Boburnomada andijonlik shoirlar tasnifi

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	37.7KB
Покупки	1
Дата загрузки	17 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

193 Продаж

Boburnomada andijonlik shoirlar tasnifi

Купить

Kirish
Zahiriddin Muhamad Bobur o’zining qarama-qarshiliklarga boy qisqa va
murakkab hayotida anchagina asarlaryozgan bo’lsada, ularning hammasi ham
bizgacha yetib kelgan emas.
Boburdan qolgan ijodiy merosining eng muhim va eng yirigi O’rta
Osiyo ,Afg’oniston va Eron xalqlarining tarixi ,geografiyasi va etnografiyasiga oid
nodir va qimmatli ma’lumotlarni o’z ichiga olgan va o’sha davr o’zbek klassik
adabiyotida va adabiy tilning yorqin namunasi bo’lgan «Boburnoma»asaridir.
Bu asar mazmuning rang barangligi ,bir jahon materialini o’z ichiga–
olganligi ,til va uslubining go’zalligi bilan sharqshunosolimlarning diqqatini o’ziga
tortgan va uning turli qo’lyozma nusxalariizlana boshlangan va g’arb tillariga
tarjima qilishga kirishilgan edi.
Asarning omi «Boburiya»bo’lsa-da, uni «Voqeanoma», «Tuzuki Boburiy»,
«Voqeoti Boburiy»deb ataydilar.Ammo keyinchalik «Bboburnoma»degan nom
bilan mashhur bo’lib ketgan.Qadimgi Movarounnahr va undagi xalqlar hayoti
haqida jonli guvohlik beruvchi asarlar orasida «Boburnoma»alohida ajralib
turadi.Ajoyib lirik shoir ,o’zbek adibi Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan
yaratilgan bu asar ijtimoiy-tarixiy ,ilmiy-tabiiy va adabiy-lingvistik ma’lumotlar
xazinasidir.Bobur tarixiy faktlarni shunchaki qayd etibgina qolmay ,voqealarni
jonli tilda qiziqarli hikoya qiladi. Shu sababdan bu faqat ilmiy-tarixiy asar
emas ,balki adabiy asar hamdir. Shoir o’z xotiralarini badiiy naql uslubda sodda va
ravon bayon etadi.O’nlab tarixiy shaxslarning aniq xarakterini chizadi.Tilga
olingan shaxslarning portreti ,kiyinishini ,tashqi ko’rinishini ,fe’l-
atvorini ,odatlarini ,o’tmishi, avlod ajdodi ,birma-bir ta’rif etadi. Shu jumladan o’z
zamonasida ijodi yuksalgan bir qancha andijonlik shoirlar haqida ha ma’lumot
berib,ularning ijodlariga o’z munosabatini bildiradi.

"Boburnoma" da andijonlik shoirlar tasnifi
Movarounnahrning bir bo lagi Farg ona viloyati va uning markazi Andijonʻ ʻ
shahrida mavjud bo lgan XV-XVI asrlardagi madaniy muhit to g risidagi
ʻ ʻ ʻ
ma lumotlar hozircha qo limizda ko p emas. Vaholanki, ana shu muhitda
ʼ ʻ ʻ
Boburdek ulkan ijod egasi yetishib chiqqan. Sh uninguchun bu masalaga oid
manbalarni har tomonlama o rganib chiqmoq, undagi ma lumotlarni
ʻ ʼ
umumlashtirib, XV-XVI asr Andijon (Farg ona viloyati) madaniy muhitini
ʻ
yoritmoq gapdagi vazifalarimizdan biri bo lib qolmokda. Bu to g rida xabar
ʻ ʻ ʻ
beruvchi qadimiy manbalar Navoiyning “Majolis un-nafois” asari, Dashtatshoh
Samarqan- d i y n i n g tazkirasi, Abdurazzoq Samarqandiyning “Matla i sa dayn
ʼ ʼ
va majma i bahrayn” tarix kitobi (XV asr), Boburning “Boburnoma”, Mirzo
ʼ
Haydarning “Tarixi Rashidiy”, Xoja Hasan Nisoriyning“Muzakki- ri
ahbob”tazkirasi, Darvesh Ali Changiyning “Musiqiy ^isolasi” (X V II asr)
asarlaridan iborat. XX asrda O zbekiston Respublikasi Farg ona viloyatining
ʻ ʻ
Qo qon shahrida tuzilgan “Tazkirat ush-shuaro” tazkirasida ham o tmish davrlarda
ʻ ʻ
yashab ijod etgan forsiyzabon shoirlar to g risida ko p ma lumotbor. Butazkirani
ʻ ʻ ʻ ʼ
qo qonli mual- lim va o lkashunos olim, O zbekistonda xizmat ko rsatgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
o qituvchi Po latjon domulla Qayyumovtuzganlar. Buasar 2006 yili Toshkentda
ʻ ʻ
Navoiy nomli Davlat adabiyot muzeyi tom onidan nash r etilgan. Qo lyozmasi esa
ʻ
Toshkentda O zRF A Beruniy nomli Sh arqsh unoslik institugida saqpanadi.XX
ʻ
asrda yashab ijod etgan mashhur tarixshunos olim Yuriy Nikolayevich
Yakubovskiy va uning o zbekistonli shogirdi akademik Sabohat Azimjonova
ʻ
o zlarining ayrim asarlarida shu masalalar bo yicha fikr izhor etib o tganlar.
ʻ ʻ ʻ
S.Azimjonovaning“K istorii Fergan! vtoroy polovinm XV veka” asari (Toshkent,
1957) Boburning Andijonda yashagan davri, uning siyosiy va harbiy faoliyatiga
bag ish- langan. Unda olima XV asr I yarmidagi Andijon adabiy- madaniy hayoti
ʻ
to g risida ayrim ma lumotlar beradi.
ʻ ʻ ʼ

XV asr o rtalarida Andijon viloyati, ya ni hozirgi Farg ona vodiysi Xurosonʻ ʼ ʻ
va Movarounnahr va ular atrofidagi mamlakatlarning podshohi SultonAbu Said
mirzoga qarashli edi. U ni ng o nta o g li bo lgan. Shulardan biri Umarshayx
ʻ ʻ ʻ ʻ
Mirzodir. Sulton Abu Said A n d i j o n v i l o ya ti n i n g hukmdori etib shu o g li
ʻ ʻ
Umarshayx mirzoni tayinladi. Umarshayx qo l ostiga O zgand shahri va unga
ʻ ʻ
yaqin yerlar ham kirar edi. Umarshayx mirzo qoshiga amirlar, noiblar belgilandi.
Bu voqea 1459-1469 yillar o rtasida yuz bergan.Umarshayx mirzo Andijon
ʻ
viloyatida o z hokimiyatini o rnatdi. Vodiyga asosiy xavotir Mo g ulistondan
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lar edi. U vaqtlarda hozirgi Taroz shahridan tortib to Qashqargacha bo lgan
ʻ ʻ
yerlar Mo g uliston deb yuritilgan. Umarshayx o z o lkasining uning bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ
chegaralarini shunday mahkamladiki, Mo g uliston hukmdori Yunusxon A ndij on
ʻ ʻ
tomonga tajovuz qilmoqaan tiyilmoqqa majbur bo ldi.Umarshayx mirzo adabiyotni
ʻ
sevar edi. U siyosiy va harbiy faoliyat bilan band bo lganiga kdramay, ko p kitob
ʻ ʻ
o qir edi. Xususan, u “Xamsatayn”ni qiziqib o qigan. “Xamsatayn” “Ikki
ʻ ʻ
xamsa”dir. Ular Nizomiy Ganjaviy asari va Xisrav Dehlaviy (1253-1325)ning
“Xamsa”sidir. Ma lumki, bu asarlar fors tilida yozilgan. Demak, Umarshayx mirzo
ʼ
fors tilini yaxshi bilgan. Uning o zi ham tab i nazmga ega edi. Lekin bu ishga ko p
ʻ ʼ ʻ
hafsala qilmagan. Keyinchalik Umarshayx mirzo Mo g uliston xoni Yu
ʻ ʻ
nusxonning qizi Quglug Nigorxonimga uylandi. So ngra shu oilaning bosh
ʻ ʻ
farzandi Zahiriddin Muhammad Bobur dunyoga keldi. Boburning bolalik yillari
qanday va kderda kechganligi, uning qachon o qishga borgani, qanday qilib tillarni
ʻ
o rgangani (turkiy, fors, arab), adabiy materiatlar bilan qay yo sunda tanishgani
ʻ ʻ
to g risida qo limizda tafsiliy ma lumotlar yo q. Ammo ayonki, Bobur mansub
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
bo lgan yuqori doiraparda bola tarbiyasiga katta e tibor berilgan.Navoiy “F arhod
ʻ ʼ
va Sh i r i n ” dostonida Ch in xoqoniningfarzandi Farhodning qanday tahsil
ko rgani va tarbiya topganini mufassal ko rsatgan. Farhod juda qobiliyatli edi.
ʻ ʻ
Uning uch yoshida tili chiqdi. Ko p o tmay en g yaxsh i o qituvchi topib
ʻ ʻ ʻ

keltirdilar. U bolani o qitmoqqa boshladi. Farhod shu tarzda bilim oldi:O qubʻ ʻ
o tmoq, o qub o tmoq shiori Qolib yodida safha-safha bori.Sh u n i n g uchun ham
ʻ ʻ ʻ
Farhod o n yoshiga yetganidaJahonda qolmadi ul yetmagan ilm Bilib tahqiqini
ʻ
kasb etmagan ilm.S o ng Farhod harbiy bilimlarni egaaladi. 14 yoshga yetganida
ʻ
Farhod to la kamol topgan bir yigit sifatida shakllangan edi.Alisher Navoiyning
ʻ
o zi ham to rt yoshida maktabga borgani, olti yoshida “ Qur oni karim” ni Taborak
ʻ ʻ ʼ
surasigacha yod olgani ma lum. Navoiy maktab yillaridayoq Farididdin Attorning
ʼ
“M antiq ut-tayr” (“Qushlar mantiqi”) dostonini yodlab olgani ham barchaga ayon.
Zahiriddin Muhammad Boburning ham bolalikdan ana shunday tarbiya olgani
shubha tug dirmasa kerak.S .A zim j onovaning xabar berishicha, Boburning
ʻ
birinchi tarbiyachisi Sh ayx Mazidbek bo lgan. U ning vafotidan so ng yosh
ʻ ʻ
Boburningtarbiyasi bilan Boboqulibek shug ullangan. Temuriylar saroyida
ʻ
otabeklik -tarbiyachil ik vazifasini ado etuvchi amirlar bo lajak toju taxt egasi bilan
ʻ
hamisha birga bo lar, ularning bugun qiladigan ishlariga katta ta sir ko rsatar
ʻ ʼ ʻ
edilar.Yuqorida Boburning otasi Umarshayx mirzoning adabiyotga muhabbati
aytib o tildi. Boburning ona tomonidan bobosi Yunusxon ham tab i nazm egasi
ʻ ʼ
edi. Demak, she r va adabiyotga did, havas va sevgi ham Bobur oilasida alohida
ʼ
o rin tutgan; yana bolaga ota va bobodan tabiatan o tgani ham turgan
ʻ ʻ
gap.Ma lumki, 12 yoshida (1495) Zahiriddin Muhammad Bobur marhum otasi
ʼ
Umarshayxning o rniga Andijonda taxtga ko tarildi. B o b ur n i n g A n d i j o n
ʻ ʻ
viloyati hukmdorligi boshlanishi bilanoq uning umri uzoq yillar davomida urush
lar, yu rish lar, g alaba va mag lubiyatlar bilan kechdi. Demak, o zbilimi va ijodini
ʻ ʻ ʻ
yuksaltirmoq uchun sharoit har vaqt ham qulay bo lgan emas. Sh unga qaramay
ʻ
Bobur o z zamonasining eng yetuk ilm-fan arbobi, shoiri bo lib yetishdi. Shundan
ʻ ʻ
ma lum bo ladiki, Bobur o sha 12 yoshgacha bo lgan bolalik yillarida Navoiyning
ʼ ʻ ʻ ʻ
Farhodi singari ko p bilimlarni o qigan va ularni uqib olgan edi.Bobur yashagan
ʻ ʻ
zamona va muhitda (XVI asr boshlari) tanilgan sh oirlardan biri Muhammad

Solihdir. A ndij onning yosh hukmroni Bobur bu sh oirning ko p she rlarini yodʻ ʼ
bilgan. Chunki keyinchalik “Boburnoma” asarida Muhammad S olihning
she rlaridan ayrim namunalarni kundalikturmush voqealari bilan bog liq ravishda
ʼ ʻ
ba zi lavhalarda keltirgan.Bobur Andijonda yashagan davrda bu yerdagi madaniy
ʼ
muhit ancha rivoj topgan edi. S.Azimjonova akademik Yu .N .Ya kubovskiyning
“Alisher Navoi” (maqolalar to plami, T., 1946) kitobidagi “Chert! obshestvennoy i
ʻ
kulturnoy jizni epoxi Alishera Navoi” (“Alisher Navoiy davridagi ijtimoiy va
madaniy hayotbelgilari”) maqolasiga asoslangan holda Andijonda yuqori doiradagi
madaniy jarayon boshqa madaniy markazlardan orkdda emas e k a n l i gi n i
alohida t a k i d l a ga n . Bu madaniyat vakillarining ayrimlari bevosita
ʼ ʻ
Umarshayx mirzo saroyiga aloqador ham bo lganlar.Masalan, andijonli amir
ʻ
Darveshbek nasta liq xatida chiroyli yozadigan xatgot bo lgan. Amir Xoja Mulla
ʼ ʻ
Sodir Andijonningtaniqpi olim va fozillaridan edi. U yana mohir xattot ham
bo lgan, Umarshayx mirzo saroyida muhrdorlik lavozimida xizmat qilgan. Amir
ʻ
Hasan Ya qubbek mardona va shijoatli harbiy arbob edi. U yana o z she rlari bilan
ʼ ʻ ʼ
ham shuhrat topgan. Bu amirning she rlaridan ba zi namunalar “Boburnoma”da
ʼ ʼ
bor2.“Boburnoma”da ko rsatilishicha, har bir savodli xonadonda, bunday
ʻ
xonadonlar Andijonda ko p, kishilar * 1 Alisher Navoiyning she rlari turkiy tilning
ʻ ʼ
Andijon lahjasida yozilganini qayd etar va shu bilan iftixor qilar edilar. Yana
mashhur musiqa ustasi Xoja Yusufning ham andijonli ekanini hamma bilar edi-
1.Ma lumki, Zahiriddin Muhammad Bobur ijod axdiga g oyattalabchanlik bilan
ʼ ʻ
yondoshar edi. Ularningasarlariga haqqoniy baho berar, ularning kamchiliklarini
ochiq ko rsatardi.Bobur “Boburnoma”da XV asr Hirot adabiy muhiti va- killaridan
ʻ
biri, asli andijonli, Mir Sarbarahnaning yaxshi xislatlari, obro -e tiborini
ʻ ʼ
ta riflaydi, uning xushsuhbat, xushtab va shirinkalom ekanini aytadi. Ammo bu
ʼ ʼ
kish ining bir asari to g risida Bobur bunday deb yozadi: “Amir Hamza qissasining
ʻ ʻ
muqobalasida umri zoe qilib uzun-uzoq yolg on qissa bog labtur; bu amr muxolifi
ʼ ʻ ʻ

tab va akddir”4.Yana Bobur Kamoliddin Husayn Gozurgohiyning “Majolis ul-ʼ
ushshoq” asari “sust va aksar yolg on vabemaza, beadabona” ekanini ochiq aytadi.
ʻ
Sh uningdek, Mulla Muhammad Badaxshiy, Muhammad Solih, Hiloliy, Ahliyning
asarlari to g risida Bobur jiddiy tanqidiy fikrlar bildirgan.Bobur Yusuf Badiiy
ʻ ʻ
Andijoniyni ham tilga oladi. Ammo un i n g to g risida ijobiy fikr izhor etadi.
ʻ ʻ
“Boburnoma”da o qiymiz: “Yana Yusuf Badiiy edi. Farg ona viloyatidandur.
ʻ ʻ
Qasidani yomon aytmas edi”5. A,tisher Navoiyning “Majolis un-nafois”
asarida Yusuf Badyiy Andij oniyning Samarqandda yashagan davriga oid
ma lumot berilgan va uning she rlaridan namunalar keltirilgan.Navoiy
ʼ ʼ
Samarqandda ekani vaqgida Mavlono Yusuf Badiiy Andijoniy ham bu yerga
kelgan ekan. Navoiy Yusufni Maachono Yusuf Badiiy deb ataydi va uning
Andijondan ekanligini yozadi. Navoiy va Badiiy Andijoniy o rtasida do stlik va
ʻ ʻ
hamkorlik o rnatildi.Badiiyning she rlarida agar biror kamchilik sodir bo lsa,
ʻ ʼ ʻ
ularni Navoiy tuzatar edi.Bu to g rida Navoiyning “Majolis un-nafois”ida
ʻ ʻ
o qiymiz:
ʻ
Yusuf Badiiy Andijoniy “...anda faqir bila bo lur edi. Sig ori sin jihatidin
ʻ ʻ
she rida xomlik bo lsa, faqir isloh qilur erdim”6.
ʼ ʻ
Navoiy M avlono Yusuf B ad i iy ni n g xarakteri to g risida ham aytib
ʻ ʻ
o tgan. N avoiyning yozishicha, u (Badiiy) “Buzurgmonish va mutasavvir yigit
ʻ
bo ldi”.
ʻ
Ya ni ulug sifat va ko zga ko ringan yigit edi. Uning she ri to g risida biror
ʼ ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
so z demakka Nayuiydan boshqa kish i botinmas edi (“F aqirdin o zga kish i o n i
ʻ ʻ
n g she rida so z ayta olmas edi”). Chunki Yu sufning o ziga yarasha g ururi va
ʼ ʻ ʻ ʻ
ichki manmanligi (ujbi) bo lgan. Navoiy Yu suf ning Xurosonga kelib ko p yaxsh i
ʻ ʻ
sifatlarga erishganini ham ko rsatadi.O sha vaqglarda Samarqandda andijonli yana
ʻ ʻ
bir yigit bo lgan. U Mavlono Safoiy Andijoniydir. Navoiy bu odamni sodda yigit
ʻ
erdi, deb ta riflaydi. Lekin, deydi Navoiy, Safoiyning tab idin shunday go zal
ʼ ʼ ʻ

she rlar chiqar ediki, ular bu yigitning soddavashligiga tamo- mila ziddir.Navoiyʼ
“Majolis un-nafois”da bunga misol qilib Safoiyning quyidagi baytini
keltirgan:Menamoyad gohi javlon na li shabrangat ba chashmChun mohi nav k-az
ʼ
nazar sozand mardum g oyibash.Ma nosi:Tun rangidagi (qora oting) nag ali goho
ʻ ʼ ʻ
javlonurib ko zga tashlanadiXuddi yangi oy odamlarning ko zidan berkinabergani
ʻ ʻ
singari.I kki hamshahar andijonli shoirlar Badiiy va Safoiy bir-birlari bilan yaqin
bo lsalar-da, xarakter * jihatidan farqpi edilar. Ba zi hazilkashlar Badiiy
ʻ ʼ
Andijoniyga tegishib, goho uni Yusuf Safoiy der ekanlar. Bu esa Yusuf Badiiyga
yoqmas edi.Navoiy bu ikkala hamshahar shoir to g risida umumiy tasavvur tug d
ʻ ʻ ʻ
irga nidan keyin Yusuf Badiiy Andijoniyningtavsifiga ko chadi. Navoiy yozadi:
ʻ
“Ammo yaxshi suhbati bor erdi va ko prak sinf va aruz bilar edi”.“Majolis un
ʻ
nafois”da Navoiy Yusuf Badiiy Andij oniyning she rlaridan namunalar keltirgan.
ʼ
Ulardan biri bunday:Gar bad in obu havo kuyat buvad manzilgahamNe ziloli Xizr
boyad ne dami Ruhulloham7.Ma nosi:Ana shu obu havosi bilan ko chang mening
ʼ ʻ
turadiganjoyim bo lsa,Menga Xizr ziloli (hayot suvi) va Isoning(o likni
ʻ ʻ
tiriltiruvchi) nafasi ham kerak emas.Yu suf Badiiy A n d i j o n i y “M ir ot us-
ʼ
safo” qasidasiga o xshatma qilib bir qasida yozgan ekan. Navoiy ana shu
ʻ
qasidadan bir baytni keltirgan va uni “yaxshi voqe bo lubtur” deb baholaydi.Duri
ʼ ʻ
maqsud jo yon majma ul-bahrayn shud so fiyKi bahri o st az chashmi har
ʻ ʼ ʻ ʻ
chashmi giryonash*.Ma nosi:Maqsad gavharini izlovchi so fiy ikki
ʼ ʻ
daryonibirlashtirdi,U ning har bir yig loqi ko zidan oqqan yoshlar bulog i ikki
ʻ ʻ ʻ
dengizni tashkil etdi.Navoiyning Yusuf Badiiy qasidasiga bergan bahosi
Badiiyning qasidapariga Boburningbergan bahosi bilan hamohang ekani ko rinib
ʻ
turibdi. Navoiy Yusuf Badiiy A n di j o n i y n i n g muammo risolasi bitgan
ekanini aytadi va o sha muam m olardan b i r i n i o z asari “Majolis...”da
ʻ ʻ
keltirgan. Navoiyning “Majolis...”da xabar berishicha, Maatono Yusuf Badiiy
Andijoniy Saraxsda vafot etgan. Mozori hazrat Sh ayx Luqmon xonaqohidadir. M

avlono Safoiy A n dij oniy esa Samarqandda dunyodan o tgan. Bukechmishlarʻ
1490-91 yildan oldin yuzbergan edi (“Majolis...” yozilayotgan fursatda).
Andijonlik shoirlarga Boburning munosabati
Mavlono Fozil Andijoniy mo tabar zotlardandir. Ulug sultonlar nazdida to la
ʻ ʻ ʻ
ehgiromga ega ekan. Zamon ahdi uning suhbatini havas qilar, u bilan birga uning
majli- sida ishtirok etmoqni tilar edilar. She r sohasida yetuk kishi bo lgan. So zda
ʼ ʻ ʻ
ustalikni joyiga qo yar edi. Ana shunday ta riflardan so ngtazkira muallifi bu
ʻ ʼ ʻ
shoirning quyi- dagi baytini keltiradi va uni dilga yoqimli deb baholaydi.Matla
ʼ
(boshlang ich bayt):Hast dil ka bai maqsud mashav g ofil az u,Gardi dil gardki,
ʻ ʼ ʻ
maqsud shavad hosil az u Ma nosi:
ʼ
Dil maqsadga yetkazuvchi ka badir, undan bexabarbo lma,
ʼ ʻ
D ilning gardi shunday tuproqki, undan maqsad hosili yetishadi
Mavlono Nasibiy Andijoniy — xushgo y shoirlardan va yaxshi fazilatlar
ʻ
egasi bo lgan baxtli insonlardandir. Quyidagi matla uning ijodidan.
ʻ ʼ
Matla :Ba zulfi pech pechash shona don dona meboyad,Zi g ayrat har taraf
ʼ ʻ
devonaye zanjir mehoyad12.Ma nosi:O ram-o ram sochini bir tup qilib tarash
ʼ ʻ ʻ
lozim,G ayratga kelib har tarafdan bir telba zanjirtashlagusi.Mirza Ibrohim Joniy
ʻ
— bu sh o i r Bobur podsh ohning amirlaridan biri bo lgan. Tazkirada yozilishiga
ʻ
ko ra, Bobur podshoho z atrofidagi kishilar orasida andijonlilarga ko proq e tibor
ʻ ʻ ʻ ʼ
qilar ekan. Ammo Mirzo Ibrohim J oniy bunday diqqatga sazovor bo la olmagan
ʻ
ko rinadi. U shunday e tiborga erishmoqqa ko p harakat qilgan, lekin unga
ʻ ʼ ʻ
muvaffaq bo lmagan.Bunday munosabatdan ozurda bo lgan shoir Bobur
ʻ ʻ
dargohidan voz kechib Hirot sari yo l olgan. J oniy o zining ginaxonligini bayon
ʻ ʻ
qilib yo ldan Boburga bir she r yozib jo natgan. Uningboshlang ich bayti bunday
ʻ ʼ ʻ ʻ
ekan:Yorga jon chektim, ammo yor joni bo lmadim,Ayladim azmi Hiri chun
ʻ
andijoniy bo lmadim.Boburbu she rni olgach, shoir va amir Mirzo Ibrohim Joniyga
ʻ ʼ
ko p iltifotlar ko rsatgan, uning darajasini askarlar va xodimlar orasida baland
ʻ ʻ

$ko tarib xursand qil- gan ekan. “Bu so zlar Bobur podshohning Humoyunʻ ʻ qulog ig a yetib, iltifot orqasidan bo lib, uni askarlar orasida bax- tiyoru shodmon ʻ ʻ ʻ qilibdilar” deb yozadi tazkiranavis.Muhammad Sharif Sadr ham Andijondan edi. U kek- salik yoshiga yetmagan, Buxoroda yashovchi shoirlar orasida tilga olingan. Hasan Xoja Nisoriy uni ko rmagan ekan. Ammo Muhammad Sharifning ko p ʻ ʻ fazilatlar kasb etgan bir zot deb ta riflaydi. Ana shunday sifatlari uchun ʼ Muhammad Sharifsadrlik mansabiga ko tarilgan13 *.“Muzakkiri ahbob”da ʻ Muhammad Sharif Sadrning quyidagi bayti keltirilgan: Ba xun nishastaam az xanjari judoyi tu,Zi po uftodaam az dasti osh noiyi tui. Ma nosi: ʼ Hajring xanjaridan qonga belandim,(Ag yor ila) osh nolig ing meni ʻ ʻ yiqitdi.Farg ona vodiysidan yana Amir Boqiy Kosoniy ham “Muzakkiri ahbob”da ʻ tilga olib o tilgan. Bu kishi Kosonning sayyidlaridan edi. Hasan Xoja Nisoriy bu ʻ kish ining ko p fazilatlar egasi, she rga ko ngil bergan zot ekanini ta kidlaydi. ʻ ʼ ʻ ʼ Tazkirada Amir Boqiy Kosoniyning quyidagi bayti keltirilgan:Kilki tahriram hama gulhoi tar ovard bor \Kas nadidast az nai xushkiki (kay) orad ʻ gul...Ma nosi:Qalamim ne mati — bu barcha tar gullardir,Yo qsa quruq qamish ʼ ʼ ʻ ning gullaganini kim ko ribdi.Po latjon domulla Qayyumovning“Tazikrat ush- ʻ ʻ shuaro”sidanHODIY - Bu kishi Farg ona vodiysining Koson degan joyidan. Nomi ʻ Muhammad Hodiy bo lib, kasbitabiblik edi. Hijriy ila 950 (1543-44) yilda vafot ʻ etmishdir. Dunyoga bo lgan nafratini mubolag a bilan izhor etadi.Ba j on rasidu dil ʻ ʻ az Mehnati jahon maro,Ajal kujost ki, minnat nihad bo jon moro Mard boyadki, donish omuzad To zi har kas shariftor boshad15. Ma nosi: ʼ Jahon mashaqqatlaridan bizning dilu jonimizbezdiAjal qaydadirki, kelsinu jonimizga minnatini qo ya qolsin (ya ni jonni olsin).Bilim o rgangan mard Hamma ʻ ʼ ʻ odamlar orasida eng sharofatli bo ladi.H odiy ham Bobur Andij onda yash agan ʻ$

davrdagi shoirlar jumlasidan bo lib chiqadi. Chunki u Boburdan 13 yil keyinʻ
dunyodan o tgan. Demak, Hodiy Farg ona viloyatidagi XV asr ikkinchi yarmi
ʻ ʻ
adabiy harakatchiligi vakillaridan biridir.A R Sh I Y 16 taxallusli shoir ham XVI
asr ijodkor- laridan bo lgan. U Yangi bozorli. Nomi Muhammadbek. Oldin Chokiy
ʻ
taxallusida yozgan ekan. Keyinchalik taxaplusini Arshiy deb o zgartirgan. Ushbu
ʻ
baytda uning sababi aytilgan:G ulg ulai she ri man ba arsh rasid 3-on sabab shud
ʻ ʻ ʼ
taxaplusam Arshiy.
Ma nosi:
ʼ
Sh e rimning shuhrati ko kka yetgani uchun Taxaplusim Arshiy bo ldi.
ʼ ʻ ʻ
Tazkiraning II jildi Ali Navidiy nomli shoir to g risida ma lumot bor. Bu sh
ʻ ʻ ʼ
oirning Sh oh TohirAndijoniy degan shoirning shogirdi ekani yozilgan17.Navidiy
sayohatga chiqib Hindistonga borgan. Dakan viloyatida u yerning hokimi Abulfath
Nizom Husaynning iltifotiga erishgan. Ammo keyinchalik hokim ning iltifotidan
mahrum bo lgan. Sh un i n g uchun taxallusini Navmidiy deb o zgartirgan ekan.
ʻ ʻ
Bir qancha vaqt Ahmad Nigor degan shaharda yashagan. Navmidiy 975/1567-1568
yili vafot etgan. Tazkirada bu shoirning she rlaridan namuna keltirilmagan. Bu
ʼ
ma lumotning biz uchun ahamiyatli tomoni shundaki, Sh oh Tohir Andijoniy XVI
ʼ
asrda yashab ijod etgan shoirlardandir.Modomiki, Navidiy Sh o h Tohir A ndij
oniyning shogirdi ekan, uning ustozi XVI asr boshlari yoki XV asr oxirida yashab
ijod etgan shoir bo lib chiqadi. Bu esa uning ana shu davrdagi adabiy muhitga
ʻ
mansub ekanligini bildi- radi. Garchi keyinchatik Navidiy Navmidiy bo lib Hindis-
ʻ
tonda yashab qolgan va o sha yerda dunyodan o tgan esa-da, u andijonli shoir
ʻ ʻ
ShohTohirning shogirdi sifatida shakl- langani aniq. Bu ham XV asr II yarmi va
XVI asr boshidagi Andijon, Farg ona adabiy muhitning qatralaridirlar.Yana shu
ʻ
tazkirada Andijonli Furqatiy degan shoir to g risida so z bor. U Kosonda yashagan
ʻ ʻ ʻ
va 1026/1617 da vafot etgan.Siyohbaxtiy az in peshtar nameboshed,Ki majlisi
digaron ravshan az chirog i manast.“Tazkira”da Kalon I to g risida bunday deb
ʻ ʻ ʻ

yozilgan: Bu kishi asli Farg onadan bo lib andijonlidir. Turk-chig atoy elidan edi.ʻ ʻ ʻ
Nomi Xoja Kalonbekdir. Muhammad Zahiriddin Boburningamirlaridan, ayoni
rijollaridan edi. Kobil va qandahor tomonlarda hokim, amir bo lib xizmat etar edi.
ʻ
Ko pincha, Kobilda turmishdur. Unda vafot etmishdur. Turkiy va forsiy ash orlari
ʻ ʼ
bordur. Shul bayt shoirning nashidai tab idandur.
ʼ
Nadoram tob didan peshi u badxo raqibonro, Az in bar subhi vasli u guzidam
ʻ
shomi hijronro. Ma nosi:U ning yonida xunuk bashara raqiblarni
ʼ
ko rmoqqatoqatim yo q, Sh u n i n g uchun uning vasli tongidan ko ra
ʻ ʻ ʻ
ayriliqkechasini afzal ko raman. Kalon I deb bu tazkirada ko rsatilgan kishi
ʻ ʻ
Boburning eng yaqin do stlari va harbiy qo mondonlardan biri bo lmish Xoja
ʻ ʻ ʻ
Kapon bo lsa kerak. Xoja Kalonningasli Andijondan ekanligi “Tazkirat ush-
ʻ
shuaro”da aniq yozilgan.“Boburnoma”da Hindiston fathidan so ng Xoja Kalon-
ʻ
ning Boburdan ruxsat olib G aznaga ketgani va bu to g rida bir bayt bitib
ʻ ʻ ʻ
qoldirgani, Boburning esa o sha baytga javoban yozgan to rtligi keltirilgan.
ʻ ʻ
Umuman, “Bobur- noma”da Xoja Kalon to g risida Boburning keltirgan
ʻ ʻ
ma lumoti, fikrlari va o sha mushoira hammasi bor.Sipohiy I — Bu kishi Turkiston
ʼ ʻ
shoirlaridan bo lub, farg onalidur. Andijon shahrida tug ulmishdur. Bundagi
ʻ ʻ ʻ
kiborlardan biriningo g lidur. Nomi Xudodo st bo lub turk- cha ash orlari bo lsa
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
ham zamonamizgacha kelib yetmagandur. Tazkira sohiblari forslar bo lganidan
ʻ
forsiycha she ri- dan namuna ko rsatmishlar. Bo lmasa Andijon eli forsiycha
ʼ ʻ ʻ
so zlashgan emaslar. Shul ruboiy jum-lai ash oridandur.
ʻ ʼ
Afsuski, vaqti gul bazudiy biguzasht,
Faryodki, to chashm kashudiy biguzasht.
Ba chashmu xamat binaf shau nargisro,
Ayyomi bako riyu kabudiy biguzasht.
ʻ
Ma nosi:
ʼ
Afsuski, gul vaqti tez o tib ketdi,
ʻ

Faryodki, ko z ochib yumguncha o tdi.ʻ ʻ
Binafsha xating bila nargisingsiz
Ko rlik ayyomi kuni bitdi.
ʻ
Yuqorida keltirilgan ma lumotlar asosida xulosa qi- lib shuni
ʼ
aytmoqmumkinki, Andijon viloyati (Farg ona vodiysi)da XU-XU1 asdlarda
ʻ
taraqqiy topgan madaniy muhit mavjud bo lgan. Uz davrining ko p madaniyat,
ʻ ʻ
ada- biyot, san at arboblari ana shu muhitda shakllangan va kamol topganlar.
ʼ
Zahiridsin Muhammad Bobur ham yosh- likdan shu muhit ta siri ostida
ʼ
o sgan.Xuroson poytaxti Hirot va Farg ona viloyati markazi Andijon o lkasidagi
ʻ ʻ ʻ
madaniy aloqalar multasil davom etgan. Bu madaniy hamkorlik XVI asrda
shayboniylar hukmronligi davrida ham to xtab qolmagan Xuroson hukmroni
ʻ
Sulton Xusayn Boykdro san at usta- larining tavsiyasiga ko ra, Darvesh Ali
ʼ ʻ
Xojazodai Changiyga o z hokimiyati sharafiga bir moyatayn yaratmoqni
ʻ
topshirgan. Bu vazifani ijro etmoq uchun Xojazoda o n ikki yil davomida
ʻ
Andijonda yashagan. U Andijon viloyatiga qarashli Marg ilon shahridagi bir
ʻ
bog da istiqomat etgan. Bu joy ilgarilar Xoja Ahrorga qarashli bo lgan ekan. Bu
ʻ ʻ
yerda o rtaliqsa bir katta daraxt bor. U xuddi o sha afsonaviy shaxs Xoja Ahror
ʻ ʻ
uchun xuddi aso singari bo lgan emish.Bir kuni tunda Xojazoda Changiy o sha
ʻ ʻ
daraxt yoniga kelib bir muncha vaqg shu yerda turgan. Shunda u qandaydir bir
kuchli ilhom tug yonini o zida sezgan. Sh u ilhom kuchi bilan ijod etmoqchi
ʻ ʻ
bo lgan moyataynningbarcha zarblari yechimini topganday bo lgan. Buni san atkor
ʻ ʻ ʼ
o sha buyuk shayx va murshid (ya ni Xoja Ahror)ning yordami va homiyligi ostida
ʻ ʼ
vujudga kelgan, deb talqin qiladi.Sulton Husayn Boyqaro H irotni uzil-kesil o z
ʻ
ixtiyoriga kiritib, unda hukmronligini to la o rnatgach, bu yerda katta bayramlar
ʻ ʻ
uyushtirgan. Bu bayramda ko p musiqa ustalari ish tirok etganlar. Sh unda Sulton
ʻ
Husayn bir necha yil burun hofiz Darvesh Aliga moyatayn yaratmoqni topshirgan
edim, bilmadim, shu vazifani bajarganmi yo qmi, deb atrofidagilardan so rabdi.
ʻ ʻ

Bilganlar usta bu topshiriqni ado etganini aytganlar. S ultonning buyrug iga ko ra,ʻ ʻ
Darvesh Ali Changiyni Andijondan chaqirtirib keltirganlar. Sulton usta bilan
uchrash ganda, senga berilgan vazifani ado etganmisan, deb so ragan. Ijobiy javob
ʻ
bo lgandan so ng sulton kagga bayram o tkazgan. U olti kechau kunduz davom
ʻ ʻ ʻ
etgan. Unda barcha amirlar, olimlar, shoirlar Eron va Turkiyadan kelgan musiqa
ustalari qatnashganlar.Podsh oh Darvesh Ali Changiyga o zi ijod qilgan
ʻ
moyataynni ijro etmoqni buyurgan. Ijro tugagandan keyin ko p musiqa ustalari va
ʻ
hofizlar-ashulachilar, ular orasida ustod Axuyi musiqaroy, ustod Sanjai Axubarra,
ustod Amirquli Tanburiy va boshqa san atkorlar bu asarni, oldingilardan ustunroq
ʼ
va yaxshiroq ekanini aytganlar. Muallifni maxtaganlar. Chunki oldingi
moyataynlar har bir tugallangan davrada ikki yuz zarbga ega bo lsa, bu
ʻ
moyataynda har bir davrada bir ming ikki yuz zarb bor edi. Shundan keyin
podshohbu musiqa ustasini saxiylik bilan siylagan|X. Moyatayn deb ikki yuz
zarbdan tashkil topgan katta musiqa asarni aytilar ekan.Ohiy Hiraviy Hirot
shahrida nonvoylik qilar ekan. U o z ish joyida ashulalar xirgoyi qilib ishlagan. Bir
ʻ
kuni mashhur musiqa ustasi Darvesh Sh odiy ko chadan o tib ketayotib, uning
ʻ ʻ
ashulasini eshitib qolgan. Nonvoyning go zal, shirali ovozi bor edi. Sh unga
ʻ
mahliyo bo lgan Darvesh Sh odiy butun bir soat uning ashulalarini tinglagan.
ʻ
Shundan so ng Darvesh Sh odiy do konga kirib nonvoyni un i n g xush ovozi, ijro
ʻ ʻ
mahorati bilan tabriklagan, unga minnatdorlik bildirgan. Sh odiyning qistovi bilan
Ohiy Hiraviy musiqa hunari bilan shug ullana boshlagan. U tezda yuksak
ʻ
darajadagi mohir san atkor bo lib yetishgan. U turkzarb usulida “Rost”, “Panjgoh”
ʼ ʻ
kabi go zal musiqiy asarlar ijod etib shuhrat qozongan. Ko p shogirdlartarbiyalab
ʻ ʻ
yetishtirgan.“Musiqiy risola”sida o z davrining ana shu tanikdi musikd san atkori,
ʻ ʼ
hofiz Ohiy Hiraviyning shogirdlari sanab o tilgan. Usha shogirdlardan biri Maqsud
ʻ
Andijo-niydir. U Hirotda Sulton Husayn dargohida xizmatda bo ldi. So ngra
ʻ ʻ
Shayboniyxon Hirotni egallagach, boshqa san atkorlar bilan birga Buxoroga
ʼ

keltirilgan. “Tarona”, “Amal”, “Peshrov”, “Savt” kuylarini ijod qilgan. Ular Jomiy
g azaliga aytilgandirlar. Maqsud Andijoniy yaxshi she rlar ham yozar edi. Hirotdaʻ ʼ
vafot etgan* 14.Temuriylardan so ng X V I asrda Movarounnahr va Xurosonda Sh
ʻ
ayboniylar hokimiyati o rnatildi. XVI asrning boshlarida Buxoroning markaxlik
ʻ
ahamiyati oshdi. Bu vaqtda Andijon madaniy muhiti o z mav- qe ini
ʻ ʼ
saqlagan.“Musiqiy risolasi”ning egasi Darvesh Ali bunga doir qiziqbirhodisani
hikoya qiladi. Shayboniylardan Abdullaxon hukmronligi davrida (1583-1599)
Buxoroga Turkiyadan elchilar kelganlar.
Ularningboshlig i (elchi) Piyolaxon degan kishi edi. Kelganlar ichida ustod
ʻ
Husayn Udiy ham bo lgan.Darvesh Ali Changiy hikoya qiladiki, Husayn Udiy
ʻ
singari Ud asbobida yaxshi chaladigan boshqa musikd ustasi bo lmagan va
ʻ
bo lmayajak. Turkiya sultoni elchilar orqali Buxoroga bir soz yuborgan. Unda
ʻ
Movarounnahr cholg uchilari chala oladilarmi yo yo qmi, tekshirib ko rmoqchi
ʻ ʻ ʻ
bo lgan. Elchi bu sozni Abdullaxonga takdim etar ekan, o z sultonining xohishini
ʻ ʻ
ham bildirgan.Buxoroda bu vaqtda eng mohir cholg uchi Hofiz Turdi edi. Unga bu
ʻ
sozni topshirganlar. Ammo Turdi sozni yaxshi chalaolmagan. Shunda
Abdullaxonga Darvesh Ali Changiyni chaqirmoqni maslahat berganlar. “Men u
vaqgda Andijonda edim” - deb hikoya qiladi Darvesh Ali - Sh u yerda menga
yuborilgan xatni oldim». Darvesh Ali Andijondan chiqib markaz Buxoroga yetib
keladi.Podshoh Abdullaxon qabuliga kirganida, unga o sha Turk sultonining
ʻ
hadyasi bo lgan sozni beradilar. Darvesh Ali bu sozni juda yaxshi chaldi. U to rt
ʻ ʻ
kun davomida sozni chalib turdi. Podshohuni diqqatbilantinglaredi. Keyinchalik
podshohhuzurida bo ladigan yig inlarda bu soz ko p ish berdi. Said Ahmad binni
ʻ ʻ ʻ
Mehgari Mirokiy degan musiqa ustasi o z mahorati bilan obro qozongan ekan. U
ʻ ʻ
xonlar, podshohlar Saroy orkestrining (nog oraxona) bosh dirijeri (mehgar) bo lib
ʻ ʻ
xizmat qilgan. Uning shoigrdlaridan biri Mavlono Husayn 40 yil davomida turli
shaharlarda mehtarlik qilgan ekan. U Andijonda shayboniylardan Asfandiyor

Bahodir sulton hukmronligi davrida (bu hukmronlik davrida ikki masjid qurilgan,
shuning sharafiga 70 ta qul ozodpikka chiqarilgan ekan) 18 yil mehtar bo libʻ
xizmat qilgan. Bu yerda katta musiqa uyushmalari “nog ora- xonalar” borligining
ʻ
o zi madaniy hayot va mahalliy hukmdorlarning shonu shavkati baland bo lganini
ʻ ʻ
bildiradi.Sh u keltirilgan ayrim misollardan ham ko rinib turibdiki, XV asrda
ʻ
Xuroson poytaxti Hirot va Farg ona viloyati markazi Andijon o rtasida madaniy
ʻ ʻ
aloqalar mutgasil bo lgan. Bu hamkorlik XVI asrda Shayboniylar hukmronligi
ʻ
davrida ham davom etgan.
XV asr o rtalarida Xuroson poytaxti Hiryut katga bir madaniy markaz sifatida
ʻ
shakdlangan edi. Bu markaz yildan-yilga o z shuhrat va e tiborini yuksaltira bordi.
ʻ ʼ
Turli o lkalardan bu yerga san at va ijod a.hli kelib ta lim olar va kamol topar
ʻ ʼ ʼ
edilar. Andijondan Hirotga kelib, bu yerda muqim yashagan va asta-sekin
Hirotdagi eng mashhur va obro li san atkorlar qatoridan o rin olgan Xoja Yusuf
ʻ ʼ ʻ
Andijoniy ham shulardan biri.Xoja Yusuf Andijonda tug ilgan. U ning ota-onalari
ʻ
o qimishli, baland darajali oilalarga mansub bo lganlar. Xoja Yusuf yoshlik yillari
ʻ ʻ
Andijondan Hirotga keldi. U n i n g qachon, qanday qilib bu yerga kelib qolgani
to g risidagi tafsilotlar hozircha bizga ma lum emas.Yusuf Andijoniy Hirotdagi
ʻ ʻ ʼ
taniqli musiqa ustasi ustod Sh odiyning shogirdlaridan biri bo ldi. Ustoz
ʻ
tarbiyasida yosh Yusuf Andijoniy tezda o zining ham musiqa ijrosida ham yangi
ʻ
kuylar yaratmoq sohasida yuksak qobiliyat egasi eka n i n i ko rsatdi. “M usiqiy
ʻ
risolasi”ning muallifi Darvesh Ali ustod Shodiyni bunday deb ta rif etadi: “Doimiy
ʼ
sirlarning yig ilgan o rni, bebaho xazinalar xazinasi, cheksiz (ilohiy) konlarning
ʻ ʻ
yoquti va abadiy manbai, tanlanganlar majmuining do sti ustod Shodiydir.U
ʻ
shunday ulug olim ediki, zamonasidagi sultonlar, shahzodalarning muhabbati va
ʻ
yaxsh i qarashlariga erishgandi. U qayerga tashrif buyursa, unga yuksak hurmat va
ehgirom ko rsatar edilar. Turli musiqa ustalari o rgasida katta obro qozongan edi;
ʻ ʻ ʻ
bama ni ko rsatmalari va fikrlariga barcha odamlar jonu dildan
ʼ ʻ

quloqosardilar”25.Ustod Shodiy ko p musiqa asarlarni yaratgan. Ustodning o nʻ ʻ
ikki shogirdi bor edi. Shodiy o n ikki naqsh ijod etgan. Ular Iroq maqomi kuyida
ʻ
far usulida ijro etilar edi. Ustod Sh odiy o z shogirdlarining har biriga biror
ʻ
naqshni ijro etmoqni topshirgan. Kimki, uni yaxshi ijro etsa, bu kuy o sha
ʻ
shogirdning nomi bilan atalardi.
Ustoz Sh odiyning shogirdparidan biri Xoja Yusuf Andij oniyga Sunbuliy
naqshi tushdi. U muxammas tarzidadir. Xoja Yusuf bu naqshni shunchalar go zal
ʻ
ijro etdiki, ustod g oyat mamnun bo lib, bu kuyni shogirdining nomi bilan atadi...
ʻ ʻ
Bu kuy xalqo rtasida Xoja Yusuf naqshi deyilib shuxrat topdi.Bora-bora Xoja
ʻ
Yusuf A n dij oniyning mahorati shundayin kamol topdiki, Hirotdagi madaniy
muhitda baland mavqe egalladi. Uning hatto davlat boshlig iga musiqa ilmidan
ʼ ʻ
dars bergani “Musiqiy risolasi”da aytib o gilgan26. Xoja Yusuf Xuroson va Hirot
ʻ
hukmdori Boysunqur mirzoning xos musiqa ustalaridan biri bo lgan. U Boysunqur
ʻ
mirzoning lutfu marhamatiga sazovor bo lgan ulug san atkor.Xoja Yusuf
ʻ ʻ ʼ
Andijoniy taniqli shoir va olim ham bo lgan. U o z she rlaridan ayrimlariga turk-
ʻ ʻ ʼ
zarb usulida Navro z maqomida kuylar ijod qilgan27. Xoja Yusuf yaratgan kuylar
ʻ
xalq o rtasida keng yoyilgan va ko p kuylanar edi. Ularning miqdori 360 dan
ʻ ʻ
ortiqdir.Hirotdan oqib o tadigan Injil soyiningbo ylari g oyat ko rkam. Kumushdek
ʻ ʻ ʻ ʻ
oq va toza to lqinlar yuqoridan o ynab- o ynab pastga tushib keladilar. Ular yo l-
ʻ ʻ ʻ ʻ
yo lakay turli katga va kichik toshlarni xuddi sho x bir odam bolalarning boshini
ʻ ʻ
silaganicha chopib ketayotganday siypalab o gadilar. Xarsanglarni jildirmoqqa
ʻ
intiladilar, ammo bu ishning behudaligini bilgach, ularni yuva-yuva aylanib va
oshib oqadilar, so ng yana oldinga yuguradilar.Soy sohili ko m-ko k o tlarga va
ʻ ʻ ʻ ʻ
rango-rang gullarga ko milib gilamdek yarqiraydi. U yon-bu yonda o sgan
ʻ ʻ
daraxtlarning barglari xuddi daryo oqimi va qirg og i husniga madhiya o qigandek
ʻ ʻ ʻ
shivirlaydilar. Uzoqpardan va suvdan yengil yelayotgan shabboda ular bilan
o ynasha-o ynasha o tib ketadi.
ʻ ʻ ʻ

Soy yoqasidagi kichik bir supaga o xshash tekis joyda sholcha solingan.ʻ
Undagi ko rpacha ustida bir kishi suv mavjlariga tikilib o ltiribdi. U o rta
ʻ ʻ ʻ
yoshlarda, xush ko rinish li, cheqrasi toza va ochiq, quyuq qora qoshlari ko z
ʻ ʻ
ustiga tushadigan darajada o siq, ko zlari hushyor qarash bilan nurlanadi. Yonida
ʻ ʻ
ko rpacha ustida sozi yastangan.Bu ustoz Xoja Yusuf. U ning fikru yodi bir
ʻ
narsada. Xomush nigohi bir nuqgaga qadalgan. Atrofda bo layotgan ishlarga
ʻ
beparvo. U suv to lqinlarining shovqiniga ko milib ketgan; u ohanglar daryosida
ʻ ʻ
yuzmoqda...Supadan sal nariroqda ikki yosh shogird yigitlar ustozning tinchligini
buzmaslikka intilib o z ishlari bilan bandlar. Biri chetdagi o choqqa osilgan
ʻ ʻ
qozonda yemish tayyorlamoqda. Boshqasi esa o choq boshida vijirlab qaynayotgan
ʻ
qumg ondagi suvdan choynakka choy quyib damladi. So ng uni ustoz yoniga
ʻ ʻ
keltirib o ltirdi va choynakdan piyolaga choydan quyib, uning oldiga qo ydi.
ʻ ʻ
Shundan keyin sekin tovush chiqarmay turib nariga ketdi.Xoja piyoladagi choyni
olib, bir ikki xo pladi-da piyolani o z joyiga qaytarib qo ydi. S o ng ko rpacha usti
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
d a gi sozni qo liga oldi, u n i n g chalm oqqa tayyorligini tekshirib ko rdi. Soy
ʻ ʻ
sohilida yoyilayotgan mavjlar ohanglariga mos tarzda soz torlarini chertdi. Dilrabo
sadolar qirg oqbo ylab yangray boshladilar. Bu sadolarning aqpu hushni band
ʻ ʻ
etuvchi jaranglarida olis ona yerlarning jozibasi sezilar, bepoyon Farg ona
ʻ
dalalarining yashil quchog lari, tog yonbag irlariga yondashib ketgan bog u
ʻ ʻ ʻ ʻ
rog lar latofati, sho x jilg alar jilvalari, sokin Sirdaryoning sirli oqimlari o z aksini
ʻ ʻ ʻ ʻ
topayotganday bo lardi. Ularda [uyo Olatovning k u m u sh r a n g cho qqil a ri
ʻ ʻ
ko zga tash l a nar, shahar ko chatarini to ldirgan ipak tandatarining cheksiz qatori
ʻ ʻ ʻ
ko rinar, vodiy sh oirlarining ilhomli misralari dillarni maftun etib
ʻ
yangrayotganday tuyulardi.Bu ohanglar go zal dilbarlar malohatini kuylar,
ʻ
ularning noxpi boqishlari, sho x tabassumlari, bo ston- larga oro beruvchi rangdor
ʻ ʻ
atlasga burkangan shamshod qomatlarini eslatar edi.
Lolalar kiyib atlas sayr etar bu bo stonda,
ʻ

Bulbuli vatan sayrar sharhi zikri dostonda,
Necha sho x jononlar labi la l xandonda,ʻ ʼ
Ko l tutib qadam tashlar gulshanu gulistonda,
ʻ
Bog uchun berur ziynat yursa qaddi zebosi2*.
ʻ
Ohang ketidan ohang kelaberdi. Ular san atkor qalbining ovozidir. Bu
ʼ
ohanglar o sha qalbda yaralgan. Ular dilning eng nafis tuyg ularini o zida jamlab
ʻ ʻ ʻ
atrofga taralmokdazar. Bu tuyg ular Ona yerga muhabbat va sog inch;
ʻ ʻ
mehmondo st yangi o lkaga minnatdorlik, qadrshunos va g amxo r homiyga
ʻ ʻ ʻ ʻ
sadoqat va hurmat ramzidirlar.
Xoja Yusuf AndijoniyningTemuriy shahzodalardan Boysunqur mirzoning
saroyidagi atoqli san atkor va shoirlardan biri ekanini bildik. Endi Boysunqur
ʼ
mirzoning o zi bilan ham bir tanishib o tsak.Bu go zal, san at va adabiyotni
ʻ ʻ ʻ ʼ
cheksiz ssvgan; olim va sh oir, xattot va mav rifatparvar zot sh arqsh unos
ʼ
mutaxassislarga yaxshi ma lum. Ammo keng kitobxonlar ommasi o rtasida
ʼ ʻ
shahzoda Boysunqur mirzo unchalik shuhrat topgan emas. Bunday nodir va
diqqatga sazovor davlat arbobi va ziyoli to g risida ko p yozmoq mumkin. Ammo
ʻ ʻ ʻ
men Boysunqur mirzo to g risida obro li manbalarda aytilgan so zlarni keltirmoq
ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan cheklanaman. 2008 yili Toshkentdagi “O zbekiston” nashriyoti tarixshunos
ʻ
olim A bdurazzoq Samarqandiyning (1413-1482) “Matla i bahrayn va matla i
ʼ ʼ
sa dayn” (“Ikki saodatli yulduzning chiqish joyi va ikki dengizning qo shilish
ʼ ʻ
o rni” kitobining ikkinchi jildini ikki kitobda nashr etdi)29. Garchi bu asar muallifi
ʻ
XV asr temuriylar hukmronligi davrida yuz bergan siyosiy voqealar bayoniga ko p
ʻ
o rin bergan bo lsa-da, unda ilmiy madaniy hayotga doir ayrim lavhalar ham
ʻ ʻ
uchraydi. Shahzodalar Mirzo Boysunqur va Sulton Ibrohim mirzolarning ilm va
madaniyat rivoj iga ahamiyat bergani to g risidagi ma lumotlar shular
ʻ ʻ ʼ
jumlasidandir.Darvesh Ali o zining “Musiqiy risolasi”da Boysunkur mirzoni
ʻ
bunday deb tavsiflaydi: «Boysunqur mirzo haddan tashqari go zalligi bilan ajralib
ʻ

turar va yuksak iste dod egasi ekanligi bilan katta shuhrat qozongan edi. Uningʼ
(Xurosondagi) hukmronligi davrida she riyat, xushxatlik va musikd baland
ʼ
hukrmatga ega bo ldi. Shahzodaning ilm- fan va san atlarga g amxorligini eshitgan
ʻ ʼ ʻ
turli-tuman shoirlar, san atkorar har tomonlardan uning dargohiga oqib kelar
ʼ
edilar. Deydilarki, Boysunqur mirzo qoshida qirq xatgot, rassomlar bo lgan. Ular
ʻ
mirzo kugubxonasi uchun turli asarlarni ko chirib yozib turganlar. Ular orasida,
ʻ
xususan, bu san at bo yicha ajoyib talant egasi bo lmish Mavlono Ja far Tabriziy -
ʼ ʻ ʻ ʼ
saroy xattotlarining boshlig i ajralib turar edi.
ʻ
Boysunqur mirzo har doim shoirlar, san atkorlar doirasida bo lar, ularni sevar
ʼ ʻ
edi. U o zining bunday yaqinlariga juda yaxshi munosabatda bo lar edi.
ʻ ʻ
Tantanavor va nafis did bilan yashamoqni sevgan davlat egalari ichida Xisrav
Parvezdan boshqa hech kim o z turmushini Boysunqur mirzo singari go zal
ʻ ʻ
o tkaza olgan emas.U a lo darajada fors va turk (eski o zbek) tilida she rlar bitgan;
ʻ ʼ ʻ ʼ
Sharqxatgotlik san atida ishlatiladigan olti xil husnixat bilan xat yoza olar
ʼ
edi»30.Biz bunga yana qo shimcha qilib aytamizki, Boysunqur mirzo rahbarligida
ʻ
uning saroyidagi olimlar Sh arq a d a b i yo ti n i n g m ash hur durdonasi “Sh o hn
o m a ” (Firdavsiy asari)ning yig ma matnini tuzib chiqqanlar. Bu matn
ʻ
“Shohnoma”ningbarcha nashrlari, uningbo yicha yaratilayotgan ilmiy tadqiqotlar
ʻ
uchun hozir ham asos bo lib xizmat qiladi.Boysunqur mirzoni ta riflab, Alisher
ʻ ʼ
Navoiy “Nafislar yig inlari” (“Majolis un-nafois”) asarida bunday deb yozadi:
ʻ
Uning tabiati xush, saxiy edi. U ayshu ishratni yoqgirar edi. Hunar aqpining
qadrini badand tutuvchi podsh oh edi. Biror p od sh o hn in g vaqtida
bo lmaganki,- deydi Nayuiy, xattot, naqqosh, sozanda va so z ahpidan shuncha
ʻ ʻ
ko p odam uning davridagidek tarbiya topgan va kamolga yetishgan bo lsa.Navoiy
ʻ ʻ
o z kitobida Boysunqur m irzoning fors tilidagi bir baytini keltirgan.
ʻ
Nadidam an du ruh aknun du mohast,
Vale mehrash base bir joni mo hast.

Ma nosi:ʼ
Ul ikki go zal yuzni ko rmaganimga ikki oy bo ldi,
ʻ ʻ ʻ
Biroq mehri jonimizdadir
Bb(S.G aniyeva tarjimasi)
ʻ
Bu baytdagi sevgili yor tavsifi g oyat nafis va go zal ifodalarda tasvirlangan.
ʻ ʻ
Yorning ikki beti oy kabi uni ikki oydan beri ko rmoqqa muntazir osh iq sevgisini
ʻ
jon ichida saqpamokda. Yana shoir qofiyada ham ajoyib so z o yini ishlatib bu
ʻ ʻ
baytni tuyuqqa aylantirgan:Mohast (oy kabidir); bar joni mo hast
(jonimizdadir).XV asr tarixshunosi Abdurazzoq Samarqandiyning “Matla i
ʼ
sa dayn va majma i bahrayn” tarix kitobida podshoh Sh ohruh mirzoning o z o g li
ʼ ʼ ʻ ʻ ʻ
Boysunqur mirzoni qanday yuqori davlat lavozimiga ta yinlagani o ta mubolag ali
ʼ ʻ ʻ
va badiiy ifodalarda aytib o tilgan:Olam ahllari shahzodasi G iyosiddin Mir
ʻ ʻ
Boysunqurbahodirning devon kursisiga o tirganligi zikri.Hazrati xoqoni sa id (Sh
ʻ ʼ
oxruh mirzo-A.Q.) tiyrak xotiri bilim sirlarining xazinasi va yorqin zamiri
yaratuvchilik nurlarining chiqish joyi bo lmish.
ʻ
Bayt:
Podshohpik bog ining yangi mevasi
ʻ
Va ilohiy tuman guldastasi.
Davlat va dinning tayanchi Mirzo Boysunqurni a lo devon(ni) boshqarishga
ʼ
o tirsin, deb buyurdi. U — bayt:
ʻ
Faryodtalablarning faryodiga yetsin
Va dodtalablarning dilining dodiga yetsin.
Maqtovli sifatlar egasi ulug zot shahzoda xuddi nur bag ishlovchi ruh va
ʻ ʻ
shaklga keltiruvchi akdsek boshiga baxt- saodat toji va egniga yashnab turgan qabo
kiygan holda devon taxtini o z qadamlari shulasi bilan bezantirdi hamda olam
ʻ
ahlining muhim ishlarini adolat taqozosicha hal qilib turdi11.Demak, Shohrux
mirzo o g li Boysunqur mirzoni o z davlatining eng yuqori idorasiga boshliq etib
ʻ ʻ ʻ

ta yin- lagan (hozirgi tushunchada bosh vazir). Yana tarixshunos ta kidlab o tadiki,ʼ ʼ ʻ
bu boshliq barcha muhim ishlarni adolat asosida hal qilib borajak. Barcha ishlar
qanday hal etilgani to g risida to la fikr ayta olmasak ham, ilm- fan, san at va
ʻ ʻ ʻ ʼ
adabiyotga doir ishlarni Boysunqur mirzo lozim darajada hal qila borganini tarix
ko rsatdi.Bu tayin 1418 yilda Hirotda amalga oshirilgan edi.Shahzoda Boysunqur
ʻ
mirzoning yaxshi sifatlari tarixiy manbalarda bayon etilgan. Ularning har biri bu
mu tabar zotni go zal tasvirlarda madh etadi. Boysunqur mirzo to g risida
ʼ ʻ ʻ ʻ
O zbekistonning XX va X X I asrlardagi olimlar ham ko p yaxshi gaplar yozganlar
ʻ ʻ
va aytganlar.Po latjon domulla Qayyumovning (1885-1964, Qo qon) “Tazkirat
ʻ ʻ
ush-shuaro” kitobida (Toshkent, 2006) Boy- sunqur mirzo to g risida bunday deb
ʻ ʻ
yozilgan: «Boysunqur - bu kishi temuriylardan bo lub, Hirot shahrida tug ilmish
ʻ ʻ
802 yil hijriyda (melodiy 1399-1400). Nomi Boysunqur mirzo bo lub, Shohruh
ʻ
mirzoning o g lidir. Amir Temurga nabira bo ladur. Hijriy ila 837 (melodiy 1433-
ʻ ʻ ʻ
34) yilda otasining hayot vaqgida Hirotda vafot etmishdur.Olim va adib, shoir bir
shahzoda edi. Forsiy va chig atoy (eski o zbek) tillarida ash ori bordir. Turli
ʻ ʻ ʼ
xatlarni husni xat ila yozishga mahorati bor edi. Bir qancha kitoblarning ko chirib
ʻ
yozmishdir. Doim arbobga ilmu irfon ila suhbat etar edi. Ulamou udabolarni
himoya etar edi.Sh ul bayt jumlai ash oridandir:Gadoi kuyi u shud
ʼ
Boysunqur,Gadoi kuyi jonon podshohiyst.
Tarjimasi:
Erur Boysunqur kuyin gadosi,
Gadolik yor kuyida shoqpikdir” .
Sh arq adabiyotining mohir bilimdoni, professor Suyima G aniyevaning tab i
ʻ ʼ
nazm egasi bo lgan temuriy shahzodalar to g risidagi maqolasida Boysunqur mirzo
ʻ ʻ ʻ
haqida ma lumot berib o tgan. Unda ko rsatilishicha, XV a s r n i n g t a n i q l i ta
ʼ ʻ ʻ
zki r a n a v i si D avl atsh oh Samarqandiy Yu suf A n d i j o n i y n i yetti iqlimda
o xshashi bo lmagan san atkor, deb ta riflagan. Xoja Yu suf ni B o y sun q ur
ʻ ʻ ʼ ʼ

mirzo o zi uchun xos mutrib (musiqachi) etib belgilagan ekan-” .S.G aniyeva menʻ ʻ
bilan suhbatda (2008 yil 23 avgust) Boysunqur mirzo to g risida bunday dedilar:
ʻ ʻ
“Boysunqur mirzo XV birinchi yarmida Hirot madaniy muhitini yaratmoqsa katta
xizmatlar ko rsatdi. U barcha olimlar, shoirlar va san atkorlarga hamisha homiylik
ʻ ʼ
qilar, ularning ijodiy faoliyatini yo naltirib borar va bunga imkoniyat tug dirar edi.
ʻ ʻ
Yana «Tazkirai Davlatshohi Samarqandiy”da ko rsatilgan ekanki, Boysunqur
ʻ
mirzo o z atrofidagi ijodkorlardan to rttasini, ayniqsa, qadrlar va o zining yuksak
ʻ ʻ ʻ
diqqat e tiboriga sazovor etgan. Ular quyidagilardir: Murg obiy - musiqa ustasi,
ʼ ʻ
Xoja Hasan Andijoniy - musiqa ustasi, xonanda va shoir; Quvomiddin - me mor,
ʼ
mashhur insh ootlar loyihalarining muallifi, muhandis Ana shu ro yxat ham Xoja
ʻ
Yusuf Andijoniyning o z zam ona sining peshqadam san atkorlaridan biri
ʻ ʼ
bo lganini ko rsatadi. Bu to g rida Daapatshoh Samarqandiy, Zahiriddin Bobur va
ʻ ʻ ʻ ʻ
Darvesh Ali Changiyning bergan xabarlari bir-biriga monand va
uyg undir.Boysunqur mirzoning o zi ham yaxshi olim va shoir bo lgan. Uning
ʻ ʻ ʻ
rahbarligida vujudga kelgan “Shohnoma” matniga yozgan kirish maqolasi katta
ilmiy ahamiyatga ega».S.G aniyeva hozir o sha kirish maqolasini fors tilidan
ʻ ʻ
o zbek tiliga tarjima qilish bilan mashg uldirlar.
ʻ ʻ
XV asr o zbek m adaniyati, m usiqa san ati va she riyatining atokdi
ʻ ʼ ʼ
vakildaridan biri Xoja Yusuf A n d i j o n i y to g r i si d a gi m a lum ot Z
ʻ ʻ ʼ
aqiriddin Muhammad Boburning (1483-1530) “Boburnoma” asarida bor. Bobur bu
muhtaram zotni ulug ustoz, shoir va mutafakkirimiz Alisher Navoiy (1441-1501)
ʻ
bilan yonma-yon tilga oladi. U yozatsi: “Xoja Yusufkim, musiqada mashhurdur,
Andijoniydur”20.Men Xoja Yusufning nomini birinchi bor 1946 yilda eshitgan
edim. U vaqgda Toshkentda O rta Osiyo Davlat universitetining Sharqshunoslik
ʻ
fakultetida o qirdim. Ikkinchi kursdabizgaforstilidan professor Aleksandr Semenov
ʻ
dars berganlar. Biz - tolibi ilmlarturli-tuman forsiy matnlarni o qib, ularni fors
ʻ
tilidan rus tiliga tarjima qilishni o rganganmiz.Bir kuni mening bilan bir kurs va bir
ʻ

gruppada o quvchi qadrdon do stim (u kishi mendan 5-6 yosh katta edilar)ʻ ʻ
Ubaydulla Isroilovich Karimov21 bir forsiy baytningruscha so zma-so ztarjimasini
ʻ ʻ
menga ko rsatdilar. Bu Xoja Yusufning she ri edi. Men bu baytdagi dard va
ʻ ʼ
badiiyatdan hayratda qoldim. Ehtimol, bu she r mening o sha yoshlik yillaridagi
ʼ ʻ
ruhiy kayfiyatimga mos tushgani uchun shunday bo lgandir. Har holda eslanib
ʻ
qoldi. Albatta, men u vaqglarda Xoja Yusufning kim ekanligini bilmas edim.
Keyinchalik “Boburnoma”da uningto g risida Bobur yozgan gaplarni o qidim.
ʻ ʻ ʻ
Shundan keyin Xoja Yu sufning o z davridagi mashhur musiqa san atkorlaridan
ʻ ʼ
biri ekanini bildim.Yillar o tdi. Hozir yigirm a birinchi asrning sakkizinchi yili
ʻ
nihoyasiga yaqinlashmokda. O zbekistonda bu paytga kelib Zahiriddin
ʻ
Muhammad Bobur ijodiy merosini o rganish ishi yildan yilga rivoj topmoqda. Bu
ʻ
ishningbosh uyushtiruvchisi Boburxalqarofondi. Uni tanikdi geolog olim,
O zbekistonda xizmat ko rsatgan madaniyat xodimi Zokirjon Mashrabov
ʻ ʻ
boshqaradilar.O zbekiston respublikasining mustaqilligi o zbek xdtqining boy
ʻ ʻ
madaniy va ilmiy merosini o rganish va ommalashtirish uchun barcha qulayliklarni
ʻ
yaratib berdi. Bobursh unoslikning taraqqiyoti ham ana shu mustaqillik bergan
imkoniyatlar samarasidir.2008 yil 15-16 avgust kunlari Boburningtug ilibo sgan
ʻ ʻ
shahri Andijonda Zahiriddin Muhammad Boburning tug ilganiga 525 yil to lishi
ʻ ʻ
keng nishonlandi. Sh u munosabatbilan ilmiy-amaliy anjuman o tkazildi. Unda
ʻ
O zbekiston olimlari bilan birga xorijiy mamlakat- lardan kelgan mutaxassislar
ʻ
ham Bobur ijodiyoti, uning siyosiy faoliyatiga oid ma ruzdzar bilan chiqsilar.
ʼ
Shular qatori men ham “Bobur davridagi Andijon madaniy mu- hiti” degan
mavzuda bir ma ruza qildim. Boburdek ulug adib va mugafakkir, olim va davlat
ʼ ʻ
arbobini yetishtirib chiqargan madaniy va ijtimoiy muhit har tomonlama
tadqiqetilmog i shart. Uningayrim vakillarininghayoti va ijodi to la yoritilmog i
ʻ ʻ ʻ
kerak. O sha ma ruzada men shun- day ijodkorlardan biri Xoja Yusuf Andijoniy
ʻ ʼ
to g ri- sidagi ayrim ma lumotlarni xabar qilgan edim. Endi o sha ma lumotlarni
ʻ ʻ ʼ ʻ ʼ

bir ozto ldirgan holda bu atoqli san atkor va shoir to g risida bilganlarimni ushbuʻ ʼ ʻ ʻ
maqolada bayon etmoqdaman. Asar tarkibiga ba zi hikoyanamo lavhalar ham
ʼ
kiritildi. Bu esa Abu Rayhon Beruniy aytganidek, kitobxonni zeriktirib qo ymaslik
ʻ
uchun qilingan.Umidvormenki, Bobur eslatib o tgan Xoja Yusuf kabi mashhur
ʻ
san atkor ijodiy merosini o rganish ishi davom etadi; yosh tadqiqotchilar bu
ʼ ʻ
sohaga yangi ulushlar qo shib unga rivoj beradilar.
ʻ

Xulosa
Tahlil jarayonidan anglashiladiki, "Boburnoma" o'z muallifi adabiy-tanqidiy
qarashlarini o‘rganishda bebaho dalillar bera oladi. Shuningdek, unda o‘nlab fors-
tojik, o‘zbek tilida hamda har ikki tilda ijod qilib, o‘lmas asarlar yaratib qoldirgan
shoirlar haqida g‘oyat aniq va zarur ma‘lumotlarni keltirgan. Masalaning bu jihati
"Boburnoma"ning o‘zbek va tojik adabiyotshunosligi uchun XV - XVI asr birinchi
yarmi adabiyoti tarixini o‘rganishda muhim manba sifatidagi qimmatini oshiradi.
Ikkinchidan, bir qavm, bir qardosh maqomidagi o‘zbek va tojik xalqlari adabiy
birodarligi nurli sahifalari sifatida xizmat qiladi. Ushbu asar ko’plab mashhur
tarixiy asarlar bilan bir qatorda tura oladi. Bundan tashqari kitobda juda ko’plab
tarixiy shaxslar, adabiyotimizning yirik namoyondalari, davlat arboblari, shoh va
shoirlarning hayoti, ijodiy faoliyati, turmush tarzi, kelib chiqishi, shajarasi,o’zining
ilmiy-ijodiy faoliyati kabilar keltirib o‘tilgan.Shu jumladan o‘z zamonasining
mashhur shoirlari bo‘lmish andijon da tavallud topgan qalam sohiblari ham alohida
e‘tiborga olingan va yuksak e‘tirof etilgan. Ushbu asar har sohani qamrab olgani
uchun ham uni o‘qish va o‘rganishni zamon talabi deb bildik.

$Foydalanilgan adabiyotlar 1.Собир Абдулла газалига Азизий мухаммасидан бир банд. 1940йил, Қуқон. 2.Абдураззоқ Самарқандий. Матлаъи саъдайн ва мажмаъибашрайн. - Т.: 2008. Таржимон тарих фанлари доктори. Ўзбекистон 3.Республикаси фан арбоби Асомиддин Ўринбоев. 4.Қаюмов А. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. - Б. 5.4 Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. - Т.:2002. 5. Алишер Навоий. Асарлар. 13 т. - Т.: 1997. 6. Лншджановл С. К истории Ферганм второй половини XV века.— Т.: 19572. Қаюмов А. Заҳириддин Му\аммад Бобур. - Т . : 2008. 7..”Yorqin hayot” jurnalining 1940-yil, N:3; 8. ”Qobil” jurnali 1934-yil, N:10; 9.”Sharq yukduzi” jurnali, 1947-yil, N:1; 10. Zebunniso “Majmuai she’rho”, 1940-yil; 11. “Majmuattush shuaro”, Sharqshunoslik institute qo’lyozmasi, N:3371; 12.”O’zbek adabiyoti tarixi xrestomatiyasi”, tom II, Toshkent, 1943-yil; 13. Ozod Sharafiddinov, “O’zbek adabiyoti tarixi xrestomatiyasi”, tom II, Toshkent 1945-yil$

"BOBURNOMA" DA ANDIJONLIK SHOIRLAR TASNIFI

Купить

Информация о документе

Продавец

Boburnomada andijonlik shoirlar tasnifi

Похожие документы