychalik g’amxur va murabbiy emasligini alohida
qayd etadi. Hisor haqida gapirganda bu yerda yuzaga kelgan adabiy muhit va unga
homiylar nomlari birma bir tilga olib o’tiladi. Ma’lumki muhitni bu adabiy muhit
vakillari erishgan o’lkan muvaffaqiyatlarni Navoiysiz, uning xizmatlarisiz tasavvur
etish mumkin emas. Bobur Navoiyning binokorlik va obodonchilik sohasidagi
faoliyatini, Husayn Bayqoro bilan o’g’illari orasidagi ziddiyatlarni bartaraf
etishdagi tadbirlarni bayon etadi.
Asarda biror tarixiy voqea bayonidan oldin yoki bayon jarayonida chekinilib
shu voqea yuz berayotgan joy tasvirlanadi. Natijada o’quvchi nazarida Bobur
zamonidagi Movarounnahr, Xuroson, Afg’oniston, Hindiston o’lkalari ulardagi
ko’plab viloyatlar, shahar va qishloqlarning tugal manzarasi yer suv va Toru
31

cho’llari, dala dashtlari, bog’u rog’lari, ekinzorlar, ob-havosi navototi, odamlari,
qabila va xalqlarning urf odatlari , turmush tarsi, kiyinishi, ovqatlari,
tili,shevasigacha namoyon bo’ladi. Binobarin bunday o’rinlarda Bobur nafaqat
istedodli shoir va yozuvchi, ayni paytda sinchikov va bilimdon olim, jug’rof,
etnograf, tabiatshunos, tilshunos, san’atshunos sifatida ham ko’rinadi. San’atkor
ajib joylar tasvirida kichik tavsilotlarni ham etibordan qochirmaydi, viloyatlar,
shahar, qishloqlar manzarasini gavdalantiruvchi go’zal realistik lavhalar chizadi.
Andijon, Samarqand va boshqa shaharlar tasviri bunga yorqin misoldir.
Bobur 1494-yil voqealarini otasining halokati va uning o’rniga o’zining taxtga
o’tirishi, amakisi Sulton Ahmad Mirzo va tog’asi Mahmudjonning ( qaynata
kuyovning ) Bobur ustiga qo’shin tortishi biroq yosh hukmdordan shikoyat yeb
sulx tuzushga majbur bo’lishlarini hikoya qilishdan oldin Farg’ona bekligi va
uning yetti shahrini tasvirlaydi. Viloyatning eng katta shahri va poytaxti Andijon
tasviri g’oyat jonli va badiiy tasvir vositalariga boydir. Tasvirda Andijonning
jug’rofiy o’rni, chegaralari, g’allasi mo’l, mevalarga boyligi, ayniqsa qovuni va
uzumi yaxshi bo’lishi, qovun pishig’ida poliz boshida qovun sotish raim emasligi,
shahar darvozalari, shaharga to’qqiz ariqdan suv kirib, biron yordam chiqib
ketmasligi, qalaning atrofi butkul mahallalar bilan o’ralganligi, qalani muhofaza
etuvchi suv to’ldirilgan aylana handak bilan mahallalar orasida keng tosh yo’l
tushganligi, ov qushlari ko’p va semiz bo’lishi va hokozalar haqida juda sodda
mazmunli hikoya qilinadi. Shahar xalqi turkligi, shahar va bozorda turkiy tilni
bilmaydigan kishi yo’qligi, aholi lahchasining adabiy tilga o’rinligi Mir Alisher
Navoiy asarlarning Hirotda shuhrat qozonganligining sababi ham ularning turk
tilida yozilganligi xususida Bobur o’zgacha bir iftixor bilan so’zlaydi.
2.2.Boshlang’ich sinf o’quvchilarida darsdan tashqari tarbiyaviy tadbirlar
orqali Zahriddin Muhammad Bobur merosini o’rganish
Bobur devonining katta qismi g`azallardan iborat. G`azalda, ko`pincha,
ikkita markaz bo`lgan. Biri — lirik qahramonning ahvoli, ikkinchisi — ma'shuqa
32

ta'rifi. Barcha obraz va ifodalar shu ikki markazga kelib tutashgan. Navoiy va
Bobur davrida bevosita muallifning hayotiga oid tafsilotlar ham g`azalga kirib kela
boshladi. G`azalning mavzu-mundarijasi kengayib bordi. Bobur ijodida hayotga
qaynoq mehr aks etgan jo`shqin g`azallar ham, afsus-nadomat to`la she'rlar ham
bor. Shoir goh dunyoning achchiq-chuchugini tatib ko`rgan kishi sifatida falsafiy
mushohada yuritadi, odamlarni har qanday holda yaxshilik qilishga chorlaydi, goh
taqdirning ayovsiz zarbalariga chiday olmay, el-yurtdan bosh olib chiqib
ketmoqchi bo`ladi. Xullas, insonga xos quvonch ham, g`am ham bu g`azallarda
bor. Boburning ,,Xazon yaprog`i yanglig` gul yuzung hajrida sargkardim" satri
bilan boshianadigan g`azalida visol sog`inchi ifodalangan. Shoir kuz manzarasini
chizadi. Bu manzara podshoh shoirning taqdiriga mos keladi. Muallifning
munosabati hamda tuyg`ulari sharhi she"rdagi sog`inch va dardni, ayriliq fojiasini
kuchaytirib boradi. .
Shoir umrning ayriliqda o`tayotganidan zorlanib, ,,lolarux" (lola yuzli)dan
rahm qilishini iltijo etadi. Matla'da Bobur tazod san'atidan mohirona foydalanadi.
Kuz ko`klamdan qanchalik uzoq bo`lsa, oshiq ham ma'shuqadan o`shanchalik
yiroq. Shu bois oshiq yuzi ,,xa/on yaprog`i" singari jonsiz, qizning yuzi ,,gul" kabi
yashnaydi, qahramonning ,,chehrasi zard", ma'shuqaniki ,,lolarux".
Shoir dunyoning bu yog`idan kirib, u yog`idan chiqqani, qismat kitoblarini
birma-bir varaqlagani, ammo baxt yulduzi
topilmaganidan yozg`iradi. G`azal maqta'sida o`z e'tiqodidan zarra qadar
qaytmagan, ochiq yiiz, ochiq ko`ngil, tanti va jolmard Bobur shaxsiyatiga xos
sifatlar yorqin namoyon bo`ladi:
Ulusning ta'n-u ta'rifi manga, Bobur, barobardur,
Bu olamda o`zumni chun yamon-yaxshidin o`tkardim.
Oshiq uchun atrofdagilarning ta'nasi ham, maqtovi ham farqsiz. Chunki u
yaxshilik bilan yomonlikni boshidan o`tkazmagan, balki o`zini yaxshi-yomondan
o`tkazgan, ya'ni o`zligini saqlab qola olgan.
Shoir jahon ovorasi bo`lib yurishlarini taqdirdan ko`radi. G`azal:
Sendin bu qadar qoldi yiroq, o`lmadi Bobur,
33

Ma'zur tut, ey yorki, taqsir qilibtur
bayti bilan tugallanadi. Buni, Bobur sendan shu qadar uzoqda yashab ham
o`lmaydi ey yor. Holbuki, u sensiz allaqachon halok bo`lshi kerak edi. Sen uning
bu qusur (taqsir)ini kechir, deb tushunish ham mumkin. Ayni vaqtda, ,,ul
oy" ,.vatan" timsoli bilib, ota yurtdan shunchalar uzoqda yashab, o`lmagan
farzanding-ni kechirgin, Vatan, tarzida ham tushunsa bo`ladi. Vatan ishtiyoqi,
g`urbai iztirobi Boburga qadar hech bir shoirda bunchalik yorqin va betakror
ifodalanmagan edi. She'rning o`noqi vazni mazmundagi dard va iztirobni
kuchaytirib, ta'sirchanglikni oshirishga yordam bergan. Bobur -- so`zning jilvasini,
tovlanish xususiyatlarini nozik his ctadigan va ijod jarayonida bundan ustalik bilan
foydalana oladigan shoir. Uning ,,Yana" radifli g`azali fikrimizga dalil bo`la oladi:
She'rxon shoir nadomatlarining sababi uning ko`nglini telba qilgan xumor
ko`zli jonon ekanini bilib oladi. Oshiq ishq yo`lida chekkan mashaqqatlari haqda
keyingi ikki baytda yanada ozorlanib yozadi. Lekin maqta'da Boburning xulosasi
tag`in umumiylik kasb etadi. U chinakamsuyukli, sherik Jonkuyar
boladigan ,,yor" ,,topmagan"ligini bayon etadi va shu holga ko`nikish lozimligini
asoslaydi:
Boburning ,,Yana ko`z uyida na`vo qilibsen" satri bilan boshlanadigan
g`azali g`oyat sho`xchan ohangga ega. Bunda oshiqning ko`zidan uy (maVo)
qilgan, ko`ngul koshonasidan joy olgan ma'shuqa an'anaviy tarzda oshiqni
azoblashdan rohat qilishi tasvirlangan. Uning har bir xatti-harakati yigitga azob
berishga qaratilgan:
Boburning nozik ruhiy sezimlari ,,Bul kecha kulbamga keldi ul quyoshim
yoshurun" misrasi bilan boshlanadigan g`azalida yanada yaqqolroq ko`rinadi.
Shoir hayotiy vaziyat bilan qahramon ruhiy holatini sabab-oqibat tarzida
mutanosib tasvirlaydi. Kechqurun quyosh chiqishi mumkin emas. Lekin oshiqning
quyoshi, ya'ni suyuklisi kechqurun keldi. Kechqurun bo`lgani uchun ,,yoshurun"
keldiki, ochiq kelganida olam kunduzga aylanib ketgan bo`lardi. Oshiq shunchalar
baxtliki, necha asrlar mobaynida bunday kechqurun qaytib kelmasa kerak deb
34

o`ylaydi. Lekin yaxshilarga uzoq baxtiyor bo`lish buyurilmagan. Shu kungi
quvonch ham kemtik:
Bobur—o`ktam shaxsiyat va buyuk iste'dod egasi. Shax-siyatidagi
o`ktamlik, tafakkur parvozi, ruh erkinligi singarijihatlar uning g`azaliyotida ham
yaqqol bo`y ko`rsatib turadi. Jumladan, shoirning ,,Bahor ayyomidir dag`i
yigitlikning avonidur" satri bilan boshlanadigan g`azalida yigitlik shavqiga to`lgan,
olamning barcha jihatlaridan go`zallik topishga, undan lazzat olishga qodir oshiq
timsoli yaratilgan.
35

XULOSA
Zahiriddin Muhammad Bobur o rta asr Sharq madaniyati, adabiyoti vaʻ
she riyatida o ziga xos o rin egallagan adib, shoir, olim bo lish bilan birga yirik
ʼ ʻ ʻ ʻ
davlat arbobi va sarkarda hamdir. Bobur keng dunyoqarashi va mukammal aql-
zakovati bilan Hindistonda Boburiylar sulolasiga asos solib, bu mamlakat tarixida
davlat arbobi sifatida nomi qolgan bo lsa, serjilo o zbek tilida yozilgan
ʻ ʻ
“Boburnoma” asari bilan jahonning mashhur tarixnavis olimlari qatoridan ham joy
oldi. Uning nafis g azal va ruboiylari turkiy she riyatining eng nodir durdonalari
ʻ ʼ
bo lib, “Mubayyin” (“Bayon etilgan”), “Xatti Boburiy”, “Harb ishi”, Aruz
ʻ
haqidagi risolalasi esa islom qonunshunosligi, she riyat va til nazariyasi sohalariga
ʼ
munosib hissa bo lib qo shildi.
ʻ ʻ
“Boburnoma” – adabiy va tarixiy ahamiyatga molik asar. Unda o z
ʻ
davridagi ko plab kishilarning turli vaziyatlardagi kechinmalari, Osiyoning ko plab
ʻ ʻ
tog lari, daryolari, o rmon va cho llari, iqlimi, aholisi, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy
ʻ ʻ ʻ
ahvoli haqidagi ma lumotlar jamlangan.
ʼ
“Boburnoma” – o zbek nasrining go zal namunasi. Ungacha Yusuf xos
ʻ ʻ
Hojibning “Qutadg u bilig” asari muqaddimasida, Rabg uziy ijodida nasr
ʻ ʻ
namunalari uchrar edi. Alisher Navoiy uni yuqori pog onaga olib chiqdi. Biroq
ʻ
“Boburnoma” bu borada o zbek nasrining o ziga xos kashfiyoti sifatida yuz
ʻ ʻ
ko rsatdi.
ʻ
Tarixning shohidlik berishicha, insoniyat tarixida yuksak iz qoldirgan,
kеyingi avlodlarga o`zining jamiyatdagi mavqеi, ilmiy, badiiy mеrosi bilan ibrat
namunasi bo`la oladigan shaxslar dunyoga juda kam kеladi. XV- XVI asr uzbеk
xalqi, adabiyoti, ma'naviyati tarixida Alishеr Navoiy va Zahiriddin Muhammad
Mirzo Boburni bеmalol ana shunday shaxslar qatoriga kiritish mumkin.
36

Zahiriddin Muhammad Bobur umrining o`zi avlodlarga ibrat namunasidir. U
47 yoshli qisqa, ammo ijodiy barakali, barkamol hayotida yuz yil yashab ham
uddalab bo`lmaydigan ishlarni ado etdi.
Bobur o`z davrining shoh va shoirligidan tashqari, ulkan tarixchisi,
etnografi, o`lkashunosi, biolog, gеograf, dinshunos olimi sifatida ham dovruq
topgan. Shariat ahkomlarini mukammal bilgan va bu borada ham risola yozgan.
Arab alifbosining murakkab, o`rganish og’ir bo`lganligi bois, yangi «Xatti
Boburiy» alifbosini yaratgan. Davlatchilikda vaqt mе'yorlarini qayta ishlab
chiqqan, pochta tizimiga qulay tarzda tartib bеrgan va yana qanchadan-qancha
islohotlarni amalga oshirgan. Borgan yеrida obodonchilik, bog’-rog’ barpo etgan,
Movarounnahr siviliza- siyasini Sharqda tarqatgan buyuk shaxsdir.
Bobur buyuk podshoh, bobosi Amir Tеmurning munosib vorisi sifatida
uning saltanatini barcha o`ziga tеgishli hududlarda qayta tiklash, yuksak saltanatni
dovruqsiz, manmanlikka bеrilmay barpo etish va davlatchilik ishlarini amalga
oshirishni umr maqsadi etdi. U mohir sarkarda sifatida eng og’ir bo`lgan davrlari:
qarindosh-urug`lari, bеk va safdoshlari chap bеrib, bundan taxtni olishga intilib,
nochor qolgan holida ham maqsad sari intildi. Boburning bu xislati, kеlajakka
umid bilan qarashi bugun ham ibrat namunasi bo`lib xizmat qiladi.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI:
1. Khamidov, R. R. Bobur va uning adabiy merosi. – Toshkent: Fan, 1985. – 215
b.
2. Matchonov, N. Bobur ijodi: Til va uslub masalalari. – Toshkent: O zbekistonʻ
milliy ensiklopediyasi, 2000. – 142 b.
3. Karimov, H. X. Zahiriddin Muhammad Bobur va klassik g'azal an'analari. –
Samarqand: Samarqand davlat universiteti nashriyoti, 1997. – 178 b.
4. Rasulova, F. Boburning adabiy merosida g'azalchilik mahorati. – Toshkent:
Sharq nashriyoti, 2002. – 163 b.
5. Ahmadova, G. Zahiriddin Boburning g'azallarida ma'no va tasvir. – Buxoro:
Buxoro davlat universiteti, 2010. – 155 b.
6. Rafiqov, M. A. Boburning poetik tafakkuri. – Toshkent: Yozuvchi, 1992. – 237
b.
7. Ismoilov, B. Bobur va o‘zbek g azalchilik an’analari. – Toshkent: Fan, 2004. –
ʻ
194 b.
8. Saidov, I. Bobur g azallarida lirizm. – Qarshi: Nasaf, 2015. – 132 b.
ʻ
9. Rajabov, O. Boburning adabiy uslubi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2008. –
189 b.
10. Ziyodullaev, K. Bobur ijodida g azal va ruboiy. – Toshkent: Abdulla Qodiriy
ʻ
nomidagi xalq ta'limi universiteti, 2006. – 167 b.
11. Boboev, R. Boburning badiiy merosi. – Toshkent: Sharq, 2001. – 172 b.
12. Yakubov, I. Zahiriddin Boburning she’riyati. – Toshkent: Adabiyot va san’at
nashriyoti, 1989. – 210 b.
13. Abdurahmonov, U. Bobur va Movarounnahr adabiy muhiti. – Samarqand:
SamDU nashriyoti, 1999. – 145 b.
14. Rustamova, D. Boburning g azallaridagi tasvir va tahlil. – Toshkent: Toshkent
ʻ
davlat universiteti, 2005. – 143 b.
15. Yusupov, A. Bobur she’riyati poetikasi. – Qarshi: Nasaf, 2012. – 119 b.
38

16. Karimova, S. Zahiriddin Boburning lirik asarlari. – Toshkent: Ma'naviyat, 2007.
– 157 b.
17. Xakimov, I. Bobur g azallarida badiiy mahorat. – Toshkent: Akademnashr,ʻ
2009. – 202 b.
18. Umirova, Z. Zahiriddin Bobur va tasavvufiy lirika. – Buxoro: BuxDU
nashriyoti, 2011. – 184 b.
19. Asqarov, O. Bobur va uning ijodi. – Toshkent: O zbekiston, 1986. – 160 b.
ʻ
20. Nosirova, D. Boburning lirik qahramoni. – Toshkent: Fan, 2013. – 147 b.
21. Sobirova, M. Bobur g azallarida obrazlilik. – Toshkent: Sharq yulduzi, 2006. –
ʻ
138 b.
22. Samadov, U. Bobur va klassik she’riyat. – Toshkent: Cho lpon, 1995. – 125 b.
ʻ
23. Bultaboev, R. Zahiriddin Boburning poetikasi. – Toshkent: Kamalak, 2016. –
176 b.
24. Ikromov, M. Bobur g azallarining badiiy tahlili. – Samarqand: SamDU
ʻ
nashriyoti, 2008. – 148 b.
25. Tursunov, R. Bobur va Alisher Navoiy an'analari. – Toshkent: Ma'naviyat,
1991. – 192 b.
26. Karimov, O. Bobur g azallari tahlili. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2010. – 158
ʻ
b.
39

Boburning gʻazalnavislik mahorati

Sotib olish