Bog‘chada psixologik muhitni ta’minlash - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	39000UZS
Hajmi	2.1MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

91 Sotish

Bog‘chada psixologik muhitni ta’minlash

Sotib olish

« BOG‘CHADA PSIXOLOGIK MUHITNI TA’MINLASH «
MAVZUSIDAGI
KURS ISHI
11
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
1
2

MUNDARIJA
KIRISH.....................................................................................................................3
1-BOB. BOLALARNING PSIXOLOGIYASI VA BOLALIK DAVRI
MOBAYNIDA PSIXOLOGIK TA’SIRLARNING O‘RNI………………...…..5
1.1.Bolalar psixologiyasi haqida
tushuncha...........................................................10
1.2.Bolalarning psixologik holatini o‘rganish va psixologiyaning tarbiyada
o‘rni..12
2-BOB. BOG‘CHADA PSIXOLOGIK MUHITNING O‘RNI VA
BOLALARGA TA’SIRI…………………………………………………………
15
2.1.Bog‘chada bolalar bilan psixologik usullar bilan
ishlash……………………..22
2.2.Bola tarbiyasi psixologik usullar, bolalar bilan ishlash
usullari……………….26
XULOSA.................................................................................................................39
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR ...............................................................41
226
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
3
4

KIRISH
Mazkur O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar
rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari (keyingi o‘rinlarda — davlat talablari)
ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarni (keyingi o‘rinlarda — bolalar) har
tomonlama rivojlantirish, ta’lim-tarbiya berish, maktab ta’limiga tayyorlash
bo‘yicha davlat talablarini belgilaydi. Davlat talablari O‘zbekiston Respublikasi
hududida tashkiliy-huquqiy shaklidan qat’i nazar, quyidagi ta’lim tashkilotlariga
nisbatan qo‘llaniladi:
Ta’lim-tarbiya ishlarini takomillashtirish, uni jahon andazalari darajasiga
ko‘tarish, fan sohasidagi yangiliklarni amaliy hayotga tatbiq etish muhim
masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish,
ularda fan asoslariga nisbatan bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirish davlat
siyosatining ustuvor vazifalaridan hisoblanadi. Psixologiya fanini o‘qitishning
asosiy maqsadi o‘quvchilarni psixologiya fanining asoslari, tarixiy taraqqiyoti,
hozirgi zamon psixologlarining ilmiy yondashishlari bilan, shuningdek,turli
yoshdagi insonlarda o‘qish jarayonida shaxs fazilatlarini shakllantirish
qonuniyatlari va kasbiy malakalarni egallash xususiyatlari bilan tanishtirishdir.
Hozirgi zamon tarbiyachisi ijtimoiy-kasbiy vazifalarini bajarish uchun yuksak
ma’naviy xislatlarga ega bo‘lishi, umumiy va kasb madaniyati, ziyoliligi, axloqiy
pokligi, faolligi, shaxsiy hissiyotlarga berilmasligi, ijodiy tasavvur egasi, psixik
jihatdan sog‘lom, davlatimiz fuqarosi sifatida mas’uliyatni his eta bilishi lozim.
353
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
5
6

Tarbiyachilik kasbiga xos psixik holatlar va xarakter maktabgacha yoshdagi
bolalar psixikasining o‘ziga xos xususiyatlarini tarbiyalashning psixik asoslari va
qonuniyatlari haqida bilim, ko‘nikma va malakalar berishdan va ularni kasbiy
faoliyatga tatbiq etishdan iborat.
Pedagogika yo‘nalishidagi kasb-hunar kollejlarida psixologiya fanining asosiy
vazifasi o‘quvchilarni barcha psixik jarayonlar va hodisalarning mohiyatini hamda
maktabgacha yoshda shaxsning shakllanishi bilan bog‘liq holda shu jarayon va
hodisalarning rivojlanishini ilmiy jihatdan to‘g‘ri tushuntirib berishga o‘rgatishdir.
O‘quvchilar psixologiyani o‘rganish natijasida bolalarning psixik xususiyatlarini
tushuntirib bera oladigan tarbiyachi bo‘libgina qolmay, balki shaxsning voyaga
yetishida mas’ul o‘rin egallaydilar. Aynan shuning uchun ham davlatimizda
boshlang‘ich talimga alohida urg‘u berilmoqda. Mavzumizning dolzarbligi
shundaki, ekspertlar fikriga ko‘ra bolalarga yoshlikdan psixologiyasi bilan chuqur
shug‘ullanish zarur va ulardagi muammolarni bartaraf qilish zarur. Aks holda
ulardagi muammolar butun umri davomida hamrohi bo‘lishi mumkin.Bizning
yo‘nalishimiz ham aynan bolalar psixologiyasiga bog‘liq, shuning uchun ham
bog‘chalarda psixologik muhitni o‘rganish hozirgi kundagi dolzarb mavzulardan
biri bo‘lib kelmoqda.
Kurs ishining maqsadi va predmeti – Mеn o‘z kurs ishimda bog‘chadagi
psixologik muhitning yaratilishi haqida umumiy tushuncha bеrishni va kerakli
ma’lumotlar orqali bolalar psixologiyasini kengroq yoritib berishni o‘z oldimga
maqasad qilib qo‘yaman. Xususan, kurs ishimga quyidagi ya’ni bolalar
psixologiyasida ilmiy tadqiqot metodlarini kiritib otdim. Quyida psixologiyada eng
ko‘p qo‘llaniladigan tadqiqot metodlarining empirik metodlar guruhini tahliliy
ko‘rib chiqamiz:
Kuzatish metodi. Psixologiyada keng qo‘llaniladigan bu metodning
mohiyati shundaki, tadqiqotchi mutaxassis boshqa odamning xatti-harakatlarini,
480
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
7
8

xulq-atvorini, psixikasining tashqi ko‘rinishlarini kuzatadi va xulosa chiqaradi.
Ilmiy kuzatishlar jarayonida tadqiqotchi kuzatadigan obyektlarni nihoyatda diqqat
bilan aniq o‘rganishi, pala-partishliklarga yo‘l qo‘ymasligi lozim. Binobarin,
bolalar holatini bilmoqchi bo‘lsangiz, yolg‘iz ko‘z yugurtirib turishning o‘zi
kifoya qilmaydi, balki ularning qanchalik qunt bilan ishlayotganliklarini aniqlash
maqsadida boshqa usullardan (mas. savollar tashlash) ham foydalanish mumkin.
Bunda kuzatish metodining subyektiv (o‘z-o‘zini kuzatish), obyektiv (tashqaridan
kuzatish) usullaridan keng foydalaniladi. Subyektiv kuzatish, ya’ni o‘z-o‘zini
kuzatish metodidan keng foydalanib kelingan bo‘lishiga qaramay, bu metodni
ilmiy metod deb bo‘lmaydi. Psixologiya fanida obyektiv kuzatish, ya’ni tashqi
kuzatish metodidan ham keng foydalaniladi. Obyektiv kuzatish metodi har doim
ma’lum maqsadga qaratilgan bo‘lib, uning yordamida kishilarning turli psixik
jarayonlari (sezgilari, idroklari, xotira va tafakkurlari) hamda shaxsiy psixologik
xususiyatlari (qobiliyatlari, layoqatlari, temperamenti, xarakteri) o‘rganiladi.
Obyektiv kuzatish metodi quyidagi qoidalarga asoslanib tashkil qilinishi kerak:
1. Kuzatishning aniq maqsadi va rejasi bo‘lishi kerak.
Masalan: bolalar diqqatining barqarorligini yoki tafakkur bilan bog‘liq bo‘lgan
analiz qila olish qobiliyatini kuzatish.
2. Bola shaxsining yaxlitligi prinsipiga asoslanib, ya’ni analitik-sintetik
nuqtayi nazardan kuzatish.
3. Bolani jamoada va jamoa a’zosi sifatida o‘rganish.
4. Kuzatish tabiiy sharoitda olib borilar ekan, bolalar o‘zlarining
kuzatilayotganini mutlaqo bilmasliklari kerak.
5. Kuzatishlardan yaxshi natijalar olish uchun, ularni turli sharoitlarda, shaxs
xislatlarining turli xil namoyon bo‘lishini nazarda tutib, izchil tarzda, kun sayin
o‘rganish kerak.
5107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
9
10

Eksperiment metodi psixologiyada keng qo‘llaniladi. Bunda sinaluvchi
shaxsda o‘rganish lozim bo‘lgan psixik jarayon oldindan maqsad qilib olinadi.
Masalan, matnni tushunish va o‘zlashtirish uchun uni qanday tezlikda o‘qish
samarali bo‘lishi aniqlangan. Eksperiment metodida bizni qiziqtiruvchi jarayon
qachon paydo bo‘lishi kutib o‘tirilmaydi. Maxsus apparatlardan foydalangan holda
o‘tkaziladigan eksperiment laboratoriya eksperimenti deb ataladi. Tabiiy
eksperimentda bunday nuqsonlarga yo‘l qo‘yilmaydi. Mashg‘ulot paytida bola
o‘zini erkin his etadi, uni tekshirishayotganini (yashirin kamera, magnitofon orqali)
sezmaydi. Pedagogik-psixologik eksperiment (shakllantiruvchi – tarkib toptiruvchi
eksperiment deb ham yuritiladi) ham ta’limtarbiya sharoitida o‘tkaziladi.
Pedagogik-psixologik eksperiment (shakllantiruvchi – tarkib toptiruvchi
eksperiment deb ham yuritiladi) ham ta’limtarbiya sharoitida o‘tkaziladi. So‘rov
metodi ham psixologiyaning barcha tarmoqlarida birlamchi ma’lumotlar
to‘plashning an’anaviy usullaridan hisoblanadi. Unda tekshiriluvchi tomonidan
qo‘yilgan qator savollarga javob qaytarish kerak bo‘ladi. So‘roq metodining
og‘zaki, yozma (anketa), erkin (suhbat), usullari mavjud. Og‘zaki so‘roq yoki
oddiygina qilib suhbat metodini o‘tkazadigan shaxs unga ma’lum darajada
tayyorgarlik ko‘rishi kerak. Agar professional mahorati yoki tajribasi yetarli
bo‘lmasa so‘rov natija bermasligi mumkin .⁸
Kurs ishining vazifasi:
– Bog‘chalarda bolalar psixologiyasi muhiti haqida bilimimni rivojlantirish.
– Bog‘chalarda bolalardagi psixologik kamchiliklarni bartaraf etish.
- Bog‘chalarda bolalarda psixologik treninglar o‘tkazish va ularga metodlar
qo‘llagan holda ularning psixikasini bilish
Kurs ishi tuzilishi: kirish, ikki bob, xulosa foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan iborat bo‘lib, jami ____ sahifani tashkil etadi.
6133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
11
12

I BOB. BOLALARNING PSIXOLOGIYASI VA BOLALIK DAVRI
MOBAYNIDA PSIXOLOGIK TA’SIRLARNING O‘RNI .
1.1.Bolalar psixologiyasi haqida tushuncha
Bolalar psixologiyasi muhim fanlardan biri bo‘lib, u XIX asrning ikkinchi
yarmida umumiy psixologiyadan mustaqil fan sifatida ajralib chiqqan. Bolalar
psixologiyasi bolalarni o‘rganuvchi fandir. Biroq bolalarni faqat bolalar
psixologiyasi emas, balki boshqa fanlar ham o‘rganadi. Bolalar psixologiyasi
bolalarni maxsus tarzda psixologik jihatdan o‘rganadi.Bolalar psixologiyasi –
bolaning tug‘ilgan vaqtidan boshlab to maktab yoshiga yetgunga qadar psixik
jihatdan taraqqiy etish qonuniyatlarini va shaxsiy psixologik xususiyatlarining
tarkib topishini o‘rganadigan fan. Bola odam sifatida tashqi jihatdan katta yoshli
odamlarga o‘xshasa ham o‘zining psixik jarayonlari va shaxsiy psixologik
xususiyatlarining mazmuni jihatidan katta yoshli odamlardan keskin farq qiladi.
Bolalarda hali turmush tajribasi deyarli yo‘qligi sababli ularning sezgi va idroklari,
tafakkur va xayollari, hissiyot va irodalari katta yoshli odamlardagidek bo‘lmaydi.
Bolalar psixologiyasi har bir taraqqiyot bosqichidagi (ya’ni go‘daklik, ilk yosh va
maktabgacha yoshdagi) psixik jarayonlarning rivojlanib borishini
o‘rganadi.Bolalar psixologiyasi predmetining muhim tomonlaridan biri turli
yoshdagi bolalarga sezish, idrok, diqqat, xotira, nutq, tafakkur, xayol, hissiyot va
iroda kabi psixik jarayonlari va holatlarining namoyon bo‘lishi, taraqqiy etishi
7160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
13
14

hamda takomillashuvining qonuniyatlarini o‘rganishdan iboratdir.Bolalar
psixologiyasi bola shaxsiy psixologik xususiyatlarining tarkib topishi va bolalar
shaxsining tarkib topishiga faol ta’sir qiluvchi omillarni chuqur analiz
qiladi.Ma’lumki, bola shaxsi va uning shaxsiy psixologik xususiyatlari qandaydir
tasodifiy omillarning tartibsiz ta’sir etishi natijasida emas, balki muayyan konkret
omillarning qonuniy ta’sir etishi natijasida tarkib topadi. Ana shu muhim qonuniy
tarzda ta’sir qiladigan omillarni ochish va isbotlash bilan bolalar psixologiyasi
shug‘ullanadi. Bolalar psixologiyasi bolalar shaxsi va shaxsiy psixologik
xususiyatlarining tarkib topishi kabi muhim ilmiy tushuncha va natijalarni
o‘rganib, har tomonlama rivojlanishga yo‘naltirilgan barkamol shaxsni tarbiyalab
yetishtirish qonuniyatlarini ochib beradi.Bolalar psixologiyasi o‘zining murakkab
predmetini tatbiq qilishda psixik taraqqiyotning asosiy qonuniyatlariga asoslanadi
hamda bola ongining ijtimoiy-hissiy, psixofiziologik jihatdan hayotga bog‘liqligini
isbotlab beradi. Tabiat va jamiyat taraqqiyotining umumiy qonuniyatlaridan
xabardor bo‘lish bolalar psixologiyasida, bolalar psixik taraqqiyotini o‘rganishda
va «tabiiy zot» bo‘lib tug‘ilgan bolaning inson ijtimoiy tajribasini egallab, shaxs
bo‘lib yetishishi davomida to‘g‘ri yo‘l topishga yordam beradi.Bolalar tarbiyasi va
ta’lim olishlari, ularning qonuniy huquqlari va manfaatlari himoyasi borasida ota-
onalarning o‘rni va javobgarligi muhim hisoblanadi. Shunga muvofiq so‘nggi
yillarda «Maktabgacha ta’limga qo‘yiladigan Davlat talablari» (2017-yil, 9-iyun,
5-mh son) maktabgacha ta’lim tayanch dasturi, «Bola shaxsiga yo‘naltirilgan
ta’lim», «Bola huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya» kabi hujjatlarga asoslanish bola
shaxsini shakllantirishning muhim omili hisoblanadi.»Maktabgacha ta’limga
qo‘yiladigan davlat talablari» maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim
muassasalarida har tomonlama rivojlantirish, ta’lim-tarbiya berish, ko‘nikma va
malakalarini shakllantirish hamda maktab ta’limiga tayyorlash bo‘yicha davlat
talablarini belgilaydi.
8187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
15
16

Davlat talablari:
– davlat maktabgacha ta’lim muassasalari;
– nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalari;
– qisqa muddatli guruhlar;
– 7 yoshgacha bolalar mavjud bo‘lgan mehribonlik uylari va bolalar
shaharchalariga nisbatan tatbiq etiladi.
Davlat talablarining vazifalari:
– bolalarni maktabda o‘qishga tayyorlash;
– bolalarning sog‘lom va har tomonlama kamol topib shakllanishini ta’minlash
hamda unda o‘qishga intilish hissini uyg‘otish;
– bolalarning har tomonlama rivojlanishi uchun integral ta’limni tashkil etish;
– shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim-tarbiyani amalga oshirish;
– bolalarni xalqimizning boy madaniy-tarixiy merosi va umumbashariy qadriyatlar
asosida ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash uchun shart-sharoitlar yaratish;
– bolalarni maktabda o‘qishga tayyorlashda ularning ota-onalari bilan o‘zaro
hamkorlik qilish hamda ota-onalarga amaliy jihatdan ko‘maklashish;
– bolalarda ijtimoiy-kommunikativ, axloqiy, estetik, intellektual, jismoniy sifat va
salohiyatlarni uyg‘otish hamda rivojlantirish;
– bolalarni sog‘lom turmush tarzi bilan tanishtirish;
– bolalarda mustaqillik, mas’uliyatlilik, tashabbuskorlik xislatlarini shakllantirish;
– bolalarga dunyo haqida tushunchalar berish va tasavvurlarini kengaytirish;
– bolalarning yoshi, individual, psixologik va jismoniy xususiyatlari hamda
qobiliyatini inobatga olgan holda ta’limtarbiya jarayonini tashkil qilish.
Davlat talablari quyidagi sohalar bo‘yicha belgilanadi:
– jismoniy rivojlantirish va madaniy-gigiyenik ko‘nikmalarni shakllantirish;
– ijtimoiy-kommunikativ rivojlantirish;
– nutq, savod, o‘qish va chet tillarini o‘rgatilishiga tayyorlash;
9214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
17
18

– bilish jarayonini rivojlantirish;
– badiiy adabiyotlar bilan tanishtirish va badiiy estetik rivojlantirish.
Ijtimoiy-kommunikativ rivojlantirish sohasi quyidagi yo‘nalishlarga bo‘linadi:
– ijtimoiylashuv, muloqot va odob-axloq qoidalarini shakllantirish;
– bolaning oila va jamiyatda o‘zini tutishi;
– bolada mehnat tarbiyasini shakllantirish;
– xavfsizlik asoslarini shakllantirish.
U maktabgacha ta’lim tizimining mohiyatini belgilaydi va maktabgacha
ta’lim muassasalarini mulkchilik shaklidan qat’i nazar, barcha bolalarning tengligi
va bolalir qadriyatini saqlagan holda har bir bolaning individual rivojlanishini
ta’minlashga yonaltiradi.Bolalar psixologiyasining fanlararo bog‘liqligi bolalar
psixologiyasi o‘z predmetini o‘rganishda umumiy psixologiyaning inson psixikasi
haqida qo‘lga kiritilgan yutuqlariga asoslanadi. Masalan, umumiy psixologiyaning
psixik jarayonlar, psixik holatlar, xususiyatlar, inson shaxsi va uning faoliyati
haqidagi ta’limotlaridan to‘g‘ridan to‘g‘ri foydalanadi.O‘z navbatida umumiy
psixologiya ham bolalar psixologiyasining yutuqlariga asoslanadi. Umumiy
psixologiya normal taraqqiy etgan katta yoshdagi odamlarning psixik jarayonlari
va individual-psixologik xususiyatlarini o‘rganar ekan, bu psixik jarayonlar va
individual-psixologik xususiyatlarning paydo bo‘lishini bilish kerak bo‘ladi. Psixik
jarayonlar va shaxsiy psixologik xususiyatlarning turli yoshdagi bolalarda paydo
bo‘lishi masalasi bilan yosh davrlari psixologiyasi shug‘ullanadi. Demak, bolalar
psixologiyasi bilan umumiy psixologiya hamda yosh davrlari psixologiyasi fani
o‘zaro uzviy bog‘liq fandir.
Bolalar psixologiyasi anatomiya va fiziologiya fanlari tomonidan qo‘lga
kiritilgan yutuqlardan ham keng foydalanadi. Bunda bolalar psixologiyasi xususan
bolalar nerv sistemasi va oliy nerv faoliyatining ma’lumotlaridan foydalanmay ish
ko‘ra olmaydi. Bolalar nerv sistemasining sog‘lom rivojlanishi va me’yoriy
10241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
19
20

ishlashi bola psixikasi rivojlanishining muhim shartlaridandir. Shuning uchun
bolalar psixologiyasi mutaxassislari bola nerv sistemasining taraqqiyot masalalari
bilan bevosita tanish bo‘lishlari lozim.Bolalar psixologiyasi pedagogika fani bilan
ham yaqindan aloqadadir. Pedagogika fani yoshlarga ta’lim-tarbiya berish va
ularni har tomonlama rivojlantirish haqidagi fandir. Bolalar psixologiyasi ta’lim-
tarbiyaning maqsadi, yo‘l-yo‘riqlari va vazifalariga doir fikrlarni pedagogika
fanidan oladi hamda unga yaqindan yordam beradi. Bolaning aqliy taraqqiyoti
qonunlaridan xabardor bo‘lish turli yoshdagi bolalar bilan ta’lim-tarbiya ishlarini
to‘g‘ri tashkil qilish imkoniyatini beradi.Ta’lim-tarbiya berishga yo‘naltirilgan
maxsus fanlar bolalar psixologiyasi negizida ish ko‘radi. Bolalarda hosil qilinishi
lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma, malaka va odatlarni shakllantirishda ularning
psixik taraqqiyotini hisobga oladi va yondashadi.Bu fanlar bolalar psixologiyasi
namoyandalariga bolalar psixik taraqqiyotining normal borayotganini chuqurroq
bilish va normal taraqqiyotdan burilish sabablarini aniqlash imkonini
beradi.Bolalar psixologiyasi esa, o‘z navbatida, bolalarning normal psixik
taraqqiyotini aniqlab berishi bilan birga shifokorlarning bola psixologiyasini
yanada yaxshiroq tushunib olishlariga yordam beradi. Psixik taraqqiyotdan
kechikayotgan va rivojlanishida nuqsoni bor bo‘lgan bolalar psixikasini maxsus
psixologiya fani o‘rganadi. Logopediya nutq faoliyati buzilishining sabablari,
mexanizmlari, belgilari, yo‘nalishlarini o‘rganadi. Defektologiya fani ko‘rinishida,
eshitishida nuqsoni bo‘lgan, psixik rivojlanishi orqada qolgan, aqli zaif, nutq
nuqsoniga ega bo‘lgan, tayanch apparatida nuqsoni bor bolalar, serebral falaj
(markaziy nerv sistemasining shikastlanishi), autizm sindromiga chalingan
bolalarni o‘rganadi va korreksion ishlar olib boradi.Bolalar psixologiyasi bola
shaxsi va shaxsiy psixologik xususiyatlarining tarkib topishini o‘rganishda bolalar
adabiyotidan,xususan, avtobiografik asarlardan keng foydalanadi. Har bir bola
ertak eshitib ulg‘ayadi. Xalq og‘zaki ijodi, ertaklar, hikoyalar,afsonalar, matallar,
11268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
21
22

masallar va boshqa janrlar bolani o‘zining sehrli olamiga yetaklaydi. Bola unda
katta hayotni ko‘radi, olam bilan tanishadi, jonli va jonsiz dunyoni ko‘radi.
Ertaklar bolalarda ijobiy xulq-atvorni mustahkamlaydi, kelajak hayotga
hozirlaydi.Shunday qilib, bolalar psixologiyasi bolalarning murakkab psixik
jarayonlari va shaxsiy psixologik xususiyatlarini o‘rganishda bir qator fanlarning
qo‘lga kiritgan yutuqlaridan foydalanadi hamda bu fanlarga ham o‘z predmetlarini
chuqurroq o‘rganishlarida yaqindan yordam beradi.
Bola psixikasining taraqqiyoti haqida gapirishdan oldin taraqqiyotning tub
mohiyatini tushunib olish kerak. Rivojlanish haqida fikr yuritilganda odatda
«o‘sish» va «taraqqiy etish» so‘zlaridan foydalaniladi. Masalan, bolaning jismoniy
jihatdan o‘sishi va psixik jihatdan taraqqiy etishi degan tushunchalar qo‘llaniladi.
O‘sish bilan taraqqiyot tushunchalari aynan bir ma’noni anglatuvchi tushunchalar
emas. O‘sish deganda miqdoriy jihatdan ortish, ulg‘ayish tushuniladi. Taraqqiyot
deganda esa, faqat miqdoriy jihatdangina emas, balki sifat jihatidan ham o‘zgarish
tushuniladi. Shuning uchun o‘sish jarayoniga qaraganda taraqqiyot jarayoni ancha
murakkab jarayondir. Taraqqiyot oddiy miqdoriy ortishdan tashqari bir shakldan
ikkinchi shaklga o‘tish bilan ham bog‘liqdir. Ana shuning uchun taraqqiyotning
tub mohiyatidan yaxshi xabardor bo‘lish kerak,aks holda bu murakkab jarayonni
tushunish qiyin bo‘ladi.Bolaning psixik taraqqiyoti qarama-qarshiliklar kurashi
asosida yuz beradi. Bu o‘rinda qanday qarama-qarshiliklar bolaning psixik jihatdan
taraqqiy etishiga sabab bo‘ladi, degan savol tug‘iladi. Bolaning psixik taraqqiyotini
yuzaga keltiruvchi qarama-qarshiliklar asosan quyidagilardan iborat:
Bolaning shu choqqacha erishgan imkoniyatlari darajasi bilan yangi
ehtiyojlari o‘rtasida tug‘iladigan qarama-qarshilik.Ya’ni, bolaning ehtiyojlari tez
ortib boradi, lekin bu ehtiyojlarni qondirish imkoniyatlari juda sekin yuzaga keladi.
Natijada bolaning xilma-xil ehtiyojlari bilan tor imkoniyatlari o‘rtasidajiddiy
12295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
23
24

ziddiyat yuzaga keladi. Bola ana shu ziddiyatni, ana shu qarama-qarshilikni hal
etish jarayonida psixik jihatdan taraqqiy etadi. Masalan, ilk yoshdagi bolaning tili
endi chiqayotgan bo‘ladi. Uning so‘z zaxirasi deyarli bo‘lmaydi. Bundan tashqarim
ular so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz eta olmaydilar. Shu sababli bu yoshdagi bolalarning
tilini hamma ham bemalol tushuna olmaydi. Lekin bolaning mustaqil yura olishi,
o‘zgalarning nutqiga tushunishi unda boshqalar bilan faol munosabatda bo‘lish
ehtiyojini yuzaga keltiradi. Biroq, bolaning hozirgi taraqqiyotdarajasi,
imkoniyatlari, ya’ni so‘z zaxirasining nihoyatda ozligi, talaffuzda qiynalishi
atrofdagilar bilan faolroq munosabatda bo‘lish ehtiyojini qondira olmaydi.
Bolaning faol munosabatga intilishi bilan imkoniyati yo‘qligi o‘rtasidagi qarama-
qarshilik nutqni tez o‘zlashtirish jarayonida hal etiladi. Buning natijasida bola
psixik jihatdan ma’lum taraqqiyotga erishadi. Bolaning imkoniyatlari ana shu
tariqa oshib borgan sari ehtiyojlari yanada ko‘payib boraveradi. Bolaning eski
xulq-atvor formalari bilan yangi xattiharakatlari, yangi tashabbuslari o‘rtasidagi
qarama-qarshilik.Masalan, bolaning kichik davridagi asosiy faoliyati kattalarga
taqlid qilishdan iborat bo‘ladi. Taqlidiy harakatlarda mustaqillik, tashabbuskorlik
deyarli bo‘lmaydi. Bola o‘sib ulg‘aygan sari uning o‘z shaxsiy tajribasi,
mustaqilligi, tashabbusi ortib boradi. Bola mustaqil harakatda, ya’ni har bir narsani
o‘zi bilganicha qilishga (tashabbus ko‘rsatishga) intila boshlaydi. Bunda bolaning
ko‘pdan beri o‘rganib qolgan taqlidiy (bir qolipdagi) harakatlari bilan mustaqil va
tashabbuskorona harakatlari o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga keladi. Bu qarama-
qarshilikni hal qilish jarayonida, ya’ni odatlanib qolgan taqlidiy harakatlarini
yengib, mustaqil harakat formalariga o‘tish jarayonida bola psixik jihatdan
taraqqiy etadi.Quruq taqlid bilan bog‘liq bo‘lmagan mustaqil va erkin harakatlar
bolalarga bir qator yangi malaka va odatlarni o‘zlashtirish hamda o‘z shaxsiy hayot
tajribalarini kengaytirish imkonini beradi. Bolalar mustaqil tashabbus ko‘rsatish
13322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
25
26

bilan bog‘liq bo‘lgan harakatlarida ilgari o‘zlashtirgan turli bilimlarini yangi
sharoitlarga tatbiq qilishga o‘rganadilar.
1.2.Bolalarning psixologik holatini o‘rganish va psixologiyaning tarbiyada
o‘rni.
Bola hayotining mazmuni bilan uning shakli (muhiti) o‘rtasida maydonga
keladigan qarama-qarshilik. Odatda hayotning mazmuni uning shaklidan biroz
oldinda boradi. Masalan,bola maktabgacha ta’lim muassasasiga qatnay
boshlashidan oldin oiladagi hayot sharoitiga odatlangan bo‘ladi. Maktabgacha
ta’lim muassasasiga kelganidan keyin esa u o‘zi uchun tamomila yangicha bo‘lgan
guruh hayotining talab va qoidalariga duch keladi. Bolalar guruhiga yangi kelgan
bola darhol bu hayotga ko‘nika olmaydi. Bolaning oiladagi xulq-atvori, tuyg‘u va
hissiyotlari maktabgacha ta’lim muassasasidagi guruh hayotiga to‘g‘ri kelmaydi.
Natijada bolaning oiladagi hayot mazmuni bilan maktabgacha ta’lim
muassasasidagi yangicha hayot mazmuni o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga keladi.
Bola yangicha hayot mazmunini o‘zlashtirish jarayonida bu qarama-qarshilikni
yengib, psixik jihatdan yanada taraqqiy etadi va uning shaxsiy tajribasi
ortadi.Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinib turibdiki, bolaning psixik taraqqiyoti juda
murakkab jarayondir. Bolaning psixik taraqqiyoti qanday shakllanishidan qat’i
nazar, u muayyan qonuniyatlarga bo‘ysunadi. Bu qonuniyatlarning o‘ziga xos
xususiyatlari hayot sharoitiga, faoliyatiga va tarbiyaga bog‘liqdir.
14348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
27
28

Psixik taraqqiyot qonuniyatlariga:
– notekislik qonuni;
– psixika integratsiyasi qonuni;
– plastiklik va kompensatsiya qonuni kiradi.
Psixik rivojlanishning notekisligi shundan iboratki, har qanday sharoitda, hatto
ta’lim tarbiyaning eng qulay sharoitlarida ham shaxsning turli psixik belgilari,
psixik funksiyalari va psixik xususiyatlari rivojlanishining bitta darajasida to‘xtab
turmaydi. Bolalarga bir xil tarbiya berilsa ham bolalar uni turlicha qabul qiladilar.
Chunki, ularning o‘ziga xos individual xususiyatlari mavjud, nerv tizimining
xususiyatlari, tiplari turlicha, yashash sharoiti, tarbiyaviy ta’sirlari turlicha bo‘lgani
uchun ham psixik taraqqiyot tezlashib yoki sekinlashib, ba’zan to‘xtab yoki tutilib
qolishi mumkin. Shu sababli psixik taraqqiyot notekis rivojlanishi mumkin deb
e’tirof etiladi. Integratsiya qonuni inson psixikasini o‘z taraqqiyoti davomida
tobora ko‘proq yaxlitlik, birlik, mustaqillik va doimiylik xususiyatlarini kasb eta
borishidir. Bunda yoshlikda hosil bo‘lgan psixik xususiyatlar taraqqiyot davomida
bora-bora kishining asosiy xususiyatiga yoki xarakter xislatiga aylanadi va bu
xislat shu kishining hayotida yaqqol ko‘zga tashlanadigan bo‘lib qoladi. Bu
qonunga binoan psixik rivojlanish psixik holatlarning asta-sekin o‘sib, shaxs
xislatlariga aylanishidan iborat bo‘lgan qonundir.Plastiklik va kompensatsiya
imkoniyati qonuni. Bu qonun asab tizimining plastiklik xususiyati bilan bog‘liqdir.
Yosh bola ijtimoiy munosabatlarga kirishar ekan u albatta ularni o‘ziga
o‘zlashtiradi, taqlid qiladi. Natijada u aqliy tomondan shakllanadi. Ta’lim-tarbiya
sharoitida bolani, maktab o‘quvchisining psixikasini maqsadga muvofiq
o‘zlashtirishning boy imkoniyati asab tizimining ana shu plastikligiga asoslanadi.
Plastiklik kompensatsiya (to‘ldiruvchanlik, tovon, badal) uchun ham yo‘l ochib
beradi. Ba’zi psixik funksiyaning rivojlanishi zaif yoki nuqsonli bo‘lsa, uning
faoliyatini zo‘r uyushganligi va aniqligi bilan kompensatsiya qilish mumkin;
15375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
29
30

ko‘rishdagi nuqsonlar qisman, eshitish analizatorining o‘tkir darajada rivojlanishi
bilan kompensatsiya qilinadi. Tarbiyachi va o‘qituvchilar bolaga ta’lim-tarbiya
berish jarayonida psixik taraqqiyotning qonunlariga amal qilishlari va bolaning
taraqqiyot xususiyatlarini bilishlari maqsadga muvofiqdir. Bola psixik
taraqqiyotida biologik va ijtimoiy omillar bolalar psixologiyasi fanining asosiy
maqsadi bola psixik taraqqiyotini o‘rganishdan iborat ekan, bu masalani hal
qilishda,uni tushuntirib berishda turli xil qarashlarni o‘rganish muhimdir. Inson
shaxsining tarkib topishini tushuntirishga intiluvchi biogenetik va sotsiogenetik
oqim XIX asrning ikkinchi yarmida maydonga kelgan. Bola psixik
xususiyatlarining tug‘ma tabiati haqidagi ta’limot shu vaqtga qadar aksariyat
psixologiya maktablarining asosini tashkil etib kelmoqda. Biogenetik konsepsiyada
inson psixikasining barcha umumiy va individual xususiyat lari tabiat tomonidan
belgilangan, uning biologik tuzilishiga tenglashtirilgandir. Psixik rivojlanish esa
nasliy yo‘l bilan azaldan belgilanib, inson organizmiga joylashtirilgan shu
xususiyatlarning maromiga yetilish jarayonidan iborat deb ta’kidlaydi.Ma’lumki,
nasliy xususiyatlar tug‘ma yo‘l bilan nasldan-naslga tayyor holda beriladi, biroq
shunday bo‘lishiga qaramay bu oqim namoyandalari inson shaxsi va uning barcha
xususiyatlari «ichki qonunlar» asosida, ya’ni nasliy xususiyatlar negizida
maydonga keladigan narsa, biologik omillarga bog‘liqdir, deb ta’kidlaydilar.
Biogenetik ta’limotda inson qobiliyatlarining rivojlanish darajasi taqdir tomonidan
belgilanib qo‘yilganligini, bola imkoniyatlari va qobiliyatlarini maxsus testlar
yordamida aniqlab, undan so‘ng ta’lim jarayonini uning irsiyat tomonidan
belgilangan taraqqiyot darajasiga moslashtirish, ularning asliy iste’dod darajalariga
qarab turli mavqedagi maktablarda tahsil olishi zarur deb ta’kidlanadi.
16402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
31
32

2-BOB. BOG‘CHADA PSIXOLOGIK MUHITNING O‘RNI VA
BOLALARGA TA’SIRI
2.1.Bog‘chada bolalar bilan psixologik usullar bilan ishlash
Bolalarning salomatligi ta'limning asosiy qadriyatlaridan biri deb nomlanadi.
Bugungi kunda psixologik xizmatning asosiy maqsadi maktabgacha va maktab
yoshidagi bolalarning psixologik salomatligi sharoitlarini ta'minlash.Yaqinda
o‘qituvchilar tobora ko‘proq maktabgacha tarbiyachilarining juda buzib turuvchi
xatti-harakatlariga duch kelmoqdalar. Bir tomondan, g‘ayrioddiy qattiqlik, nutqni
rivojlantirilmasligi. Boshqa tomondan, kuchli tajovuzkorlik va ba'zi turdagi
yovvoyi, qazish namoyishi. Bunday bola oddiy savolga javob bera olmaydi, ammo
shu bilan birga, boshqa odamlarning kattalarida jingalak bo‘lishdan, stol ostida
emaklashdan qo‘rqmaydi. Qisqasi, u mutlaqo nazoratsiz harakat qiladi. Yomon
xatti-harakatlar modellari magnit kabi tortadi.Maktabgacha ta'lim kontseptsiyasida
bolalar salomatligini muhofaza qilish va takomillashtirish bilan bog‘liq
muammolarni hal qilish, etakchi o‘rinni egallaydi. Ammo, shuningdek, «agar
tashvishlansa jismoniy sog‘liq Bola bir shaklda yoki boshqa shaklda, parvarish
qiluvchi ishini tartibga soluvchi barcha hujjatlarda o‘z aksini topadi, «bolaning
psixologik farovonligi» degani ma'nosiz ibora kabi tovushlar.Jahon sog‘liqni
saqlash tashkiloti tomonidan berilgan sog‘liqni aniqlash quyidagicha:
17429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
33
34

Salomatlik - bu nafaqat kasalliklar yoki jismoniy kamchiliklarning yo‘qligi
emas, balki to‘liq jismoniy, aqliy va ijtimoiy farovonlik.Psixologik sog‘liq tashqi
va ichki rag‘batlantirishga etarli darajada munosabat bildirish imkoniyatini o‘z
ichiga oladi; Umumiy aqliy qulaylik, etarli xatti-harakatlar, hissiy holatlarni
boshqarish qobiliyati, stressni engish, bu o‘zlarini bilish, o‘zini rivojlantirish
zarurligi.Jiddiy psixologik kamchilik bilan ajralib turadigan psixoksiya kerak
bo‘lgan ko‘plab bolalar psixotoksiya kerak.Bolaga sog‘lom va to‘laqonli hayot
sharoitlari, kattalar kerak. Bu bugungi kunda dalillarni talab qilmaydigan aksioma.
Aytish mumkinki, «inson odamda» har doim boshqa odam. Kattalar (odatda!)
Bolaga insoniyat prezumptsiyasini ta'minlaydi - inson rivojlanish yo‘lida turish
huquqi va imkoniyatidir.Biroq, ba'zi bolalarda soyada «zarar» tug‘ilish bilan
pasayadi. Biz «Taraqqiyot xususiyatlari bo‘lgan bolalar» haqida gapirayapmiz.
Bolamni «uyg‘onish» uchun unga to‘liq yashagan inson hayotining ruhini topishga
yordam bering.Mutaxassislar keng qo‘llanilgan, ammo odatda juda nochor ta'rif -
«katta kattalar». Bizning fikrimiz mantig‘ida uni ma'lum bir psixologik tarkib bilan
to‘ldirish kerak. Voyaga etgan katta yoshdagi ona va / yoki bola rivojlanish
sharoitlariga va turmush tarziga ta'sir qiladigan, ota-ona, vasiy, o‘qituvchi, ustoz
Shu sababli, bolalar bilan amaliy psixologik ish, bu bolaning ruhiy
salomatligi va uning aqliy salomatligi va uning aqliy salomatligi va uning aqliy
salomatligi - bu holat, bu sog‘liqni saqlash vositasi.»Psixologik sog‘liq» atamasi
noaniq, birinchi navbatda, avvalo ikkita fan va amaliyotning ikkita yo‘nalishi -
tibbiy va psixologik. Bu har qanday somatik qoidabuzarlik - bu ruhiy holatdagi
o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa yo‘l bilan bog‘liqligini tushunishga
asoslanadi.Kichiklik kimligi, ruhiy sog‘liqni saqlash muammolari boshqa yosh
davrlariga qaraganda atrof muhit bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqada ekanligi haqida
alohida e'tibor qaratmoqda.»Ruhiy salomatlik» va «psixologik salomatlik»
atamalarining farqlanishi.Agar «ruhiy salomatlik» atamasi, birinchi navbatda
18456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
35
36

individual aqliy jarayon va mexanizmlarga bo‘lgan munosabatlar bo‘lsa, unda
«psixologik sog‘liq» atamasi - umuman shaxsni anglatadi.Agar norma patologiya
bo‘lmasa, jamiyatda inson moslashuvining oldini oladigan alomatlar, unda
psixologik salomatlik me'yorini aniqlash, shaxsiy xususiyatlarning mavjudligi
muhim ahamiyatga ega. Va agar tashvishlansa tibbiyot xodimlari Ko‘pincha
patologik omillarni ixtiyor qilish - bu o‘qituvchilar harakatlarining yo‘nalishi,
muvaffaqiyatli moslashuviga yordam beradigan foydali xususiyatlarga ega bo‘lgan
bolalarni sotib olishga yordam berish yo‘nalishi.
Psixologik sog‘liqni saqlash bolaning shaxsiyati va atrof-muhiti o‘rtasidagi
dinamik muvozanat mavjudligini nazarda tutadi, asosiy mezon bolani jamiyatga
moslashtirishga aylanadi. Bolaning psixologik salomatligi ularning amaliyotida bir
necha darajani ajratamiz, ular etarlicha shartli, ammo biz bolalar bilan amaliy
ishlarni tashkil etishimiz kerak. Birinchi daraja psixologik yordamga muhtoj
bo‘lmagan bolalarni o‘z ichiga oladi. Ular barqaror ravishda har qanday muhitga
moslashadilar, stressli vaziyatlarni engib o‘tish uchun zaxira va voqelikka faol
munosabatlarni rivojlantirish uchun zaxiralashmoqda. Bolaning ushbu ideal
qiyofasi kamdan-kam hollarda MDUning ishi amaliyotida juda ko‘p psixologik
salomatlikning eng yaxshi darajasini ifodalaydi. Ikkinchi moslashuvchan
darajasiga biz jamiyatga mos keladigan «farovon» bolalarning aksariyat qismini,
balki butunlay tashvishlanishning individual belgilarining samaradorligi ta'sirida.
Bunday bolalar etarli psixologik salomatlikning etarli darajada saqlanmaydi va
profilaktik jihatdan rivojlanayotgan yo‘nalish bo‘yicha guruh darslari kerak. Ushbu
nisbiy xavf-xatarlar guruhi juda ko‘p, va o‘rtacha psixologik sog‘liqning o‘rtacha
darajasini anglatadi. Psixologik salomatlik, bolalar yoki uyg‘un munosabatlar bilan
uyg‘un bo‘lmagan yoki uyg‘unlik bilan aloqada bo‘lmaslik yoki tashqi ta'sir
omillariga, o‘zlarini vositalarning shikastlanishidan ajratish. Chorshanba
qaramligi: ular o‘rta va atrof-muhit ularni boshqaradi. Tanlangan daraja bizga
19483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
37
38

bolalarga psixologik va pedagogik yordam ko‘rsatishga imkon beradi. Birinchi
guruhning bolalari bilan faqat eng yaqin rivojlanishning “zonasi” ni taqdim etish,
faqat rivojlanayotgan ishlarni bajarish kifoya. Ikkinchi guruhning bolalari guruh
ishlaridan foydalangan holda zarur bo‘lgan, maqsadli, psixoprofilaktik yordamga
muhtoj edi. Uchinchi guruhga kiradigan bolalar jiddiy individual ravishda tuzatish
yordamiga ega. Psixologik sog‘liqni saqlash bo‘yicha aniq ishlar bo‘yicha biz
yaxlitlik, tizimli tashkil etilgan faoliyatni nazarda tutamiz, unda bola ichki
dunyosining muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun ijtimoiy-psixologik va pedagogik
sharoitlar yaratilmoqda.Bolaning ruhiy salomatligini saqlab qolish va
mustahkamlash uchun biz uning xususiyatlarini bilishimiz kerak. Uning rivojlanish
darajasi, tegishli va potentsial imkoniyatlari, ehtiyojlari to‘g‘risida aniq tasavvurga
ega bo‘lish kerak. Buning uchun, muntazam ravishda kuzatilgan psixologik va
pedagogik Bolaligi va aqliy rivojlanish dinamikasi.Ikkinchidan, har bir bolaning
aqliy rivojlanishi uchun, uning ichki dunyosining aqliy rivojlanishi uchun qulay
muhitni qurish va o‘zgartirish kerak. Biz o‘quv muassasasimizga kirgan
bolalarning psixologik xususiyatlariga qarab, o‘z vaqtida tuzatish, o‘zgarishlar va
o‘zgarishlar uchun o‘quv jarayonini quramiz.Uchinchidan, har bir ma'lum bir
bolaga o‘zi atrofdagi atrof-muhit bilan munosabatda bo‘lgan muammolarni hal
qilishda yordam berish kerak. Bolalar bog‘chasida psixologik salomatlikni saqlash
va bolaning shaxsiyatining rivojlanishini saqlash va mustahkamlash uchun
psixologik qulaylik yaratish.Farzandlarimiz to‘la-to‘kis sog‘lom sog‘lom bo‘lib,
biz ularga g‘amxo‘rlik qilishimiz mumkin bo‘lgan bir necha shartlar, bir necha
shartlar bo‘lishimiz uchun. Bu: to‘g‘ri ovqatlanish, kun rejimi, tashqi ko‘rinishi,
avtoturargoh, qattiqlashtirish protseduralari va psixologik qulaylik.Oxirgi omilni
ko‘rib chiqing - bu bola salomatligi uchun psixologik qulaylikning
ahamiyati.Ko‘pgina psixologlarning fikriga ko‘ra, psixologik kasalligi yoki
nosog‘lom bola bolalar bog‘chasidagi guruhdagi ruhiy muhit yoki oilaviy iqlim va
20510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
39
40

iqlim va iqlimi va iqlim va iqlimi bilan uzviy bog‘liqdir va kattalar bilan
munosabatlarning mohiyatiga bog‘liq.Guruh ichidagi psixologik iqlimni bola bilan
muloqot qilishning natijasidir.Guruhdagi psixologik muhit o‘zgarib ketgan, bu vaqt
va abadiy. Bu har bir guruh a'zolari tomonidan yaratilgan va bu uning qanday qilib
qulay yoki noqulay bo‘lishiga bog‘liq.
Bolaning normal ruhiy-ijtimoiy rivojlanishining asosiy sharti - bu bolaning hissiy
ehtiyojlari bilan bog‘liq, u bilan suhbatlashish, intizomni qo‘llab-quvvatlash,
intizomni qo‘llab-quvvatlash, kuzatuvni amalga oshiradigan ota-onalarning doimiy
mavjudligi bilan yaratilgan tinch va mehribon muhitdir. Farzandlarning hissiy
(aqliy, psixologik) sog‘lig‘ini saqlash juda muhim, nega shunchalik muhim?
Psixologik qulaylik va ruhiy salomatlik haqidagi savollar asosan
o‘qituvchilar uchun murojaat qilinishi kerak, chunki ko‘p vaqt bolalar bolalar
bog‘chasida. Ammo ko‘pchilikning ta'kidlashicha, bolalar bog‘chasi guruhida
psixologik qulaylik yaratish mumkin emasligi haqida bahslashish mumkin:
Guruhlarning ko‘payishi;
Guruhga yuklash;
Bolani noqulay oilaviy vaziyat;
Maxsus ta'lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalar.
Ha, haqiqat quyidagicha. Ammo biz o‘zimiz bo‘lmasa, farzandlarimizga kim
yordam beradi?
Ma'lumki, faqat guruhning chegarasi muzlatish yoki yopiq kontsentratsiya yoki
xavotirlanish yoki xavotirli kuchlanish yoki xavotirlanib, guruhda bo‘lgan samimiy
o‘yin-kulgi yoki kartave hushyorligidan hayron bo‘lishi mumkin.
Bolalar bog‘chasida atmosfera quyidagilar bilan belgilanadi:
1) o‘qituvchilar va bolalar o‘rtasidagi munosabatlar;
2) bolalar o‘rtasidagi munosabatlar;
3) o‘qituvchilar o‘rtasidagi munosabatlar;
21537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
41
42

4) O‘qituvchilar va ota-onalar o‘rtasidagi munosabatlar.
Guruhda yaxshi muhit uning barcha a'zolari erkin his qilishganda, o‘zlari
qolishadi, ammo shu bilan birga boshqalarning huquqi ham hurmatga sazovor.
O‘qituvchi guruh iqlim sifatiga juda sezilarli ta'sir ko‘rsatadi. Aslida, aynan
malakagi o‘qituvchilar (bolalar emas) guruhdagi ma'lum bir iqlimni yaratadi.
Guruhda ijobiy muhit yaratishga qiziqqan birinchi qadam, guruhdagi
vaziyatni yaratish va tahlil qilishdir. Bolalar bog‘chasida bolaning psixologik qulay
sharoitining sharoitlarini yaratish:
Har bir bolani shunday qilib oling.
Esingizda bo‘lsin: yomon maktabgacha tarbiyachilar yo‘q.
Kasbiy faoliyatda bolalarning ixtiyoriy yordamiga tayanish ularni xona va
saytni parvarish qilish uchun tashkiliy lahzalarda qo‘shing.Bolalar o‘yinlari va
o‘yin-kulgilarning qamoqqa olinishi va ishtirokchisi bo‘lish.Farzandning azob-
uqubatida, uning yoshi va individual xususiyatlariga e'tibor qaratish uchun
vaziyatlar: har doim ular bilan bo‘lish va buning o‘rniga biror narsa qilmaslik.Ota-
onalarni o‘quv jarayoniga jalb qilish va nostandart vaziyatlarda yordam berish
uchun ularga murojaat qiling.Esingizda bo‘lsin: bola bizga qodir emas. Bu biz
mustaqil ravishda javobgarlikka yordam berishga yordam berishimiz
kerak.O‘zining qoidalari va bolalarning irodasiga nisbatan talablari, hatto
niyatlaringiz xushbo‘y bo‘lsa ham, zo‘ravonlikdir.Xayrli talablar va qat'iy talablar
ko‘p bo‘lmasligi kerak. Bu o‘quvchilarda passivlikka va past o‘zini o‘zi qadrlashga
olib keladi.Jim, uyatchan bola, shuningdek, tajovuzkor kabi professional
yordamingizga muhtoj.Bolalarning rivojlanishi uchun juda yaxshi, o‘qituvchi turli
dalillar yordamida o‘qituvchida bu yoki bu harakatning afzalliklariga ega bo‘lgan
bola tomonidan ishonadi. Shu bilan birga, bolaning orqasida tanlov qoldi. Ushbu
turdagi munosabatlar o‘ziga xos xususiyatlarga va hozirgi bolalarning ayrim
22564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
43
44

davlatlariga individual yondoshishni anglatadi. Bolalarning barchasi eng ko‘p
muhtoj ekanligi va kattalarga samimiy mehr-muhabbatga minnatdorchilik
bildiradigan bunday beparvolik bilan bog‘liq.
Shunday qilib, bolaning hissiy farovonligi o‘zaro ishonch va hurmat, ochiq
va ehtiyotkorlik bilan tavsiflangan muhitni yaratish orqali erishiladi. Farzandlarda
salis hissiy hissiy namoyandalarni engishga qaratilgan asosiy e'tibor (qo‘rquv,
yig‘lash, istehzo va boshqalar) va nizolardagi vaziyatlarning hal
qilinishi.Psixologik qulaylik har bir bola bilan ishonchli shaxsiy aloqa o‘rnatishni,
unga bo‘lgan ishonchni saqlab qolish, mustaqillik va aloqa jarayonida
tashabbuskorlik bilan. Bu bolalarni birlashtirishga yordam beradi, bolalar
jamoasida shaxslararo munosabatlar an'analariga ega.Ushbu ta'lim tizimida oilaga
katta rol beriladi. Oila - kelajakdagi odamning poydevori qo‘yilgan birinchi
institut. Ota-onalar va pedagogik jamoa shtatida bolalik, xabardor va talab
qilinadigan talablarni amalga oshirishi kerak. Shunday qilib, ota-onalarga bolalar
bog‘chasining rejimiga yaqin kunning uyiga to‘g‘ri keladi.Bola hissi va psixologik
qulaylikni yaratish, uning individual rivojlanish dasturini amalga oshirishga hissa
qo‘shadigan quyidagi shartlarni ta'minlash uchun quyidagi shartlar:
Bolaga o‘zingiz bo‘lish imkoniyatini bering;
Namozni moslang salbiy his-tuyg‘ular va shaxsiy tuzilish xususiyatlarini
buzmasdan, bu shaxsiy tuzilish xususiyatlarini buzmasdan,
Bolaning o‘zi uchun qulay va qiziqarli;
Bolaning sevgi, hurmat, o‘yin, motor etishtirishda bolaning ehtiyojlarini qondirish
imkoniyatini beradi;
Bolani o‘z his-tuyg‘ularingizni va his-tuyg‘ularingizni va boshqa odamlarga
tushunish va olish uchun o‘rgating;
«Bola - bola» tizimlarida konstruktiv aloqa uchun kattalar va tengdoshlar bilan
aloqa o‘rnatish usullari bilan tanishish «Bola kattalar».
23591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
45
46

Bolaga maktabgacha yosh Agar u sog‘lom bo‘lsa, ichki psixologik
muammolarga, ehtimol o‘z-o‘zidan, agar u yoqimli kattalar va bolalarni o‘z ichiga
olgan bo‘lsa, bu juda yoqimli kattalar va bolalarni o‘ziga jalb qilsa, bu juda
yoqimli kattalar va bolalarni o‘ziga tortadigan bo‘lsa, bu juda yoqimli kattalar va
bolalarni jalb qilsa, bu juda yoqimli kattalar va bolalarni jalb qilsa, bu juda
yoqimli, agar u juda qiziqarli bo‘lsa, bu juda yoqimli. Pedagogik aloqa uslublari
guruhdagi psixologik qulaylikning qulay omili sifatida.Ta'lim va hissiy
funktsiyalar bolaga o‘qituvchilar o‘rtasidagi munosabatlarga bog‘liq. munosabatlar
uslubi ajralib turadi: sevishni rad etishdan, uni boshqarishning yo‘qligi.
Demokratik uslub.
Bu o‘quvchilar bilan keng aloqa bilan ajralib turadi, ularga hurmat
ko‘rsatish, o‘qituvchilar bola bilan hissiy aloqani o‘rnatishga intiladi, qat'iy va
jazoni bostirmaydi; Ijobiy hisob-kitoblar bolalar bilan aloqada hukmronlik qiladi.
Bunday o‘qituvchi bolalarning fikr-mulohazalariga ehtiyoj bor, ular qanday qilib
qo‘shma faoliyatning muayyan shakllari bilan tanishishlari; Qilingan xatolarni tan
olishga qodir. O‘z ishida bunday o‘qituvchi aqliy faoliyat va kognitiv faoliyatda
erishishga motivatsiyani rag‘batlantiradi. O‘qituvchilar guruhlarida, demokratik
tendentsiyalar, bolalar munosabatlarini shakllantirish, guruhning ijobiy
hissiyotlarini shakllantirish uchun eng maqbul sharoitlar yaratilgan.
Sovuq munosabatlar. Buyurtma bering va ular aniq amalga oshishini
kutmoqdalar. Bolalar bilan doimiy aloqa uchun yopiq; qat'iy talablar va qoidalarni
o‘rnatgan holda, ularning munozaralariga yo‘l qo‘ymang; Bolalarga faqat ulardan
mustaqil bo‘lishiga ruxsat bering. Bola «Ichki», o‘qituvchi bolani bostiradi, uning
butun hayotini boshqaradi. Bundan tashqari, o‘qituvchilar eng yaxshi niyatlardan
avtoritar usullarga murojaat qilishadi: ular bolalarni sindirish va bu erda maksimal
24618
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
47
48

natijalarni tugatishga ishonishadi va endi kerakli maqsadlarga erishishingiz
mumkin.
Liberal uslub
Qarorlar va harakatlar, qarorlar, harakatlar, qiyin vaziyatlarda
qat'iyatsizlikning mustaqilligi, beparvolik, nomuvofiqlik xarakterli. Bunday
o‘qituvchi oldingi talablar to‘g‘risida «unutadi» va ma'lum bir vaqtdan keyin u
mutlaqo aksincha taqdim etishga qodir. U Samonekga ish olib borishga moyil
bo‘lib, bolalarning imkoniyatlarini baholasa.
Befarq uslub
Bolalar uchun hech qanday cheklovlarni o‘rnatmang; ularga befarq.
Yopiq muloqot qilish; O‘QISh tufayli uning muammolari bolalarni o‘qitish
uchun o‘z muammolari saqlanib qolmoqda; Bolaning hayotiga befarqlik
ko‘rsating.
Hayotda «Sof» shaklda pedagogik aloqaning har biri kam uchraydi. Amalda,
ko‘pincha o‘qituvchi bolalar bilan o‘zaro munosabatlarning «aralash» o‘zaro ta'sir
uslubini namoyon etishadi. Aralash uslubi har qanday uslubning ustunligi: avtoritar
va demokratik yoki demokratik yoki liberal. Kamdan-kam hollarda bir-birlari bilan
avtoritar va liberal uslublarning xususiyatlari bilan birlashadi.
Bolaga bo‘lgan bolalarning nafaqat insonning shakllanishiga, balki
bolalarning psixologik salomatligiga ham ta'sir qilishi juda muhimligini yodda
tutish va anglash juda muhimdir.
Bola o‘sib, pedagogik ekologiya printsipiga doimiy muvofiqlik sharoitida
olib borilishi kerak. Ota-onalar va o‘qituvchilarning maktabgacha kamerasiga,
bolalarning qabul qilinishi, pedagogik nekbinlik va ishonchga, hamdardlik,
shaxsiyatni hurmat qilishda qurilishi kerak.
Bolaning shaxsiyatini shakllantirish qonunlari haqida ma'lumot, balki
zaiflashtirilgan psixik bolalarning aqliy xususiyatlari haqida ma'lumot,
25644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
49
50

o‘qituvchilar nafaqat o‘quv jarayonini to‘g‘ri tartibga solishga imkon beradi, balki
ruhiyatning bir nechta og‘riqli xususiyatlarini tuzatishga yordam beradi Xatti-
harakatlarning noto‘g‘ri o‘rnatilishi va shakllari va ota-onalarga o‘z savollariga
malakali javoblarni berish imkoniyatini beradi.
Ayni paytda pedagogika va psixologiya sohasidagi olimlar, o‘qituvchilar
ta'limni insonlarga ta'lim berish va o‘qitish jarayonida bolalarga individual
yondashuv, bolalarga individual yondashuv haqida yozadilar, bolalar bog‘chasida,
bolalarga individual yondashuv haqida yozadilar, bolalar bog‘chasida .
«Psixologik qulaylik» nima? Ozegov lug‘atida «qulaylik» so‘zi uy
sharoitida, psixiatrik shartlari lug‘ati bilan belgilanadi. V.M. Blaikher, I.V.
CROUK tashqi va ichki muhitning shartlari, shu jumladan psixologik omillar
uchun iloji boricha murakkablik bilan belgilaydi. Ya'ni, bolalar bog‘chasida bola
uchun psixologik qulaylik rivojlanayotgan makonning qulayligi va ijobiy hissiy
fonning qulayligi, tananing ruhiy va fiziologik funktsiyalarining keskinliklari
yo‘qligi bilan belgilanadi.
Umumiy atmosfera va guruhning kayfiyati bolalarning ayrim xususiyatlariga,
kattalar uchun aniqlanadi. Kuzatilgan guruhlarda psixologik qulaylik yaratishni
ta'minlash uchun mezonlarni ajratish mumkin.
Oilada hissiyotlarning xotirjam ovqatlanish
Oilada bolada hissiy barqarorlik va boladagi bolada psixologik stressning
yo‘qligi bolalar bog‘chali guruhlarida psixologik qulaylik yaratishga katta ta'sir
ko‘rsatadi. Sevgi, yaqinlarini sevishga, hurmat va tushunishga bo‘lgan ishonch
bolalar bog‘chasida o‘qituvchilar va tengdoshlar bilan do‘stona va do‘stona
munosabatlarni ochish, do‘stona munosabatlarni ochish va do‘stona
munosabatlarni ochish. O‘qituvchining vazifasi so‘rov, monitoring orqali oiladagi
psixologik vaziyatni o‘rganish; va har bir oilaning individik xususiyatlarini hisobga
olish.
26671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
51
52

Kun tartibi Maktabgacha tarbiyachi uchun hayot kechirish barqarorligi juda
muhimdir. Muayyan buyurtma uchun ishlatiladigan bola yanada muvozanatli. U
o‘zini sinflar ketma-ketligini, kun davomida faoliyatni o‘zgartirishni namoyish
etadi va ular uchun oldindan sozlangan. Sekin hayotning holati, shoshilishning
etishmasligi, kattalar rejalarining oqilona muvozanati - bu oddiy hayot va
bolalarning rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlar. Kun davomida hech bir
o‘qituvchi va bolalarga vaqtingiz yo‘qligi va shoshilinch ravishda shoshilmasdan
kuchlanishni his qilishlari kerak. FGT rejimining asosiy tarkibiy qismlari - bu
ovqat, tush va kamida 2 soat yurish, qolgan lahzalar yoshi va dasturiy ta'minot
vazifalariga qarab farq qilishi mumkin.
Kichik bola uchun oziq-ovqat muhim kasbdir. Hech qachon, hech narsa
yo‘qki, kattalar bolalarga ularni ularni majburlashiga majburlashiga
majburlashmaydi. Bolalar o‘zlarining didlari va ovqatlanish imtiyozlariga ega,
uning identifikatori har bir bolaning individual xususiyatlarini aniqlash uchun oila
bilan ishlashni o‘z ichiga oladi. Bola hozirda ular yoqtirmasligi yoki xohlamaslikni
xohlamasligi kerak. Faqatgina shart, ota-onalar bilan ba'zi idishlarni chiqarib
tashlash imkoniyati to‘g‘risida kelishuvdir. Ko‘pgina kattalar yaxshi eslaydilar,
chunki bolaligi ko‘pikli yoki tovuq tovuqini yeyish kerak. Axir kattalar bo‘lish,
odamlar saqlanib qolishadi va o‘zlariga oziq-ovqatda ko‘plab imtiyozlarga ega
bo‘lishlariga imkon berishadi va buning uchun hech kim ularni ayblamaydi.
Uyquni joylashtirishda, bolalar uchun g‘amxo‘rlik, e'tibor va g‘amxo‘rlik kerak.
Uyg‘onish qulay muhitda, shoshilmasdan paydo bo‘lishi kerak. Majburiy - bu uyqu
paytida o‘qituvchi yoki yordamchini topish.
Bolalar - bu bolalar salomatligi uchun asosiy shart. Xonada yurish vaqtini
kamaytirib, yo‘lni qisqartirmaydi. Yurish FGT talablariga muvofiq amalga
oshirilishi va o‘qituvchining barcha qismlari va faoliyatini saqlab qolish kerak.
27698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
53
54

Bolalar istalgan vaqtda toza ichimlik suvi va hojatxonadan erkin foydalanishlari
kerak.
2.2.Bola tarbiyasi psixologik usullar ,bolalar bilan ishlash usullari
O‘yinning bolalar psixik taraqqiyotidagi g‘oyat katta ahamiyatini nazarda
tutib, mashhur pedagoglar va mutafakkir yozuvchilar o‘zlarining bu masalaga doir
qimmatbaho fikrlarini yozib qoldirganlar. A.S.Makarenkoning fikricha,
bolalarning o‘yin faoliyatlari ularni jismoniy va psixik jihatdan garmonik ravishda
rivojlanishlari uchun birdan-bir vositadir.Katta odamlar uchun mehnat faoliyati
qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, bolalar uchun o‘yin shunchalik ahamiyatga ega.
«Yaxshi o‘yin faoliyati, – deydi A.S. Makarenko, – yaxshi bajarilayotgan
mehnatga o‘xshaydi. Mana shuning uchun bolalar o‘yin faoliyatida o‘zlarini
qanday namoyon etsalar, katta bo‘lganlaridan so‘ng mehnat faoliyatlarida ham
ko‘p jihatdan o‘zlarini shunday namoyon etadilar». A.S.Makarenkoning bu fikri
bolalarning o‘yin faoliyatlari orqali ularda yuksak insoniy sifatlarni tarbiyalash
imkoniyati naqadar katta ekanligiga ahamiyat bilan qarashni taqozo etadi. O‘yin
faoliyati bolalarni insoniyatning ijtimoiy tajribasini egallashning shakliga, ya’ni
28724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
55
56

ta’lim faoliyatiga tayyorlaydi. Odam birdaniga ijtimoiy tajribani o‘zlashtirishga
kirisha olmaydi. Ijtimoiy tajribalarni egallash uchun odam avvalo yetarli darajada
nutqni egalla-300
gan, ma’lum malaka, ko‘nikma hamda elementar tushunchalarga ega bo‘lishi
kerak. Bularga esa bola faqat o‘yin faoliyati tufayligina erishadi.O‘yin bolalar
hayotida shunday ko‘p qirrali faoliyatki, unda bolalarga mansub bo‘lgan mehnat
ham, narsalar haqida fikr yuritish ham, san’at, xayol qilish, dam olish va
xushchaqchaqlik manbalari ham mujassamlangandir. Mana shu jarayonlarning
barchasi o‘yin faoliyatida namoyon bo‘ladi hamda bolalar talab qilayotgan
darajadagi to‘laqonli hayotni ta’min eta oladi. O‘yinning bolalarni maftun etuvchi
tomoni ana shunda. O‘yin faqat tashqi muhitdagi, narsa va hodisalarni bilish
vositasi bo‘libgina qolmay, balki qudratli tarbiya vositasi hamdir. Ijodiy va
mazmunli o‘yinlarda bolalarning
barcha psixik jarayonlari bilan birlikda ularning individual fazilatlari ham
shakllanadi. Mana shu nuqtayi nazardan o‘yin maktabgacha ta’lim-tarbiya ishlari
orasida eng asosiysi hisoblanib, markaziy o‘rinda turadi. Demak, maktabgacha
yoshdagi ta’lim-tarbiya ishlarining muvaffaqiyati ko‘p jihatdan bolalarning o‘yin
faoliyatlarini maqsadga muvofiq ravishda tashkil qila bilishga bog‘liqdir. Bolaning
haddan tashqari o‘yinga berilib ketishini (xayoliy tarzda cho‘pdan yasalgan otni,
stulchalardan qilingan paroxodni berilib haydashni) real voqelikdan chetga chiqib
ketishdeb qaramaslik kerak. Bola voqelikni, ya’ni o‘zi yashab turgan muhitni va
undagi turli-tuman narsa hamda hodisalarni juda sevadi. Bola o‘zining voqelikka
bo‘lgan cheksiz muhabbatini va undagi narsa hamda hodisalarni bilishga bo‘lgan
intilishini o‘zining xilma-xil o‘yin faoliyatlarida ifoda etadi. Shuning uchun bola
o‘zining turli variantdagi o‘yinlarida xayoliy muhit yaratib, voqelikni mumkin
qadar to‘la va to‘g‘ri aks ettirishga intiladi. Chet el psixologlaridan J.Piaje va
Koffkaning fikricha, bolalar go‘yoki bir-biridan ajratilgan ikki xil dunyoda, ya’ni
29751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
57
58

xayollar, afsonalar dunyosida va (real) voqeiy dunyoda yashaydilar. Bolalar
o‘zlarining faoliyatlarida qanchalik xayolga berilib ketmasinlar, har doim voqeiy
dunyoga, undagi real narsalarga nazar tashlab turadilar. Buning haqiqatdan ham
shunday ekanligini ularning o‘yin jarayonida o‘z xatti-harakatlariga «bunday
bo‘ladi», «bunday bo‘lmaydi» deb baho berib turishlaridan ko‘rish mumkin .Ular
qanchalik o‘yinga berilmasinlar, voqeiy dunyoni hech qachon unutmaydilar va
unga go‘yoki andaza tariqasida zimdan qarab turadilar. Psixolog A.N.Leontevning
fikricha, bolalarning o‘yin faoliyatlarida real voqelikdan chetga chiqib ketish
darajasidagi afsonaviylik yo‘q. Bolalar o‘yinlaridagi turli-tuman harakatlar va
narsalar voqelikda haqiqatdan bor bo‘lgan real harakat hamda real narsalarning
real obrazlaridir. Bola o‘zi yashab turgan real voqelik bilan bog‘liq bo‘lmagan
xayoliy, afsonaviy o‘yinlar yaratishning hali uddasidan chiqa olmaydi. Chunki bola
hali o‘zi bilmagan, ko‘rmagan, eshitmagan narsalarini o‘z o‘yin faoliyatida aks
ettira olmaydi. U yoki bu o‘yinni o‘ynash uchun bolalar albatta elementar ravishda
bo‘lsa ham hayotiy hodisalar hamda mehnatning bir qancha turlari bilan tanish
bo‘lishlari kerak. Demak, bolaning hayoti qanchalik mazmundor va yashash
doirasi qanchalik keng bo‘lsa, uning o‘yinlari ham shunchalik xilma-xil bo‘ladi.
Natijada bola zerikib, toliqib qolmaydi. Bolalar hayotini mazmundor qilish ko‘p
jihatdan tarbiyachilar hamda ota-onalarga bog‘liq. Ota-onalar va tarbiyachilar
bolalarni vaqti-vaqti bilan sayohatga olib chiqib turishlari maqsadga muvofiqdir.
Shunday qilib, o‘yin bolalar xayoli tomonidan yaratilgan narsa emas, aksincha
bolalar xayolining o‘zi o‘yin jarayonida yuzaga kelib, rivojlanadi. Bolalar o‘yin
faoliyatlarida turli xayoliy va afsonaviy obrazlarni yaratadilar. Odamning tashqi
muhitdagi narsa va hodisalarni aks ettirish jarayonlari passiv jarayon emas, balki
aktiv hamda ijodiy yaratuvchan, o‘zgartiruvchan jarayondir.Bolalar o‘yin
faoliyatining yana bir xususiyati, o‘yinning
30778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793
794
795
796
797
798
799
800
801
802
803
59
60

umumiylik xarakteriga ega bo‘lishidir. Bola o‘zining lgan cheksiz muhabbatini va
undagi narsa hamda hodisalarni bilishga bo‘lgan intilishini o‘zining xilma-xil o‘yin
faoliyatlarida ifoda etadi. Shuning uchun bola o‘zining turli variantdagi o‘yinlarida
xayoliy muhit yaratib, voqelikni mumkin qadar to‘la va to‘g‘ri aks ettirishga
intiladi. Chet el psixologlaridan J.Piaje va Koffkaning fikricha, bolalar go‘yoki bir-
biridan ajratilgan ikki xil dunyoda, ya’ni xayollar, afsonalar dunyosida va (real)
voqeiy dunyoda yashaydilar. Bolalar o‘zlarining faoliyatlarida qanchalik xayolga
berilib ketmasinlar, har doim voqeiy dunyoga, undagi real narsalarga nazar tashlab
turadilar. Buning haqiqatdan ham shunday ekanligini ularning o‘yin jarayonida o‘z
xatti-harakatlariga «bunday bo‘ladi», «bunday bo‘lmaydi» deb baho berib
turishlaridan ko‘rish mumkin .Ular qanchalik o‘yinga berilmasinlar, voqeiy
dunyoni hech qachon unutmaydilar va unga go‘yoki andaza tariqasida zimdan
qarab turadilar. Psixolog A.N.Leontevning fikricha, bolalarning o‘yin
faoliyatlarida real voqelikdan chetga turli-tuman o‘yinlarida faqat o‘ziga tanish
bo‘lgan yolg‘iz bir kasb egasining emas umuman haydovchilarning,
militsionerlarning, tarbiyachilarning, uchuvchilarning xatti-harakatlarini aks
ettiradi. Albatta, turmush tajribasi va faoliyat doirasi juda cheklangan kichik
yoshdagi bolalar (ba’zan kichik guruh bolalari ham) o‘zlarining o‘yinlarida konkret
odamlarni (onasini, otasini va boshqalarni) va ularning xatti-harakatlarini aks
ettiradilar. O‘rta va katta maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘yinlarida esa
bunday obrazlar umumiylik xarakteriga ega bo‘la boshlaydi. O‘yin faoliyati
bolalarni individual ravishda o‘rganish imkonini beradi. Bolalarning individual
xususiyatlarini xususan ularning guruhiy o‘yinlari orqali kuzatish qulaydir.Guruhiy
o‘yinda bolalar bir guruh odamlarning murakkab hayotiy faoliyatlarini aks
ettiradilar. Masalan, «Sotuvchi– xaridor» o‘yinida bolalar sotuvchi, kassir, ishchi,
xaridorlar rollariga bo‘linib o‘ynaydilar. Bolalarning mana shu kabi guruhiy
o‘yinlari artistlarning faoliyatiga o‘xshaydi. Chunki, guruhiy o‘yinda har bir bola
31804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
821
822
823
824
825
826
827
828
829
830
61
62

o‘z rolini yaxshi bajarishga intilishi bilan birga o‘yinning umumiy mazmunidan
ham chetga chiqib ketmaslikka tirishadi. Bu esa, har bir boladan o‘zining butun
qobiliyatini ishga solishni talab etadi. Mazmunli-rolli o‘yinlar va ularning
ahamiyati. Cheksiz muhabbatini va undagi narsa hamda hodisalarni bilishga
bo‘lgan intilishini o‘zining xilma-xil o‘yin faoliyatlarida ifoda etadi. Shuning
uchun bola o‘zining turli variantdagi o‘yinlarida xayoliy muhit yaratib, voqelikni
mumkin qadar to‘la va to‘g‘ri aks ettirishga intiladi. Chet el psixologlaridan J.Piaje
va Koffkaning fikricha, bolalar go‘yoki bir-biridan ajratilgan ikki xil dunyoda,
ya’ni xayollar, afsonalar dunyosida va (real) voqeiy dunyoda yashaydilar. Bolalar
o‘zlarining faoliyatlarida qanchalik xayolga berilib ketmasinlar, har doim voqeiy
dunyoga, undagi real narsalarga nazar tashlab turadilar. Buning haqiqatdan ham
shunday ekanligini ularning o‘yin jarayonida o‘z xatti-harakatlariga «bunday
bo‘ladi», «bunday bo‘lmaydi» deb baho berib turishlaridan ko‘rish mumkin .Ular
qanchalik o‘yinga berilmasinlar, voqeiy dunyoni hech qachon unutmaydilar va
unga go‘yoki andaza tariqasida zimdan qarab turadilar. Psixolog A.N.Leontevning
fikricha, bolalarning o‘yin faoliyatlarida real voqelikdan chetga Bolalar bog‘chada
asosan mazmunli va rollarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlarni o‘ynaydilar. Ular
o‘zlarining turli o‘yinlarida kattalarning oilaviy hayot sharoitlariga doir
hodisalarni, mehnat faoliyatlarini, bayramlarni, muhim sanalar kabi hodisalarni
qayta tiklaydilar. Ko‘pincha bolalar aks ettirayotgan tashqi muhit hodisalari ular
o‘yin faoliyatining mazmunini tashkil etadi. Bolalar aks ettirayotgan muhit
qanchalik keng va xilma-xil bo‘lsa,bolalar o‘yinining mazmuni ham shunchalik
keng va xilmaxil bo‘ladi. Ana shuning uchun kichik bog‘cha yoshidagi bolalar
o‘yinlarining mazmuni nihoyatda tor bo‘ladi. Bolalar o‘sib ulg‘aygan sari ular
o‘yinining sujeti tobora boyib, xilma-xillashib boradi. O‘yin turining ko‘payishi
bilan birga o‘yinga sarf qilinadigan vaqt ham ortib boradi. Masalan, uch yoshli
bolalar 10–15 daqiqa mobaynida o‘ynaydigan bo‘lsalar, 4–5 yoshli bolalar esa 40–
32831
832
833
834
835
836
837
838
839
840
841
842
843
844
845
846
847
848
849
850
851
852
853
854
855
856
857
63
64

50 daqiqa davomida o‘yin faoliyati bilan shug‘ullanadilar. Katta yoshdagi bog‘cha
bolalarida o‘yin faoliyati bir necha soat va hatto bir kundan ortiq vaqt mobaynida
davom etishi mumkin.
Bir xil mazmundagi o‘yinlar kichik yoshdagi bog‘cha bolalarida ham, katta
yoshdagi bog‘cha bolalarida ham uchraydi (masalan, «Ona-bola» o‘yini «Bog‘cha»
o‘yini kabi). Turli yoshdagi bog‘cha bolalari o‘yinlarining nomi bir xil bo‘lsaham,
33858
859
860
861
862
863
864
865
65
66

mazmuni har xil bo‘ladi. Chunki, kichik yoshdagi bolalar voqelikning ayrim
tomonlarini aks ettirsalar, katta yoshdagi bolalar o‘z o‘yinlarida voqelikning
boshqa tomonlarini aks ettiradilar.Katta yoshdagi bog‘cha bolalari mazmunli
o‘yinlardan tashqari rollarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlarni ham juda mohirlik
bilan o‘ynaydilar. Rollarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlarda bolalar tevarak-
atrofdagi narsalarni aks ettiradilar.Bunday o‘yinlar amalga oshirilishi jihatidan
birmuncha murakkabdir. Bunday o‘yinlarda oldin rollar taqsimlab olinadi.O‘yinda
ishtirok etuvchi har bir bola rolini ustalik bilan bajarishi kerak bo‘ladi. Hamma
bolalar ham bunday vazifaning uddasidan chiqavermaydilar. Kichik yoshdagi
ayrim bolalar tasavvur doiralari keng bo‘lmaganligi sababli o‘z rollarini hali yaxshi
bajara olmaydilar. Shuning uchun rollarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlar asosan
katta yoshdagi bog‘cha bolalariga taalluqlidir.Bog‘cha yoshidagi bolalarning
mazmunli va rollarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlari deyarli hamma vaqt jamoa
holida amalga oshiriladi. Mazmunli va rollarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlar
bolalarning ko‘pgina psixik jarayonlari va shaxsiy psixologik sifatlarini
rivojlantirishga yordam beradi. O‘yin sharoitining o‘ziyoq bolalar diqqatini
atrofdagi narsa va hodisalarga faol yo‘naltirishni talab qiladi. Bu esa, o‘yin
faoliyati davomidabolalarni nihoyatda faollashtiradi, ya’ni ular kuzatuvchan, tez
esda olib qoladigan, har bir narsani atroflicha va chuqur analiz qiladigan
bo‘ladilar.O‘yinlar jarayonida bolalarning bir-birlari bilan faol munosabatda
bo‘lishlariga imkon yaratiladi. Bu esa, bolalar nutqining tez rivojlanishiga olib
keladi. Ma’lumki, mazmunli va rollarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlarning o‘z
qonun-qoidalari mavjud. Bu qonun-qoidalarga rioya qilishda bolalar o‘z iroda
kuchlarini ishga soladilar. Binobarin, o‘yin faoliyati davomidabolalarning irodaviy
sifatlari ham jadal rivojlanadi. Demak, bog‘cha yoshidagi bolalar o‘yinlari
quyidagicha psixologik xususiyatlarga ega:
1) o‘yin mavzusining haddan tashqari sermazmunligi va boyligi;
34866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
885
886
887
888
889
890
891
892
67
68

2) bolalar o‘yin faoliyatlarida milliy tuyg‘uning aks etishi;
3) o‘yin jarayonida vatanparvarlik tuyg‘ularining namoyon bo‘lishidadir.
O‘rta va katta bog‘cha yoshidagi bolalar o‘yinlari, o‘yinchoqlari, yasagan
buyumlari milliy urf-odatlar an’analarga asoslanganligi;
4) bolalar o‘yini jarayonida psixik jarayonlarining diqqati,sezgi va idroki,
xotirasi, tafakkur va nutqi, xayoli, his-tuyg‘u,irodasi, xarakteri va qobiliyatining
namoyon bo‘lishidir.Bog‘cha yoshidagi bolalarning turli-tuman o‘yin faoliyatlari
sekin-astalik bilan ularni o‘qish faoliyatiga tayyorlaydi. Bolalarning o‘yin
faoliyatlariga tarbiyachilar ta’lim elementlarini kiritadilar. Natijada bolalar o‘yin
orqali juda ko‘p narsalarni bilib oladilar, ularning bilishga bo‘lgan qiziqishlari orta
boradi.Demak, o‘yin faoliyati bolalarning har tomonlama rivojlanishlarida qudratli
vositadir. Bolalarning psixik rivojlanishiga o‘yinchoqlarning ta’siri O‘yinchoqning
bola psixik taraqqiyotiga ta’sirini o‘rganish ishlariga XIX asrga kelib jiddiy e’tibor
berila boshlandi. Bu yo‘nalishdagi birinchi tadqiqot ishlari nemis pedagogi Frebel
tomonidan ilmiy ravishda o‘rganildi. Frebel o‘z tadqiqotlarida bolaning dunyoga
kelgan birinchi kunlaridanoq bilish jarayonlarini rivojlantirish zarurligini, bolaning
birinchi o‘yinchoqlari yumshoq o‘yinchoqlar bo‘lishi kerakligini aytadi. Bola
qo‘lida ushlab tura oladigan yorqin, turli rangdagi yumshoq koptokchalar bolaning
psixikasiga ijobiy ta’sirini aytib o‘tadi. Bolaning o‘z qo‘li bilan loydan yasalgan
turli shakllari haqida: «Loydan narsalar yasab o‘ynash davomida ular o‘rtasidagi
o‘zaro aloqalarni tushunadilar… bu mashg‘ulotlar nafaqat bolaning fikrlash
qobiliyatiga
balki uning ruhiy dunyosiga ham ta’sir ko‘rsatadi…» deydi. XIX asrning oxiriga
kelib rus pedagogi M.Manaseinovaning fikricha onaning bolasi bilan o‘ynaydigan
ilk o‘yinchog‘i matolar qirqimi,yorqin rangdagi predmetlar bo‘lishi kerakligini
ta’kidlaydi. Oradan taxminan 100 yil o‘tgach amerikalik psixolog G.L.Lendret
loyni bolaning shaxs xususiyatlariga ijobiy ta’siri haqida aytib: «o‘zidagi jahl,
35893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
69
70

g‘azab, agressiyani chiqarib tashlovchi vositadir» – deb hisoblaydi.Bolaning
rivojlanishini o‘yinchoqsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Aynan o‘yinchoq bolaga o‘z
his-tuyg‘ularini namoyon qilishga, atrof-hayotni o‘rganishga, ijtimoiy
munosabatlarga kirishishga, o‘z-o‘zini anglashga o‘rgatadi. Har bir bolaning
sevimli o‘yinchog‘i bo‘ladi. Kattalar chin ko‘ngildan sovg‘a qilgan o‘yinchoqqa
nisbatan bola o‘zi tanlab olgan o‘yinchoq unga sevimli, yoqimli, emotsional
yaqinroq hisoblanadi. Kattalarga do‘st, ishdagi hamkasb qanchalik zarur bo‘lsa,
bolaga ham o‘yinchoq shunchalik zarurdir. Har bir bolada shunday o‘yinchoq
bo‘lishi kerak-ki, u bolaning do‘stiga aylanib, unga arz qila olishi, jazolay olishi,
rahmdillik qilishi, avaylab asrashi lozim. Ayni shu o‘yinchoq uchun qo‘rquv
hissini yengib o‘tishi mumkin. Masalan qorong‘ilikdan qo‘rqadigan bolalarga
kuchuk ayiq o‘yinchoq bilan qorong‘i xonaga kirib chiqishni taklif qilish mumkin.
Bola o‘yinchog‘ini xuddi kattalar uni jazolagani kabi jazolashi, urishishi,
burchakka otishi, keyin yana olib dumi va qulog‘ini tikib qo‘yishi mumkin. Bolalar
bunday munosabatni robot-transformer, Dendi, mashina, legolarga nisbatan qila
olmaydilar. Kichik yoshdagi o‘g‘il va qiz bolalar «do‘st»likka Barbi, yumshoq
ayiqcha, mushukcha, quyoncha, odamga yaqin bo‘lgan o‘yinchoqlarni tanlaydilar.
Bolada u tomonidan hissiy idrok qila oladigan, tafakkuri, dunyoqarashini
kengaytiradigan, kattalar va ertak qahramonlariga taqlid qila oladigan o‘yinchoqlar
to‘plami bo‘lishi zarur. G.L.Lendret o‘zining «O‘yin terapiyasi muomala
san’atidir» nomli kitobida o‘yinchoq tanlashda nimalarga e’tibor berish kerakligini
aytib: «O‘yinchoq bola intellektini har tomonlama rivojlantirishga his-tuyg‘ularini,
o‘z-o‘zini anglashga, xulq-atvorini nazorat qilishga, o‘zaro munosabatlarga kirisha
olishiga yordam beradi. Lekin hamma o‘yinchoqlar ham magazindan sotib
olinadi.Ota-onalar o‘z qo‘llari bilan yasab, tikib bergan o‘yinchoqlari bolaga
yanada yaqin va qimmatlidir», – deb ta’kidlaydi.
36920
921
922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942
943
944
945
71
72

O‘yinchoqlar bir necha turga bo‘linadi: Hayotiy o‘yinchoqlar –
qo‘g‘irchoqlar, hayvonlar oilasi, qo‘g‘irchoqlar uyi, mebellar, idish-tovoqlar,
mashinalar, qayiqlar, kassa, tarozi, telefon, tibbiyot va sartaroshlik asboblari,soat,
kir yuvish mashinasi, gaz plita, televizor, doska, bo‘r,musiqa asboblari, temiryo‘l
va boshqalar. Boladagi agressiya (g‘azab)ni chiqarib yuborishga yordam beruvchi
o‘yinchoqlar – askarlar to‘plami, miltiq, pistolet, qilich, «yostiq»lar, yovvoyi
hayvonlar, rezina o‘yinchoqlar, arqon, bolg‘acha va boshqa asboblar.. Ijodiy
fikrlashga, fantaziyani rivojlantirishga qaratilgan o‘yinchoqlar – kubiklar,
matryoshka, piramida, loto, lego, mozaika, stol o‘yinlari, qirqma rasmlar, qo‘l ishi,
tikuvchilik to‘plami, mato parchalari, rangli qog‘ozlar va h.k..
O‘yinchoq bolaning birgalashib o‘ynovchi hamrohiga aylanadi. Bola
atrofdagi hamma narsalardan o‘ziga eng yaqin va qiziqarli hisoblangan
o‘yinchoqni yaxshi ko‘radi. Bu ajablanarli narsa emas. Agar biz bolaning
o‘yinchoq bilan o‘ynashiga nazar solsak, bola o‘yin vaqtida har qanday
o‘yinchoqni (qo‘g‘irchoqmi, otmi, ayiqmi baribir) xayoliy tarzda tiriltirib, uning
bilan gaplashib, birga o‘ynaydi. Mabodo o‘yinchoq bo‘lmasa, bola oddiy bir
cho‘pni ham biron narsaga otga yoki qo‘g‘irchoqqa aylantirib, zo‘r ishtiyoq bilan
bemalol o‘ynayveradi. Har qanday o‘yinchoq bolaning hissiyotlarini qitiqlab,
ehtiyojlarini qondirib, ijodiy kuchlarini ishga soladi va,binobarin, yangi
hissiyotlarini yangi qiziqish va talablarini yuzaga keltiradi. Bu jihatdan
o‘yinchoqning bola shaxsiy xislatlarini tarbiyalashdagi o‘rni kattadir.Bolalar
o‘yinchog‘i katta yoshdagi kishilarning qanday o‘yinchoqni yoqtirish-
yoqtirmasligiga qarab hal qilinmaydi, balki bolaga qanday o‘yinchoq yoqishi va
zarurligi nuqtayi nazaridan hal qilinishi zarur. Muhimi – qaysi yoshdagi bolaga
qanday o‘yinchoq kerakligini bilishdir. Bolalarga hamma narsadan ko‘ra o‘yinchoq
zarur. Bolalarga o‘yinchoq berishda ularning yosh xususiyatlarini, taraqqiyot
darajalarini, layoqatini va ayni vaqtda, ularni ko‘proq nimalar qiziqtirishini hisobga
37946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
960
961
962
963
964
965
966
967
968
969
970
971
972
73
74

olish kerak.Cheksiz muhabbatini va undagi narsa hamda hodisalarni bilishga
bo‘lgan intilishini o‘zining xilma-xil o‘yin faoliyatlarida ifoda etadi. Shuning
uchun bola o‘zining turli variantdagi o‘yinlarida xayoliy muhit yaratib, voqelikni
mumkin qadar to‘la va to‘g‘ri aks ettirishga intiladi. Chet el psixologlaridan J.Piaje
va Koffkaning fikricha, bolalar go‘yoki bir-biridan ajratilgan ikki xil dunyoda,
ya’ni xayollar, afsonalar dunyosida va (real) voqeiy dunyoda yashaydilar. Bolalar
o‘zlarining faoliyatlarida qanchalik xayolga berilib ketmasinlar, har doim voqeiy
dunyoga, undagi real narsalarga nazar tashlab turadilar. Buning haqiqatdan ham
shunday ekanligini ularning o‘yin jarayonida o‘z xatti-harakatlariga «bunday
bo‘ladi», «bunday bo‘lmaydi» deb baho berib turishlaridan ko‘rish mumkin .Ular
qanchalik o‘yinga berilmasinlar, voqeiy dunyoni hech qachon unutmaydilar va
unga go‘yoki andaza tariqasida zimdan qarab turadilar. Psixolog A.N.Leontevning
fikricha, bolalarning o‘yin faoliyatlarida real voqelikdan chetga Bir yoshli
bolalarning asosiy ehtiyojlari ona va uning mehri bo‘lgani sababli ularga
beriladigan o‘yinchoqlar ham yoqimli va yumshoq bo‘lishi lozim. Bu yoshda eng
yaxshi o‘yinchoq bola tishlay oladigan o‘yinchoqdir. O‘yinchoqlar asosan
plastmassadan, yorqin rangda ovozli bo‘lishi bolaning sensor taraqqiyotiga yordam
beradi. 1 yoshli bolaga 3–4 halqali piramidalar, turli kattalikdagi tarelkalar bir-
birining ichiga kiradigan rangli kubiklar berish foydalidir. Bunday o‘yinchoqlar
bilan harakat qilish bola intellektini o‘stiribgina qolmay unda quvonch va qoniqish
hissini hosil qiladi. Bola o‘yinchoqni xuddi kattalardek taxlay olganidan quvonadi.
Bu yoshda tik turadigan qo‘g‘irchoq ham berish kerak.Ikki yoshli bolaga katta
rangli koptok, 7–8 tali piramida, yumshoq o‘yinchoqlar berish kerak. Bola ularni
o‘g‘ziga sololmaydi, lekin ular bilan osongina birga uxlaydi. Katta plastmassa
mashina yoki quticha bola o‘ynab bo‘lgach o‘z o‘yinchoqlarini solishi uchungina
emas, bolada tartiblilik, mustaqillik odatlarini hosil qilish uchun muhimdir. Bu
yoshda bolaning shaxsiy o‘ynash joyi, o‘yinchoqlar saqlanadigan joyi bo‘lishi
38973
974
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984
985
986
987
988
989
990
991
992
993
994
995
996
997
998
999
75
76

lozim. Uch yoshli bolaning o‘yinchoqlari qatoriga qurish, yasash o‘yinchoqlari,
«Kinder-syurpriz» kabilarni berish mumkin. Bola kattalar bilan birga yasab,
ulardan turli shakllar hosil qilar ekan bolada analiz-sintez kabi tafakkur
operatsiyalari shakllanadi. Bu yoshdagi bolalar katta ayiq, katta qo‘g‘irchoqni talab
qiladilar. Yana hayotiy o‘yinchoqlar asliga o‘xshash bo‘lishini talab qiladilar.
Masalan, limuzin mashinasi albatta qora bo‘lishi kerak.Kichik guruh bolalari hali
hayot tajribalari kam bo‘lganligi uchun tashqi muhit bilan yaxshi tanish
bo‘lmaydilar. Ularga hali narsalarning rangini, hajmini ajrata olishga o‘rgatuvchi
o‘yinchoqlar zarur. Shuning uchun ularga qo‘g‘irchoq, yumshoq o‘yinchoq bilan
birga har xil rangli matolar ham berishi kerak. O‘z qo‘girchoqlarini har xil rangli
matolarga o‘rab,o‘ynaydilar. Bolalarga beriladigan qo‘g‘irchoq chiroyli va
sinmaydigan bo‘lishi juda muhimdir (ularga ko‘proq plastmassadan yoki rezinadan
qilingan qo‘g‘irchoq berish kerak. Ular qo‘g‘irchoqni kiyintiradilar,
yechintiradilar, cho‘miltiradilar va hokazo). Kichik guruh bolalari qo‘g‘irchoqlarni
yuvintirayotganlarida uning qanday materialdan qilinganiga ahamiyat bermaydilar.
Shuning uchun ularga pishiq yasalgan, tezda buzil-maydigan qo‘g‘irchoqlarni
berish kerak. Nozik qo‘g‘irchoqlarnikatta guruh bolalariga berish mumkin. O‘g‘il
bolalarga esa har xil rangdagi bir-birining ichiga sig‘adigan quticha, piramida kabi
o‘yinchoqlarni berish foydalidir. Kichik guruh bolalariga o‘ynash uchun fil,
yo‘lbars, bo‘ri,jirafa kabi o‘yinchoq-hayvonlarni berish yaramaydi. Chunki bu
yoshdagi bolalar hali bunday yovvoyi va yirtqich hayvonlar bilan tanish emaslar.
Ularga yaxshisi o‘zlari kundalik hayotlarida kuzatgan va kuzatishlari mumkin
bo‘lgan tanish hayvonlarning obrazlarini ifodalovchi o‘yinchoqlarni berish
maqsadga muvofiqdir. Masalan, ot, qo‘y, it, sigir, echki, mushuk kabi.O‘rta va
katta yoshdagi bog‘cha bolalari o‘yinchoqlar bilan o‘ynaganlarida ham guruh
bo‘lib o‘ynashni yoqtiradilar. Chunki ularni kichik guruh bolalari kabi ayrim
narsalar emas, balki atroflaridagi eng yaqin odamlarning onasi, otasi, tarbiyachisi,
391000
1001
1002
1003
1004
1005
1006
1007
1008
1009
1010
1011
1012
1013
1014
1015
1016
1017
1018
1019
1020
1021
1022
1023
1024
1025
1026
77
78

mudira kabilarning qanday ishlar bilan mashg‘ul bo‘layotganliklari ko‘proq
qiziqtiradi. Binobarin, ular o‘zlarining o‘yinlarida hattoki, o‘yinchoqlar bilan
o‘ynaydigan o‘yinlarida ham kattalarning turli faoliyatlarini taqlidan takrorlaydilar.
Shuning uchun bu yoshdagi bolalarga mazmunli-rolli o‘yinlarga, uy-ro‘zg‘or
ishlariga, mehnat qurollariga doir o‘yinchoqlarni berish maqsadga muvofiqdir. Bu
yoshda xayol taraqqiy eta boradi. Qalam – sehrli cho‘pga, burglar – pulga,
qog‘ozga chizilgan naqsh – qo‘g‘irchoqlar gilamiga aylanadi. Masalan, 4 yoshli
bolalar o‘yini kuzatilganda Habiba legolarni bir idishga solib qoshiq bilan
aralashtirib bo‘tqa tayyorlab, qog‘ozga chizib singlisini ovqatlantirgan. Shuning
uchun bu yoshdagi bolalar o‘yinchoq talab qilavermaydilar, balki o‘z qo‘llari bilan
o‘yinchoq yaratishni xohlaydilar. 5 yoshli bolalar katta hajmdagi o‘yinchoqlarni
o‘ynamay qo‘yadilar. Hayvonlar to‘plami, oila qo‘g‘irchoqlari, soldatchalar bilan
turli ko‘rinishgadi o‘yinlarni o‘ylab topadilar. Bunday o‘yinlar boladagi xayol,
idrokning rivojlanayotganini, konkret tafakkurdan ijodiy fikrlashga o‘tayotganini
ko‘rsatadi, bolaning emotsional hayotini boyitadi. Tayyorlov guruhi bolalari
qurish-yasash, mayda bo‘laklardan turli samolyot, kemalar, mashinalar hosil
qilishni, turli stol o‘yinlarini, yig‘iladigan robotlarni, ovozli, yig‘laydigan chaqaloq
qo‘g‘irchoqlarni, tikish va to‘qish asboblarini talab qiladilar. O‘z qo‘llari bilan
birorta narsa yasab kimgadir sovg‘a qilishni istaydilar. Shuning uchun bolaning
narsa yasashga bo‘lgan har qanday istagini qondirish, ehtiyoji va qiziqishini
quvvatlash lozim.Bu yoshda o‘yinchoqlar magazini ikkinchi darajali bo‘lib qoladi.
Bolalar endi ko‘proq o‘quv qurollariga qiziqadilar. Demak,bu vaqtda avvalgi
o‘yinchoqlar bolaga kerak bo‘lmay qoladi. Lekin hech qachon bola o‘ynamay
qo‘ygan o‘yinchoqlarni bolaning ko‘z o‘ngida axlatga tashlab yuborish kerak
emas. Chunki, har bir o‘yinchoq bolaning xotirasi, his-tuyg‘ulari, tashvish-
uquvonchlari bilan bog‘liq. Yaxshisi uni kimgadir yoki maktabgacha ta’lim
muassasasiga berib yuborish mumkin. Maktab yoshiga kelib bolalar
401027
1028
1029
1030
1031
1032
1033
1034
1035
1036
1037
1038
1039
1040
1041
1042
1043
1044
1045
1046
1047
1048
1049
1050
1051
1052
1053
79
80

o‘yinchoqlarsiz ham o‘yinlar tashkil qila oladilar.Umuman maktabgacha yoshdagi
bolalar hayotida ularning taraqqiyotlari uchun g‘oyat katta ahamiyatga ega bo‘lgan
o‘yinchoqlar masalasiga tarbiyachilar ham, ota-onalar ham jiddiy e’tibor bilan
qarashlari kerak.
XULOSA
Bolalar bog‘chasida psixologning roli juda katta. Uning qo‘lida, ruhiy
salomatlik va farzandlarimizning uyg‘un rivojlanishi, chunki ular o‘z vaqtlarini
bolalar bog‘chasida o‘tkazadilar. Shuning uchun, ehtimol siz ota-onangizga qanday
mutaxassisni o‘z farzandingizdagi o‘qituvchi-psixolog, qanday o‘qituvchi va uning
411054
1055
1056
1057
1058
1059
1060
1061
1062
1063
1064
1065
1066
1067
1068
1069
1070
1071
1072
1073
1074
1075
1076
1077
1078
1079
81
82

faoliyatini qanday amalga oshirayotganini so‘rashning ortiqcha ekanligini
tushuntirishingiz shart emas.
Bolalar bog‘chasi ma'muriyatining talablari va sozlashlariga qarab, psixolog
turli rollarni bajarishi mumkin:
talab bo‘yicha maslahatchi, alohida idorani egallaydi va zarurat tug‘ilsa, bolalar va
ota-onalarga bolalarni tarbiyalashga yordam beradi;
bolalarni tashxislaydigan guruhlarga tashrif buyuradigan kuzatuvchiga va muayyan
bolalar bilan ishlash bo‘yicha maslahatchilarga maslahat berish;
o‘quv jarayonida faol ishtirok etuvchi, o‘qituvchilar bilan dasturlarni ishlab
chiqish, bolalar uchun mashg‘ulotlar o‘tkazish;
o‘quv jarayonini tashkil etish bo‘yicha yetakchi maslahatchi, o‘qituvchilar ishini
takomillashtirish, professor-o‘qituvchilar uchun seminarlar o‘tkazish va hk .;
Umuman, butun ta'lim jarayonini kuzatuvchi tadqiqotchi.
Ushbu rollardan qaysi biri bolalar bog‘chasida psixolog uchun tanlangan bo‘lsa,
uning asosiy mas'uliyati va vazifalari unga bog‘liq. Ular mumkin turli bolalar
bog‘chalarida turli xil bo‘lishi mumkin, ammo umuman, ular bir nechta
elementlarga tushirilishi mumkin:
axborot funktsiyasi - maxsus axborotni taqdim etish;
diagnostika - bolalar rivojlanishining umumiy va individual xususiyatlari, ularning
maktabga tayyorligi va boshqalar profilaktika - bolalarni barkamol rivojlantirish,
ularning ruhiy salomatligini muhofaza qilish uchun sharoit yaratish;
axloq tuzatish - bolalarda mavjud bo‘lgan psixologik muammolarni hal qilishda
yordam berish;
propedeutik - pedagogik kadrlar tayyorlash, uning ishini yaxshilash.Bolalar
bog‘chasidagi psixolog oldida quyidagi vazifalar mavjud:
Bolalar bog‘chasi o‘qituvchilari bilan bolalarni o‘qitishning psixologik
jihatlari bilan tanishtirish; ular bilan rivojlanish dasturlarini ishlab chiqish; o‘yin
421080
1081
1082
1083
1084
1085
1086
1087
1088
1089
1090
1091
1092
1093
1094
1095
1096
1097
1098
1099
1100
1101
1102
1103
1104
1105
1106
83
84

muhitini shakllantirishda yordam berish; ularning ishini baholash va uni
takomillashtirishga ko‘maklashish va boshqalar.Bolalar bog‘chasining ota-onalari
bilan bog‘laning: bolalarni o‘qitish masalalari bo‘yicha maslahat berish; xususiy
rivojlanish muammolarini hal qilishda yordam berish; aqliy rivojlanish va
bolalarning individual qobiliyatlarini aniqlash uchun; rivojlanayotgan nogiron
bolalari bo‘lgan oilalarni qo‘llab-quvvatlash va boshqalar.Bolalarni emotsional
rivojlanish darajasini, psixologik salomatligini aniqlash uchun bevosita bolalar
bilan ishlash; muhtoj bo‘lgan bolalarga alohida e'tibor berish (iqtidorli bolalar va
rivojlanish imkoniyati cheklangan bolalar); tayyorgarlik guruhlarining
farzandlarini maktabga tayyorlash. Psixolog bolalar bog‘chasi, guruh va individual
bolalar bilan maxsus rivojlanish tadbirlarini o‘tkazishi mumkin.
431107
1108
1109
1110
1111
1112
1113
1114
1115
1116
1117
85
86

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. «Ta’lim to‘grisida»gi qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi». Barkamol
avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: Sharq HMK – 1997.
2. I.A. Karimov. Barkamol avlod orzusi. – T.: «O‘zbekiston» – 2000.
3. I.A. Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat. – 2008.
4. M. Vohidov. Bolalar psixologiyasi. – Toshkent. «O‘qituvchi»– 1882.
5. A.V. Petrovskiy va boshqalar. Umumiy psixologiya. – T.:»O‘qituvchi». – 1992.
6. P.I. Ivanov. Umumiy psixologiya. – Toshkent. – 2007.
7. E. G‘oziyev. Psixologiya. Darslik. «O‘qituvchi» nashriyotmatbaa ijodiy uyi. –
Toshkent. – 2008.
8. “ Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi” «Faylasuflar» nashriyoti
Toshkent –2017
4487
88

Bog‘chada psixologik muhitni ta’minlash

Sotib olish