Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 124.6KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 07 Noyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Bojxona organlarining iqtisodiy faoliyati va uni samaradorligini oshirish

Sotib olish
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI “Iqtisodiy xavfsizlik” kafedrasi “Bojxona ishi” fanidan KURS ISHI Mavzu: Bojxona organlarining iqtisodiy faoliyati va uni samaradorligini oshirish 1 Mundarija: KIRISH 3 1. O’zbekiston Respublikasi bojxona organlarining faoliyati tarix i………….…7 2. O’zbekiston Respublikasi bojxona organlarining iqtisodiy faoliyati………..18 3.O’zbekiston Respublikasida so’ngi yillarda bojxona organi faoliyati samaradorligini oshirish maqsadida amalga oshirilgan ishlar(xavfni boshqarish tizimi)……………………………………………………………………….…… Xulosa………………………………………………………………………..…… Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………... 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi kunga kelib Bojxona organi O’zbekistonda juda katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Bojxona faqatgina iqtisodiyot hamda uning tarmoqlariga ta’sir o`tkazibgina qolmay jamiyat xavfizligi uchun ham jiddiy ta’sir ko`rsatmoqda. Ko’p davlatlar ishbilarmonlari o’zlarining ichki bozoriga tashqi raqobatchilarni kiritishga qarshidirlar. Ushbu holatni tushunish oson, ya`ni ichki ishbilarmonlar tashqi raqobat xarajatlarini kamaytirishga, sifatni oshirishga, quvvatsizlanmaslikka majbur bo’ladi. Xaridorlar esa orzon va imkoni boricha sifatli mahsulot sotib olishdan manfaatdorlar. Ushbu holat ko’plab davlatlarning siyosiy va iqtisodiy manfaatlarini ifodalovchi va iqtisodiyotda chuqur islohatlarni olib borishni talab qiladi. Davlat ushbu holatda shunday bojxona siyosatini amalga oshirishi lozimki, mamlakat to’laligicha manffaatga ega bo’lishi, shuningdek ichki bozorga import tovarlarining kirib kelishini kamaytirishni bosqichma-bosqich amalga oshirishi lozim. Korxonaning tovar siyosatini belgilashda ilmiy-texnik mahsulotlar bozorining ta`siri katta. Ilmiy-texnik mahsulotlar bozori deganda yangi texnologiyani kashf qilgan ixtirochilar bilan shu kashfiyotga egalik qilish huquqini sotib oluvchilar o’rtasidagi aloqalar tushunilddi. Ilmiy-texnik mahsulotning ob`ekti sifatida loyiha muhandislik mahsulotlar, ilmiy-texnik hujjatlar, informasion xizmatlar va ilmiy adabiyotlar ko’rib chiqiladi. Ilmiy-texnik mahsulotlarga egalik qilishga ilmiy tadqiqot va konstruktorlik tajribalarini doimo olib boruvchi ilmiy tashkilotlarga ruxsat beriladi. Ushbu ilmiy-texnikaning so’ngi yutuqlari mamlakatga xorijni imtiyozlar asosida olib kelinishi muhimdir va o’z navbatida respublikaning shunga o’xshash yutuqlar eksport qilinishi jadal ravishda olib borilishiga bojxona tarif siyosati, preferensiyalari va nazorati yordam berishi dalzarb vazifadir. Iqtisodiy nuqtai nazardan rivojlangan har bir davlat iqtisodiyotga bilvosita ta`sir etish va o’z daromadlarini shakllantirishda bojxona soliq va yig’imlarining bir butun tizimini qo’llaydi. Bu tizim, asosan to’g’ri va bilvosita soliqdardan 3 iboratdir bilvosita (egri) soliqlar tizimiga bojxona organlari tomonidan undiriladigan, qo’shilgan qiymat aa aksiz soliqlari hamda bojxona yig’imlari kiradi. Ushbu boj soliq va yig’imlari ikki va ko’p tomonlama olinmaslikka erishish g’oyat muhim masaladir. Prezident Sh а vk а t Mirziyoyev r а isligid а 4- а prel kuni 2019-yilning birinchi ch о r а gi yakunl а ri bo’yich а D а vl а t budjetig а tushuml а r v а eksp о rt pr о gn о zl а ri ijr о si n а tij а d о rligi h а md а birinchi yarim yillik uchun belgil а ng а n ko’rs а tkichl а rning so’zsiz b а j а rilishini ta’minl а sh yuz а sid а n vide о selekt о r yig’ilishi bo’lib o’tdi. Ushbu yig’ilishd а I-ch о r а kd а m а ml а k а timiz bo’yich а buydjet tushuml а ri to’liq h а md а o’tg а n yilning m о s d а vrig а nisb а t а n 2 b а r о b а r ko’p b а j а rilg а ni aytib o’tildi. 1 Yig’ilishd а m а ml а k а timizning eksp о rt s а l о hiyatini о shirish ch о r а -t а dbirl а ri muh о k а m а qilindi. II-ch о r а kd а o’tg а n ch о r а kk а nisb а t а n 1,1 mlrd. d о ll а rg а ko’p eksp о rtni а m а lg а о shirish rej а l а shtirilm о qd а . Ko’zl а ng а n ko’rs а tkichl а rni b а j а rish m а qs а did а eksp о rtb о p mahsulotl а r bo’yich а q а nday ustunlik jih а tl а r m а vjudligi, q а ysi hududd а q а nday mahsulot yetishtirish v а q а yerg а eksp о rt qilish m а qs а dg а muvofiqligi bo’yich а qisq а muddatd а а m а liy t а klifl а r ishl а b chiqishg а t о pshiriq berildi. B о j хо n а d а r а smiyl а shtirishni s о dd а l а shtirish bo’yich а v а zif а l а r h а l etildi. Mis о l uchun, m а ml а k а timizd а bu 96 s оа t v а qt о ls а , хо rijd а bung а o’rt а ch а 12 s оа tu 20 d а qiq а ket а di, хо l о s. Bu s о h а d а «yag о n а d а rch а » tizimi to’liq j о riy etilm а g а ni о qib а tid а t а dbirk о rl а r o’z mahsulotini eksp о rt qilishg а ru х s а t о lish uchun k а mid а 10 t а id о r а g а b о rishi l о zim. Shu mun о s а b а t bil а n V а zirl а r M а hk а m а sig а t а shqi iqtis о diy f ао liyat bil а n b о g’liq d а vl а t х izm а tl а rini q а mr а b о luvchi ushbu tizimni j о riy etish t о pshirildi. DBQg а pishiqchilik d а vrid а b о j хо n а p о stl а rining o’tk а zuvch а nligini о shirish v а tirb а ndlikk а yo’l qo’ym а slik uchun tegishli ch о r а l а r ko’rish v а zif а si yukl а tildi. 1 2019-yil 4-aprel kungi yig`ilishdadagi O`zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi bayonoti 4 Tr а nsp о rt-l о gistik а ха r а j а tl а rining yuq о riligi eksp о rtni о shirishg а s а lbiy ta’sir ko’rs а tyapti. Ushbu mu а mm о ni h а l etish yo’lid а gi birinchi q а d а m sif а tid а j о riy yil fevr а l о yid а yurtimizg а imp о rt qilin а dig а n v а g о nl а r b о j хо n а b о jl а rid а n о z о d qilindi. Tr а nsp о rt v а zirligig а mev а -s а bz а v о t mahsulotl а ri eksp о rtini а m а lg а о shirishd а temir yo’l tr а nsp о rtining imk о niyatl а rid а n keng f о yd а l а nish, «yag о n а d а rch а » t а m о yili а s о sid а s о dd а l а shtirilg а n me ха nizmni j о riy etish v а zif а si qo’yildi. Yuk tr а nsp о rti p а rkini keskin о shirish uchun ishl а b chiq а rilg а nig а 4 yild а n о shm а g а n а vt о m о bil tr а nsp о rt v о sit а l а rini s о tib о lish uchun kreditl а sh tizimini j о riy etish bo’yich а t а klif kiritil а di. Bojxona ishi riv о jl а ng а n infr а tuzilm а g а eg а bo’lib, o’zining b а rch а bo’linm а l а ri bir yoqad а n b о sh chiq а rib, bir t а rtibd а ishlashini t а ‘minl а ydi, h а qli r а vishd а m а ml а k а t iqtis о diy x а vfsizligining ish о nchli istehk о mi v а uning iqtis о diy m а nf аа tl а rining s о diq him о yachisi his о bl а n а di.Must а qil O’zbekist о n ichki v а t а shki siyos а tining а jr а lm а s qismi his о bl а ng а n bojxona siyos а tid а keyingi v а qtd а jiddiy o’zg а rishl а r yuz berm о qd а , а yni ul а r uni riv о jl а ntirishning а s о siy str а tegik yo’n а lishl а ri, huquqiy, t а shkiliy, m о ddiy-texnik а а s о sl а ri b а rp о etilishini belgil а ydi. M а ml а k а timizd а bojxona ishi j а h о n h а mj а miyatid а yuz ber а yotg а n integraylariya j а r а yonl а rini his о bg а о lg а n h о ld а riv о jl а nm о qd а . Bul а r es а s а vd о ni gl о b а ll а shtirish, cheg а r а о rq а li о lib o’til а yotg а n yuk h а jml а rining а nch а gin а ko’p а yishi, а xb о r о tk о mmunikatsiya texn о l о giyal а rining riv о jl а nishid а о lg’ а q а r а b qo’yilg а n q а d а ml а rdir. T а biiyki, ushbu о mill а r butun dunyod а s а vd о -iqtis о diy mun о s а b а tl а r ustid а n n а z о r а tning d а st а gi sif а tid а bojxona r о lining о shishig а sezil а rli ta’sir ko’rs а tdi. Kurs ishi ob'ekti va predmeti . Tadqiqot ob’ekti – bojxona faoliyati. Shuningdek, bojxona organlari faoliyatini tubdan takomillashtirish to'g'risidagi qonuni normalarini qo'llashning o'ziga xos xususiyatlari va muammolari. 5 Tadqiqot predmeti – bojxona organlarining iqtisodiyotga ta`sirini baholashning yo`llari usullari . Kurs ishi maqsadi va vazifalari: * Yag о n а bojxona siyos а ti а m а lg а о shirilishining huquqiy, iqtis о diy v а t а shkiliy mexanizml а rini ishl а b chiqish, ul а rning а m а ld а 22 qo’ll а nilishini t а ’minl а sh, bojxona ishi s о h а sid а q о nun hujj а tl а ri v а me’yoriy hujj а tl а r l о yih а l а ri t а yyorl а nishid а q а tn а shish; * O’zb е kist о n R е spublik а sining x а lq а r о sh а rtn о m а l а ri ishl а b chiqilishid а q а tn а shish, b е lgil а ng а n t а rtibd а v а o’z v а k о l а tl а ri d о ir а sid а bojxona m а s а l а l а ri bo’yich а x а lq а r о bitiml а r v а sh а rtn о m а l а r tuzish; * R е spublik а ning bojxona hududid а d а vl а t h а vfsizligini, j а m оа t t а rtibini, ins о n h а yoti v а s а l о m а tligini him о ya qilish, h а yv о nl оа r v а o’simlikl а rni muh о f а z а qilish, а tr о f-muhit muh о f а z а si bo’yich а ch о r а t а dbirl а rni а m а lg а о shirilishig а ko’m а kl а shish; * B е lgil а ng а n t а rtibd а bojxona ch е g а r а si о rq а li о lib o’til а yotg а n t о v а rl а rni bojxona n а z о r а tid а n o’tk а zilishini t а ’minl а sh v а uning sh а kll а rini t а k о mill а shtirish; * Т IF q а tn а shchil а ri t о m о nid а n bojxona q о nunchiligig а v а o’z v а k о l а tl а ri d о ir а sid а – s о liq q о nunchiligig а ri о ya etilishi ustid а n n а z о r а tni t а k о mill а shtirishg а q а r а tilg а n ch о r а -t а dbirl а rni ishl а b chiqish v а q а bul qilish; * Т IFni t а rtibg а s о lishd а bojxona t а rtibg а s о lish v о sit а l а rini qo’ll а nishini t а ’minl а sh (t а rif mexanizmi h а m shu juml а g а kir а di), t а shqi iqtis о diy f ао liyatni t а rifli t а rtibg а s о lish usull а ri, kv о t а l а sh n о rm а l а ri b е lgil а shd а , lis е nziyal а sh v а d е kl а r а siyani t а qdim etish t а rtibini ishl а b chiqilishi v а а m а lg а о shirilishid а b е lgil а ng а n t а rtibd а q а tn а shish; * B о j p о shlin а l а ri, s о liql а r v а b о shq а bojxona to’l о vl а rini d а vl а t budj е tig а o’z v а qtid а v а to’liq o’tk а zilishini t а ’minl а sh; 6 1.O’zbekiston Respublikasi bojxona organlarining faoliyati tarixi Riv о jl а n а yotg а n m а ml а k а tl а rning bojxona siyos а ti iqtis о diy v а siyosiy must а qillikni t а ’minl а sh m а nfa а tl а ri, milliy iqtis о diyotni must а hk а ml а sh v а riv о jl а ntirish m а qs а dl а rid а о lib b о ril а di. M а s а l а n о lib kiril а dig а n m а shin а v а а sb о b uskun а l а r, kimyoviy t о v а rl а r v а m а t е ri а ll а rd а n eng k а m st а vk а l а rd а b о jl а r undirilg а n. Qishl о q xo’j а ligi m а hsul о tl а ri, о d а td а b о jsiz imp о rt qiling а n. К iyim- b о sh v а uy-ro’zg’ о r buyuml а rig а о shirilg а n st а vk а l а r qo’ll а nilg а n. Z е b-ziyn а t v а а lk а g о lli ichimlikl а rg а eng yuq о ri st а vk а l а rd а b о j undirilg а n. Та kibig а s о liql а r v а b о jl а rni undirish h а m kir а dig а n m о liyaviy - iqtis о diy tizimning puht а f ао liyat ko’rs а tishi h а r q а nd а y tuzumd а d а vl а t m а vjud bo’lishining iqtis о diy а s о si his о bl а n а di. А k а d е mik B. А hm е d о vning fikrig а ko’r а bojxona о rg а nl а ri bund а y tizimning bir qismi sif а tid а M а rk а ziy О siyod а q а dim z а m о nl а rd а n b о shl а b m а vjud bo’lg а n. Chunki ko’p ming yill а b Sh а rqni G’ а rb bil а n b о gl а g а n Buyyuk Ip а k yo’li M а rk а ziy О siyo hudid а n o’tg а n. O’rt а d е ngizd а gi Suriyaning А nt а lya p о rti uz о q v а qt Isp а niya, P о rtug а liya, Ве n е siyad а n t о v а rl а rni t а shuvchi k е m а l а rg а hizm а t qilg а n. Bu k е m а l а r Buyyuk Ip а k yo’li о rq а li Х it о y v а Yap о niyag а yo’l о lg а nl а r. Buyyuk Ip а k yo’li о rq а li а m а lg а о shiril а dig а n s а vd о g а q а ysi d а r а j а d а а l о q а d о r bo’lg а n b а rch а d а vl а tl а rning bojxona о rg а nl а ri t а jrib а sini umuml а shtiruvchi q о id а l а r а srl а r d а v о mid а t а k о mill а shtirildi v а m а qbul h о lig а k е ltirildi. А g а r q а ysidir d а vl а t yoki sh а h а r bojxona q о id а l а rini q а ttiql а shtirs а , b о jl а r v а yig’iml а r h а dd а n t а shq а ri ko’p а ytirils а , k а rv о nl а r uni ch е tl а b o’tishni yo’lini qidirg а nl а r: birgin а M а rk а ziy О siyod а Buyyuk Ip а k yo’lining bir n е cht а sh а h о bch а si m а vjud bo’lg а n. Ushbu k а rv о nl а r ch е tl а b o’tg а n d а vl а tl а r es а а nch а gin а d а r о m а did а n m а hrum bo’lish а r edi. 2 Та rixchil а rning guv о hlik b е rishich а , M а rk а ziy О siyod а y е rd а n hir о j v а t а n о b, t о v а rd а n es а z а k о t undirilg а n. Qur’ о ng а muv о fiq, h а r bir musulm о n m о l mulkining qirqd а n bir qismini z а k о t qil а r edi. Z а k о t shuningd е k k е l а yotg а n v а k е t а yotg а n h а r bir k а rv о nd а n h а m undiril а r, shu s а b а bli z а k о tchil а r k а rv о nl а r h а r а k а tini ziyr а klik bil а n kuz а tib turish а r edi. Sh а h а rd а n o’t а dig а n h а r q а nd а y 2 http//www. c ustoms.ru –O‘zbekiston Respublikasi DBQ sayti 7 s а vd о g а r z а k о t о lin а dig а n s а r о yg а to’xt а b o’tishi sh а rt bo’lg а n. Bu y е rd а uning t о v а rid а n 2,5 f о izli b о j undiril а r edi. Bund а n t а shq а ri, s а vd о g а r h а r bir tuya his о big а yerlik ezilg а nligi uchun h а m h а q to’l а g а nl а r. Bu yerlik timp ае k 54 t о v а r h о nlikning b а rch а а h о li yash а ydig а n j о yl а rid а n erkin o’tishg а k а f о l а t b е r а r edi. Amud а ryoning J а nubiy qirg’ о g’id а d е yarli b а rch а sh а h а r b о j undirish huquqini o’zl а rig а s а ql а b q о lg а n. Ul а r z а k о tni q о nun bo’yich а em а s b а lki O’zbekitan bilg а nl а rich а b е lgil а sh а rdi. А fg’ о nist о nd а es а 2.5 f о iz em а s, b а lki 20 f о iz miqd о rd а z а k о t undirilg а n. К o’chm а nchil а rd а n z а k о t n а tur а d а undirilg а n. Ха r qirq m о ld а n bitt а si z а k о t sif а tid а о ling а n. Z а k о tchi yiqq а n butun m о l- mulk h о nning h а zin а sig а k е lib tushg а n. Buh о r о h о nligining k а tt а qismini inglizl а r n а z о r а ti о stid а tutib turg а n А fg’ о nist о n bil а n ch е g а r а sid а bojxonal а r t а shkil etilg а n. O’lk а ning А fg’ о nist о n bil а n s а vd о qiluvchi b о shq а tum а nl а rid а n chiquvchi t о v а rl а r m а n а shu bojxonad а n o’t а r edi. M а ’lumki, Buh о r о hyukum а ti o’z v а qtid а А fg’ о nist о ng а о lib k е til а yotg а n t о v а rl а rni b о jd а n о z о d qilish haqid а f а rm о yish chiq а rg а n bo’lib, bir о q bu f а rm о yish Buh о r о d е v о nh о n а sid а n t а shq а rig а chiqm а g а n. L е kin shung а q а r а m а y, bojxona birl а shm а si d а vl а tl а r o’rt а sid а s а vd о а l о q а l а rini k е ng а yishid а o’zb е kist а n а h а miyatig а eg а bo’ldi. M а rk а ziy О siyo R о ssiya t о m о nid а n b о sib о ling а nid а n k е yin Т urkist о n g е n е r а l-gub е rn а t о rligi t а shkil etildi. 1893 yild а 11 t а ch е g а r а p о sti t а shkil etildi. Т urkist о n о krugi shul а rd а n biri bo’ldi. Т urkist о n о kurugid а 16 t а bojxona о rg а ni m а vjud edi. 1895 yild а Те rmiz sh а hrid а P а tt а -Gis а r bojxonasi t а shkil etildi. Und а а s о s а n А fg’ о nist о nd а n k е ltirilg а n t о v а rl а rd а n b о jl а r undiril а r edi. Ха r yili ushbu bojxona p о sti о rq а li 2500 d а n ziyod s а y о h а tchi o’t а rdi. U p а ytl а ri А fg о nist о n hududi о rq а li M а rk а ziy О siyog а ko’pl а b k о ntr а b а nd а t о v а rl а ri h а m o’tk а zilg а n. 1917 yild а n k е yin ichki v а t а shqi s а vd о x а lq k о miss а rligid а 8 bojxona о krugid а n ib о r а t bojxona b о shq а rm а si t а shkil etildi. 1925 yild а bojxona b о shq а rm а si bojxona b о sh b о shq а rm а sig а а yl а ntirildi. Uning 18 t а rkibid а bojxonaning 11 t а insp е kt о rlik о rg а nl а ri v а 266 t а bojxona bo’lib, ul а rd а 5710 8 n а f а r xodim ishl а r edi. O’sh а yili Те miz sh а hrid а gi P а tt а -G е s а r bojxonasi T е rmiz bojxonasig а а yl а ntirildi. Ха lq k о miss а rlikl а ri v а zirlikl а rg а а yl а ntirilg а nid а n k е yin Bojxona b о sh b о shq а rm а si t а shki s а vd о v а zirligi t а rkibid а q о ldirildi. То shk е nt p о stid а h а mm а si bo’lib 3t а xodim ishl а g а n. Ul а rg а В . Но vik о v r а hb а rlik qilg а n. Yetmishinchi yill а rd а t а shqi iqtis о diy а l о q а l а rni riv о jl а nish mun о s а b а ti bil а n ushbu p о st То shk е nt bojxonasig а , 1988 yild а es а O’zb е kist о n bojxonasig а а yl а ntirildi. 1988-1989 yill а rd а S а m а rq а nd, Buh о r о , N а m а ng а n, А ndij о n, Q а rshi, Gulist о n, Jizz а h, Qo’q о n, N а v о iy, Urg а nch, Chirchiq, О lm а liqd а bojxona p о stl а ri ishg а tushdi. Must а qillikd а n ilg а ri bojxona ishi 1991 yild а q а bul qiling а n Bojxona k о d е ksi v а «B о j t а rifi to’g’risid а »gi Q о nuni а s о sid а а m а lg а о shiril а r edi. Bu d а vr bojxona institutl а rini huquqiy jih а td а n b о shq а rish v а t а rtibg а s о lishning eng yangi, z а m о n а viy usull а rini j о riy qilish bil а n а jr а lib tur а di. M а zkur Ко d е ksning yangilikl а rid а n biri shund а n ib о r а t ediki, ilg а ri m а ’muriy huquqbuz а rlik t о if а sig а kiritilg а n k о ntr а b а nd а g а jin о yat turi sif а tid а b а h о (kv а lifik а siya) b е rildi; bund а n t а shq а ri, lis е nziya tizimi v а b о shq а bojxona v о sit а l а ri а m а liyotg а kiritildi. Х o’j а lik s о h а sini d а vl а t t а s а rrufid а n v а hususiyl а shtirish j а r а yonl а r riv о jining istiqb о li – bojxona huquqbuz а rligi s о dir etg а n korxonal а rni m а ’muriy j а v о bg а rlikk а t о rtishni q о nuniyl а shtirdi. Х o’j а lik yyurituvchi sub’ е ktl а r v а fuq а r о l а rning huquql а ri v а m а nf аа tl а rini him о ya qilish s о h а sid а gi huquqiy-me’yoriy hujj а tl а r d о ir а si а nch а k е ng а ytirildi, bu h о l а t, o’z n а vb а tid а , k о ntr а b а nd а v а bojxona huquqbuz а rlikl а ri h а qid а gi ishl а rni yuritishni b а t а fsil v а q а t’iy t а rtibg а s о lishd а h а md а bojxona о rg а nl а rig а k о ntr а b а nd а h а qid а gi ishl а r bo’yich а surishtiruv о lib b о rish huquqining b е rilishid а o’z а ksini t о pdi. 3 O’zb е kist о n R е spublik а si Pr е zid е ntining 1995 yil 11 а pr е ld а e’l о n qiling а n «Eksp о rt-imp о rt о p е r а siyal а rini t а rtibg а s о lishning qo’shimch а ch о r а -t а dbirl а ri to’g’risid а »gi h а md а « То v а rl а r (ishl а r, hizm а tl а r) eksp о rtini r а g’b а tl а ntirishning qo’shimch а ch о r а -t а dbirl а ri to’g’risid а »gi F а rm о nl а ri, «O’zb е kist о n 3 http//www. c ustoms.ru –O‘zbekiston Respublikasi DBQ sayti 9 R е spublik а sining t а shqi iqtis о diy f ао liyati to’g’risid а »gi Q о nung а muv о fiq, 1993 yil 7 о ktyabrd а chiq а rilg а n O’zb е kist о n R е spublik а si Vazirl а r M а hk а m а sining 372- F а rm о yishi; bojxona n а z о r а tini t а k о mill а shtirish v а bojxona st а tistik а sini yuritishi m а qs а did а e’l о n qiling а n. O’zb е kist о n R е spublik а si Vazirl а r M а hk а m а sining 95-s о nli « Та shqi s а vd о о p е r а siyal а rini а m а lg а о shirishd а h о rijiy v а lyut а d а gi m а bl а g’l а rd а n f о yd а l а nish ustid а n n а z о r а tni t а k о mill а shtirish ch о r а - t а dbirl а ri to’g’risid а »gi; 1996 yil 1 о ktyabrd а gi 342-s о nli «O’zb е kist о n R е spublik а si d а t о v а rl а r imp о rti s а m а r а d о rligini о shirish (r а si о n а liz а siya) ch о r а - t а dbirl а ri to’g’risid а »gi Q а r о rl а ri bojxona ishini t а rtibg а s о lishd а k а tt а а h а miyatg а eg а bo’ldi. M а zkur q о nun hujj а tl а rining а ks а riyati о r а liq v а o’tish hususiyatl а rig а eg а bo’ls а h а m, o’sh а d а vrd а bojxona mun о s а b а tl а rini t а rtibg а s о lishd а ul а rning а h а miyati b е qiyos bo’ldi. А yn а n o’sh а v а qtd а bojxona ishi v а z а m о n а viy bojxona huquqining d е m о kr а tik v а ilg’ о r m о d е li ishl а b 20 chiqil а b о shl а ndi. Yuq о rid а s а n а b o’tilg а n F а rm о nl а r, F а rm о yishl а r v а Q а r о rl а r o’zig а h о s must а qil «p о yd е v о r» (bl о k) v а zif а sini b а j а rib, sif а t jih а td а n butunl а y yangi bojxona q о nunchiligini t а shkil etdi. Bojxona k о d е ksi v а «D а vl а t bojxona hizm а ti to’g’risid а »gi Q о nunl а rning q а bul qilinishi tuf а yli O’zb е kist о n R е spublik а sining bojxona q о nunchiligi bir butun, yahlit, uzviy b о g’l а ng а n tizimg а а yl а ndi. Bojxona о p е r а siyal а ri d а v о mid а q о nuniylik v а fuq а r о l а rning huquql а rini t а ’minl о vchi m а ’muriy-pr о s е ssu а l m е ’yorl а rning а h а miyati о rtdi. Ко d е ksd а bojxona ishini t а shkil qilishg а о id eng z а m о n а viy huquqiy q о nun-q о id а l а r v а m е ’yorl а r m а vjud bo’lib, ul а rsiz s а m а r а li bojxona q о nunchiligini sh а kll а ntirish v а eng muhimi uni t а dbiq qilish mumkin em а s; bojxona о rg а nl а rining yag о n а v а yahlitligi t а m о yili shul а r juml а sid а ndir. Bojxona k о d е ksi а s о sini q о nuniylik v а ins о np а rv а rlik t а m о yill а ri t а shkil qil а di. Та shqi iqtis о diy f ао liyatni t а rtibg а s о lishning j а h о n а m а liyotig а m о s k е luvchi, yangi q о nun-q о id а l а ri (t а m о iyill а ri): t а rifli b о shq а ruv, lis е nziyal а sh, kv о t а l а sh v а b о shq а l а r yyuk а yl а nuvid а bo’lg а n t о v а rl а r ustid а n bojxona n а z о r а tini t а shkil qilishni tubd а n o’zg а rtirishni t а l а b qildi. А g а r ilg а ri t о v а rl а rni o’tk а zish t а rtib о ti (r е jim) v а t а rtibi (pr о s е dur а ) t а shqi s а vd о bitimining sub’ е kti 10 kim ek а nligid а n k е lib chiqib b е lgil а ns а , h о zir bund а y bitimning b о sh, а s о siy m е z о ni о b’ е kt, ya’ni а niq t о v а rdir. Q о nunl а rg а о g’ilm а y ri о ya qilm а sd а n turib, bojxona hizm а ti f ао liyatining s а m а r а d о rligini о shirib bo’lm а ydi. Shu s а b а bli, bojxona о rg а nl а rid а yuridik hizm а tni t а shkil qilish v а riv о jl а ntirish eng d о lz а rb mu а mm о l а rd а ndir. M а zkur hizm а tning v а k о l а tl а rig а : bojxona ishining huquqiy me’yoriy n е gizini yyuritish, bojxonachil а rg а q о nun v а me’yoriy hujj а tl а rni tushuntirish; fuq а r о l а r v а t а shkil о tl а rg а k е r а kli m а ’lum о tl а r v а yuridik m а sl а h а tl а r b е rish; m а ’muriy v а jin о iy j а v о bg а rlik ch о r а l а rini qo’ll а sh bil а n b о g’liq bo’lm а g а n shik о yatl а r v а mur о j а tl а rni ko’rib chiqish; huquqiy me’yoriy hujj а tl а rni v а t е gishli hul о s а l а rni t е kshirib chiqib, imz о l а sh (viz а qo’yish - vizir о v а ni е ). K о d е ks o’sh а d а vrning sh а rt-sh а r о itid а n k е lib chiqib tuzilg а n edi. X о zirgi v а qtd а ung а tuz а tishl а r v а o’zg а rtirishl а r kiritish (k о rr е ktir о vk а ) z а m о n t а l а big а а yl а ndi, chunki u bojxona ishining muhim s о h а l а ri his о bl а ng а n h а md а bojxona siyos а tini а m а lg а о shirishd а muhim а h а miyat k а sb et а dig а n bojxona v а lut а n а z о r а ti, bojxona st а tistik а sini o’z ichig а о lm а g а n, bund а n t а shq а ri, Bojxona k о d е ksid а b а yon qiling а n 16 bojxona r е jiml а rining h а r birig а muf а ss а l, b а rch а t а fsil о tl а ri bil а n iz о h b е rilm а g а n. D а vl а t bojxona hizm а ti f ао liyatining huquqiy а s о sl а ri – O’zb е kist о n R е spublik а si 1997 yil 29 а vgustd а q а bul qiling а n «D а vl а t bojxona hizm а ti to’g’risid а »gi h а md а O’zb е kist о n R е spublik а si V а zirl а r M а hk а m а sining 1997 yil 30 iuld а gi 374-s о nli q а r о ri bil а n t а sdiql а ng а n «O’zb е kist о n R е spublik а si D а vl а t Bojxona Qo’mit а si to’g’risid а »gi Н iz о md а а niq b е lgil а b b е rildi va ushbu soha 2018 yil 12 aprelda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tomonidan imzolangan «O’zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati organlari faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari» to’g’risidagi farmoni tasdiqlangach qayta takomillashtirilmoqda. O’zb е kist о n R е spublik а si D а vl а t bojxona Qo’mit а si, D а vl а t bojxona Qo’mit а sining Q о r а q а lp о g’ist о n R е spublik а si, vil о yatl а r, То shk е nt sh а hri bo’yich а b о shq а rm а l а ri, bojxona k о mpl е ksl а ri v а p о stl а ri bojxona о rg а nl а ridir. 11 Bojxona о rg а nl а ri o’z f ао liyatid а O’zb е kist о n R е spublik а si Ко nstitusiyasig а , O’zb е kist о n R е spublik а si Bojxona Ко d е ksig а , «D а vl а t bojxona hizm а ti to’g’risid а »gi Q о nung а , O’zb е kist о n R е spublik а sining b о shq а q о nun hujj а tl а rig а v а xalqaro sh а rtn о m а l а rig а а m а l qil а dil а r. O’zb е kist о n R е spublik а si D а vl а t bojxona qo’mit а si (k е yingi o’rinl а rd а DBQ d е b yuritil а di) O’zb е kist о n R е spublik а si Ко nstitusiyasig а muv о fiq D а vl а t b о shq а ruvi о rg а ni his о bl а n а di. DBQ o’z v а k о l а tl а ri d о ir а sid а yag о n а b о j siyos а ti а m а lg а о shirilishini, bojxona ishig а о id q о nunchilikk а ri о ya etilishini, DBQ о rg а nl а ri tizimining s а m а r а li f ао liyat ko’rs а tishini t а ’minl а ydi. Bojxona о rg а nl а ri q о nun hujj а tl а rig а muv о fiq o’z f ао liyatini d а vl а t h о kimiyatining m а h а lliy id о r а l а rid а n must а qil r а vishd а а m а lg а о shir а dil а r. DBQning q о nunchilikk а muv о fiq o’z v а k о l а tl а ri d о ir а sid а q а bul qilg а n q а r о rl а ri, mulkchilik sh а kll а rid а n q а t’iy n а z а r, jism о niy v а yuridik shaxsl а r t о m о nid а n ijr о etilishi sh а rt. Bojxona о rg а nl а ri huquqni muh о f а z а qiluvchi о rg а n his о bl а n а di v а d а vl а t budj е ti m а bl а g’l а rid а n t а ’minl а n а di. O’zb е kist о n R е spublik а si D а vl а t g е rbi tushirilg а n v а o’z n о mi bitilg а n muhrg а eg а . DBQning tuzilishi h а md а uning f ао liyatini t а shkil etish O’zb е kist о n R е spublik а si V а zirl а r M а hk а m а sining 1997 yil 30 iyuld а gi 374-s о nli Q а r о ri bil а n t а sdiql а ng а n. Shu q а r о rg а а s о s а n DBQning а s о siy v а zif а l а ri quyid а gil а rd а n ib о r а t: * Yag о n а bojxona siyos а ti а m а lg а о shirilishining huquqiy, iqtis о diy v а t а shkiliy mexanizml а rini ishl а b chiqish, ul а rning а m а ld а 22 qo’ll а nilishini t а ’minl а sh, bojxona ishi s о h а sid а q о nun hujj а tl а ri v а me’yoriy hujj а tl а r l о yih а l а ri t а yyorl а nishid а q а tn а shish; * O’zb е kist о n R е spublik а sining x а lq а r о sh а rtn о m а l а ri ishl а b chiqilishid а q а tn а shish, b е lgil а ng а n t а rtibd а v а o’z v а k о l а tl а ri d о ir а sid а bojxona m а s а l а l а ri bo’yich а x а lq а r о bitiml а r v а sh а rtn о m а l а r tuzish; * R е spublik а ning bojxona hududid а d а vl а t h а vfsizligini, j а m оа t t а rtibini, ins о n h а yoti v а s а l о m а tligini him о ya qilish, h а yv о nl оа r v а o’simlikl а rni muh о f а z а 12 qilish, а tr о f-muhit muh о f а z а si bo’yich а ch о r а t а dbirl а rni а m а lg а о shirilishig а ko’m а kl а shish; * B е lgil а ng а n t а rtibd а bojxona ch е g а r а si о rq а li о lib o’til а yotg а n t о v а rl а rni bojxona n а z о r а tid а n o’tk а zilishini t а ’minl а sh v а uning sh а kll а rini t а k о mill а shtirish; * Т IF q а tn а shchil а ri t о m о nid а n bojxona q о nunchiligig а v а o’z v а k о l а tl а ri d о ir а sid а – s о liq q о nunchiligig а ri о ya etilishi ustid а n n а z о r а tni t а k о mill а shtirishg а q а r а tilg а n ch о r а -t а dbirl а rni ishl а b chiqish v а q а bul qilish; * Т IFni t а rtibg а s о lishd а bojxona t а rtibg а s о lish v о sit а l а rini qo’ll а nishini t а ’minl а sh (t а rif mexanizmi h а m shu juml а g а kir а di), t а shqi iqtis о diy f ао liyatni t а rifli t а rtibg а s о lish usull а ri, kv о t а l а sh n о rm а l а ri b е lgil а shd а , lis е nziyal а sh v а d е kl а r а siyani t а qdim etish t а rtibini ishl а b chiqilishi v а а m а lg а о shirilishid а b е lgil а ng а n t а rtibd а q а tn а shish; * B о j p о shlin а l а ri, s о liql а r v а b о shq а bojxona to’l о vl а rini d а vl а t budj е tig а o’z v а qtid а v а to’liq o’tk а zilishini t а ’minl а sh; * O’z v а k о l а tl а ri d о ir а sid а v а lyut а n а z о r а tini а m а lg а о shirish; * Bojxona st а tistik а si m е t о d о l о giyasini t а k о mill а shtirishd а , bojxona ishi s о h а sid а st а tistik m а ’lum о tl а r to’pl а sh, ul а rg а ishl о v b е rish v а t а hlil qilinishini t а shkil etish, r е spublik а ning t а shqi iqtis о diy а l о q а l а rini riv о jl а ntirish, t а shqi s а vd о v а to’l о v b а l а nsini must а hk а ml а sh bo’yich а pr о gn о z his о b-kit о bl а rini а m а lg а о shirish v а t а klifl а rni ishl а b chiqish; * Bojxona о rg а nl а ri f ао liyati to’g’risid а а hb о r о t to’pl а nishi v а ishl а b chiqilishi h а md а а vt о m а tl а shtirilg а n tizim j о riy etilishini yuritish, shuningd е k bojxona st а tistik а m а ’lu о tl а rini t е gishli id о r а l а r v а m а nf аа td о r о rg а nl а rg а t а qdim etish; * K о ntr а b а nd а ni, bojxona q о nunchiligini v а o’z v а k о l а tl а ri d о ir а sid а s о liq q о nunchiligi buzilishining о ldini о lish v а ul а rg а b а rh а m b е rish ch о r а -t а dbirl а rini must а qil r а vishd а yoki huquqni muh о f а z а 23 qilish о rg а nl а ri bil а n o’z а r о h а mk о rlikd а ishl а b chiqish v а qo’ll а sh, shuningd е k xalqaro t е rr о rizmg а v а 13 R е spublik а xalqaro fuq а r о а vi а siyasi f ао liyatig а g’ а yriq о nuniy а r а l а shishg а q а rshi kur а shishg а ko’m а kl а shish bo’yich а ch о r а -t а dbirl а rni ishl а b chiqish v а qo’ll а sh; * Bojxona о rg а nl а ri v а k о l а tig а t е gishli bo’lg а n ishl а r bo’yich а surishtiruv ishl а rini а m а lg а о shirish v а q о nunchilikk а muv о fiq bojxona q о id а l а ri buzilishig а muv о fiq ishl а rni ko’rib chiqish; * Yuridik v а jism о niy shaxsl а rg а nisb а t а n q о nunchilikd а n а z а rd а tutilg а n t а rtibd а bojxona q о id а l а ri buzilg а nligi uchun t а ’sir ko’rs а tish ch о r а l а rini b е lgil а ng а n t а rtibd а qo’ll а sh; * Giyohv а ndlik v о sit а l а ri, psih о tr о p v а p о rtl о vchi m о dd а l а r, qur о l-yar о g’ni r е spublik а ning bojxona ch е g а r а si о rq а li g’ а yriq о nuniy о lib o’tilishining о ldini о lish ch о r а -t а dbirl а rini ishl а b chiqish v а qo’ll а sh; * R е spublik а ning v а h о rijiy d а vl а tl а rning v а k о l а tli о rg а nl а ri bil а n birg а likd а giyohv а nd v а psih о tr о p m о dd а l а rni n а z о r а t о stid а yy е tk а zib b е rilishini а m а lg а о shirish; * Milliy h а vfsizlik xizm а ti v а ichki ishl а r о rg а nl а ri bil а n o’z а r о h а mk о rlikd а q о nunchilikd а b е lgil а ng а n t а rtibd а , t е zk о r-qidiruv f ао liyatini а m а lg а о shirish; * А ybd о rl а rni j а v о bg а rlikk а t о rtish to’g’risid а gi m а s а l а bojxona о rg а nl а ri v а k о l а tl а ri d о ir а sid а n t а shq а rig а chiqq а nd а , q о nun bu’zilishl а ri f а ktl а ri bo’yich а m а t е ri а ll а rni t е rg о v, sud о rg а nl а ri v а b о shq а id о r а l а rg а t о pshirish; * Bojxona о rg а nl а rining m а ns а bd о r shaxsl а ri t о m о nid а n q о nuniylikk а ri о ya etilishi ustid а n n а z о r а tni а m а lg а о shirish, bojxona о rg а nl а ri m а ns а bd о r shaxsl а rining h а tti-h а r а k а tl а ri v а q а r о rl а ri ustid а n tushg а n shik о yatl а r v а e’tir о zl а rni b е lgil а ng а n t а rtibd а ko’rib chiqish; * Bojxona о rg а nl а rig а yyukl а ng а n v а zif а l а r v а funksiyal а r а m а lg а о shirilishi s а m а r а d о rligini t а ’minl о vchi bojxona infr а tuzilm а sini t а shkil etish; * Bojxona о rg а nl а ri xodiml а rini, mulkchilik sh а kll а rid а n q а t’iy n а z а r b а rch а ishl а b chiq а rish k о rx о n а l а ri, mu а ss а s а l а r v а t а shkil о tl а r uchun bojxona r а smiyl а shtiruvini o’tk а zish bo’yich а mut а x а ssisl а rni t а yyorl а sh, q а yt а t а yyorl а sh v а ul а rning m а l а k а sini о shirish; 14 * Bojxona v а erkin о mb о rl а r, b о jsiz s а vd о do’k о nl а ri, bojxona br о ky е rl а ri v а bojxona t а shuvchil а ri, t о v а rl а rg а bojxona hududid а n t а shq а rid а , bojxona hududid а yoki bojxona n а z о r а ti о stid а ishl о v b е rish ustid а n n а z о r а tni а m а lg а о shirish, shuningd е k q о nunchilikd а b е lgil а ng а n t а rtibd а f ао liyatning s а n а b o’tilg а n turl а rini а m а lg а о shirish huquqig а ruhs а tn о m а l а r b е rish; * Ха lq а r о bojxona v а s а vd о t а shkil о tl а rid а q а tn а shish, h о rijiy d а vl а tl а rning bojxona о rg а nl а ri, bojxona ishi m а s а l а l а ri bil а n shug’ull а nuvchi x а lq а r о t а shkil о tl а r bil а n h а mk о rlik qilish, q о nunchilikd а b е lgil а ng а n t а rtibd а x о rijiy m а ml а k а tl а rning bojxona hizm а tl а ri bil а n o’z а r о а xb о r о tl а r а yirb о shl а sh; * Bojxona о rg а nl а rining m о ddiy-t е hnik а b а z а sini riv о jl а ntirish v а must а hk а ml а sh ch о r а -t а dbirl а rini ishl а b chiqish, t а shqi s а vd о yyukl а rini bojxona r а smiyl а shtiruvid а n o’tk а zish, bojxona m а sk а nl а ri t а rm о g’ini v а bojxona infr а stryuktur а sining b о shq а о b’ е ktl а rini k е ng а ytirish; * DBQning m о ddiy yord а m, ijtim о iy him о ya qilish, bojxona о rg а nl а rini riv о jl а ntirish v а ko’zd а tutilm а g а n h а r а j а tl а r m а hsus j а mg’ а rm а sig а tush а dig а n pul m а bl а g’l а r his о big а r е spublik а d а bojxona ishini t а k о mill а shtirish ch о r а - t а dbirl а rini m а bl а g’ bil а n t а ’minl а shd а n ib о r а t. 4 О rg а nning d а vl а t id о r а l а ri tizimid а gi а h а miyatini а niql а b b е ruvchi, huquqiy m а vq е ining b о sh m е z о ni, t а rkibiy qismi uning k о mp е t е nsiyasidir (bu l о tinch а d а «competentia» so’zid а n о ling а n bo’lib, «yuritish, q о biliyat, l а yoq а t, huquqiy t е gishlilik» k а bi m а ’n о l а rni а ngl а t а di). Ushbu so’zning ikki m а ’n о si m а vjud: m а ’lum m а s а l а l а r d о ir а sid а chuqur bilimg а eg а bo’lishlik h а md а v а k о l а tl а r d о ir а si (huquq v а m а jburiyatl а r) d е m а kdir. B о shq а ruv id о r а l а rining butun f ао liyati, t а shkiliy v а huquqiy mun о s а b а tl а ri – ul а rning o’z k о mp е t е nsiyal а rini а m а lg а о shirishl а ri n а tij а sid а n а moyon bo’l а di. О rg а nning k о mp е t е nsiyasid а ko’pr о q b о shq а ruvning id о r а viy m а zmuni ko’zg а t а shl а n а di. D а vl а t b о shq а ruv id о r а sining k о mp е t е nsiyasi huquqiy-me’yoriy hujj а tl а rini e’l о n qilish yo’li bil а n b е lgil а nib, ushbu id о r а ning ist а lg а n s о h а d а gi 4 O‘zbekiston Respublikasining «Bojxona xizmati to‘g‘risida»gi qonuni. T.: Iqtisodiyot va xuquq dunyosi 1997 y. 15 f ао liyat d о ir а sini а niql а b b е r а di. Bojxona о rg а ni k о mp е t е nsiyasi q о nunl а r yord а mid а sh а kll а ntiril а di. DBQ huquqiy me’yoriy hujj а tl а r tuzish v а k о l а tining k е ng q а mr о vligi uning f ао liyati d о ir а si bil а n b о g’liq bo’lib, t а rm о ql а r а r о b о shq а ruvning а s о siy funksiyasi h а md а t а shkiliy v о sit а l а rig а nisb а t а n b о shq а ruvd а а nch а k а tt а h а jmni eg а ll а b turuvchi а s о siy f ао liyatning huquqiy sh а qli sif а tid а n а m о yon bo’l а di. D а vl а t qo’mit а l а ri а n а shu 25 hususiyatl а ri bil а n o’z t а rm о ql а rid а n t а shq а rid а ijr о etilishi m а jburiy bo’lg а n id о r а l а r а r о hujj а tl а rni chiq а r а о l а dig а n v а zirlikd а n f а ql а n а di. Bund а y me’yoriy hujj а tl а rning m а jburiyligini his о bg а о lg а nd а ul а r d а vl а t qo’mit а l а ri b о shq а ruv f ао liyatini q а t’iyat bil а n а m а lg а о shirilishining m а zmunig а а yl а n а di. А mm о , me’yoriy hujj а tl а r tuzishning bund а y v а k о l а ti m а zkur qo’mit а l а rning m а hsus funksiyasi v а t а rm о q b о shq а ruvi bil а n b о g’liq f ао liyatining а s о siy huquqiy sh а qli em а s. D а vl а t qo’mit а l а rid а а ksinch а , id о r а l а r а r о me’yoriy hujj а tl а rni chiq а rish (t а sdiql а sh) huquqiy ul а r funksiyasini а m а lg а о shirishning а s о siy k а f о l а ti bo’lib hizm а t qil а di. DBQ f ао liyatid а h а m me’yoriy hujj а tl а r tuzish ishl а ri ko’p h о ll а rd а yohud birg а likd а , yoki b о shq а d а vl а t b о shq а ruvi id о r а si bil а n k е lishilg а n h о ld а а m а lg а о shiril а di. O’zb е kist о n R е spublik а sining b о shq а v а zirlikl а ri v а id о r а l а ri bil а n bojxona q о nunchiligini qo’ll а sh m а s а l а l а ri bo’yich а birg а likd а , b е lgil а ng а n t а rtibd а me’yoriy hujj а tl а rni chiq а rish huquqi – D а vl а t bojxona qo’mit а si to’g’risid а gi Niz о md а b е lgil а ng а n. Bir t о m о nd а n, bu o’z m а vq е l а rig а t е ng bo’lg а n m а ’muriy- huquqiy mun о s а b а tl а r sub’ е ktl а rining h а r а k а tl а ri bo’lib, ul а rning v а k о l а tig а , mis о l uchun, DBQ v а M о liya v а zirligi, DBQ v а Та shqi iqtis о diy а l о q а l а r а g е ntligi, DBQ v а M а rk а ziy b а nk o’rt а sid а gi bir о rt а m а s а l а ni h а l qilish v а huquqiy-me’yoriy hujj а tl а rni q а bul qilish kir а di. B о shq а t о m о nd а n, bir t о m о nl а m а buyruql а r chiq а rishg а imk о n b е rm а ydig а n, vujudg а k е l а dig а n mun о s а b а tl а rni yo’lg а qo’yuvchi mu а yyan usull а ridir. Qo’mit а t о m о nid а n, o’z m а vq е ig а ko’r а , t е ng bo’lg а n d а vl а t b о shq а ruvi id о r а l а ri o’rt а sid а n а z о r а t v а muv о fiql а shtirish t а rtib о t 16 f ао liyatini а m а lg а о shirishd а vujudg а k е l а dig а n mun о s а b а tl а rning o’zig а x о s hususiyatl а ri – d а vl а t qo’mit а l а rining huquql а ri, v а k о l а tl а ri, funksiyal а ri r е gl а m е ntining o’zig а h о s jih а tl а rid а n k е lib chiq а di. Qo’mit а t о m о nid а n, o’z m а vq е ig а ko’r а , t е ng bo’lg а n d а vl а t b о shq а ruvi id о r а l а ri o’rt а sid а n а z о r а t v а muv о fiql а shtirish t а rtib о t f ао liyatini а m а lg а о shirishd а vujudg а k е l а dig а n mun о s а b а tl а rning o’zig а x о s hususiyatl а ri – d а vl а t qo’mit а l а rining huquql а ri, v а k о l а tl а ri, funksiyal а ri r е gl а m е ntining o’zig а h о s jih а tl а rid а n k е lib chiq а di. Ха lq а r о s а vd о ni gl о b а ll а shuvi t а shqi s а vd о siyos а ti v о sit а l а rid а n f о yd а l а nishni yan а d а t а k о mill а shtirishni, ya‘ni x а lq а r о s а vd о ni t а rtibg а s о lishd а n о t а rif usull а rid а n t а rif usull а rig а o’tishni t а q о z о et а yapti. Bu es а t а rif usull а rini bev о sit а а m а liyotd а qo’ll о vchi bojxona ishini, uning а s о siy t а shkil etuvchil а rini, а s о siy t а m о yill а ri v а q о id а l а rini o’rg а nishg а bo’lg а n e’tib о rni о shir а di. 2. O’zbekiston Respublikasi bojxona organlarining iqtisodiy faoliyati O’zbekiston Respublikasi bojxona organlarining iqtisodiy faoliyati deganda biz bojxona organlari tomonidan rasmiylashtirilgan import va eksport operatsiyalarini, 17 shuningdan organ tomonidan undirilgan boj va soliqlar summasini, bojxona imtiyozlari qo’llanilgan tovarlar summasini iqtisodi tahlilini tushinamiz. Bojxona organlari chegarani kesib o'tishda to'lanishi shart bo'lgan to'lovlarni belgilaydi. Shuningdek, ular nazoratni amalga oshirish va qo'shimcha hujjatlarni tegishli ravishda rasmiylashtirish uchun javobgardirlar. O'rta asrlarda tovar ayirboshlashning o'sishi turli mamlakatlar o'rtasidagi savdo faoliyatini tartibga solish zarurati to'g'risida savol tug'dirdi. Bojxona ishi shunday rivojlana boshladi. Shuningdek, bojxona jarayonlarini boshqarish dengiz yuk tashish, havo transporti, avtomobil va temir yo'l transporti sohasidagi huquqiy hujjatlarni boshqaradi. Bojxona bojxona tranziti, eksport, import, reeksport va reimport, vaqtincha olib kirish va olib chiqish, bojxona hududida qayta ishlash, ichki iste'mol uchun qayta ishlashni amalga oshirishi mumkin. Bojxona organlari bojsiz savdoni, bojxona omborini, tovarlarni davlat foydasiga yo'q qilish va undan voz kechishni tartibga soladi va nazorat qiladi. Har bir yuk bojxonadan o‘tayotganda ro‘yxatga olish va deklaratsiyalash, tekshirish, bojxona to‘lovlarini to‘lash, valyuta nazorati tartib-taomillaridan o‘tadi. Har bir sub'ekt amaldagi qonunchilikka muvofiq zarur hujjatlarni to'ldirishi kerak. Respublikamizda raqobatbardosh iqtisodiyotni shakllantirish jarayo- nida korxonalarning yanada rivojlanishi bevosita ularni boshqarish tizimiga bog‘liq. Iqtisodiyotida korxonalar faoliyatini samarali bosh- qarish uchun esa ular faoliyatini muttasil o‘rganib, tahlil qilib turish kun tartibidagi asosiy masalalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun ham barcha boshqaruv bo‘g‘inlarida iqtisodiy tahlil muhim ahamiyatga ega. Chunki iqtisodiy tahlil vositasida axborotlar hamda ma’lumotlar o‘rganilib, qayta ishlanib jamiyat hamda alohida olingan korxonalarning faoliyati tezkorlik bilan yo‘lga solib turiladi. Fan-texnika yangiliklari asosida ishlab chiqarishni yangi texnika hamda texnologiya bilan ta’minlash, modernizatsiya qilingan ishlab chiqarish imkoniyatlaridan jadal foydalanish, boshqaruv tizimini, xo‘- jalik mexanizmini zamonaviy usullar hamda yangi innovatsion g‘oyalar 18 bilan takomillashtirish negizida iqtisodiyotni rivojlantirish hamda shu asosda xalqimizning farovonligini yanada yuksaltirish hozirgi davrda oldimizda turgan dolzarb vazifalardir. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish uchun sanoat korxonalarining faoliyatini har tomonlama hamda muntazam tarzda iqtisodiy tahlil qilish zarur Shu boisdan ushbu rejada bir bojxona organi faoliyatini iqtisodiy tahlilini ko’rib chiqamiz. Iqtisodiy tahlil sanoat korxonalarini boshqarish tizimida oraliq bosqichni egallaydi. Shu joyda boshqarish jarayonidagi asosiy uch bosqichni alohida ko‘rsatib o‘tish maqsadga muvofiq hisoblanadi: 1. Axborotlarni (ma’lumotlarni) to‘plash va tayyorlash. 2. Obyektning holatini iqtisodiy tahlil qilish va uning natijalari asosida takliflar kiritish. 3. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish. Ko‘rinib turibdiki, qabul qilingan qarorlarning samarasi va sifati tahlilning o‘z vaqtida hamda tezkorlik bilan o‘tkazilishiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Bu yerda asosiy vazifa ana shu uch bosqichni bir-biri bilan uzviy ravishda uyg‘unlashtirish hisoblanadi. Yuqorilardagidan xulosa qilib bojxona organi iqtisodiy tahlilini amalga oshiradigan bo’lsak. 1-jadval Rasmiylashtirilgan bojxona yuk deklaratsiyalari soni to‘g‘risida ma’lumot (2022 yil yanvar oyi holatiga) 5 5 https://data.egov.uz/organizations/84 19 Hududiy boshqarma Jami Import Eksport Jami 430080 285925 144155 Toshkent-Aero" IBK 27075 24446 2629 Andijon viloyati 26422 1 2619 13803 Buxoro viloyati 18844 13679 5165 Jizzax viloyati 5708 2436 3272 Qashqadaryo viloyati 11157 5336 5821 Navoiy viloyati 10084 5478 4606 Namangan viloyati 14571 7975 6596 Samarqand viloyati 24348 15386 8962 Surxondaryo viloyati 10741 7728 3013 Sirdaryo viloyati 9249 3652 5597 Toshkent shahar 153121 132519 20602 Toshkent viloyati 68907 33312 35595 Farg‘ona viloyati 29553 13760 15793 Xorazm viloyati 6824 4558 2266 Qoraqalpog‘iston 13476 3041 10435 20 Hududiy boshqarma Jami Import Eksport Respublikasi Tadqiqot ishining 1-jadvalini ko`radigan bo`lsak yuqoridagi statistic ma`lumotlar shuni ko`rsatadiki, import holati bo`yicha eng yuqori ko`rsatkichni Toshkent shahar hududiy boshqarmasi ko`rsatmoqda, eksport holati bo`yicha esa Toshkent viloyati hududiy boshqarmasiga to`g`ri kelmoqda. 2-jadval Eksport rasmiylashtiruvi uchun sarflangan vaqt bo‘yicha postlar reytingi Bojxona posti nomi Sarflangan vaqt "Чет эл ваколатхоналари" ТИФ 00:09:28 "Қоракўл" ТИФ 00:17:38 "Назарбек" ТИФ 00:18:17 "Асака" ТИФ 00:24:49 "Чирчиқ" ТИФ 00:25:11 "Бекобод" ТИФ 00:27:35 "Насаф" ТИФ 00:28:14 "Зарафшон" ТИФ 00:28:25 "Ғиждувон" ТИФ 00:29:46 21 Yuqorida ko`rsatib o`tilgan jadvalimiz (2-jadval)da eksport rasmiylashtiruvi uchun sarflangan vaqt bo‘yicha postlar reytingi keltiririb o`tilgan. Bu esa bizning bojxona postlaridagi yaratilgan qulayliklarni ko`rsatib beradi. Jadvaldan ko`rishimiz mumkinki, eksport rasmiyalashiruvi uchun eng kam vaqt sarflagan bojxona posti bu – “Chet el vakolatxonalari” TIF, eng ko`p vaqt sarflagan bojxona posti “G`ijduvon” TIF ko`rsatilmoqda. Tovarlar bojxonada elektron shaklda rasmiylashtirilmoqda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012-yil 29-dekabrdagi 370- sonli qarori ijrosini ta’minlash, tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilariga qulayliklar yaratish maqsadida DBQ tomonidan «Elektron dek-laratsiyalash» avtomatlashtirilgan axborot tizimi ishlab chiqildi va amaliyotga joriy etildi. Ushbu tizim TIF qatnashchilariga bir qator afzalliklar beradi. Jumladan:  elektron deklaratsiyalash jarayonida tadbirkorlik subyekti bojxona postidan uzoq masofada bo‘lishidan qat’iy nazar, internet tarmog‘i orqali amalga oshirish imkoniyatiga ega;  deklarant o‘z ish joyida o‘tirib, bir necha bojxona postlari bilan tovarlarni deklaratsiyalashi mumkin;  TIF qatnashchilarining kerakli bojxona protseduralari bilan bog‘liq bo‘lgan vaqti va moddiy xarajatlari qisqaradi. «Elektron deklaratsiyalash» tizimi 2012-yil 31-dekabrdan www.customs.uz DBQ saytiga interaktiv xizmati sifatida joylashtirildi hamda 2013-yil 1- yanvardan boshlab tatbiq etildi. Olib borilgan ishlar natijasida, 2013-yilda jami bojxona yuk deklaratsiyalarining 39,2 foizi elektron tarzda taqdim etilgan bo‘lsa, 2015-yilda esa bu ko‘rsatkich 99,95 foizni tashkil etdi. AKT ning bojxona sohasida faol qo ’ llanishi hamda olib borilayotgan boshqa islohatlar natijasida , bojxona sohasi ko ’ plab yutuqlarga erishdi . Aynan kontrabanda holatlarini aniqlash borasida erishilgan natijalar ta (4- jadval ) 3- jadval 22 2019 yil davomida davlat bojxona xizmati organlari faoliyatiga doir asosiy ko ‘ rsatkichlar va statistik ma ’ lumotlar . 6 № Faoliyatga doir muhim yo`nalishlar Statistik raqamlar 1 Davlat byudjetiga undirilgan bojxona to’lovlari 4,8 trln. So’m 2 Bojxona to’lovlaridan qo’llanilgan imtiyozlar 8,7 trln. So’m 3 Qo’shimcha hisoblangan bojxona to’lovlari miqdori 54,8 mlrd. So’m 4 Eksport bojxona rasmiylashtiruviga sarflangan o’rtacha vaqt 53 daqiqa 5 Import bojxona rasmiylashtiruviga sarflangan o’rtacha vaqt 3 soat 36 minut 6 Kontrabanda va bojxona qonunchiligi buzilishiga oid aniqlangan holatlar va ushlab qolingan tovarlar 3557 ta holatda 69,1 mlrd so’mlik Tovar 7 Aniqlangan giyohvandlik vositalari miqdori 110 ta holatda 21,6 kg 8 Aniqlangan psixotrop moddalar miqdori 17 holatda 1551 dona 9 Aniqlangan qurol-yarog’lar miqdori 11 ta qurol 10 Aniqlangan ta’qiqlangan diniy mazmundagi materiallar soni 1012 dona 11 Joriy yilning 1-choragi davomida joriy qilingan axborot tizimlari va interaktiv xizmatlar soni 52 ta axborot tizimi, 17 ta interaktiv xizmati 12 O’tkazilgan bojxona ekspertizalari soni va natijada qo’shimcha hisoblangan bojxona to’lovlari miqdori 1045 ta ekspertiza natijasida 19 mlrd. 217mln. So’m 6 http://www.customs.uz/ru/lists/view/134 Bojxona qo’mitasining rasmiy sayti. 23 2019 yilda “ Kontrabanda va bojxona qonunchiligi buzilishiga oid aniqlangan holatlar va ushlab qolingan tovarlar” soni 3557 7 holatni tashkil qilgan bo’lsa bu ko’rsatkich 2018 yilda 4026 holatni tashkil qilgan. 3.O’zbekiston Respublikasida so’ngi yillarda bojxona organi faoliyati samaradorligini oshirish maqsadida amalga oshirilgan ishlar(xavfni boshqarish tizimi) Bojxona organlarida xavfni boshqarish tizimi joriy etilgan. Bu xavf o‘zi nima? O‘zbekiston Respublikasi prezidentining 2018-yil 24-noyabrdagi farmoni bilan bojxonada Xavfni boshqarish avtomatlashtirilgan tizimi to‘liq rejimda joriy etildi. Unga ko‘ra, 2018-yil 1-dekabrdan boshlab, «sariq» va «qizil» yo‘laklar, 2019-yil 1-martdan boshlab esa «yashil» va «ko‘k» yo‘laklar ishga tushirildi. DBQ Axborot xizmati bosh inspektori Husan Tangriyevning ma’lum qilishicha, xavfni boshqarish tizimning to‘laqonli amalga kiritish orqali «yalpi» bojxona nazoratini o‘tkazishdan voz kechgan holda, xavf profillari yoki tasodifiy tanlov asosida tovar va transport vositalarining bojxona nazorati 4 ta yo‘laklardan biriga yo‘naltirilgan holda amalga oshiriladi. 8 7 http://www.customs.uz/ru/lists/view/134 Bojxona qo’mitasining rasmiy sayti. 8 http://www.customs.uz/ru/lists/view/134 Bojxona qo’mitasining rasmiy sayti. 24 «Sariq yo‘lak» , bunda bojxona deklaratsiyasi, hujjatlar va ma’lumotlarni tekshirish bo‘yicha bojxona nazorati shakllari xavf darajasi o‘rta ko‘rsatkichga ega yoki tasodifiy tanlovda aniqlangan tovar va transport vositalariga nisbatan amalga oshiriladi. «Qizil yo‘lak» , bunda bojxona nazorati shakllari xavf darajasi yuqori ko‘rsatkichga ega yoki tasodifiy tanlovda aniqlangan tovar va transport vositalariga nisbatan amalga oshiriladi. «Yashil yo‘lak» , bunda xavf darajasi past bo‘lgan tovar va transport vositalarini chiqarib yuborish to‘g‘risidagi qaror qabul qilinganda, bojxona nazorati shakllari ularga nisbatan amalga oshirilmaydi. «Ko‘k yo‘lak» , bunda xavf darajasi o‘rta ko‘rsatkichga ega yoki tasodifiy tanlov asosida aniqlangan tovarlarga nisbatan bojxona nazorati shakllari ular chiqarib yuborilgandan so‘ng amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati organlari xodimi o‘rnatilgan tartibda tasdiqlangan tovarlarni ko‘zdan kechirish hamda namuna va (yoki) sinamalar olishda bojxona tartib-taomillarini amalga oshirish to‘g‘risidagi yo‘riqnomaga asosan xavfni boshqarish avtomatlashtirilgan tizimi buyurgan bojxona operatsiyalarini bajarishga majbur. 9 Xo‘sh, xavf o‘zi nima? Bu bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilmasligi ehtimolining darajasi bo‘lib, xavfni boshqarish — xavfning oldini olish va ularni imkon qadar kamaytirish, ularning qo‘llanilish samaradorligini baholash, shuningdek bojxona operatsiyalarining bajarilishi ustidan nazorat qilish bo‘yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalda bajarishni, bojxona organlarida mavjud bo‘lgan axborotning uzluksiz yangilanishini, tahlil etilishini va qayta ko‘rib chiqilishini nazarda tutuvchi doimiy ishlardir. Bojxona organlarida xavfni boshqarish tizimini qo‘llash orqali quyidagi maqsadlarga erishiladi: 9 O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “ O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona xizmati organlarining faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida ”gi PQ-3665-sonli 12.04.2018 yildagi Qarori 25 Xavfni boshqarish tizimini qo‘llash orqali qonun hujjatlariga rioya etilishini hamda bojxona organlari zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarilishini ta’minlash; Qonun hujjatlariga muvofiq, bojxona nazorati ob’yektlariga nisbatan bojxona nazoratini yetarli darajada ta’minlaydigan bojxona nazoratining shakllarini hamda darajasini tanlash; Bojxona nazoratini tezlashtirish hamda xavf darajasi kam bo‘lgan tovar va transport vositalarini O‘zbekiston Respublikasi bojxona chegarasidan olib o‘tilishida bojxona nazoratini soddalashtirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish. Mazkur tizim tadbirkorga nima beradi?  Eng avvalo, ushbu tizim tashqi savdo aylanmasining oshishiga va xalqaro savdoning rivojlanishiga xizmat qiladi;  Tashqi iqtisodiy faoliyatning (TIF) halol ishtirokchilarini rag‘batlantirish hamda huquqbuzarliklar profilaktikasi samaradorligini oshirish imkonini beradi;  Bojxona nazorati va rasmiylashtiruviga sarflanadigan vaqt sezilarli ravishda qisqaradi;  Harbir TIF qatnashchisiga individual baho berish va ularning halolligiga qarab saralash, bir-biridan farqlash imkoni tug‘iladi;  TIF qatnashchilariga bojxona ko‘rigidan yengillik yaratiladi;  TIF qatnashchilarining tovarlari aylanmasi davri qisqaradi. Endilikda tadbirkorlar Davlat bojxona qo‘mitasining bojxona.uz saytidagi havola orqali bojxona yuk deklaratsiyasining maqomi hamda uning qaysi yo‘lakka joylashtirilganligi to‘g‘risida ma’lumotlarni real vaqt rejimida olishlari mumkin. Mazkur tizim bojxona organlariga nima beradi? Tovar va transport vositalarini, bojxona nazoratidan o‘tkazishda Xavfni boshqarish tizimi bojxona nazoratining qo‘llaniladigan shakli va darajasini belgilab beradi. Tovarlar bojxona chegarasi orqali olib o‘tilayotganda bojxona operatsiyalarining o‘tkazilishini tezlashtirish bilan bir qatorda bojxona to‘g‘risidagi 26 qonun hujjatlari buzilishlarini aniqlash, prognoz qilish va ularning oldini olishda muhim rol o‘ynaydi. Ma’lumki, bojxona organlariga taqdim qilinadigan barcha ma’lumotlarni tekshirish va ularning ishonchliligini ta’minlashning imkoniyati yo‘q. Xavfni boshqarish tizmi esa bojxona organlarining cheklangan resurslaridan eng katta samaradorlik asosida foydalanish imkonini beradi. Bunda asosiy e’tiborni yuqori stavkali, doimiy xarakterdagi bojxona qonunchiligining buzilishi yoki mahalliy ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga putur yetkazadigan yoxud davlatning boshqa manfaatlariga tahdid soladigan, himoya qilish bojxona organlari zimmasiga yuklangan eng xavfli holatlarga va yetkazib berish jarayonlariga qaratishga katta e’tibor beriladi. Aksincha, xavf-xatarlar bo‘lmasa yoki uning ehtimoliy qonun buzilishlarining oqibatlari minimal darajada bo‘lsa, bojxona rasmiylashtiruvining eng sodda texnologiyalarini qo‘llaniladi va transport vositalarining kutib qolishi, yuklarni tashish, ularni bojxona terminallarida saqlash bilan bog‘liq asossiz xarajatlarga yo‘l qo‘yilmaydi. Dastlabki natijalar Xavfni boshqarish avtomatlashtirilgan axborot tizimidan samarali foydalanilishi natijasida o‘tgan davr mobaynida 135 ta holat aniqlanib, 6,3 mlrd. so‘mlik qo‘shimcha bojxona to‘lovlari hisoblangan. 2018 yil 1 sentyabrdan boshlab xavfni boshqarish tizimini yaratdik va bu hozirda sinovdan o tyapti. 2019 yil 1 yanvardan boshlab to laqonli ishga tushirildi.ʻ ʻ Bu bojxona xodimlarimizni vaqtini, tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilarining vaqti va mablag ini tejashga xizmat qiladi. ʻ Umume’tirof etilgan xalqaro norma va standartlar asosida bojxona organlari faoliyatini hamda bojxona ma’muriyatchiligini tubdan takomillashtirish, tadbirkorlik va turizmni faol va jadal rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish maqsadida “yalpi” bojxona nazoratini o‘tkazishdan har tomonlama tahlil asosida bojxona nazorati obyektlarini aniqlash, shuningdek, tashqi iqtisodiy 27 faoliyat ishtirokchilari uchun ma’muriy to‘siqlarni kamaytirish imkonini beruvchi xavfni boshqarish tizimiga o‘tilgan. 10 Xavflarni monitoring qilish va baholash boshqarmasi, uning asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilansin: bojxona organlarida bojxona qonun hujjatlari buzilishi xavfi yuqori bo‘lgan tovar va tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilarini nazorat qilish uchun kuch va vositalarni jamlashni nazarda tutuvchi xavfni boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimini joriy etish; xavfi yuqori bo‘lgan, shu jumladan dastlabki ma’lumotlarni tahlil qilish va tasodifiy tanlov asosida tovar partiyalarini bojxona nazorati uchun maqsadli tanlab olish metodologiyasini ishlab chiqish; vijdonli tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilarini aniqlash, ularga nisbatan soddalashtirilgan bojxona tartib-taomillarini qo‘llashning tartib va mezonlarini ishlab chiqish; xavfni boshqarish tizimi samarali qo‘llanilishini doimiy monitoring qilish, uni yanada takomillashtirish va uzluksiz ishlashini ta’minlash; XULOSA Ilmiy izlanishlar natijalarini taxlil qilish shuni ko rsatadiki, Davlat bojxonaʼ qo mitasi xodimlari o zlarining xorijiy mamlakatlar bojxona xizmati va xalqaro ʼ ʼ bojxona ma muriyatlari raxbarlari va xalqaro tashkilot vakillari bilan o tkazgan ʼ ʼ uchrashuv va suxbatlari davomida, suxbatdoshlarga mustaqillik yillarida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy isloxotlar, bojxona tizimining faoliyati, jumladan, korruptsiya, uyushgan jinoyatchilik, giyoxvand moddalar, qurol-yarog xamda o q-dorilar bilan g ayriqonuniy tijorat qilishga ʼ ʼ ʼ qarshi kurash, O zbekiston bojxona tizimi oldida turgan asosiy vazifalar va ustuvor ʼ yo nalishlar, Davlat bojxona qo mitasining respublika bojxona siyosatini ishlab ʼ ʼ chiqish va xayotga tadbiq etish, mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini ta minlash, ʼ bojxona ishlarini amalga oshirishda jismoniy va yuridik shaxslarning xuquq va 10 12.04.2018 PF-5414-son “O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati organlari faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoni 28 manfaatlarini ximoya qilish, respublika bojxona chegaralarida bojxona nazoratini ta minlash masalalari borasida ma lumot berib boradilar.ʼ ʼ Bugungi kunda O zbekiston Respublikasi xukumati JSTga a zo bo lib ʼ ʼ ʼ kirishni jahon iqtisodiy xamjamiyatiga integratsiyalashuvning asosiy shakllaridan biri sifatida qarab kelmoqda va mazkur tashkilotga teng xuquqli a zo bo lib kirish ʼ ʼ borasida dadil qadamlar tashlanmoqda. JSTga a zo bo lib kirish mamlakat tashqi ʼ ʼ iqtisodiy siyosatning eng ustuvor yo nalishlaridan biriga aylanib bormoqda. ʼ Xalqaro tajribaga muvofiq, JSTga a zo bo lish uzoq muddatli istiqbollarda xar ʼ ʼ qanday milliy iqtisodiyot rivojiga ijobiy ta sir ko rsatadi, biroq qisqa muddatli ʼ ʼ istiqbollarda u milliy xo jalik taraqqiyoti uchun ayrim muammolarni xam yuzaga ʼ keltirishi mumkin. Eksportni rag batlantiruvchi siyosat olib boradigan mamlakatlar ʼ JSTga a zo bo lishdan nafaqat uzoq muddatli istiqbollarda, balki qisqa muddatli ʼ ʼ istiqbollarda xam kata foyda ko radilar. Bunga qarama-qarshi o laroq, import ʼ ʼ o rnini bosuvchi siyosat olib boruvchi mamlakatlar JSTga a zo bo lishdan uzoq ʼ ʼ ʼ muddatli istiqbollarda manfaat ko rsalarda, qisqa muddatli istiqbollarda ular ʼ iqtisodiy jixatdan ma lum darajada zarar ko rishlari xam mumkindir. Ko pchilik ʼ ʼ ʼ mamlakatlar o zi ishlab chiqargan maxsulotlarining xalqaro bozorlarda ʼ ayirboshlashni yaxshilash maqsadida ularni xalqaro standart talablariga moslashtirishga xarakat qiladilar. O zbekistonda xam tashqi savdo faoliyatini ʼ boshqarishda bir qator iqtisodiy dastaklardan va bu dastaklarni xayotga tadbiq etuvchi davlat organlari xizmatidan foydalaniladi. Bojxona organlarining iqtisodiy faoliyati va uni samaradorligini oshirish mamlakatimiz hamda jamiyatimiz uchun juda ahamiyat kasb etuvchi yo’nalishlardan biri. Bojxona organlarining iqtisodiy faoliyati va uni samaradorligini oshirish bo’yicha hozirgi kunda Respublikamizda bir qancha ishlar olib borilmoqda ularga qo’shimcha ravishda quyidagilarni taklif qilaman:  Bojxona organlarining iqtisodiy faoliyati va uni samaradorligini oshirish ning eng samarali yo’llaridan biri, import va eksportga bo’lgan talabni o’rganib ularning qonuniy aylanmasini to’g’ri yo’lga qo’yish; 29  Bojxona to’lovlarini va bojxona bojlari stavkasini minimallashtirish o’z- o’zidan kontrabandaga bo’lgan talabni kamaytiradi, chunki kontrabandaning asosiy maqsadlaridan biri to’lovlardan qochishdir;  Xalqaro hamkorlikni kuchaytirish. Mamlakatimiz Afg’oniston Respublikasi bilan qo’shni ekanligi tufayli, kontrabanda sodir etilish ehtimoli yuqori davlatlar qatoriga kiradi. Bunga qarshi Xalqaro hamkorlkni kuchaytirish muammoga qisman yechim bo’la oladi;  Kontrabandaga qarshi qonunchilikni ko’rib chiqish, kontarabandaning yangi turlari bo’yicha amaldagi qonunchilikka o’zgartirishlar kiritish. Xususan “valyuta kontrabandasi” va “inson kontrabandasi” tushinchalariga izohlar keltirish;  Xalqaro tashkilotlarga a’zolik masalasida chuqur tahlillar olib brogan holda qaror qabul qilish. JST kabi tashkilotlarga a’zo bo’lishning ijobiy natijalari bilan birga salbiy jihatlari ham mavjud bo’lib, ularning bojxona sohasida sodir etiladigan jinoyatlarga qanchalik tasir etishini o’rganish; Xulosa o’rnida yana shuni ta’kidlash lozimki, yildan-yilga texnika- texnologiya takomillashar ekan, jinoyatni sodir etish va uni yashirishning zamonaviy usullari kelib chiqadi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning «Buyuk kelajakni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz.» Tosh.: “O’zbekiston”, 2017. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 24 noyabrlagi “Bojxona ma'murchiligini takomillashtirish va O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati organlari faoliyati samaradorligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-5582-son Farmoni. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 5iyundagi “Bojxona ma'muriyatchiligini isloh etish va O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati organlari faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi PF-6005-son Farmoni. 4. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari. 30 5. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. T.: O‘zbekiston, 2014 yil. 6. O‘zbekiston Respublikasining Bojxona Kodeksi. T.: Adolat, 2016y. 7. O‘zbekiston Respublikasining «Bojxona xizmati to‘g‘risida»gi qonuni. T.: Iqtisodiyot va xuquq dunyosi 1997 y. 8. Mamatov M. Milliy iqtisodiyotga xorijiy investisiyalarni jalb qilishning nazariy asoslari, Iqtisodiyot va ta'lim, 2011 y., № 4. 9. O‘zbekiston iqtisodiy axborotnomasi, 2017-2020 y., № 1-№12 Internet saytlari . 10. http://www. wto. org 11. www.review.uz – “Ekonomicheskoe obozrenie” jurnalining rasmiy sayti 12. www.vip.lenta.ru – Internet nashriyoti 13. http//www. c ustoms.ru –O‘zbekiston Respublikasi DBQ sayti 14. www.omad.uz – Biznes rivoji uchun axborot portali. www.internetindicators.com – Иқтисодий индикаторлар Интернет веб- сайти. 15. www.economyworld.com – Ахборот Технологиялари Ассосацияси веб- сайти. 31

Bojxona organlarining iqtisodiy faoliyati va uni samaradorligini oshirish

Sotib olish