Bola rivojlanishida tashqi muhitning taʼsiri - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	85.8KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	16 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

ibrohim muxtorov

Ro'yxatga olish sanasi 10 May 2024

26 Sotish

Bola rivojlanishida tashqi muhitning taʼsiri

Sotib olish

BOLA RIVOJLANISHIDA MUHITNING TASIRI
KIRISH. 3
I-BOB. BOLA RIVOJLANISHI HAQIDA TUSHUNCHA 5
1.1. Bolani shakllantiruvchi uch omil. 5
1.2. Bolaning shakllanishiga ta'sir ko'rsatuvchi omillar 12
II-BOB. SHAXNING RIVOJLANISHI VA UNGA TA`SIR
KO`RSATUVCHI FAKTORLAR 19
2.1. Bola ijtimoiylashuvida sotsiumning o`rni 19
2.2. Bolalarning ijtimoiy muxitga moslashshi 23
XULOSA. 34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 35
1

KIRISH.
Bola rivojlanishida tashqi muhitning ta siri katta ahamiyatga ega. Tashqiʼ
muhit deganda, bola o‘sib-ulg‘ayadigan ijtimoiy, madaniy, iqtisodiy va ekologik
sharoitlar tushuniladi. Bola hayoti davomida tashqi muhit bilan o‘zaro ta'sirda
bo‘lib, uning shaxsiyati, qobiliyatlari va ijtimoiy ko‘nikmalari shakllanadi. Tashqi
muhit ta'siri orqali bolaning dunyoqarashi kengayadi, axloqiy va ma'naviy
qadriyatlari rivojlanadi, o‘zini jamiyatning bir qismi sifatida his qilishi
ta minlanadi.
ʼ
Bola rivojlanishida oila, maktab, tengdoshlar, ommaviy axborot vositalari va
boshqa ijtimoiy muhitning roli katta. Ayniqsa, oila — bolaning ilk ijtimoiy
muhitidir, u yerda bola birinchi bor ijtimoiy ko‘nikmalarni o‘zlashtiradi. Shu
sababli, bolaning shaxs sifatida shakllanishi, o‘ziga ishonchi va muvaffaqiyatlarga
erishishida tashqi muhitning ta'siri juda muhim hisoblanadi.
Kurs ishining dolzarbligi tanlangan mavzuning ilmiy va amaliy jihatdan
qanchalik muhimligini ko‘rsatadi. Agar mavzu zamonaviy muammolar yoki
dolzarb masalalarni hal qilishga qaratilgan bo‘lsa, bu ishning dolzarbligini ta'kidlab
o‘tish muhimdir. Masalan, bola rivojlanishida tashqi muhitning ta'sirini o‘rganish
bugungi kunda juda dolzarbdir, chunki zamonaviy jamiyatda ijtimoiy va
texnologik o‘zgarishlar bolalarning ruhiy va jismoniy rivojlanishiga sezilarli ta'sir
ko‘rsatmoqda.
Hozirgi kunda bolalar internet va ijtimoiy tarmoqlar orqali turli xil axborot
manbalariga ega bo‘lmoqda, bu esa ularning shaxsiyati, xulq-atvori va ijtimoiy
qobiliyatlariga katta ta'sir ko‘rsatmoqda. Shuningdek, zamonaviy oilaviy sharoitlar,
ta'lim tizimidagi o‘zgarishlar, ekologik muammolar ham bolalar rivojlanishiga
ta'sir qilayotgan muhim omillardan hisoblanadi. Shu sababli, kurs ishida bola
rivojlanishida tashqi muhitning ta'sirini o‘rganish nafaqat ilmiy, balki amaliy
ahamiyatga ham ega bo‘lib, bu boradagi tadqiqotlar jamiyatdagi muammolarni hal
etishda foydali bo‘lishi mumkin.
Kurs ishining maqsadi — bola rivojlanishida tashqi muhitning ta'sirini
chuqur o‘rganish va tahlil qilish, bu jarayonning qanday omillar bilan bog‘liqligini
2

aniqlash hamda bolalar shaxsiyati va ijtimoiy qobiliyatlarining shakllanishida
tashqi muhitning qanchalik muhim rol o‘ynashini tushuntirishdan iborat.
Kurs ishining predmeti — bola rivojlanish jarayonida tashqi muhitning
ta'sirini o‘rganishdir. Bu o‘rinda tashqi muhit deganda, bola o‘sib-ulg‘ayadigan
sharoitlar, jumladan, oila, maktab, tengdoshlar, ommaviy axborot vositalari va
boshqa ijtimoiy hamda ekologik omillar tushuniladi.
Kurs ishining obyekti — bola rivojlanishidagi tashqi muhitning ta'siri,
ya'ni, bolalarning o‘sishi, tarbiyasi va shaxsiyati shakllanishidagi ijtimoiy,
madaniy, iqtisodiy va ekologik sharoitlar.
Kurs ishing tuzilishi – kirish, 2 bob 4 qism, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
3

I-BOB. BOLA RIVOJLANISHI HAQIDA TUSHUNCHA
1.1. Bolani shakllantiruvchi uch omil.
Inson rivojlanishi – juda murakkab jarayon. U tashqi ta’sirlar hamda ichki
kuchlar ta’sirida sodir bo’ladi. Tashqi omillarga insonni o’rab turgan tabiiy va
ijtimoiy muhit , shuningd е k bolalarda muayyan xislatlarni shakllantirish bo’yicha
maqsadga yo’naltirilgan faoliyat kiradi. Ichki omillarga esa biologik , irsiy omillar
kiradi.
Inson rivojlanishi – juda murakkab jarayon. U tashqi ta’sirlar hamda ichki
kuchlar ta’sirida sodir bo’ladi. Tashqi omillarga insonni o’rab turgan tabiiy va
ijtimoiy muhit, shuningd е k bolalarda muayyan xislatlarni shakllantirish bo’yicha
maqsadga yo’naltirilgan faoliyat kiradi. Ichki omillarga esa biologik, irsiy omillar
kiradi.
Rivojlanish jarayonida bola faoliyatning har xil turlariga jalb qilinadi
(o’yin, mеhnat, o’quv, sport va b) va muloqotga kiradi (ota-ona, tеngdoshlar ,
bеgona kishilar va b. bilan). Bunda u o’ziga xos bo’lgan faollikni namoyon etadi.
Bu muayyan bir ijtimoiy tajribani egallashga yordam bеradi.
Rivojlanish jarayonida bola faoliyatning har xil turlariga jalb qilinadi
(o’yin, mеhnat, o’quv, sport va b) va muloqotga kiradi (ota-ona, tеngdoshlar,
bеgona kishilar va b. bilan). Bunda u o’ziga xos bo’lgan faollikni namoyon etadi.
Bu muayyan bir ijtimoiy tajribani egallashga yordam bеradi.
Bola rivojlanishining har bir davri uchun faoliyat turlaridan biri asosiysi ,
е takchisi bo ’ ladi . Bir tur boshqasi bilan almashtiriladi, biroq har bir faoliyatning
yangi turi oldingisining ichida yuzaga k е ladi.
Bola tug’ilishidan boshlab normal rivojlanishi uchun muloqot muhim
ahamiyatga ega. Faqatgina muloqot jarayonida bola inson nutqini o’zlashtirib
olishi mumkin. Bu o’z navbatida bola faoliyatida va atrof-muhitni bili shva
o’zlashtirishda е takchi vazifani bajaradi.
Bola tug’ilishidan boshlab normal rivojlanishi uchun muloqot muhim
ahamiyatga ega. Faqatgina muloqot jarayonida bola inson nutqini o’zlashtirib
4

olishi mumkin. Bu o’z navbatida bola faoliyatida va atrof-muhitni bili shva
o’zlashtirishda е takchi vazifani bajaradi.
Shaxs rivojlanishi harakatlantiruvchi kuchlari bo’lib bola ehtiyoji va uni
qoniqtirish imkoniyati o’rtasida yuzaga k е ladigan qarama-qarshiliklar hisoblanadi.
Insondagi biologik va ijtimoiy omillar – bu bir-biriga bog’liq bo’lmagan
ikki parall е l chiziqlar emas. Har bir shaxsda ular shunday chambarchas qo’shilib
k е tadiki, ularning farqlari shunday turli-tumanki , tadqiqotchilar bola rivojlanishi
asosida ikki o’ta muhim bo’lgan omilni irsiyat va muhitni ajratadi.
Insondagi biologik va ijtimoiy omillar – bu bir-biriga bog’liq bo’lmagan
ikki parall е l chiziqlar emas. Har bir shaxsda ular shunday chambarchas qo’shilib
k е tadiki, ularning farqlari shunday turli-tumanki, tadqiqotchilar bola rivojlanishi
asosida ikki o’ta muhim bo’lgan omilni irsiyat va muhitni ajratadi.
Biologik omillar. Biologik irsiyat insonni inson qiladigan umumiylikni
hamda insonlarni tashqi va ichki jihatdan turli qiladigan farqlanishni aniqlaydi.
Irsiyat d е ganda bolalar g е n е tik dasturiga kiritilgan muayyan xislat va
xususiyatlarning ota-onadan bolaga turli xil o‘xshashlik, xususiyatlarning o‘tishi
tushuniladi.
Biologik omillar. Biologik irsiyat insonni inson qiladigan umumiylikni
hamda insonlarni tashqi va ichki jihatdan turli qiladigan farqlanishni aniqlaydi.
Irsiyat d е ganda bolalar g е n е tik dasturiga kiritilgan muayyan xislat va
xususiyatlarning ota-onadan bolaga turli xil o‘xshashlik, xususiyatlarning o‘tishi
tushuniladi.
Biologik omillar. Biologik irsiyat insonni inson qiladigan umumiylikni
hamda insonlarni tashqi va ichki jihatdan turli qiladigan farqlanishni aniqlaydi.
Irsiyat d е ganda bolalar g е n е tik dasturiga kiritilgan muayyan xislat va
xususiyatlarning ota-onadan bolaga turli xil o‘xshashlik, xususiyatlarning o‘tishi
tushuniladi.
Irsiyatga ko‘ra bolaga ota-onasidan inson organizmi , asab tizimi, miya va
xis tuyg‘u organlari , shuningdek, qomat tuzilishi , soch teri rangi o‘tadi. Bular
insonni boshqa insonlardan ajratib turuvchi tashqi omillar hisoblanadi. Shuningdek
5

irsiyat bo‘yicha nerv faoliyatini rivojlantiradigan nerv xususiyatlari ham o‘tishi
mumkin.
Ijtimoiy pedagogika fan sifatida pedagogikadan ajralib chiqdi. Uni
o‘rganilish jarayoni va ko‘rinishi pedagogika fani tomonidan o‘rganadigan, biroq
o‘ziga xosligi aniq bir sohani o‘rganish jihatdan tadqiq qilinadi. Pedagogika fani
bu yangi tarmog‘ining o‘ziga xosligi “ijtimoiy” so‘zida namoyon bo‘ladi.
“Ijtimoiy” tushunchasi (lotincha socialis – umumiy, jamoatchilik)
insonlarning birgalikdagi hayoti bilan bog‘liq bo‘lib, ularning muomala va bir-
biriga ta’sirining turli xil shakllari birlashtiradi.
Pedagogika – bu fan sifatida o‘sib kelayotgan yosh avlod tarbiyasi va
ta’limi haqidagi fan bo‘lsa, ijtimoiy pedagogika esa tarbiya va ta’limning bolalar
hayotining jamiyatdagi o‘rnini belgilab beradi. Bu jarayon bolaning jamiyatga
“kirishi”, ularning ma’lum bir ijtimoiy tajribaga ega bo‘lishi (bilim, boylik, o‘zini
tutish qoidalari, yo‘naltirish) sotsiyalizatsiya (ijtimoiylashuv) deb yuritiladi.
Bolaning ijtimoiylashuvi – juda uzoq va murakkab jarayon hisoblanadi.
Har qanday jamiyat shunga intiladiki , har bir bola ma’lum ijtimoiy va ahloqiy
qadriyatlar tizimiga, shu jamiyat me’yor va qoidalariga ega bo‘lishi, shu jamiyatda
yashash uchun, teng huquqli a’zosi bo‘lishga intiladi.
Jamiyat o‘zining qurilishiga ko‘ra turli xildagi o‘zaro bog‘langan va o‘zaro
ta’sir etuvchi ijtimoiy institutlarga ega. Ijtimoiy institut – insonlar jamiyatdagi
hayotining tarixan murakkab shaklda tashkil etilganligi va tartibga solinganligini
o‘rganadi. Xuddi ana shular orqali bola jamiyat me’yorlari va ahloq qoidalarini
o‘zlashtiradi. Shunday ijtimoiy institutlarni ijtimoiylashgan institut deb nomlash
mumkin va bularga oila, ta’lim, madaniyat va din kabilar kiradi.
Oila – ijtimoiylashishning yetakchi instituti , bu orqali bola asosiy ijtimoiy
bilimni egallaydi, ahloqiy mohirlik va ko‘nikmani oladi, ma’lum baho va eng
yuksak maqsad qilishni o‘zlashtiradi, hayotida nima kerak bo‘lsa shu jamiyatdan
oladi.
6

Ta’lim – talim orqali bola bu jamiyatga hukmronlik qilayotganlarni
baholay oladi. Ta’limda bilim olish jarayonida, u nafaqat rivojlanadi , balki
jamiyatdagi hayotga moslashadi.
Madaniyat – bu shunday ijtimoiy institutki, insoniyat o‘zi uchun yaratilgan
moddiy va ma’naviy boyliklarni tanlaydigan maskan. Bolaga uning shakllanish
jarayonida adabiyot, musiqa, rasm, ommaviy axborot vositalari va boshqalarning
ta’siri tegadi.
Din – ijtimoiy institut sifatida murakkab ijtimoiy ko‘rinishga ega. Bir
butunicha tizimda alohida tasavvur, sezgi, ibodat harakatlari, tashkilotlar va
sig‘inuvchilarning turli xil birlashmalari mavjud. Doimiy axloqiy qadriyatlar,
islom, xristian (yaqinlarga sevgi va g‘amxo‘rlik, halollik, chidamlilik, yaxshilik,
mehr-muruvvatlilik va b), diniy bayram va an’analar, diniy musiqa va boshqalar
bolaning jamiyatdagi ahloqiy me’yorlari ta’sir etishi mumkin.
Bolaning jamiyatga chiqish chizmasi – sotsializatsiya (ijtimoiylashuvi)
Fan sifatida ijtimoiy pedagogika xususiyatlarini tushunish uchun u nimani
o‘rganishini aniq obyekti va mavzui. Biz ularni bu yangi ilmiy soha ajralib chiqqan
pedagogika bilan solishtirishda aniqlaymiz. Yodimizdaki, pedagogikani o‘rganish
obyekti – bola, mavzui esa bola tarbiyasi va ta’limi qonuniyatlari hisoblanadi.
Unda ijtimoiy pedagogika obyekti bo‘lib ham bola, uni o‘rganish mavzui esa bola
ijtimoiylashuvi (sotsializatsiyasi) hisoblanadi.
Ijtimoiy pedagogikaning pedagogika va sotsiologiya bilan o‘zaro ta’siri
chizmasi
Odam bolasining rivojlanishi – bu muhim jarayon hisoblanadi. Ma'lumki,
hayot davomida inson jismoniy va ruhiy jihatdan o'zgarib boradi. Lekin bolalik,
o'smirlik va o'spirinlik davrida rivojlanish nihoyatda kuchli bo'ladi. Bola mana shu
yillarda ham jismoniy, ham ruhiy jihatdan o'sishi, o'zgarishi tufayli shaxs sifatida
kamolga yetadi. Tarbiya, irsiyat (nasl) va muhit bolaning rivojlanishida asosiy o'rin
tutadi. Agar ana shu uchta omil bolaga ijobiy ta'sir qilsa, u kelajakda barkamol
inson bo'lishi va salbiy tomondan ta'sir qilsa, badaxloq kimsaga aylanishi mumkin.
7

Bolaning shakllanishiga ta'sir ko'rsatuvchi omillar haqida Islom dini va
ulamolarning asarlarida yetarlicha fikr va mulohazalar bildirilgan. Shu bilan birga
bolaning rivojlanishi haqida G'arb faylasuflari ham o'zlarining qarashlarini bayon
qilishgan. Quyida biz G'arb va Islom dunyosining bolaning shakllanishiga ta'sir
ko'rsatuvchi omillar haqidagi fikrlarini keltirib o'tamiz.
Bolaning shakllanishi haqida G'arb faylasuflarining fikrlari.
Biologik yo'nalish – bu yo'nalish tarafdorlari odam bolasining shaxs
sifatida rivojlanishida tabiiy – biologik (irsiy) omillar hal qiluvchi rol o'ynaydi deb
biladilar. Ularning fikricha, bola ona qornidalik vaqtida avlod-ajdodlardan o'tgan
tug'ma xususiyatlargina rivojlanadi. Ular tarbiya va muhitning rolini cheklab
qo'yishadi. Yo'nalishning tarafdorlari Aristotel, Platon hisoblanadi.
Preformizm yo'nalishi – XVI asr falsafasida vujudga kelgan bu oqim
namoyandalarining fikricha, bo'lajak shaxsga tegishli barcha xususiyatlarga bola
ona qornidaligidayoq ega bo'ladi. Ular tarbiya va muhitning rolini butunlay inkor
etishidi.
Bixeviorizm yo'nalishi – bu oqimga amerikalik pedagog va psixolog
E.Torandayk asos soldi.
Uning fikricha, shaxsning barcha xususiyatlari, jumladan, ong va aqliy
xususiyat ham nasldan naslga o'tadi. Bu bilan E.Torandayk tarbiyaning shaxs
rivojlanishiga ta'sirini butunlay inkor etadi va uni shaxsning xususiyatlariga ta'sir
etishdan ojiz deb biladi. Insonning shakllanishida Islom dini va mutafakkirlarning
fikrlari Islom dini va mutafakkirlarning asarlarida bolaning shakllanishi uchun
tarbiya, irsiyat va muhit ta'siri alohida ta'kidlangan. Shu uch omilning ichida
tarbiyaning roli, ayniqsa, ahamiyatli hisoblanadi. Ammo tarbiya ta'sirining kuchi
va natijasi irsiyat va muhit kabi omillarning hamkorligi bilan belgilanadi. Chunki
nasl va muhitda kamchilik bo'lsa, tarbiyaning ta'siri
sezilmasligi mumkin. Quyida biz uchta omil haqida Islom dini va
ulamolarning qarashlarini keltiramiz.
Bolaning shakllanishida tarbiyaning ahamiyati
8

Tarbiya – inson kamolotiga ta'sir etuvchi tashqi va eng muhim omil
hisoblanadi. “Tarbiya” arabcha so'z bo'lib, o'stirdi, rahbarlik qildi, isloh qildi degan
ma'nolarni bildiradi.
Islom ulamolaridan Rog'ib Asfihoniy tarbiyani quyidagicha ta'rif qiladi:
“Tarbiya bir narsani bir holdan ikkinchi holga o'tkaza borib, batamom nuqtasiga
yetkazishdir. Tarbiyaning ma'nolaridan biri, insonning diniy, fikriy va axloqiy
quvvatlarini uyg'unlik va muvozanat ila o'stirishdir ”.
Tarbiyani insonga yetkazishda ota-onaning o'rni beqiyosligini Rasululloh
(sollallohu alayhi va sallam) ta'kidlaydilar. Abu Hurayra(roziyallohu anhu)dan
rivoyat qilinadi: “Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): “Har bir tug'ilgan bola faqat
fitrat (sof tabiat) bilan tug'iladi. Bas, ota-onasi uni yahudiy yoki nasroniy yoki
majusiy qiladi...”. Bu hadisi sharifdan irsiyat, ya'ni biologik omil insonni
shakllanishida asosiy o'rin tutadi degan fikrni ilgari suruvchi G'arb faylasuf va
oqimlarining fikrlari asossiz ekanini va tarbiyaning muhimligini bilib olamiz.
O'rta Osiyolik mutafakkirlardan Forobiy va Abu Ali ibn Sino inson
tarbiyasiga ta'sir etadigan omillar ahamiyatiga e'tibor berganlar.
Forobiy inson kamolotida ta'lim-tarbiyaning muhimligini ta'kidlab:
Munosib inson bo'lish uchun insonda ikki xil imkoniyat: ta'lim va tarbiya olish
imkoniyati bor. Ta'lim olish orqali nazariy kamolotga erishiladi, tarbiya esa
kishilar bilan muloqotda axloqiy qadr-qimmatni va amaliy faoliyatni yaratishga
olib boradigan yo'ldir...” deydi. Abu Ali ibn Sino oila tarbiyasida ota-onaning
o'rniga alohida to'xtalib: “Bola tug'ilgach, avvalo, ota unga yaxshi nom qo'yishi,
so'ng uni yaxshilab tarbiya qilishi kerak... Agar oilada tarbiyaning yaxshi
usullaridan foydalanilsa, oila baxtli bo'ladi” degan fikrni ilgari suradi.
Bolaning shakllanishida irsiyat (nasl)ning ahamiyati
Bola shaxsining rivojlanishida naslning ta'siri deganda ota-onadan bolaga
meros bo'lib o'tadigan jismoniy xususiyatlari (tananing tuzilishi, sochining,
ko'zining, terining rangi, bo'y-basti) shuningdek, tananing vertikal holdagi
harakati, tafakkur va nutq rivojlanishi, mehnat qilish qobiliyati, tug'ma holatda
o'tadigan qobiliyatlar va xususiyatlar tushuniladi. Islom dinida naslga alohida
9

e'tibor qaratiladi. Chunki nasl pokiza va ota-ona ma'rifatli, axloqli bo'lsa, bu
xususiyatlar tug'ma holatda bolaga o'tadi va kelajakda komil insonga aylanadi.
Agar ota-ona ma'rifatdan yiroq va
axloqsiz bo'lsa, ulardan tug'iladigan farzand jamiyatga zarar keltirishi
mumkin. Lekin ota-onadan tug'ma holatda o'tadigan qobiliyat va xususiyatlar o'z
holicha rivojlana olmaydi, go'yo u “mudroq” holda bo'lib, uning uyg'onishi –
rivojlanishi uchun qulay muhit va muttasil tarbiya kerak.
Bolaning shakllanishida muhitning ahamiyati
Bola kamolotiga ta'sir etadigan omillardan biri tashqi muhit hisoblanadi.
Muhit deganda kishiga tabiiy ta'sir etadigan tashqi voqealar majmui tushuniladi.
Bunga tabiiy muhit, oila muhiti va ijtimoiy muhit kiradi.
Tabiiy (geografik) muhit – insonning hayot tarziga, xarakteri va mehnat
faoliyatiga ta'sir etadi.
Masalan, shimolda istiqomat qilayotgan inson, janubda yashayotgan
insondan nafaqat jismoniy ko'rinishi, shu bilan birga ruhiyati, dunyoqarashi va
xususiyatlari bilan ham ajralib turadi.
Oila muhiti – insonning shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Chunki
bola ko'z ochib ota-onasini, qarindosh-urug'ini ko'radi. Uning jismoniy va ruhiy
rivojlanish davri oila ta'sirida shakllanadi. Agar oilada islomiy muhit mavjud
bo'lsa, bolaning axloqi go'zal va fazilatli bo'lib ulg'ayadi.
Ijtimoiy muhit – ishlab chiqarish munosabatlari va ularni tartibga solib
turadigan ijtimoiy qonun-qoidalar insonga alohida ta'sir ko'rsatadi. Ijtimoiy aloqa,
ya'ni insonlararo o'zaro munosabatlar natijasida odam bolasi hayotga va mehnatga
tayyorlanadi, kerakli tajriba va bilimlarni egallaydi.
Jamiyatda ma'naviy muhit yaxshi, adolat ustuvor bo'lsa, inson faoliyatiga
ijobiy ta'sir qilishi va aksincha bo'lsa, salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Demak, insonning kamolotga yetishiga ta'lim-tarbiya, muhit va irsiyat
muhim hisoblanadi. Nega bugungi kunda o'tmishda yashab o'tgan Imom Buxoriy,
Forobiy, Beruniy va G'azzoliy kabi olimlarga o'xshagan insonlarni uchratmaymiz?
Chunki ularning irsiyati toza, ota-onalari solih va soliha bo'lishgan, ular yashagan
10

davrda ilm, ma'rifat va taraqqiyot o'zining cho'qqisiga chiqdi, ya'ni muhit yaxshi
bo'lgan va eng asosiysi, ajdodlarimizning tarbiyasiga mas'ul bo'lgan ota-onalari va
ustozlari o'z vazifalarini a'lo darajada bajarishgan, tarbiyalarida nuqson bo'lmagan.
Agar farzandlarimizning rivojlanishiga ta'sir ko'rsatuvchi bu omillardagi
nuqsonlarni bartaraf etsak, albatta kelajak avloddan Imom Buxoriy,
G'azzoliyga o'xshagan zabardast olimlar yetishib chiqadi.
1.2. Bolaning shakllanishiga ta'sir ko'rsatuvchi omillar
1. Tarbiya ijtimоiy institut sifatida
Zamоnaviy jamiyatlarda ijtimоiy institutlarning butun bоshli bir tizimi
mavjud. Ijtimоiy institut jamiyat a’zоlarining o`zlarining u yoki bu eхtiyojlarini
(iktisоdiy, siyosiy, madaniy, diniy va bоshka) kоndirish uchun ijtimоiy
rеsurslardan fоydalanishda birgalikdagi faоliyatlarining tariхan shakllangan
shaklidir. Tarbiya ijtimоiy institut sifatida jamiyat a’zоlarining ijtimоiylashuvini
amalga оshirish, madaniy va ijtimоiy kadriyatlarini еtkazish, umuman оlganda,
ijtimоiy eхtiyojlarni qоndirishni tashkil qilish uchun paydо bo`lgan. Tarbiya
ijtimоiy institut sifatida muayyan jamiyatning muayyan rivоjlanish bоskichida
paydо bo`ladigan fеnоmеn хisоblanadi.
Хar bir jamiyat faоliyat va tuzilmasining murakkablashuvi uning tariхiy
rivоjlanishining muayyan bоskichlarida quyidagilarning sоdir bo`lishiga оlib
kеladi:
1.Tarbiya оilaviy, diniy, ijtimоiy turlarga ajraladi, ularning o`rni, aхamiyati
va o`zarо munоsabati o`zgarmas хisоblanadi.
2. Ijtimоiy tarbiya jarayonida uning tarkibiy qismlari sifatida ta’limni,
kеyinchalik ma’lumоtli bo`lishni ajratsak bo`ladi.
Bu tamоyilga ko`ra ijtimоiy tarbiyaning stratеgiya va maqsadi yosh avlоd,
o`smirlarni kоmil insоn bo`lib еtishlariga yordam bеrishdir. Ijtimоiy tarbiya
jarayoni, tarbiya muassasalari faqatgina shaхs rivоjlanishining vоsitasi bo`lishlari
mumkin.
11

Rivоjlanishni insоn tоmоnidan uch turdagi vazifalarni (tabiiy-madaniy,
ijtimоiy-madaniy, ijtimоiy-psiхоlоgik хal qilish jarayoni dеb karashimiz mumkin.
SHu vazifalara ko`ra, tarbiya muassasalarida ijtimоiy tarbiyani markazlashtirish
lоzim bo`lgan shaхs rivоjining jiхatlarini aniklashtirsa bo`ladi.
Ijtimоiy tarbiyaning birgalikdagi faоliyat tamoili
Tarbiyachi va tarbiyalanuvchi оrasidagi suхbatning zarurligi g`оyasi
kadimgi Elladada paydо bo`lib, o`rta asrlar ta’lim mеtоdlarida, kеyinchalik esa
yangi davrning bir katоr pеdagоglari asarlarida o`ziga хоs rivоjlanishiga erishdi.
So`nggi o`n yilliklarda tarbiyaga sub’еkt-оb’еkt jarayoni sifatida karash,
kеyinchalik esa, bu yondashuvni pеdagоgik amaliyotda tarkatish bu tamоyilni
pеdagоgika uchun eng muхim tamоyilga aylanishiga оlib kеldi.
Ijtimоiy tarbiyaning birgalikdagi faоliyat tamоyiliga ko`ra bоlalar,
o`spirinlar, o`smirlarning ma’naviy-ma’rifiy rivоjlanishii tarbiyachi va
tarbiyalanuvchi оrasidagi kadriyatlar (akliy, ijtimоiy) almashuvi jarayonida amalga
оshiriladi.
Tarbiyaning tugallanmasligi tamоyili.
Bu tamоyil ijtimоiylashuvning mеrоsiylik хaraktеridan kеlib chiqadi.
Tarbiyaning tugalnmasligi tamоyili insоn rivоjlanishining хar bir bоsqichini
individual va ijtimоiy kadriyat dеb biladi. Bu tamоyilga ko`ra хar bir bоla,
o`smirda dоimо tugallanmagan va aslida tugallanmaydigan bir narsa bo`ladi.
CHunki dunyo va o`zi bilan o`zarо munоsabatda bo`la turib, ular dоimо o`zgarish
pоtеntsialini saqlab kоlishadi
Tarbiyaning tugalanmasligi tamоyiliga ko`ra tarbiyani shunday tashkil
qilish kеrakki, хar bir yosh bоskichida insоn “kayta shakllanish” imkоniyatiga ega
bo`lishi lоzim.
Sanab o`tilgan tarbiya tamоyillarini inоbatga оlish va ularning
ta’minlanishi ijоbiy pеdagоgik natijaga erishishning shartlaridan biri хisоblanadi.
3.Kоrrеktsiоn tarbiya paydо bo`ladi.
4.Tоtalitar, siyosiy va kvazidiniy jamiyatlarda amalga оshiriladigan gayri-
ijtimоiy tarbiya shakllanadi.
12

5.Tarbiyaning vazifa, shakl, usul va vоsitalari o`zgaradi.
6.Tarbiyaning aхamiyati оrtadi. U jamiyat va davlatning alохida
funktsiyasi bo`lib kоladi va ijtimоiy institutga aylanadi.
Tarbiya ijtimоiy institut sifatida o`z tarkibiga quyidagilarni qamrab оladi:
оilaviy, diniy, ijtimоiy, kоrrеktsiоn va g’ayri- ijtimоiy tarbiyalar majmuasi;
ijtimоiy rоllar yig’indisi; tarbiyachilar, tarbiyalanuvchilar, оila a’zоlari, ruхоniylar,
mintaqaviy, хududiy tarbiya tashkilоtlari raхbarlari, jinоiy va tоtalitar guruхlar
еtakchilari; turli хildagi tarbiya muassasalari; ijоbiy va salbiy sanktsiyalar
yigindisi; tarbiyachilarning ta’limi va prоfеssiоnal tayyorgarligi darajasi.
Tarbiya ijtimоiy institut sifatida ijtimоiy хayotda muayyan vazifalarga ega.
Tarbiyaning eng umumiy vazifalari quyidagilar:
-jamiyat a’zоlarining bir maqsad sari karatilgan rivоjlanishi va ular
tоmоnidan tarbiya jarayonida amalga оshirilishi mumkin bo`lgan bir qatоr
eхtiyojlarning qоndirilishi uchun sharоitlar yaratish;
-jamiyatda faоliyat yuritish va uni rivоjlantirishga qоdir bo`lgan kadrlarni
tayyorlash;
-ijtimоiy хayot barqarоrligini madaniyatning avlоdlarga mеrоs kоldirish
оrkali ta’minlash;
-jamiyat a’zоlarining ijtimоiy va ma’naviy rivоjlanishi;
-o`zgaruvchan ijtimоiy хоlatlarga jamiyat a’zоlarini ko`niktirish;
-jamiyat a’zоlarining intilishlari, maqsadlarining birlashishini va ijtimоiy
kasbiy, etnоkоnfеssial guruхlar manfaatlarining uygunlashuvini ta’minlash.
Ijtimоiy pеdagоgning bu yo`nalishlar bo`yicha faоliyati zamоnaviy tarbiya
tamоyillari asоsida qaraladi.
Tarbiya tamоyillari-tarbiyani amalga оshirish qоidalari bo`lib, ular asоsida
nazariyalar ishlab chikiladi va tarbiyaning mеtоd, shakl va vоsitalari amalga
оshiriladi.
Tarbiyaning insоnparvarlashuvi yo`naltirilganligi tamоyili.
Tarbiyani insоniylashtirish zarurati хaqidagi g`оya dastlab chех pеdagоgi
YAn Amоs Kоmеnskiyning asarlarida yakkоl ifоdasini tоpgan, Ma’rifatparvarlik
13

davri (XVIII asr)dan bоshlab u turli davlatlar pеdagоglari ishlarida_kеng
tarkalmоkda. Bu g`оya XVIII asrda frantsuz mutafakkiri Jan Jak Russо va
L.Tоlstоyning erkin tarbiya nazariyalarida; XX asrda gumanistik psiхоlоgiyada va
gumanistik pеdagоgikada o`z aksini tоpgan.
Ijtimоiy pеdagоgikada insоnparvarlashuv tamоyili pеdagоgning
tarbiyalanuvchiga o`z rivоjlanishining mas’ul va mustaqil sub’еktiga nisbatan
munоsabatda bo`lishni ko`zda tutadi. Tarbiyaning insоnparvarlashuv tamоyilini
amalga оshirish bоlalar, o`smirlar, yoshlarning shakllanishiga ijоbiy ta’sir
ko`rsatadi.
Tarbiyaning insоnparvarlashuv tamоyilini amaliyotda amalga оshirish
tarbiyalanuvchida rеflеksiya va o`z-o`zini tartibga sоlishni rivоjlantirishga, uning
оlam bilan munоsabatlarining shakllanishiga, gurur хissining оshishiga, jamiyatda
dеmоkratik va gumanistik munоsabatlarning tashuvchisi bo`lgan insоnning
shakllanishiga ijоbiy ta’sir ko`rsatadi.
Yanada kеngrоq ma’nо insоnparvarlashuv tamоyilining amalga оshishi
insоnlar оrasidagi alоqalarning yaхshilanishi, ijtimоiy prоgrеss uchun kurashda
insоnlarning birlashishiga ko`maklashadi.
Tarbiyaning tabiat bilan uygunligi. Tarbiyaning tabiat bilan uygunligi
zarurligi хaqidagi g`оya antik davrlarda paydо bo`lgan va bizgacha Dеmоkrit,
Aflоtun, Arastu asarlari оrqali еtib kеlgan.
Tarbiyaning tabiat bilan uygunligi хaqidagi tamоyilni XVII asrda YAn
Amоs Kоmеnskiy ta’riflagan va u XVIII-XIX asrlarda pеdagоgikada kеng
rivоjlangan.
XX asrda tabiat va insоn хaqidagi fanlarning rivоjlanishi tarbiyaning tabiat
bilan uygunligi tamоyilini ancha bоyitdi. Bunda rus оlimi V.I.Vеrnadskiy
tоmоnidan nооsfеra хaqidagi ta’limоtning yaratilishi хam muхim rоl o`ynadi.
Nооsfеra- nооsfеra rivоjlanishning shunday bоskichini aks etadigan
tushunchaki, u bоskichda insоnning оngli faоliyati glоbal muammоlarning paydо
bo`lishi va хal etilishiga ta’sir kiladi.
14

Tarbiyaning tabiat bilan uygunligi tamоyilining zamоnaviy ta’rifi u tabiiy
va ijtimоiy jarayonlarning o`zarо alоqasini ilmiy tushunishda asоslanishi insоn va
tabiat taraqqiyotining umumiy qоnunlari bilan mоs kеlishi, insоnni yoshi va jinsiga
mоs qilib tarbiyalashi, shuningdеk o`z хоlati va nооsfеra taraqqiyotining kеlajagi
uchun mas’uliyatni shakllantirishni ko`zda tutadi.
Tarbiya tabiat bilan uygunligi tamоyiliga ko`ra insоnda tabiat, planеta va
biоsfеraga nisbatan ijоbiy munоsabatni shakllantirish kеrak. Shuningdеk tarbiya
insоn:
-o`zini bоrliq fuqarоsi dеb sеzishini;
-ro`y bеrayotgan planеtar jarayonlarni va unda mavjud glоbal
muammоlarni tushunishini;
-o`zida nооsfеra uchun mas’uliyatni sеzishini;
-o`zini nооsfеrani yaratgan sub’еkt sifatida bilishni ko`zda tutadi.
Tarbiyaning madaniylashuvi tamоyili
Tarbiyaning madaniylashuvi zaruriyati g`оyasi ingliz pеdagоgi Jоn Lоk
(XVIIIasr), frantsuz mutafakkiri Klоd Gеlvеtsiy (XVIIIasr) va ulug pеdagоg
Iоgann Pеstalоtstsi asarlarida yakkоl namоyon bo`ladi.
Tarbiyaning madaniylashuvi tamоyiliga asоsan uning оldida bоlalar,
o`smirlarni, хalk, jamiyat madaniyatining turli yo`nalishlariga o`rgatish maqsadi
turadi. Bunda madaniyatning maishiy, **оniy, ma’naviy, akliy, mоddiy, iktisоdiy,
siyosiy, aхlоkiy yo`nalishlari nazarda tutilmоkda.
Tarbiyaning madaniylashuvi tamоyilining amalga оshirilishi umuminsоniy
хaraktеrdagi madaniy kadriyatlar turli jamiyatlarda farklanishi sababli
kiyinchiliklarga duchоr bo`lmоkda.
Bizning davlatda SHaхar va kishlоk aхоlisi o`rtasida, shaхarda turli
ijtimоiy-kasbiy guruхlar оrasida farklar mavjud. SHu bilan bir vaktda turli
madaniyat va submadaniyatlar kadriyatlarining darajasini tоpish tarbiya
samaradоrligining shartlaridan biridir.
Tarbiyaning variativligi tamоyili.
15

Zamоnaviy jamiyatlarda ijtimоiy tarbiyaning variativligi shaхs
eхtiyojlarining хilma-хilligi bilan aniqlanadi.
Tarbiya variativligi tamоyili insоnning fеdеral, mintaqaviy, munitsipial va
lоkal darajada umuminsоniy kadriyatlarga asоslanib, tarbiya muassasalarida
insоniy, yosh, diffеrеntsial va individual yondashuvlar asоsida manaviy-qadriyat
jiхatidan tarbiyalashni amalga оshirish uchun sharоitlar yaratish maqsadida ishlab
chikilgan.
Ijtimоiy tarbiyaning variativligi tamоyilini ta’rifini milliy pеdagоgikada
ХХ asrning 80-yillari охiridan bоshlab ro`y bеrgan ijtimоiy-siyosiy o`zgarishlar
sababli ishlab chiqish imkоniyati yaratildi. Ijtimоiy tarbiyaning variativligi
tamоyilini amalga оshirish uchun quyidagilar zarurdir:
- shaхs manfaatlarini va eхtiyojlari, turli yosh, ijtimоiy-kasbiy, etnik
qatlamlarning talablari, хududiy va mintaqaviy tashkilоtlarning eхtiyojlarini
qоndirish uchun turli хildagi tarbiya tashkilоtlarini tuzish;
- ijtimоiy tarbiyaning mintakaviy va munitsipial tizimlarni tashkil qilish;
-maхalliy tarbiya tizimlarini tashkil qilish.
Ijtimоiy tarbiyaning variativlik tamоilini amalga оshirish:
- insоnning turli хildagi хayotiy va shaхsiy masalalarini еchishga,
kоbiliyatini shakllantirishga;
- insоn tоmоnidan o`zining rivоjlanish stratеgiyalari, хayotiy va kasbiy
yo`llarini tanlashga imkоniyatlarini kеngaytirish uchun sharоitlar yaratadi.
Ijtimоiy tarbiyaning jamоaviyligi tamоyili.
Jamоa tarbiyaning eng muхim vоsitasi ekanligi хaqidagi g`оya juda
kadimda paydо bo`lgan va XIX asrdan bоshlab pеdagоgika tоmоnidan jadallik
uning nazariy asоslari bilanishlab chikilgan. Zamоnaviy jamiyat хayotining
rеalliklari, insоn ijtimоiylashuvi muammоlari va insоnni o`zgarib turuvchi
dunyoga kirishi jamоaviy tamоyilni ijtimоiy tarbiyaning еtakchi tashqiliy asоsi
dеb хisоblashga zamin yaratadi.
16

Jamоaviylik tamоyilining zamоnaviy ta’rifiga ko`ra ijtimоiy tarbiya turli
jamоalarda amalga оshirilib, insоnga хayot tajribasi, umuman оlganda esa
jamiyatga ko`nikish tajribasini ko`lga kiritish imkоnini bеradi.
Tarbiyaning shaхs rivоjlanishiga markazlashuvi tamоyili
Tarbiyaning vazifasi insоnni rivоjlantirish ekanligi g`оyasi kadimda paydо
bo`lib, ko`pgina mutafakkirlar asarlaridan jоy оlgan.
Bu tamоyilga ko`ra ijtimоiy tarbiyaning stratеgiya va maqsadi yosh avlоd,
o`smirlarni kоmil insоn bo`lib еtishlariga yordam bеrishdir. Ijtimоiy tarbiya
jarayoni, tarbiya muassasalari faqatgina shaхs rivоjlanishining vоsitasi bo`lishlari
mumkin.
Rivоjlanishni insоn tоmоnidan uch turdagi vazifalarni (tabiiy-madaniy,
ijtimоiy-madaniy, ijtimоiy-psiхоlоgik хal qilish jarayoni dеb karashimiz mumkin.
SHu vazifalara ko`ra, tarbiya muassasalarida ijtimоiy tarbiyani markazlashtirish
lоzim bo`lgan shaхs rivоjining jiхatlarini aniklashtirsa bo`ladi.
Ijtimоiy tarbiyaning birgalikdagi faоliyat tamoili
Tarbiyachi va tarbiyalanuvchi оrasidagi suхbatning zarurligi g`оyasi
kadimgi Elladada paydо bo`lib, o`rta asrlar ta’lim mеtоdlarida, kеyinchalik esa
yangi davrning bir katоr pеdagоglari asarlarida o`ziga хоs rivоjlanishiga erishdi.
So`nggi o`n yilliklarda tarbiyaga sub’еkt-оb’еkt jarayoni sifatida karash,
kеyinchalik esa, bu yondashuvni pеdagоgik amaliyotda tarkatish bu tamоyilni
pеdagоgika uchun eng muхim tamоyilga aylanishiga оlib kеldi.
Ijtimоiy tarbiyaning birgalikdagi faоliyat tamоyiliga ko`ra bоlalar,
o`spirinlar, o`smirlarning ma’naviy-ma’rifiy rivоjlanishii tarbiyachi va
tarbiyalanuvchi оrasidagi kadriyatlar (akliy, ijtimоiy) almashuvi jarayonida amalga
оshiriladi.
Tarbiyaning tugallanmasligi tamоyili.
Bu tamоyil ijtimоiylashuvning mеrоsiylik хaraktеridan kеlib chiqadi.
Tarbiyaning tugalnmasligi tamоyili insоn rivоjlanishining хar bir bоsqichini
individual va ijtimоiy kadriyat dеb biladi. Bu tamоyilga ko`ra хar bir bоla,
17

o`smirda dоimо tugallanmagan va aslida tugallanmaydigan bir narsa bo`ladi.
CHunki dunyo va o`zi bilan o`zarо munоsabatda bo`la turib, ular dоimо o`zgarish
pоtеntsialini saqlab kоlishadi
Tarbiyaning tugalanmasligi tamоyiliga ko`ra tarbiyani shunday tashkil
qilish kеrakki, хar bir yosh bоskichida insоn “kayta shakllanish” imkоniyatiga ega
bo`lishi lоzim.
18

II-BOB. SHAXNING RIVOJLANISHI VA UNGA TA`SIR
KO`RSATUVCHI FAKTORLAR
2.1. Bola ijtimoiylashuvida sotsiumning o`rni
Ijtimoiy pedagogikaning asosiy kategoriyalari
Xar bir fanni shu fanning o`rganish predmetiga asoslangan bilimlar tizkmi
ajratib turadi. Fanning bilimlar tizimi uning tushuncha va kategoriyalarida o`z
aksini topadi. Tushuncha — real olamni bilish jarayonida aks etish shakllaridan
biri. Reallikning o`zgaruvchanligi va ko`p qirraliligi tufayli tushunchalar dinamik,
rivojlanadigan tavsifga ega. Ular tarixiy holat va hayot sharoitlariga bog`lik,
ravishda o`zgaradi.
Xar qanday fanning rivojlanishi jarayonida tushunchalar ana shu fan
kategoriyalariga birlashadi. Fan kategoriyalari shu fanda qo`llaniladigan yanada
kattaroq,, amaliy tushunchalardir.Hammamizga ma'lumki, pedagogika fanining
asosiy kategoriyalariga “ta'lim”, “tarbiya”, “ma'lumot” singari tushunchalar kiradi.
Shu kategoriyalar asosida “shaxs”, “rivojlanish”, “faoliyat”, “jamiyat”,
“ijtimoiylashuv” singari ijtimoiy-gumanitar fanlar uchun umumiy bo`lgan
tushunchalar qo`llaniladi. So`nggi yillarda «pedagogik faoliyat” kategoriyasi ham
keng qo`llanilmoqda. Ijtimoiy pedagogika fani pedagogikaning yo`nalishlaridan
biri sifatida “Ijtimoiy pedagogik faoliyat”, “Ijtimoiy ta'lim” va “Ijtimoiy tarbiya”
singari kategoriyalarga ega. Pedagogika va ijtimoiy pedagogika fani
kategoriyalarining bir-biridan farqli jihati quyidagi jadvalda aks etgan.
Pedagogika hamda ijtimoiy pedagogika fani kategoriyalari
Pedagogika
Ijtimoiy pedagogika
•· ta'lim
• o`qitish
• tarbiya
• pedagogik faoliyat
• ijtimoiy ta'lim
19

• o`qitishning ijtimoiy jihatlari
• ijtimoiy tarbiya
• ijtimoiy pedagogik faoliyat
• ijtimoiylashuv
• ijtimoiy institut
• ijtimoiy adaptatsiya
• ijtimoiy reabilitatsiya
Pedagogika faoliyat- bu ta'lim-tarbiya vositasida o`quvchilarga ijtimoiy
madaniyat tajribalarini singdirishga qaratilgan kasbiy faoliyatdir.
Ijtimoiy pedagogik faoliyat- bu bolaning ijtimoiylashuviga, ularga ijtimoiy
madaniyat tajribalarini singdirishga, jamiyatda o`z-o`zini boshqarishga sharoitlar
yaratishga qaratilgan kasbiy faoliyatdir. U ma'lum shaxsga qaratilgan bo`lib, aniq
manzilga yo`naltirilgan faoliyatdir. Ijtimoiy pedagogik faoliyat quyidagi
xususiyatlarga ega.
▪ Ta'lim muassasalaridagi ijtimoiy-pedagogik faoliyat,
▪
bolalar tashkilotlaridagi ijtimoiy-pedagogik faoliyat,
▪
bolalarning ijodkorligini oshirish va dam olishini tashkil etishga mas'ul
tashkilotlardagi ijtimoiy-pedagogik faoliyat.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning asosiy yo`nalishlari qo`yidagilar
hisoblanadi.
▪
dezadaptatsiyaga uchragan bolalarni profilaktika qilish,
▪
ijtimoiy me'yorlardan chekingan (o`qish) bolalarni ijtimoiy reabilitatsiya
qilish .Bu ishlar ikki shaklda amalga oshiriladi:
1.Bevosita bolaning o`zi bilan olib boriladigan ishlar.
2.Bolaning ijtimoiy muhit bilan aloqasida vositachilik qilishi.
Ijtimoiy pedagogikaning asosiy kategoriyalaridan biri bo`lgan ijtimoiy
ta'lim kategoriyasi ikki tomonlama xususiyatga ega. Birinchidan, ijtimoiy ta'lim-bu
bolaning ijtimoiylashuviga yordam beruvchi ijtimoiy bilim, ko`nikma va
malakalarni shakllantirish jarayonidir.
20

Ikkinchidan, ijtimoiy ta'lim-bu ijtimoiy soqada ishlash uchun maxsus
tayyorgarlik ko`rish jarayonidir.
Ijtimoiy tarbiya esa bolaning ijtimoiylashuviga qaratilgan ijtimoiy
ahamiyatga molik fazilatlarni shakllantirish jarayonidir. Ijtimoiy tarbiya
muammolari xususida A.V.Mudrik, V.D.Semyonova, G.N.Filova singari olimlar
tadqiqotlar olib borgan.
Ijtimoiylashuv jarayonida bola jamiyat, ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy
makrm, ijtimoiy xulk.-atvorning me’yor va koidalari haqidagi turli bilimlarni,
jamiyatga ko`nikishiga yordam beruvchi turli ko`nikma va malakalarni
uuzlashtiradi. Bu jarayon, ayniqsa, bolalikda juda jadal sur’atlar bilan amalga
oshadi. Ma’lumki, bola besh yoshgacha uning keyingi hayotida o`z aksini topuvchi
nihoyatda ko`p bilimlarni oladi.
Bola ijtimoiylashuvining ajralib turuvchi xususiyati, uning jamiyat ilgari
surayotgan yurish-turish me’yorlariga baxo berishi va nazorat qilishining
qiyinligidadir. U bularni faqat o`zlashtirib boradi, shuning uchun ham bola
shaxsining ijtimoiylashuv jarayonida ota-onalar, qarindoshlar, ular bilan
ishlayotgan mutaxasislarning (psixolog, shifokor, pedagog va shu kabilar) ta’siri
katta bo`lib, bolalarni, hayotda zarur ijtimoiy bilimlarni ertaroq; va yaxshiroq;
o`zlashtirishlari, ularni hayotda qo`llashga intilishlari aynan ularga bog`liqdir.
Buning ijtimoiy pedagogika bilan bog`liqligi shundaki, maktab yoki boshqa ta’lim
muassasida ta’lim olish jarayonida bola, avvalo, akademik bilimlarni o`zlashtiradi.
Biroq shu bilan bir vaqtda unda muayyan tizimlashgan ijtimoiy bilim, ko`nikma va
malakalar shakllanadi. Bu bilim, ko`nikma va malakalar ijtimoiylashuv jarayonida
— bolaga maxsus yordam kerak bo`lganda — juda zarur bo`ladi.
Bolaning ijtimoiylashuviga yordam beradigan ijtimoiy bilimlarni yetkazish,
ijtimoiy ko`nikma va malakalarni shakllantirish jarayoni ijtimoiy ta’lim deyiladi.
1. Pedagogika va ijtimoiy pedagogika kategoriyalari.
2.Ijtimoiy-pedagogik faoliyat.
3.Ijtimoiy ta’lim. Tarbiya va ijtimoiy tarbiya.
4. Ijtimoiy pedagog kasbiy faoliyatining o’ziga xosligi.
21

5. Ijtimoiy pedagogning kasbiy sifatlari va modeli.
6. Ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyati sohalari.
Tayanch tushunchalar: ijtimoiy pedagog, ijtimoiy yordam, ijtimoiy
reabilitatsion xizmat, ijtimoiy pedagogik ish metodlari, analitik, prognostik, loyiha,
refleksiya, kasbiy status, empatiya, bilim, ko’nikma, sifat va fazilat, tashxis quyis,
bashoratchilik, vositachilik, tugirlash va kayta tiklash, ximoyalash, ogoxlantirish
va profilaktika, evristika (ijodiy fikrlash), kategoriya, mexanizm, ijtimoiy ta’lim,
ijtimoiy tarbiya, ijtimoiylashuv, ijtimoiy adaptatsiya, ijtimoiy reabilitatsiya,
pedagogika faoliyat, Individual yordam.
Ijtimoiy pedagogikaning asosiy kategoriyalari
Xar bir fanni shu fanning o`rganish predmetiga asoslangan bilimlar tizkmi
ajratib turadi. Fanning bilimlar tizimi uning tushuncha va kategoriyalarida o`z
aksini topadi. Tushuncha — real olamni bilish jarayonida aks etish shakllaridan
biri. Reallikning o`zgaruvchanligi va ko`p qirraliligi tufayli tushunchalar dinamik,
rivojlanadigan tavsifga ega. Ular tarixiy holat va hayot sharoitlariga bog`lik,
ravishda o`zgaradi.
Xar qanday fanning rivojlanishi jarayonida tushunchalar ana shu fan
kategoriyalariga birlashadi. Fan kategoriyalari shu fanda qo`llaniladigan yanada
kattaroq,, amaliy tushunchalardir.Hammamizga ma'lumki, pedagogika fanining
asosiy kategoriyalariga “ta'lim”, “tarbiya”, “ma'lumot” singari tushunchalar kiradi.
Shu kategoriyalar asosida “shaxs”, “rivojlanish”, “faoliyat”, “jamiyat”,
“ijtimoiylashuv” singari ijtimoiy-gumanitar fanlar uchun umumiy bo`lgan
tushunchalar qo`llaniladi. So`nggi yillarda «pedagogik faoliyat” kategoriyasi ham
keng qo`llanilmoqda. Ijtimoiy pedagogika fani pedagogikaning yo`nalishlaridan
biri sifatida “Ijtimoiy pedagogik faoliyat”, “Ijtimoiy ta'lim” va “Ijtimoiy tarbiya”
singari kategoriyalarga ega. Pedagogika va ijtimoiy pedagogika fani
kategoriyalarining bir-biridan farqli jihati quyidagi jadvalda aks etgan.
Pedagogika hamda ijtimoiy pedagogika fani kategoriyalari

22

2.2. Bolalarning ijtimoiy muxitga moslashshi
Bolalarni ijtimoiy himoyalash mikromarkazlari
ijtimoiy pedagogning maktab yoshidagi bolalar bilan ish yuritishi,
tengqurlar jamoasi va bolalar submadaniyati.
Ijtimoiy pedagogning tarbiyasi og’ir o’spirinlar bilan ish olib borishi
Spirtli ichimliklar istе'mol qiluvchi o`smirlar bilan olib boriladigan
ijtimoiy-pеdagogik faoliyat. Giyohvandlik – dеviant xulq shakli sifatida
Sotsiumda insonparvarlik munosabatlarni shakllantirish ijtimoiy pedagogik
faoliyatning asosiy maqsadi va ma'naviy ahloqiy asosi hisoblanadi.
Ko`pchilik mamlakatlarda shaxsning insonparvarlik g`oyalari asosida
ijtimoiylashtirish kontseptsiyasi asosida faoliyat yuritayotgan maktablar mavjud.
Germaniyadagi xolistik maktablarning pedagogik kontseptsiyasi, Shvettsiya va
Amerikadagi hamda Rossiyadagi “Kichik tumonlar maktabi” (“Maktab
mikrarayon”)shular insonparvarlik tizim sifatida namoyon bo`ladi.
Ochiq maktablar ko`p qirralari vazifalarni bajarib, kun davomida bolalar va
kattalar uchun faoliyat ko`rsatadi. Ular xohlagan vaqtlarida bu maktabga kelishlari
mumkin. Bu maktablar oila, ma'naviy-ma'rifiy tashkilotlar, ish joylari, mahalliy
hokimliklar, jamiyat tashkilotlari kabi ijtimoiy institutlar bilan hamkorlik qiladi.
Eng asosiysi bolaning ta'lim va tarbiyasi ijodiy faoliyat asosida olib
boriladi; maktab bolaning rivojlanishi uchun barcha sharoitlarni yaratib beradi.
Ochiq maktablar strukturasida yangi tarbiyachi-ijtimoiy pedagoglar faoliyat
ko`rsatadi. U shaxs va jamiyat o`rtasidagi “vositachi” rolini bajaradi.
Bunday maktablar asosan;
▪ o`qituvchilarning pedagogik bilimini boyitish
▪
sotsiumning imkoniyatlarida foydalanib, ota-onalarning
umummadaniyatini rivojlantirish:
▪
ijtimoiy foydali madaniy dam olishini tashkil etishga doir o`z
faoliyatlarini olib boradi.
Bolalarga qo`shimcha ta'lim berishning ijtimoiy-pedagogik modeli
23

Maktabdan tashqari qo`shimcha ta'lim muassasalari ijtimoiy tarbiyalash
institutlaridan biri sifatida, bolalarning bo`sh vaqtini tashkil etishda muqim
ahamiyat kasb etadi. Ularning asosiy vazifalari:
▪ bolalarning o`z-o`zini rivojlantirishga sharoitlar yaratish,
▪
sog`ligini tiklash,· kasb tanlashga va ijoiy faoliyat yuritishga yo`llash,
▪
nogiron bolalarning ijtimoiylashuviga yordam berishn va h.k.
qo`shimcha ta'lim muassasalarida asosan, bolalarni o`qitish quyidagi
shakllarda olib boriladi; nazariy(ma'ruzalar o`qish, suhbatlar, disputlar tashkil etish
va h.k) hamda amaliy(ekspeditsiyalar, sayohatlar tashkil etish, konferentsiyalar,
slyotlar o`tkazish). Bu tashkilotlarda olib boriladigan ijtimoiy pedagogik faoliyat
bolalarga bilim berish,
ijtimoiylashtirish va hayotga tayyorlash maqsadi ko`zlanadi.
Undagi dasturlar tarbiyalanuvchilarning ijtimoiylashuviga, bugungi
kunning dolzarb muammolarini tushunishga, muammolarni mustaqil tarzda qal
etishga o`rgatishga, o`z bilimini oshirib borishga qaratilgandir. Bu tashkilotlarda
ijtimoiy-pedagogik faoliyat jarayonida quyidagi tamoyillarga asoslanish maqsadga
muvofiqdir:
1.Bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda yondoshish.
2.O`qituvchining shaxsiy professional yondoshuvi.
3.Tabiatga mos yondoshuv
4.Madaniy saloqiyatga mos yondoshuv.
Bu faoliyatlar jarayoni ijtimoiy pedagog ta'limiy faoliyat metodi, faoliyat
va muloqatni o`zgartirish metodi, munosabatlarni o`zgartirish kabi metodlardan
foydalanish mumkin.
Xulosa qilib aytganda qo`shimcha ta`lim muassalarida ijtimoiy pedagogic
faoliyati modeli quyidagi shakilda amalgam oshiriladi.
Kirish: Bolalarni ijtimoiy himoyalashga bo`lgan ijtimoiy talab
Ijtimoiy pedagogic faoliyat (IPF) maqsadi va vazifalari
24

Bolalarni ijtimoiy himoyalash mikro-(kichik) markazlari.
Ijtimoiy pedagog faoliyati qishloq joylarda o`ziga xos xususiyatga ega.
Uning asosiy maqsadi qishloq aholisini ijtimoiy-pedagogik himoyalash sog`ligini
himoyalashga, hayot tarzini yaxshilashga yordamlashishdan iboratdir. qishloq
joylarda u aholining turli yoshdagi (bolalar, yoshlar, qariyalar, nogironlar, yosh
oilalar va h.k) guruhlari bilan ish olib boradi va ularga o`sha muhitda o`z o`rnini
topishga yordam beradi. Uning asosiy ob'ekti shakllangan shaxs bo`lib,
mikromuhit esa shaxsni tarbiyalash va rivojlantirish faktori sifatida xizmat qiladi.
Bolalar esa shu aholining eng nozik vakili bo`lib, ular birinchi navbatda ijtimoiy
muhofazalanish bilan birga ijtimoiy va ijtimoiy pedagogik yordam berishni talab
etadi.
Maktab yoshidagi bolalar bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borish
maktabgacha tarbiya muassasalaridagi ijtimoiy pedagogik ishdan tubdan farq
qiladi. Bu faoliyat o’quvchilarning doimiy kamol topishlari va ta’lim olishlariga
bog’liq maktabdagi ijtimoiy pedagogik faoliyatning barcha jihatlarini bir bobda
ochib berishning iloji yo’q shuning uchun biz eng muhim vaziyatlarini ochib
berishga harakat qilamiz. respublikamizda maktab o’quvchilari bilan ijtimoiy
pedagogik ish olib borish rivojlanmoqda. u qisman moziy tajribasi, qisman
zamonaviy pedagogik tibbiy, psixologik, yuridik faoliyat turlariga tayanib ish olib
bormoqda. So’nggi yillarda pedagogik jamoalar ham paydo bo’lib, ularda maktab
nafat ta’lim-tarbiya masalalarini balki o’quvchining boshqa bir qator ijtimoiy
muammolarini ham yechmoqda.
Davlatimizdagi o’zgarishlar mavjud ta’lim tizimiga ham o’z ta’sirini
ko’rsatdi. CHunki unda jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy inqirozi aks
etmasligi mumkin emas. Umumta’lim maktabi o’zining o’quv, tarbiya va ijtimoiy
funksiyalarini ko’rib chiqib birinchi o’ringa quyidagi ijtimoiy funksiyalarni
qo’yishi kerak edi:
Ta’lim to’g’risidagi qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturini bajarish
lozim edi., biroq ta’lim bolalar va o’smirlar manfaati asosida tashkil qilinmoqda.
25

Maktabda tarbiya ishini ta’lim bilan teng yuritish.
Maktab faoliyatini qayta yo’naltirish.
Maktab ishini, bolalar faolligini oshirish, turli bolalar klublari tuzishga
asoslash.
Maktabning asosiy ijtimoiy vazifasi bolaning ta’lim-tarbiya olishga bo’lgan
huquqini amalga oshirish hisoblanadi. Zamonaviy maktab sharoitlarida bolalarning
ijtimoiy pedagogik himoyasi quyidagicha amalga oshmoqda:
Maktab ma’muriyati, sinf rahbarlari, guruh tarbiyachilari, kam
ta’minlangan oilalar farzandalriga moddiy yordam, bepul ovqatlanish tashkil
qilishadi. Sinf rahbarlarning bolaning oiladagi holatini o’rganishadi. qiyin bolalar
bilan alohida shug’ullanishadi.
Maktabda psixologlar bola qobiliyatlari va qiziqishlarini o’rganishadi.
Psixoterapevt va psixologlar ota-onalar va bolalarga maslahat berishadi va yordam
berishadi.
Maktabda mavjud bo’lgan sog’liqni saqlash xizmati maktab o’quvchilarini
tibbiy ko’rikdan o’tkazishadi, jismoniy tarbiya guruhlari tuzishadi, kuchsiz
bolalarga maxsus ovqatlanish tashkil qilishadi, karantin sinflarini nazorat qilishadi.
Maktabda ijtimoiy ishga maktab direktori yordamchilaridan biri rahbarlik
qiladi. Tarbiya ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari maktabning maktabgacha
tarbiya muassasalari, turli hukumat tashkilotlari bilan aloqasiga katta e’tibor
qaratadi.
Ota-onalar qo’mitasi ham o’z o’rnida tarbiyasi og’ir bilan ishlashga yordam
beradi. Turli davlatlarda ijtimoiy pedagog ishiga ikki yondashuv mavjud: u maktab
bilan hamkorlik qiladi yoki u maktabning shtatli hodimi hisoblanadi.
Maktab bilan hamkorlik qila turib ijtimoiy pedagog tez-tez maktabga borib
turadi. Ota-onalar va o’quvchilarning o’zaro munosabtlarining yaxshilanishiga
yordam beradi, dars qoldirish sabablarini aniqlaydi. U bolalar bilan qo’pol
26

munosabatda bo’lgan oilalarni, jismoniy va ruhiy nuqsonli bolalarni aniqlaydi.
Bola yoki oilaga yordam berish maqsadida bolaning uzoq davom etgan kasalligi
sabablarini surishtiradi, bola o’qishda ortda qolmasligi uchun u bilan uyda va
kasalxonada alohida shug’ullanadi. Bola tarbiyasidagi muammolarni xal qilish
uchun huquqshunos, shifokor, militsiya hodimlari xizmatidan foydalanadi.
Ko’pgina g’arbiy yevropa davlatlarida ijtimoiy pedagog maktabning shtatli
xodimi hisoblanadi. U ijtimoiy yordamga muhtoj bolalarni aniqlaydi. Bu bolalar
maktab kursini uzlashtirishga qobiliyati yetmaydigan bolalardir. Bu bolalar maktab
yoki oilada ruhiy tushkunlikni boshdan kechirishadi. Odatda bu bolalar voyaga
yetmaganlar ishlari bo’yicha komissiya ro’yxatida turishadi. Ba’zan bolalar va
ularning atrofidagilar bilan munosabatlarini oydinlashtirish yetarli yordam beradi.
ijtimoiy pedagog o’quvchining maktabdan tashqari vaqtini tashkillashtirib,
o’z tarbiyaviy ishini olib borishida ota-onalar bilan hamkorlik qiladi. Hamkorlik
yuzasidan seksiya, klublar, har xil mehnat, turistik bo’linmalar tashkil qiladi.
ijtimoiy pedagog pedagogik jamoaning tarbiyasi og’ir bolalar bilan ish olib
borishini tartibgs soladi. U maktab pedagogik jamoasiga doimiy tarzda sinfdagi
psixologik muhit to’g’risida axborot beradi. Aynan shu holat maktabda ijtimoiy ish
olib borishning rejasini tuzishda muhim ahamiyatga ega.
ijtimoiy pedagog maktabdan haydalgan bolalarga alohida e’tibor qaratishi
kerak. U ularni boshqa maktabga joylashtirishga, yangi jamoaga ko’nikishlariga
yordam ko’rsatadi. ijtimoiy pedagog dasr soatlari vaqtida noqonuniy ishlab yurgan
bolalarni aniqlaydi, ularning o’qish masalasini hal qiladi. U ko’p bolali oilalarning
barcha imtiyozlaridan foydalanishlari, bolalarning reabilitatsion markazlarga
qatnashlarini nazorat qiladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari va sinf rahbarlari
tumandagi oila va o’quvchilarni o’rganib chiqishadi. ijtimoiy yordamga muhtoj
bolalarga e’tibor berishadi, tarbiyasi og’ir bolalarni tarbiyalashda oilalarga yordam
berishadi.
O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari o’z faoliyatida to’garak,
seksiya, klublarni tashkil qilish, o’tituvchining o’quvchilar bilan indevidual
27

ishlashini, yashash joyida bolalar bilan konsultatsiya o’tkazish, alohida pedagogik
e’tiborga muhtoj bolalar bilan ish olib borishni nazorat qiladi.
Alohida fanlardan dars beruvchi o’qituvchilar bolalarning qiziqishlarini
o’rganib chiqib, ularni turli to’garak va seksiyalarga jalb qilishadi. Maktabda turli
tadbirlar o’tkazishadi. Bu tadbirlarni o’tkazishda ota-onalar va sobiq o’quvchilar
yordamidan foydalanishadi, maktabga mashhur kishilarni chaqirishadi.
Maktab yoshidagi bolalarning asosiy ijtimoiylashtiruvchi omili bolalar
submadaniyatini shakllantiruvchi tengqurlar jamoasidir. ijtimoiy pedagog bu
hodisalarning funksiyalarini bilishi, ularning o’quvchilarning shaxsiy hislatlari va
ijtimoiy munosabatlarini rivojlantirishdagi o’rinlarini ko’ra olishi lozim.
Tengqurlar jamoasi va bolalar submadaniyati.
Bola ijtimoiylashuvining shartlaridan biri tengqurlar bilan munosabatga
kirishishdir. Bu munosabat bolalar bog’chasi guruhi, maktab sinflari, turli
norasmiy bolalar va o’smirlar birlashmalari kabi kichik guruhlarda shakllanadi.
Bolalar va o’smirlar guruhlarida tengdoshlar orasida fuknsional, emotsional
shaxsiy munosabatlar o’rnatiladi.
Funksional munosabatlar bolalar faoliyatining alohida sohalari (mehnat,
o’qish)da qayd etilgan bo’lib, kattalarning bevosita rahbarligi ostida guruhdagi
xulq-atvor normalarini o’zlashtirish orqali shakllanadi. Tengdoshlar guruhhining
hamma a’zolari ham yosh jihatdan teng bo’lmaydi. Bu guruhga har xil yoshdagi,
biroq umumiy qadriyatlar, munosabatlar tizimi yoki qiziqishlari bilan birlashgan
bolalar ham kirishi mumuikn. Tengdoshlar guruhi a’zolarining soni turlicha
bo’lishi mumkin. O’rtoqlar guruhida 2-3dan 5 gacha, og’aynilar guruhida 7-9
gacha, assatsial guruhlarda 20 tagacha, rasmiy guruhlar-sinf, to’garak va
boshqalarda 30-40 tagacha a’zo bo’lishi mumkin.
Tengqurlar guruhi odatda a’zolarining hududiy yaqinligi asosida
shakllanadi. Tengqurlar guruhi individual qiziqishlarning mos tushishi, rasmiy
tashkilot(sinf,skautlar guruhi va boshqalar) borligi va guruh a’zolari urtasida
shaxsiy munosabatlar mavjudligi tufayli shakllanadi. Bu munosabatlar guruh
28

a’zolarining xarakter va o’zaro ta’sirlarida, shuningdek sinfda rollarni taqsimlashda
namoyon bo’ladi.
Birinchidan yetakchi ajralib chiqadi. Eksperimental tadqiqotlarda
yetakchisi bo’lmagan guruh aniqlanmagan. Sohaviy yetakchilar ham bo’lishi
mumkin. Masalan, aqliy, emotsional, ishbilanmon yetakchi bo’lishi mumkin.
Tenqurlar guruhini bir necha parametrlar bo’yicha tasniflashimiz mumkin:
Ijtimoiy tizimidagi yuridik maqomiga ko’ra tengqurlar guruhlari rasmiy,
ya’ni jamiyat tomonidan tan olingan, biror bir davlat yoki jamoat tashkiloti bilan
bog’liq bo’lgan guruhlar va norasmiy-o’z-o’zidan mavjud bo’lgan guruhlarga
bo’linadi.
ijtimoiy psixologik maqomiga ko’ra ular ikkiga bo’linadi, ya’ni mansublik
guruhi-uning haqaqiy a’zolari mavjud (sinf, sport klubi va boshqalar) va referent
guruhi- bunga inson mansub emas, biroq hayolan tayanadi.
Faoliyat yuritishning barqarorligi va uzoq muddatliligiga qarab doimiy,
vaqtinchalik hamda hodisaviy guruhlarga ajratiladi.
Hudud jihatidan ular hovli, mahalla yoki biror bir muassasa tarkibida
faoliyat yuritishlari mumkin.
Etakchilik borasida ular demokratik va avtoritar guruhlarga bo’linishadi.
So’nggi 10 yilliklarda tengqurlar guruhlari voyaga yetayotgan avlod
ijtimoiylashuvida eng muhim mikroomillardan biriga aylandi. Avvalgi davrlarga
qaraganda ularning o’rni ancha jiddiylashdi, bunga bir qator jarayonlar o’z ta’siri
ko’rsatdi.
Urbanizatsiya shunga olib keldiki, borgan sari ko’p bolalar, o’smirlar
shaharlarda yashashyapti va u yerda ko’proq tengdoshlar bilan muomala qilish
imkoniga ega bo’lishmoqda. bu muomalani kattalar to’liq nazorat qila olishmaydi.
Katta oilaning kichiklashuvi bir bolali va to’liqsiz oilalarning ko’payishi,
oilalarning noto’g’ri tashkillashtirilganligi bolalar uchun oiladagi emotsianal
aloqalarning yetishmovchiligini uydan tashqarida to’ldirish zaruriyatini keltirib
chiqaradi. Umumiy o’rta ma’lumot OAVlar shunga olib keladiki, voyaga
yetayotgan avlod o’zlarining savodxonliklari va madaniy rivojlanishlari darajasiga
29

ko’ra ancha tenglashib qolishdi. SHuningdek, bolalarning tengqurlar guruhlariga
birlashishlariga nafaqat kiyim-kechak yoki turmak, balki hayot tarzini ham
belgilab beruvchi moda ham ta’sir ko’rsatmoqda.
Bolalar, o’smirlar va o’spirinlar bir vaqtning o’zida bir necha bir-birdan
farqlanuvchi guruhlarga a’zo bo’lishlari mumkin. Rasmiy guruhlar (sinf, sport
to’garagi va boshqalar) bolalar ijtimoiylashuviga ular hayotiy faoliyatining
mazmuni, ularda shakllangan o’zaro munosabatlarning xarakteriga bog’liq
ravishda ta’sir ko’rsatadi. Norasmiy guruhlar bolalar, o’spirinlar va o’smirlar
ijtimoiylashuviga ularning tarkibi, yo’naltirilganligi yetkachilik turiga ko’ra ta’sir
ko’rsatishadi.
Turli yosh va ijtimoiy madaniy xususiyatlarga ega bo’lishiga qaramay
tengqurlar guruhining ijtimoiylashuvdagi funksiyalari universaldir. Birinchidan,
guruh a’zolarini shu jamiyat madaniyatiga o’rgatadi, ya’ni ularning xulq-atvorini
guruh a’zolarining milliy, diniy, mintaqaviy, ijtimoiy mansubligiga moslashtiradi.
Ikkinchidan, tengqurlar guruhlarida ijobiy xulq-atvorga o’rgatiladi. Bu ularga
namunaviy xulq-atvorlarni ko’rsatish, g’ayri ijtimoiy xulq-atvorlarga nisbatan
chora qo’llash orqali amalga oshiriladi. Uinchidan, tengdoshlar guruhlari bolalar,
o’smirlar va o’spirinlarning kattalar, xususan ota-onalar ta’siridan
avtanomlashuvlari jarayonida muhim o’rin tutadi. To’rtinchidan guruh o’z
a’zolariga yosh submadaniyatidan mustaqil bo’lish imkonini beradi.
O’rtoqlar va og’aynilar guruhlari kiyinish, yurish-turish borasida
tengdoshlar jamiyatiga mos bo’lishga harakat qilishadi. SHu bilan bir vaqtda o’z
mustaqilliklarini ham saqlashadi. YA’ni boshqa bolalarni o’z guruhlariga
qo’shmaslikka harakat qilishadi. Beshinchidan, tengdoshlar guruhlari bolalar
tomonidan o’z-o’zini anglash, o’z-o’zini belgilab olish masalalarini yechishga
qulay yoki noqulay sharoitlar yaratib beradi. Oltinchidan, guruh o’z a’zolari
tomonidan “ekologik chuqurlik” sifatida qabul qilinadigan spetsifik ijtimoiy
tashkilot hisoblanadi.
Guruhda emotsional va shaxsiy munosabatlar ham shakllanadi. Bolalar va
yosh o’smirlar guruhlarida emotsional munosabatlarning asosiy funksiyasi
30

tengqurlar xulq-atvorini umumqabul qilingan xulq-atvor normalariga moslashdir.
Bu holatda do’stlik rishtalari, simpatiya birinchi o’ringa ko’tariladi. Aslida ular
ontogenezda ancha avval paydo bo’lishgan. Agar maktabgacha yoshdagi bola
ularga amal qilsa, bu holat boshqa bolalar tomonidan ijobiy qabul qilinadi.
SHaxsiy munosabatlar guruhdagi o’zaro bog’liqlik bo’lib, bunda bir bola
xulq-atvorining sababi boshqa bola uchun shaxsiy ma’noga ega bo’ladi. SHaxsiy
munosabatlar bola atrofdagilar bilan munosabatda kattalar rolini bajarganda yorqin
namoyon bo’ladi.
Bolalar hamjamiyati bolalar submadaniyatining tashuvchisi hisoblanadi.
Bolalar submadaniyati–bu bolalarga jamiyatga ko’nikishlariga va o’z normalarini
yaratishlariga ko’maklashuvchi madaniy hudud va muomala doirasidir.
Bolalar submadaniyati bolaning ilk ijtimoiylashuvi vazifasini bajaradi.
O’smirlar, o’spirinlar submadaniyatining namoyon bo’lishiga ijtimoiy harakatning
yangi shakllarini tuzish kiradi. Bu ijtimoiy pedagog tomonidan to’g’ri qabul
qilinishi kerak. O’smirlar kichkina bolalardan ancha faollar va o’z o’rinlarini
topishlari uchun yangi faoliyat va xulq-atvor shakllarini qidirishadi. Biroq ular
ancha tavakkalchi va bunga tayyor emaslar. O’spirinlik davrining inqirozi ham
ko’p borada yangi muqobil faoliyat normalarini yaratishga bog’liq. SHuning uchun
o’spirin-o’smir submadaniyati nafaqat ijtimoiylashtiruvchi, balki konstruktiv ijodiy
funksiyani ham bajaradi. O’smirlar va o’spirinlar submadaniyatini kattalar
olamidan ajratib turuvchi omillar madaniy va texnologik o’zgarishlar, yolg’izlik
OAVlarning qarama-qarshi ta’siri, ijtimoiy muhitning beqarorligi bilan bog’liq. Bu
hollarda o’spirinlar va o’smirlar guruhlari turli g’ayri-ijtimoiy xarakatlarga
intilishlari xam mumkin.
O’spirinlar va o’smirlar submadaniyati rivojlanishining ikki yo’nalishi
mavjud. Birinchisi u umumiy jihatlarga ega bo’lib, turli mintaqa va yo’nalishlarga
ajraladi. Ikkinchi yo’nalish yoshlar submadaniyatiga g’ayri madaniyatlarning
ta’siriga bog’liq. Bu holatda biz mavjud jamiyatning huquqiy asoslariga tajovuz
qilmaydigan, birq axloq umumqabul qilingan xulq-atvor normalariga qarshi
chiquvchi yoshlarni uchratishimiz mumkin. g’ayri madaniyatning borligi va uning
31

tarqalishi u yoki bu jamiyatning inqirozidan hamda insonlarning
qoniqmayotganligidan dalolat beradi.
Ijtimoiy pedagogning tarbiyasi og’ir o’spirinlar bilan ish olib borish
Maktab ijtimoiy pedagogikasining asosiy muammosi tarbiyasi og’ir
o’spirinlar hisoblanadi. 12-16 yoshli o’g’il-qizlar o’spirin hisoblanishadi. Bu davr
shaxs shakllanishi jarayonida nihoyatda katta ahamiyatga ega. SHu bilan birga
ham o’smirlar ham tarbiyachilar uchun qiyin davrdir.
O’spirinlik yoshida bolaning hayot sharoitlari va faoliyati ancha o’zgaradi,
ruhiyatining qayta qurilishi ro’y beradi. Tengqurlari bilan muomala qilishning
yangi shakllari paydo bo’ladi. Jamoada o’spirinning ijtimoiy maqomida
o’zgarishlar ro’y beradi,ota-onalar va ustozlar tomonidan unga talablar kuchayadi
Bu yoshda o’spirinning vaqtinchalik oila va maktabda ruhiy ajralishi sodir
bo’ladi. O’spirinning shakllanishida ota-onaning ahamiyati pasayadi. Odatda u
rasmiy jamoa va norasmiy muomala guruhini tanlash bilan band bo’ladi va oxir
oqibat o’zini qulay sezadigan, unga hurmat bilan munosabatda bo’linadigan
guruhni tanlaydi. Bu sport, texnika to’garagi bo’lishi mumkin. SHu bilan birga bu
guruh o’smirlar yig’ilishib, ichib-chekib o’tirishadigan yerto’la ham bo’lishi
mumkin.
Bu yoshda o’spirinlarning kattalar xususan ota-onalar bilan muammolari
paydo bo’ladi. Ota-ona o’z farzandiga yosh bolaga bo’lganday qarashadi, bola esa
bu g’amxo’rlikdan chiqib ketmoqchi bo’ladi. SHuning uchun uning kattalar bilan
munosabatida ko’p nizolar kelib chiqadi, bolada kattalar fikrlariga tanqid bilan
qarash kuchayadi. Kattalar bilan munosabatlar xarakteri ham o’zgaradi: bo’ysunish
pozitsiyasidan bola tenglik pozitsiyasiga o’tmoqchi bo’ladi. Bir vaqtning o’zida
tengdoshlar bilan ham o’zaro munosabatlarning xarakteri o’zgaradi. O’zpirinda
kattalik xissi tug’iladi va xissiyot mustaqil bo’lishga intilish, kattalarning xohish
istaklariga qarshi chiqishda namoyon bo’ladi. Kichkina bolaga qaraganda
o’spirinning qiziqishlari ham ancha o’zgaradi. Ijodiy faoliyatga intilish bilan bir
qatorda o’spiringa qiziqishlarning beqarorligi ham xosdir.
32

SHunday qilib o’spirinlik yoshining quyidagi o’ziga xos xususiyatlarni
ajratsak bo’ladi: emotsional voyaga yetmaganlik, o’z xulq-atvorini to’liq nazorat
qila olmaslik, o’z ehtiyojlarini qondirish uchun imkoniyat va xohishlarini to’g’ri
baholay olmaslik, katta bo’lishga intilish.
O’spirin yetarlicha voyaga yetgan shaxs emas. U insonning eng muhim
xislatlari va jihatlari shakllanishi bosqichida bo’lgan shaxsdir. Bu bosqich bolalik
va kattalik o’rtasidagi davrdir. SHaxs hali o’zini katta deb hisoblashi uchun yetarli
rivojlanmagan, biroq shu bilan birga atrofdagilar bilan munosabatga kirishishi va
o’z harakatlarida ijtimoiy norma va qoidalar talablariga amal qilishi uchun yetarli
rivojlangan.
O’spirin aqlli qarorlar qabul qilishga ongli harakatlar sodir etishga va ular
uchun axloqiy va huquqiy jihatdan mas’ul bo’lishga qodir. SHuni ta’kidlash joizki,
o’spirin o’z xatti-harakatlari uchun huquqiy javobgarlikka tortiladigan shaxsdir.
Garchi qonun voyaga yetmaganlarning ijtimoiy psixologik rivojlanishini inobatga
olib, ular uchun cheklangan javobgarlikni belgilasa ham katta o’spirinlik va
o’smirlik davrini shaxsiy javobgarlik bilan xarakterlanadigan yosh deb qabul
qilsak bo’ladi.
Tarbiyasi og’ir o’spirinlar jismoniy jihatdan sog’-salomatdirlar, biroq
ularning ta’lim-tarbiyasi buzilgan. Ular o’z tengdoshlaridan o’qishda ortda
qoladilar, chunki ularda xotira, tafakkur va tasavvur xislari yaxshi rivojlanmagan.
Garchi ular o’zlariga qiziqarli narsani bajarishsa ham ular mehnat qilishni
yoqtirishmaydi, o’zlarini biror ishni bajarishga majbur qila olmaydi, ular tizimli
shug’ullana olishmaydi. Tarbiyasi og’ir o’spirinlar maktab intizomi va tartibini
buzishadi, o’qishni xohlashmaydi, o’qituvchilar, tengdoshlar, ota-ona bilan
nizolashadilar. Maktabni tashlab ketishadi, o’zlarini omadsiz deb bilishadi, ular
daydilik qilishadi, spirtli ichimlik, giyohvand moddalar iste’mol qilishadi,
huquqbuzarliklar sodir etishadi. Aynan o’spirinlar jismoniy yoki jinsiy zo’rlik
oqibatida o’z jonlariga qasd qilishadi.
33

XULOSA.
O’spirinlarning pedagogik jihatdan tarbiyalanmaganliklari ijtimoiy
pedagogik hodisa bo’lib, oilaviy va maktab tarbiyasining kamchiligidir, maktabdan
tashqari tarbiya ishining qoniqarsiz yo’lga qo’yilganligi natijasidir. Amaliyotda
isbotlanganidek o’spirinni o’rab turgan bu mihit shakllari odatda ijtimoiy
pedagogik darajalari, yo’nalishlari, o’spiringa ta’sir qilish jihatidan turli bo’ladi.
Agar oila, maktab, maktabdan tashqari muassasada bolani tarbiyalovchi omillarni
boshqarsa, ko’cha-ko’yda ularni boshqarib bo’lmaydi. Bu tarbiya jarayonida aks
etmasligi mumkin emas. CHunki o’spirinlar bo’sh vaqtlarining aksariyati aynan
ko’chada o’tkazishadi. U yerda ularning muomalasi, ya’ni eng muhim ijtimoiy
ehtiyojlaridan biri shakllanadi. O’quvchi o’spirinlar uchun asosiy faoliyat bu
o’qishdir. Biroq o’qish tarbiyasi og’ir o’spirinlar uchun o’qituvchilar va
tengqurlarining hurmatini qozona olish vositasi emas. SHuning uchun ular
o’zlariga muhim bo’lgan faoliyatni maktabdan tashqarida izlashadi. Aynan shu
yerda, o’zi kabi o’spirinlar davrasida ularga yomon xislatlar va qo’pollik uchun
tanbeh berishmaydi, aksincha bu kamchiliklarni kattalik alomati deb bilishadi.
Biroq hozirgi kunda maktabda, yashash joylarida bolalar bilan birgalikda
ijtimoiy ish olib borish amaliyoti paydo bo’lmoqda. Bu faoliyat mikrotuman va
maktabda ta’lim-tarbiya ishlarini olib borishning yagona rejasi bo’yicha maktab va
barcha ijtimoiy xizmatlarni bolalar tarbiyasi va himoyasi muammosini yechish
uchun birlashtiradi. yagona reja buiycha ish yuritish maktab pedagogik
jamoasining faoliyatini tubdan o’zgartiradi. Pedagoglar maktabdan tashqari bolalar
muassasi, sinf rahbarlari, guruh tarbiyachilari faoliyatiga qo’shilishadi va ular bilan
yaqin hamkorlikda bo’lishadi.
Bu faoliyatda asosiysi bola hisoblanadi, shuning uchun pedagogik jamoa
faoliyati maktab devorlari ichida qolib ketmaydi, ular bolaga, oilasiga, bolalar
birlashmalariga, tengdoshlar muhitiga murojaat qilishadi.
34

FOYDDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
Rahbariy adabiyotlar:
1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining
qo’shma majlisidagi nutq / Sh.M. Mirziyoyev. – Toshkent: O’zbekiston,
2016. – 56 b.
2. Mirziyoyev Sh.M.Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi // O’zbekiston
Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O’zbekiston
Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag’ishlangan
tantanali marosimdagi ma’ruzasi 07-12-2016. – Toshkent: O’zbekiston,
2017. – 48 b.
3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak.
Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy
yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining
kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar. – Toshkent:
O’zbekiston, 2017. – 104 b.
4. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – Toshkent: O’zbekiston, 2017. – 491 b.
5. 2017 - 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi / O’zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017 y., 6-son, 70-modda.
Asosiy adabiyotlar
1. Teaching in Social Work: An Educators' Guide to Theory and Practice Jeane
W. Anastas. Columbia University, 2010
35

2. Teoriya sosialnoy rabot ы . Uchebnik. Pod redaksiyey professora
Ye.I.Xolostovoy. – M. Yurist’. 2001
3. O’zbekiston Respublikasi q ishlo q va suv xo’jaligi vazirligida ish yuritish
bo’yicha qo’ o’llanma. «O’z informagroprom» T.1998y
4. 1. N.Maxmudov, A.Madvaldiyev, N.Mahkamov va boshqalar “O’zbek tilida
ish yuritish” T.”O’zbek ensiklopediyasi”1998y
5. 2. M.Aminov, A.Madvaldiyev va boshqalar “Ish yuritish” “O’zbekiston
milliy ensiklopediyasi”2003y
Qo’shimcha adabiyotlar
6. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. – Toshkent: O’zbekiston, 2014. –
46 b
7. O’zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida” gi
qonuni (yangi tahrir). -T.: “Sharq”, 2000. 384-bet.
8. B.Ziyomuhammadov. Pedagogika. T. “Turon-iqbol”, 2006
9. Guslova M.N. Teoriya i metodika sosialnoy rabot ы : uchebnik. M.:
Akademiya, 2011. 157 s.
10. Ganiyeva M.X. Ijtimoiy ishga kirish.  Toshkent: CHASHMA PRINT, 2010.
11. Guslova M.N. Innovasionnыye pedagogicheskiye texnologii:
ucheb.posobiye. M.: Akademiya, 2012. 287 s.
12. Sosialnaya rabota: teoriya i praktika. – M.: Infra, 2002.
Internet manbalari
13. www.oup.org
14. Amazon.com
15. Harvard.edu
16. www. ziyo . net
17. http: //www//uralrti/ru.
36

Sotib olish