Bolalar autizmi tashxisi qo'yilgan bolalarning neyropsixologik holatini o'rganish - Психология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	288.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	02 Июнь 2024
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Психология

Продавец

ISROILJONOVLAR

Дата регистрации 31 Май 2024

7 Продаж

Bolalar autizmi tashxisi qo'yilgan bolalarning neyropsixologik holatini o'rganish

Купить

6"Bolalar autizmi" tashxisi qo'yilgan bolalarning neyropsikologik holatini
o'rganish

6Mundarija
Kirish ………………… .. ………………… .. ……… .. …… .. ………………… .. 3
1-bob. "Bolalar autizmi" tashxisi qo'yilgan bolalarning neyropsikologik
holatini o'rganishning adabiyotlardagi tahlili ……………………………… 6
1.1-§. E rta bolalik autizmining sindromini adabiyotlardagi tahlili …………… . 6
1.2-§. Erta bolalik autizmining tasnifi ………………… .. …………………… .. 10
1.3-§. A utistik bolaning aqliy rivojlanishining xususiyatlari ………………… .. 15
I — bob boyicha xulosa ………………………………… .. ………………… .. 22
2-bob. A utistik bolaning aqliy rivojlanishining xususiyatlarining tadqiqot
materiallari ………………… .. ………………… .. …………………………… 24
2.1-§. A utistik bolaning aqliy rivojlanishining xususiyatlarining tadqiqot
materiallari tavsifi va tahlili ………………… .. …………… . ………………… 24
II — bob uchun xulosa ………………… .. ……………… ..
………………… .. 31
Xulosa ………………… .. …………………… .. ………… .. ………………… .. 32
Tavsiyalar ………………… .. ………………… .. …………………………… .. 33
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati ………………… .. ……………………… 35

6Kirish
Ozbekistonda odamlar kopincha bolalardagi DEGS, autizm va disleksiya singari
holatlar haqida eshitmagan. Yaqin yaqingacha bolalarga autizm orniga shizofreniya
tashxisi qoyilgan. Mamlakatda autizm tashxisi qoyilgan, DEGS yoki disleksiyaga
chalingan bolalarning soni haqida malumot berilmagan. Lekin Respublika bolalar
ijtimoiy moslashuv markazi bugungi kunda autist bolalarga bepul xizmat
korsatayotgan asosiy davlat muassasasi hisoblanadi. 2004 yilda Vazirlar
Mahkamasining qarori bilan tashkil qilingan bu markazda surunkali kasalliklar,
nogironlik, psixofiziologik rivojlanishning buzilishi mavjud bolgan bolalarga yordam
korsatiladi. Uning qamrovi juda keng bolib, autizm uning bir tarmogi, xolos. Ilk marta
autizm tashxisi 2010 yilda qoyilgan. Bu ham Toshkent dagi autistlar haqidagi
yorliqlarga qarshi kurashuvchi Farhod Ortiqboyevning ogli Muhammadaliga qatiy
turib olgani sabab uchun tashxis qoyilgan.
Bolalarning aqliy rivojlanishining keng tarqalgan buzilishlaridan biri bu
bolalarning autizmidir. Erta bolalik autizmi muammosi 1943 yilda paydo bo'lgan va
L.Kanner bolalardagi turli xil autistik ko'rinishlarning klinik xususiyatlaridagi o'ziga
xos sindromni aniqlagan.

6Ushbu muammoga bag'ishlangan adabiyotlarda etiologiya, patogenez, klinik
davolash va boshqa autistik kasalliklarning cheksiz qatorida bolalik autizmiga aloxida
klinik kasallik kabi qarash masalalari bo'yicha ilmiy munozaralar bo'lib o'tgan va
hozir ham davom etmoqda.
Bundan tashqari, o'rganilayotgan muammoning dolzarbligi hozirgi vaqtda
bolalik autizmi ni tasniflashning yagona tizimi mavjud emasligi bilan bog'liq.
Autizmda rivojlanish buzilishining umumiy mantig'iga qaramay, autistik bolalar
faoliyatlarini togri olib bormasligi, yuklatilgan vazifalarni meyorda bajara olmasligi
va mumkin bo'lgan rivojlanish jihatidan sezilarli darajada farq qiladi, shuning uchun
etarli tasnifni ishlab chiqish har doim dolzarb muammo bo'lib kelgan.
Mavjud tasniflar asosan buzilishning hosilaviy ko'rinishlariga asoslanadi, bunda
tasniflash mezonlari sifatida quyidagilar ilgari suriladi: nutq va intellektual
rivojlanishni baholash, ijtimoiy moslashuvning tabiati; yoki tasniflar sindromning
etiologiyasiga (etiologiya hali aniqlanmagan bo'lsa ham) asoslanadi.
Shu munosabat bilan ushbu kasallikning erta tashxisi va autistik bolalarni
psixologik va pedagogik korreksiya imkoniyatlari bilan bog'liq muammolar mavjud.
Ko'pgina tadqiqotchilar (V.M.Bashina, 1989; V.E.Kagan, 1981;
O.S.Nikolskaya, 1985 va boshqalar) autistik bolalarning koplarini aqliy rivojlanishi
tug'ilishdan boshlab patologik deb hisoblashadi. Ammo hayotning birinchi yillarida
tashxis qo'yish katta qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, bolaning 5-6 yoshiga qadar
kasallikka noto'g'ri tashxislar mavjud.
L.S.Vigotskiy, A.N.Leontiev, S.L.Rubinshteynning kabi psixologlar fikriga
ko'ra, bolada psixikaning rivojlanishi asosan ijtimoiy tajribani o'zlashtirish orqali
sodir bo'ladi.
Bolalarning autizmi kabi aqliy rivojlanishning buzilishi bolaning tashqi dunyo
bilan va eng avvalo inson bilan hissiy aloqalarni shakllantirishdagi qiyinchilik bilan

6tavsiflanadi, muloqotning etarli emasligi va shu sabab uning ijtimoiy moslashuviga
to'sqinlik qiladigan tashqi dunyo va odamlar bilan o'zaro munosabatlar bilan
tavsiflanadi [21].
Yuqorida aytilganlarga asoslanib, biz buzilishning sifat xususiyatlarini
o'rganishga, omilni (miyaning ayrim hududlari faoliyatining o'ziga xos xususiyati) va
uning autistik bolalarda yuqori aqliy funktsiyalarning xususiyatlari bilan bog'liqligini
aniqlashga urinishni dolzarb deb hisoblaymiz.
Tadqiqotning maqsadi: kuzatilgan alomatlar ortidagi omilni (miyaning ayrim
zonalari faoliyatining o'ziga xos xususiyatlari) ajratish.
Tadqiqotning vazifalari: quyidagilardan iborat:
1. Ilmiy adabiyotlarda muammoning bayon etilishi holatini organish.
2. Bolalarda autizm tashxisi qo'yilgan bolalarning neyropsikologik holatini
o'rganish
3. Olingan natijalarda xulosa va tavsiyalar chiqarish.
Tadqiqotning predmeti: Tadqiqot mavzusidan kelib chiqqan holda kuzatilgan
alomatlar ortidagi omillar (miyaning ayrim zonalari faoliyatining o'ziga xos
xususiyati).
Tadqiqot ob'ekti: tashxis qo'yilgan bolalarda yuqori aqliy funktsiyalar-autizm
bo'lib, ular birgalikda bizga autistik bolalarning neyropsikologik holatini beradi.
Tadqiqot metodi : A.R.Luriya tomonidan ishlab chiqilgan tizimli dinamik
lokalizatsiya nazariyasi.
Neyropsikologik diagnostika usullaridan foydalanishning asosiy maqsad aqliy
funktsiyalarning miya tashkil etilishini o'rganish, ularning rivojlanish xususiyatlarini
(yoki buzilishlarini) aniqlashdir, bu esa tegishli miya shakllanishining xususiyatlarini
(yoki buzilishlarini) ko'rsatadi. Bu miyaning chap va o'ng yarim sharlarining umumiy

6xususiyatlariga, ularning o'zaro ta'siriga va miyaning ayrim sohalari (korteks 1
va
subkortikal shakllanishlar) ishidagi etishmovchilikni aniqlashga ham tegishli.
Neyropsikologik usullar turli xil miya tuzilmalarining holatini aniqlaydi va bu
ularning boshqa psixologik diagnostika usullaridan farqidir.
Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot natijalari erta bolalik
autizmi bo'lgan bolalar bilan ishlashda o'qituvchilar va psixologlar, defektologlarga
qolllanma bolib xizmat qilishi mumkin, shuningdek, ushbu tadqiqot autistik bolaning
oilasiga yordam berishda yangi imkoniyatlar ochadi.
Tadqiqotning tuzilishi: tadqiqot ikki bob, tort paragraf, xulosa, tavsiyalar,
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
1
Bu umumiy maydoni 1500-2200 sm2 bo'lgan kulrang moddaning qatlami bo'lib, miya yarim sharlarini qoplaydi

61-bob. "Bolalar autizmi" tashxisi qo'yilgan bolalarning neyropsikologik
holatini o'rganishning adabiyotlardagi tahlili
1.1-§. E rta bolalik autizmining sindromini adabiyotlardagi tahlili
"Autizm" deb nomlangan psixopatologik hodisa E.Bleyler tomonidan
"assotsiatsiyalarni ushbu tajribalardan ajratish, haqiqiy munosabatlarni e'tiborsiz
qoldirish" (1920) sifatida kiritilgan. Biroz vaqt o'tgach, V.P.Osipov autizmni
"bemorlarning tashqi dunyo bilan aloqasi yo'qligi" deb hisobladi (1931).
V.A.Gilyarovskiy autizm haqida "atrof-muhitga normal munosabatni buzgan holda
o'zini va butun shaxsni ongining o'ziga xos buzilishi" deb aytgan (1938).
Autizm dastlab shizofreniya kasalligida ko'rib chiqilgan. Ushbu hodisani
keyingi tadqiqotlar shuni tushunishga olib keldiki, ba'zi ko'rinishlarida autizmga
o'xshash psixikaning holatlari bir qator turli xil ruhiy kasalliklar va chegara
sharoitlarida kuzatilishi mumkin, bular shizofreniya, oligofreniya, aqliy zaiflik,
depressiya, psixopatiya, shaxsning shizoid aksentuatsiyasi, nevrozlar, somatopsixik va
psixosomatik kasalliklar va boshqalar. Psixologiyada "autizm", "autistik fikrlash"
tushunchalari ko'pincha normal psixikani tavsiflash uchun ishlatiladi.
Autizmning boshlanishi va oqimi masalasi munozarali bo'lib qolmoqda. Ba'zi
ma'lumotlarga ko'ra, erta bolalik autizmi prenatal davrda vujudga keladi; boshqa
manbalarga ko'ra, u tug'ilgandan keyin yoki hayotning birinchi yilining oxirida yoki
ehtimol keyinroq boshlanadi. Erta bolalik autizmi belgilarining psixopatologik
tuzilishi, rdni nozologik talqin qilishda fikrlarning keng tarqalishi boshqacha talqin
qilinadi.
Autizm sindrom sifatida har bir holatda qat'iy klinik differentsiatsiyani talab
qiladi. Hozirgi vaqtda autistik kasalliklarni tashxislash bo'yicha ko'plab munozarali
masalalar mavjud va bu masalalarni hal qilish ko'p jihatdan diagnostikaning bolalik
autizmiga nisbatan nuqtai nazarsiga bog'liq.

6Erta bolalik autizmi muammosining turli tadqiqotchilarining fikri quyidagi
nuqtai nazarlarda taqdim etilishi mumkin.
1. Ushbu nuqtai nazar L.Kannerning erta bolalik autizmi autizmning o'ziga xos
va mustaqil shakli bo'lib, o'ziga xos klinik ko'rinish bilan tavsiflanadi degan fikrini
aks ettiradi. Autizmning ushbu shaklidan aziyat chekadigan bolalar psixoterapevtik
ishlarning maxsus shakllarini va maxsus biologik davolanishni talab qiladi. Barcha
mezonlarga ko'ra, erta bolalik autizmi shizofreniya va autizmning boshqa turlaridan
farq qiladi, bu boshqa kasalliklarning klinik ko'rinishidagi ko'rinishlardan biridir.
Ushbu qarashlarning bir qismi yoki barchasi V.Efroimson kabi mahalliy
tadqiqotchilar tomonidan qo'llab - quvvatlanadi-bolalik autizmining irsiy kelib
chiqishi tushunchasi; monografiyalarda K.S.Lebedinskaya, O.S.Nikolskaya,
E.R.Baenskaya, M.M.Libling, R.K.Ulyanova, T.I.Morozova (1989) va
V.V.Lebedinskiy, O.S.Nikolskaya, E.R.Baenskaya, M.M.Libling (1990) erta bolalik
autizmi bolalarning aqliy rivojlanishi patologiyasining mustaqil shakli (nozologik
jihatdan) sifatida qaraladi.
2. Ushbu nuqtai nazarni S.S.Mnuxin, D.I.Isaev, V.E.Kagan bolalarning qoldiq
ensefalopatiyalarini hisobga olgan holda, bolalar autizmining qoldiq-organik kelib
chiqishi sindromi prefabrik bo'lib, erta infantil autizm, autistik psixopatiya va
boshqalar shaklida namoyon bo'lishi mumkin, ya'ni bu bolalarda psixikaning
disontogenezining jamoaviy guruhi deb aytganlar.
V.V.Kovalev ham xuddi shunday fikrda, u erta bolalik autizmi va autistik
psixopatiya o'rtasidagi munosabatlar haqidagi ishida bu bolalarda ensefalitdan keyin
yuzaga keladigan mutlaqo bir xil holatlar ekanligini ta'kidlaydi. Muallif bolalik
autizmining klinik o'ziga xosligini irsiy moyillik va bolaning kasalligiga maxsus
reaktsiya bilan izohlaydi.

63. Ushbu nuqtai nazarni qo'llab-quvvatlovchilar bolalik autizmining kelib
chiqishida miyaning organik shikastlanishining ahamiyatini shubha ostiga olishadi
yoki rad etishadi. Masalan, G.Gaffney va boshqalarning tadqiqotlari bolalik autizmi
bilan kasallangan bolalarda miyada o'ziga xos o'zgarishlarni aniqladi; T.Vard va
B.Hoddint bemorlarni klinik, psixometrik elektroensefalografik o'rganish asosida
bolalik autizmining organik va somatik tabiati ehtimolini istisno qiladilar.
4. Bu bolalik autizmini bolalik shizofreniyasi (eng keng tarqalgan
yondashuv) doirasida ko'rib chiqadigan nuqtai nazardir.
Ushbu nuqtai nazar bolalik autizmi bolalik davridagi autizm sindromlaridan biri
(ha) boshqa ko'plab autizm sindromlari qatoriga kiradi, shuning uchun ha kelib
chiqishi ko'p etiologik, sindromlar ko'p. Ushbu sindromlar E.Kraepelin nuqtai
nazaridan ko'rib chiqiladi. Infektsiyalarning (mikrobial, virusli, protozoa) zararli va
qo'zg'atuvchi roli tahlil qilinadi. Bolalik autizmining ko'plab sabablari qatorida
"minimal miya disfunktsiyasi" ning zaruriy bo'g'in sifatida roli muhokama qilinadi.
Shunday qilib, ushbu bosqichda turli tadqiqotchilarning fikrlarini bilish erta
bolalik autizmi muammolari bir-biriga zid, noaniq bo'lib qoladi, bu esa diagnostika
jarayonini qiyinlashtiradi.
Psixikaning bolalik rivojlanishidagi anomaliyalar qonuniyatlarini o'rganish
uchta bilim sohasiga qaratilgan: bolalar patopsixologiyasi, defektologiya (maxsus
psixologiya va pedagogika) va bolalar psixiatriyasi.
Ruhiy kasal bolani o'rganishda patopsixologning diqqat markazida odatda
asosiy ruhiy kasalliklarning psixologik malakasi, ularning tuzilishi va jiddiyligi
haqida savol tug'iladi.
Patopsixologiyada tadqiqot usullari B.V.Zeigarnik, A.R.Luriya,
V.N.Myasishchev, S.Ya.Rubinshteyn va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan.

6Bolalikdagi ruhiy kasalliklarni baholash, shuningdek, kasal bola joylashgan
yoshga bog'liq rivojlanish bosqichidan og'ishlarni hisobga olishi kerak, ya'ni. kasallik
jarayoni yoki uning oqibatlari natijasida kelib chiqqan disontogenezning xususiyatlari.
Rivojlanish anomaliyalarini o'rganishning yana bir sohasi bolalar psixiatriyasi
(L.Kanner, G.E.Suxareva, G.K.Ushakov, V.V.Kovalev va boshqalar). Agar
defektologik tadqiqotlar ob'ekti, qoida tariqasida, allaqachon tugallangan kasallik
jarayoni tufayli disontogenez bo'lsa, u holda bolalar psixiatriyasi hozirgi kasallik
(shizofreniya, epilepsiya) jarayonida rivojlanish anomaliyalarining shakllanishi, aqliy
Konstitutsiyaning disontogenetik shakllari dinamikasi (psixopatiyaning turli shakllari)
va shaxsning g'ayritabiiy rivojlanishi to'g'risida bir qator ma'lumotlarni to'pladi.salbiy
ta'lim sharoitlarining deformatsiya qiluvchi ta'siri natijasida.
Rivojlanish anomaliyalarini o'rganishga katta hissa qo'shgan L.S.Vigotskiy,
rivojlanish anomaliyalarini yanada o'rganishga fundamental ta'sir ko'rsatgan bir qator
umumiy nazariy qoidalarni ishlab chiqdi:
* G'ayritabiiy bolaning rivojlanishi sog'lom bolaning rivojlanishini tavsiflovchi
bir xil asosiy qonunlarga bo'ysunadi degan qoida.
* Asab tizimining shikastlanishi bilan eng yaqin bog'liq bo'lgan birlamchi
nuqson va birlamchi nuqson sharoitida aqliy rivojlanishning buzilishini aks ettiruvchi
bir qator ikkilamchi nuqsonlar to'g'risidagi Nizom (1936). Vigotskiy ushbu ikkilamchi
nuqsonlarning rivojlanish prognozi va psixologik va pedagogik tuzatish imkoniyatlari
uchun ahamiyatini ko'rsatdi.
Bolalar patopsixologiyasi, defektologiyasi va klinikasi tomonidan olingan
ma'lumotlar rivojlanish anomaliyalarining turli tomonlarini yoritadi. Bolalar
patopsixologiyasi va defektologiyasi sohasidagi tadqiqotlar g'ayritabiiy va normal
rivojlanish mexanizmlari o'rtasidagi bog'liqlikni, shuningdek, g'ayritabiiy
rivojlanishda asosiy bo'lgan ikkilamchi kasalliklar deb ataladigan tizimogenezning bir

6qator qonuniyatlarini ko'rsatdi. Klinisyenlar turli xil ruhiy kasalliklarda kasallik
belgilari va rivojlanish anomaliyalarining nisbatlarini tasvirlab berishdi.
Ushbu turli xil bilim sohalarida to'plangan ma'lumotlarni taqqoslash bolalikdagi
buzilgan rivojlanish haqidagi g'oyalarni chuqurlashtirishga va uning psixologik
qonunlarini tizimlashtirishga yordam beradi [13].
1.2-§. Erta bolalik autizmining tasnifi
Autistik bolalar noto'g'ri ishlash, muammolarning og'irligi, mumkin bo'lgan
rivojlanish prognozi bilan sezilarli darajada farq qiladi, shuning uchun etarli tasnifni
ishlab chiqish har doim dolzarb muammo bo'lib kelgan
Tasniflash mezonlari sifatida quyidagilar ilgari surildi: nutq va intellektual
rivojlanishni baholash; buzilishning hosilaviy ko'rinishlari asos qilib olingan ijtimoiy
noto'g'ri ishlashning tabiati (L.Ving).
Sindromning etiologiyasiga, rivojlanishga olib keladigan biologik patologiya
shakllarini ajratishga asoslangan klinik tasniflashga urinishlar bo'lgan.
D.I.Isaev, V.E.Kagan bolalar autizmining quyidagi guruhlarini ajratib
ko'rsatish:
Autistik psixopatiyalar-anamnezda ota-onalarning kech yoshi, tug'ruqdagi engil
toksikoz va asfiksiya, homiladorlik paytida onaning psixotravmasi, mehnatning
zaifligi, hayotning birinchi yilidagi kasalliklar (emlash reaktsiyalari, otit va

6boshqalar). Ko'rinishlar atrof - muhit talablarining sifat va miqdoriy o'zgarishi fonida
(D/s qurilmasi, oilaviy muhitning o'zgarishi, yashash joyi) 2 yildan 3 yilgacha
boshlanadi. Aql-idrok yuqori, fikrlash qobiliyati muammoli, nutq riojlanishidan oldin
rivojlanadi. Aloqa o'rnatish, bo'ysunish, umumiy qabul qilingan qoidalarga rioya
qilish, vosita noqulayligi tufayli aloqa qiyinchiliklari.
Organik autistik psixopatiyalar - anamnezda ante va intranatal xavflar 2
,
hayotning birinchi yilida jiddiy somatik kasalliklar aniqlanadi. Xarakterli: aniq vosita
noqulayligi, noqulay tutish uslubi va boshqalar bilan aloqa qilishning g'alati shakli,
aql o'rtacha normal yoki chegara bo'lishi mumkin, bezakli nutqqa moyillik, aqliy
zo'riqishning etishmasligi, xatti-harakatlarning tashqi ogohlantirishlarga bog'liqligi,
boshqalar bilan chuqur hissiy aloqa qilish qobiliyati emas.
Oligofreniya bilan autistik sindrom-etishmovchilik qo'pol embriopatiya 3
va
internat zarari, og'ir kasalliklar (ensefalit, bosh travması, erta bolalik davrida
emlashning jiddiy asoratlari) bilan bog'liq. Xulq-atvordagi g'alati va ekssentriklik,
aniq aqliy zo'riqishga qodir emasligi, tiqilib qolish kabi monoton faollik, instinktiv
namoyishlar sohasidagi buzilishlar, noqulay vosita mahoratiga e'tibor beradi. Ular ota-
onalarga iliq munosabatda bo'lishadi, lekin deyarli tengdoshlari bilan hissiy aloqada
bo'lishga qodir emaslar. Fazoviy-vaqtinchalik muvofiqlashtirish va yo'nalishning
qo'pol buzilishlari tufayli o'rganish va kundalik moslashuvdagi o'ta qiyinchiliklar.
. Epileptik tutqanoqli bolalarning autizmi-xulq-atvor va aqlning buzilishi
ko'pincha intrauterin xavf bilan bog'liq. Bunday holda, aqlning etishmasligi autistik
namoyishlar bilan qoplanadi. Bu noqulay motorli ko'nikmalarga ega bo'lgan bolalar,
uzoq she'rlar va ertaklarni yaxshi eslashadi. Ularning instinktiv va hissiy ko'rinishlari
kambag'aldir. Ular rezonansga, xayolotga, donolikka moyil.
2
Perinatal davr (yunon tilidan. peri-taxminan + lat. natalis-tug'ilish bilan bog'liq) - tug'ilish oldidan davri — bo'linadi:
antenatal (lat. ante-oldin) — prenatal intranatal (lat. intra-ichida) - to'g'ridan-to'g'ri tug'ilish postnatal (lat. post-keyin) -
tug'ilgandan keyin 7 kun — hafta
3
Embriopatiya homiladorlikning birinchi va uchinchi oylari orasida yuzaga keladigan homila rivojlanishining patologik
buzilishidir. Embriopatiya embrionning turli organlarining patologiyalari va malformatsiyalar bilan tavsiflanadi.
Embriopatiyalarning paydo bo'lishi tufayli homilaning o'limi tez-tez uchraydi.

6. Autistik reaktsiyalar va autistik tipdagi shaxsning patologik rivojlanishi-bu
erda yagona patogenez doirasida turli omillar ta'sir qiladi: psixogen, somatogen va bir
qator sharoitlarga (tashqi ko'rinishdagi nuqson, uzoq muddatli kasalliklar va vosita
imkoniyatlarini cheklaydigan sharoitlar va boshqalar) bog'liq bo'lgan shaxsiy
javobning davomiyligi omili, bularning barchasi pasayishiga olib keladi.axborot
oqimi va aloqani qiyinlashtiradi. Shakllanishda yoshga bog'liq inqirozlar, atrof-muhit
xususiyatlari va mos yozuvlar guruhining bolaning xususiyatlarining namoyon
bo'lishiga munosabati va ularga bo'lgan munosabati muhimdir [12].
Zamonaviy klinik tasniflarda bolalar autizmi birinchi darajali guruhga
kiritilgan, ya'ni.psixikaning deyarli barcha tomonlarini: kognitiv va affektiv sohani,
sezgi va vosita mahoratini, e'tiborni, xotirani, nutqni, fikrlashni buzishda namoyon
bo'ladigan keng tarqalgan kasalliklar.
O.S.Nikolskaya (1985-1987) tasniflashni taklif qiladi, uning asosiy mezoni
bolaning atrof - muhit va odamlar bilan o'zaro munosabatlarning ma'lum usullari
mavjudligi va u tomonidan ishlab chiqilgan himoya giperkompensatsiya shakllarining
sifati-autizm, stereotiplik, avtostimulyatsiya.
1 - guruh bolalarida biz tashqi muhitdan ajralib chiqish, 2 - uni rad etish, 3 - uni
almashtirish va 4 - bolaning atrof-muhit tomonidan haddan tashqari tormozlanishi
haqida gapiramiz.
Birinchi guruh bolalari eng chuqur affektiv patologiya, ruhiy ohang va ixtiyoriy
faoliyatning eng jiddiy buzilishi bilan ajralib turadi. Bu bolalar maxzun boladilar.
Autizmning eng jiddiy namoyon bo'lishi: bolalar aloqaga muhtoj emas. Atrof-
muhitdan ta'sirchan himoya qilishning faol shakllari, tashqi tomondan yoqimsiz
taassurotlarni susaytiradigan stereotipik harakatlar, atrof-muhitning odatiy
doimiyligiga intilish mavjud emas. Ushbu guruhning bolalari rivojlanishning eng
yomon prognoziga ega, doimiy parvarish va nazoratga muhtoj. Intensiv psixologik va
pedagogik tuzatish sharoitida ular o'z-o'ziga xizmat qilishning boshlang'ich

6ko'nikmalarini shakllantirishlari mumkin; ular yozishni, boshlang'ich hisoblashni va
hatto o'zlariga o'qishni o'rganishlari mumkin, ammo ularning ijtimoiy moslashuvi
hatto uyda ham qiyin.
Ikkinchi guruh bolalari ko'plab stereotiplar yordamida ijobiy his-tuyg'ularni
avtostimulyatsiya qilish orqali tashvish va ko'plab qo'rquvlar bilan kurashishning
ma'lum bir imkoniyati bilan ajralib turadi: vosita (sakrash, yugurish va boshqalar),
nutq (so'zlar, she'rlar va boshqalarni kuylash), hissiy (ko'rish, eshitish, teginish) va
boshqalar.
Ushbu bolalar odatda aloqa qilish imkoniyatiga ega emaslar, o'z-o'zidan ular
atrof-muhitga eng oddiy stereotipik reaktsiyalarni, stereotipik kundalik ko'nikmalarni
rivojlantiradilar. Ular onasi bilan ibtidoiy, ammo juda yaqin "simbiotik" aloqaga ega.
Etarli uzoq muddatli tuzatish bilan ular maktabda o'qish uchun tayyorlanishi
mumkin (ko'pincha - ommaviy, kamroq - yordamchi).
Uchinchi guruh bolalari o'zlarining affektiv patologiyalariga, birinchi navbatda
qo'rquvga qarshi turishda ko'proq erkinlik bilan ajralib turadi. Ushbu bolalar patologik
drayvlar, kompensatsion xayollarning shakllanishida namoyon bo'ladigan affektiv
himoyaning yanada murakkab shakllariga ega, ko'pincha tajovuzkor fitna bilan bola
o'z-o'zidan o'z-o'zidan psixodrama sifatida o'ynaydi, uning qo'rqinchli tajribalari va
qo'rquvlarini olib tashlaydi. Ularning xatti-harakatlarining tashqi shakli psixopatga
yaqinroq. Batafsil nutq, kognitiv rivojlanishning yuqori darajasi xarakterlidir. Bu
bolalar onaga unchalik ta'sirchan qaram emaslar, shuning uchun ularning yaqinlari
bilan hissiy aloqalari etarli emas, hamdardlik qobiliyati past.
Ushbu guruhning nozologik malakasi muayyan qiyinchiliklarni keltirib
chiqaradi. Bu erda mustaqil disontogeniya variantini istisno qilish mumkin emas.
Bashorat qilish mumkinki - bu bolalar faol tibbiy, psixologik va pedagogik
tuzatish bilan ommaviy maktabda o'qishga tayyorlanishi mumkin.

6To'rtinchi guruh bolalari o'ta sekinlik bilan ajralib turadi. Ularda autistik to'siq
kamroq, affektiv va hissiy sohalarning patologiyasi kamroq. Ularning maqomida
nevrozga o'xshash kasalliklar birinchi o'rinda turadi: haddan tashqari inhibisyon,
uyatchanlik, uyatchanlik, ayniqsa aloqalarda, ijtimoiy buzuqlikni kuchaytiradigan o'z
qobiliyatsizligi hissi. Himoya shakllanishining muhim qismi giperkompensator emas,
balki etarli, kompensator xarakterga ega: tengdoshlari bilan yomon aloqada ular
yaqinlaridan himoya izlaydilar; to'g'ri ijtimoiy xulq-atvor namunalarini
shakllantiradigan xulq-atvor shtamplarini faol o'zlashtirish tufayli atrof-muhitning
barqarorligini saqlang; yaqinlarining talablarini bajarishga harakat qiling. Ular onasi
bilan hayotiy emas, balki hissiy simbiozga ega, undan doimiy affektiv "infektsiya"
mavjud.
Ushbu bolalar ommaviy maktabda o'qishga tayyor bo'lishlari mumkin, va
kichik bir qismida, unda oldindan maxsus tayyorgarliksiz o'qish mumkin.
Bolalar autizmining ajratilgan klinik va psixologik variantlari ushbu rivojlanish
anomaliyasini shakllantirishning turli patogenetik mexanizmlarini aks ettiradi,
patogenetik omilning intensivligi va kengligining har xil darajasi bo'lishi mumkin (bu
ularning endogen tebranishlar, ekzogen yoki psixogen provokatsiya va aksincha,
yaxshilanish, ko'pincha tibbiy va tuzatish choralari samaradorligi bilan, va ba'zan o'z-
o'zidan), genetik patogen kompleksning turli xil tabiati, "tuproq" ning xususiyatlari,
ham konstitutsiyaviy, ham patologik.(14)

61.3-§. A utistik bolaning aqliy rivojlanishining xususiyatlari
L.Kanner (1943) rivojlanishi aqliy disontogenezning ma'lum shakllariga ega
bo'lgan bolalardan keskin farq qiladigan g'ayritabiiy bolalarni tavsiflab, bu bolalar
uchun asosiy narsa marosim, stereotipik xatti-harakatlar, buzilishlar yoki nutqning

6to'liq etishmasligi, harakatlarning odob-axloqi, hissiy ogohlantirishlarga etarli
darajada javob bermaslik.
Shunga o'xshash holatlar G.Asperger (1944) tomonidan autizmning chuqurligi
pastligi, nutqni aloqa vositasi sifatida ishlatish, sindrom deb ataladigan turli xil bilim
va san'at sohalarida tez-tez iqtidorlilik bilan ajralib turadigan BAning engil shakllari
sifatida tavsiflangan; va mahalliy tadqiqotchi S.S.Mnuxin (1947).
Bugungi kunda bolalar autizmi rivojlanishning eng sirli buzilishlaridan biri
sifatida obro'ga ega, bu erda biz alohida funktsiyaning buzilishi haqida emas, balki
dunyo bilan o'zaro munosabatlarning butun uslubining patologik o'zgarishi, faol
moslashuvchan xatti-harakatlarni tashkil etishdagi qiyinchiliklar, atrof-muhit va
odamlar bilan o'zaro aloqada bilim va ko'nikmalardan foydalanish haqida gapiramiz.
O.S.Nikolskayaning fikricha, bolalar autizmi ong va xulq - atvorni ta'sirchan
tashkil etish tizimining rivojlanishi, uning asosiy mexanizmlari-insonning dunyoga
bo'lgan nuqtai nazarini va u bilan o'zaro munosabat usullarini belgilaydigan tajriba va
ma'nolarning buzilishi bilan bog'liq deb aytganlar.
Erta bolalik autizmi bilan birlamchi buzilishlar uning rivojlanishi uchun
patologik sharoit yaratadigan ikkita omilning xarakterli kombinatsiyasini o'z ichiga
oladi (V.V.Lebedinskiy, O.S.Nikolskaya, 1985):
1. Atrof - muhit bilan faol aloqada bo'lish qobiliyatining buzilishi, bu o'ziga
xos umumiy etishmovchilik, shu jumladan aqliy ohang va dunyo bilan faol
munosabatlarni tashkil etishdagi qiyinchiliklar orqali o'zini his qiladi;
2. Dunyo bilan aloqa qilishda affektiv noqulaylik chegarasining pasayishi,
o'zini maxsus hissiy va hissiy giperesteziya sifatida namoyon qiladi, ya'ni.oddiy
yorug'lik, tovush, teginishga og'riqli reaktsiya, shuningdek, boshqa odam bilan aloqa
qilishda yuqori sezuvchanlik, zaiflik.

6Birinchi omil-bu, birinchi navbatda, atrof-muhitni idrok etishda diskretlikni,
butunlikni qamrab olishdagi qiyinchiliklarni, faol e'tiborni jamlashda qiyinchiliklarni,
maqsadga muvofiqlikning qo'pol buzilishlarini, erkinlikni keltirib chiqaradigan og'ir
to'yinganlik bilan juda past aqliy faoliyatda namoyon bo'ladigan buzilishlar. Ushbu
shartlar yuqori aqliy funktsiyalarning to'g'ri shakllanishiga to'sqinlik qiladi. Yuqori
aqliy funktsiyalarning rivojlanmaganligi atrofdagi yomon yo'nalishning sabablaridan
biri bo'lib, uni yaxlit emas deb qabul qiladi va shuning uchun asosan tushunarsizdir.
Ushbu patologik omilning asosini shartsiz refleks fondining dastlabki,
ko'pincha tug'ma etishmovchiligi (shartsiz refleks reaktsiyalari-indikativ, oziq-ovqat,
o'zini himoya qilish va boshqalar), eng muhim ildiz apparatlari, ehtimol retikulyar
shakllanish tashkil etadi, bu kortikal faoliyatning shakllanishiga salbiy ta'sir qiladi, bu
bolalarning xatti-harakatlarini amorf, xaotik tartibsiz qiladi va ularning o'zlari-deyarli
himoyasiz va nochor.
Ushbu bolalarning miya yarim korteksi yomon emas va passiv ravishda o'z
nuqtai nazariga tushib qolgan hamma narsani yozib oladi va yozib oladi, ammo atrof-
muhit hodisalariga faol, tanlangan munosabat qobiliyatini yo'qotadi.
Ehtimol, bu bolalarning miya yarim korteksida eksperimental ravishda
o'rnatilgan (S.S.Mnuxin) inhibitiv jarayonning ustunligi fonida gipnoid fazalar
mavjud - paradoksal va ultraparadoksal. Shu munosabat bilan, aftidan, haqiqiy
muhitning har qanday kuchli stimullari unchalik yaxshi emas va "to'siq", "autizm" va
boshqalarni taqlid qiladigan o'tmishdagi taassurotlar va idroklarning izlari juda faol.
(19)
Ikkinchi omil-bu diffuz qo'rquvga tayyor bo'lgan umumiy tashvish bilan
namoyon bo'ladigan affektiv sohaning asosiy buzilishlarining eng muhim sababi.
Bunday bola uchun dunyo bilan aloqa qilishda past chidamlilik, hatto bolaning atrof-
muhit bilan yoqimli aloqalari bilan tez va og'riqli to'yinganlik odatiy holdir. Bunday
bolalarning aksariyati uzoq vaqt davomida yoqimsiz taassurotlarga yopishib olish,

6aloqalarda qat'iy salbiy selektivlikni shakllantirish, qo'rquvlar, taqiqlar,
cheklovlarning butun tizimini yaratish tendentsiyasi bilan ajralib turadi.
Ushbu birlamchi kasalliklar og'riqli, samarali alomatlar doirasiga kiradi va
bizning bilimimizning hozirgi darajasida aniq bo'lmagan shakllanish mexanizmiga
ega.
Ikkala omil ham bir yo'nalishda harakat qiladi, atrof-muhit bilan faol o'zaro
ta'sirning rivojlanishiga to'sqinlik qiladi va o'zini himoya qilishni kuchaytirish uchun
zarur shart-sharoitlarni yaratadi.
Birlamchi bilan chambarchas bog'liq ikkilamchi shakllanishlar, o'ziga xos
autistik disontogenezning namoyon bo'lishi bilan bog'liq - bular giperkompensator
ko'rinishlari: autizm va avtostimulyator harakatlar.
Hozirgi vaqtda autizmning asosiy klinik va psixologik tuzilishi, uning eng
jiddiyligi davrida (3 yoshdan 5 yoshgacha) quyidagicha ifodalanadi - bu ikki turdagi
buzilishlarning doimiy kombinatsiyasi:
1) autizm;
2) xatti-harakatlarning stereotipi.
Autizm (lotincha authos so'zidan olingan - o'zi) haqiqatdan ajralib chiqish,
dunyodan To'silish, tashqi ta'sirlarga reaktsiyalarning yo'qligi yoki paradoksalligi,
umuman atrof-muhit bilan aloqa qilishda passivlik va o'ta ravshanlik sifatida
namoyon bo'ladi [14].
Autizm-bu atrof-muhit va odamlar bilan aloqa qilishning past tolerantligi, etarli
darajada tushunilmagan va qo'rqinchli tashqi dunyo sharoitida majburiy o'zini o'zi
izolyatsiya qilish. Avvalo, autizm odamlar bilan etarli darajada hissiy aloqaning
buzilishi bilan bog'liq.

6Xulq-atvorning stereotipi-atrofdagi odatiy doimiylikni saqlab qolish istagi bilan
ifodalanadi: bir xil ovqatni iste'mol qilish; bir xil kiyim kiyish; bir xil harakatlar,
so'zlar, iboralarni takrorlash; bir xil taassurotlarni olish; bir xil qiziqishlarga e'tibor
qaratish; atrof-muhit bilan aloqa qilish tendentsiyasi va odamlar bilan bir xil tanish
tarzda muloqot qilish. Stereotipik yashash sharoitlarini yo'q qilish bolada diffuz
tashvish, tajovuz yoki o'z-o'zini tajovuzni keltirib chiqaradi.
Noqulaylik sharoitida autistik bola kompensatsion avtostimulyatsiyaning
maxsus patologik shakllarini ishlab chiqishi kerak, bu esa bunday bolaga ohangini
oshirishga va noqulaylikni bostirishga imkon beradi. Bular tashqi tomondan ijobiy
stimullarning etishmasligini qoplaydigan va travmatik taassurotlardan himoya
qilishning kuchli vositasi bo'lgan vosita, nutq, intellektual hodisalar, xulq-atvor
stereotiplari.
Rda tuzilishida uchinchi darajali shakllanishlarni ajratish mumkin - haqiqiy
nevrotik, o'zlarining pastlik hissi tufayli. Autistik bolaning atrofidagi odamlar bilan
aloqalarining muvaffaqiyatsiz tajribasi, bolaning ahvolini og'riqli deb tushunishi -
bularning barchasi endogen tashvish va qo'rquvga qo'shilib, uning o'ziga bo'lgan
ishonchini susaytiradi, uning shaxsiyatining autistik shakllanishini kuchaytiradi.
Ushbu disontogenetik shakllanishlarning nisbati bolalik autizmida aqliy
rivojlanish anomaliyasining shakllanishini aniq "buzilgan"turga qarab tushuntirishi
mumkin. Yuqori aqliy funktsiyalarning to'g'ri shakllanishiga to'sqinlik qiladigan past
ruhiy ohangga ega bo'lgan potentsial to'liq yoki hatto yuqori intellektual binolarning
kombinatsiyasi bilan autizmga olib keladigan hissiy va hissiy giperesteziya, aqliy
ontogenez o'z yo'nalishini o'zgartiradi va asosan affektiv yo'nalishda amalga
oshiriladi, avtostimulyatsiyaning bir lahzalik ehtiyojlarini ta'minlaydi va shu bilan
ijtimoiy yo'naltirilgan faoliyat kanallarini to'sib qo'yadi.

6Buzilgan rivojlanish holatida affektiv va kognitiv tarkibiy qismlarni ajratish
mumkin emas: bu muammolarning bitta tuguni. Kognitiv va aqliy funktsiyalarning
rivojlanishining buzilishi affektiv sohadagi buzilishlarning natijasidir.
Autizm, stereotiplik, giperkompensatsion avtostimulyatsiyaning paydo
bo'layotgan munosabatlari, bu buzilishlarning barchasi xulq-atvorni affektiv tashkil
etishning asosiy mexanizmlarining deformatsiyasiga olib keladi, bu oddiy bolaga
atrof-muhit bilan faol va moslashuvchan muloqotni o'rnatishga, ularning ehtiyojlari va
odatlarini aniqlashga, odamlar bilan hissiy aloqalarni o'rnatishga va o'z xatti-
harakatlarini erkinlik bilan tashkil etishga imkon beradigan mexanizmlardir. Shu bilan
birga, himoya mexanizmlarining patologik rivojlanishi majburlanadi.
Uy sharoitida moslashish ko'nikmalarini shakllantirish vosita mahoratida
kechiktiriladi, buning o'rniga ob'ektlar bilan manipulyatsiya paydo bo'ladi, bu sizga
aloqa, kosmosdagi tananing holatini o'zgartirish va boshqalar bilan bog'liq zarur
rag'batlantiruvchi taassurotlarni olishga imkon beradi. Harakatlar noqulay, burchakli,
sekin, yomon muvofiqlashtirilgan, egiluvchanlikdan mahrum, ular sekinlikni
impulsivlik bilan birlashtiradi.
Idrokni rivojlantirishda yorug'lik, rang, tana shakli hissi o'z qadr-qimmatiga ega
bo'ladi. Odatda, ular vosita faoliyatini tashkil qilish vositasidir va autistik bolalar
uchun ular autostimulyatsiya manbaiga aylanadi.
Ushbu bolalardagi nutq buzilishlari o'ziga xosdir: nutq kambag'al bo'lishi
mumkin, unda qisqa shtamplar, individual so'zlar to'plami (ko'pincha kunlar, soatlar
va oylar uchun ajratilgan) yoki adabiy bo'lishi mumkin; intonatsiyadan mahrum
bo'lishi mumkin yoki aksincha, ularni alohida so'zlar yoki tovushlarni kuylash bilan
aks ettiradi. Nutqda uzoq vaqt davomida "men" olmoshi bo'lmasligi mumkin, ya'ni,
ikkinchi va uchinchi shaxsda o'zi haqida yozadi. Ko'pincha allaqachon mavjud
bo'lgan nutqning mutizmi va regressiyasi kuzatiladi. Ammo ta'sir holatida, bunday

6bola kutilmaganda uni tashvishga solgan vaziyatga mos keladigan butun iborani
aytishi mumkin.
Barcha nutq buzilishlarining umumiy jihati shundaki, bu stereotipik nutq bo'lib,
u ko'plab takrorlashlardan iborat, shuningdek, bu avtonom, egosentrik nutq bo'lib, u
muloqot, muloqot yoki dunyoni bilish uchun ishlatilmaydi, lekin so'zni yoki o'z
tajribalarini manipulyatsiya qilish zavqini aks ettiruvchi hech kimga murojaat
qilinmagan monolog.
Fikrlashni rivojlantirishda biz individual qobiliyatlarning yo'qligi haqida
gapirmayapmiz (umumlashtirishda, sodir bo'layotgan narsalarning mohiyatini
anglashning cheklanganligi, vaziyatning vaqt o'tishi bilan rivojlanishini tushunishda,
boshqa odamning mantig'ini tushunishda), lekin bolaning ma'lumotni faol ravishda
qayta ishlashga qodir emasligi, o'zgaruvchan muhitga moslashish uchun o'z
qobiliyatlaridan foydalanish.
Xulq-atvor muammolari-bu bolaning o'z noto'g'ri ishlashiga bo'lgan
munosabati. Bularga quyidagilar kiradi: negativizm, ya'ni. bolaning kattalar bilan
biron bir ish qilishdan bosh tortishi, o'rganish holatidan, erkinlik bilan tashkil
etilishidan qochish; maxsus hissiy zaiflik bilan bog'liq qo'rquvlar;" umumiy tajovuz"
(uning namoyon bo'lishi juda kuchli bo'lishi mumkin), ya'ni. bunday bola paydo
bo'lganda paydo bo'ladigan butun dunyoga tajovuz yomon; o'z-o'zini tajovuz qilish
bola uchun jismoniy xavf tug'diradigan umidsizlik va umidsizlikning haddan tashqari
namoyishi sifatida.
Xulq - atvorning maksimal muammolari - o'zini izolyatsiya qilish, xatti -
harakatlarning haddan tashqari stereotipi, qo'rquv, tajovuz va o'z-o'zini tajovuz qilish
bilan bog'liq eng qiyin davr 3 yildan 5-6 yilgacha bo'lgan davrdir. Kelajakda klinik
simptomlarning yorqinligi va xilma-xilligi pasayadi va bolaning ijtimoiy
qobiliyatsizligi birinchi o'ringa chiqadi.

6L.Eisenberg, L.Kanner (1966) ma'lumotlariga ko'ra, yaxshi ijtimoiy moslashuv
(o'zini ta'minlash, etarli ijtimoiy aloqa qilish qobiliyati) faqat 5% hollarda, qoniqarli
(qo'shimcha qamoqqa muhtoj bo'lgan qisman moslashish) - 22%, oila yoki maxsus
muassasalarning qaramog'idan tashqarida bo'lishning mumkin emasligi - 73%.
V.M.Bashina (1986) moslashuvning yuqori foizini qayd etadi.
Hozirgi vaqtda erta bolalik autizmi muammosining aksariyat tadqiqotchilari
M.Rutter (1978) tomonidan ishlab chiqilgan mezonlarga rioya qilishadi.:
bolaning intellektual darajasi bilan bog'liq bo'lmagan ijtimoiy rivojlanishdagi
maxsus chuqur buzilishlar;
intellektual daraja bilan bog'liq bo'lmagan nutq rivojlanishining kechikishi va
buzilishi;
* stereotipik harakatlar, ob'ektlarga haddan tashqari sodiqlik yoki atrof-muhit
o'zgarishiga qarshilik sifatida namoyon bo'ladigan doimiylikka intilish;
* 30 oylikgacha patologiyaning namoyon bo'lishi (tuzatish -48 oy) [14]
E.S.Ivanov bolalik autizmi sindromi klinikasida quyidagi yadro alomatlarini
aniqlaydi: tug'ilgandan so'ng darhol birinchi belgilar; muloqotga ehtiyoj yo'qligi va
maqsadli xatti-harakatlarning yo'qligi; atrof-muhit barqarorligini saqlash istagi; o'ziga
xos qo'rquv; vosita mahoratining o'ziga xosligi; aqliy va jismoniy rivojlanishning
bosqichi va ierarxiyasining buzilish belgilari; nutqning o'ziga xosligi va uning
shakllanishi; tez-tez gapirishning yo'qligi, shov-shuv, nutqning semantik tomonini
ta'kidlashdagi qiyinchiliklar (tilni kodlash); ekspressiv nutq, imo-ishora nutqi, yuz
ifodalari va pantomimikadagi qiyinchiliklar; yuqori va pastki his - tuyg'ularning o'ziga
xos kombinatsiyasi; intellektual notekislik; xatti-harakatlar, vosita qobiliyatlari, nutq,
o'yinlardagi stereotiplar; uyqu formulasining buzilishi; uzoq stimullarga javob
bermaslik yoki yo'qligi; jonli va jonsiz narsalarning farqlanishini buzish; tashqi
yordamchi mavjud bo'lganda kundalik hayotda nisbiy kompensatsiya qilish qobiliyati;

6to'g'ri psixoterapevtik yondashuv bo'lmasa, aqliy funktsiyalarning regressiyasi
ehtimoli yoki kech boshlangan davolanish [11].
I — bob boyicha xulosa
"Autizm" deb nomlangan psixopatologik hodisa E.Bleyler tomonidan
"assotsiatsiyalarni ushbu tajribalardan ajratish, haqiqiy munosabatlarni e'tiborsiz
qoldirish" (1920) sifatida kiritilgan.
V.A.Gilyarovskiy autizm haqida "atrof-muhitga normal munosabatni buzgan
holda o'zini va butun shaxsni ongining o'ziga xos buzilishi" deb aytgan (1938).
L.Kannerning erta bolalik autizmi autizmning o'ziga xos va mustaqil shakli
bo'lib, o'ziga xos klinik ko'rinish bilan tavsiflanadi degan fikrini aks ettiradi.
S.S.Mnuxin, D.I.Isaev, V.E.Kagan bolalarning qoldiq ensefalopatiyalarini
hisobga olgan holda, bolalar autizmining qoldiq-organik kelib chiqishi sindromi

6prefabrik bo'lib, erta infantil autizm, autistik psixopatiya va boshqalar shaklida
namoyon bo'lishi mumkin, ya'ni, bu bolalarda psixikaning disontogenezining
jamoaviy guruhi deb aytganlar
V.V.Kovalev ham erta bolalik autizmi va autistik psixopatiya o'rtasidagi
munosabatlar haqidagi ishida bu bolalarda ensefalitdan keyin yuzaga keladigan
mutlaqo bir xil holatlar ekanligini ta'kidlaydi.
G.Gaffney va boshqalarning tadqiqotlari bolalik autizmi bilan kasallangan
bolalarda miyada o'ziga xos o'zgarishlarni aniqladi.
T.Vard va B.Hoddint bemorlarni klinik, psixometrik elektroensefalografik
o'rganish asosida bolalik autizmining organik va somatik tabiati ehtimolini istisno
qiladi.
Patopsixologiyada tadqiqot usullari B.V.Zeigarnik, A.R.Luriya,
V.N.Myasishchev, S.Ya.Rubinshteyn va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan.
L.S.Vigotskiy, rivojlanish anomaliyalarini yanada o'rganishga fundamental
ta'sir ko'rsatgan bir qator umumiy nazariy qoidalarni ishlab chiqdi.
D.I.Isaev, V.E.Kagan bolalar autizmining guruhlarini ajratib ko'rsatish.
O.S.Nikolskaya (1985-1987) bolaning atrof - muhit va odamlar bilan o'zaro
munosabatlarning ma'lum usullari mavjudligi va u tomonidan ishlab chiqilgan himoya
giperkompensatsiya shakllarining sifati-autizm, stereotiplik, avtostimulyatsiyani
asosiy mezoni qilib tasniflashni taklif qilgan.
L.Kanner (1943) rivojlanishi aqliy disontogenezning ma'lum shakllariga ega
bo'lgan bolalardan keskin farq qiladigan g'ayritabiiy bolalarni tavsiflab, bu bolalar
uchun asosiy narsa marosim, stereotipik xatti-harakatlar, buzilishlar yoki nutqning
to'liq etishmasligi, harakatlarning odob-axloqi, hissiy ogohlantirishlarga etarli
darajada javob bermaslik.

6G.Asperger (1944) tomonidan autizmning chuqurligi pastligi, nutqni aloqa
vositasi sifatida ishlatish, sindrom deb ataladigan turli xil bilim va san'at sohalarida
tez-tez iqtidorlilik bilan ajralib turadigan BAning engil shakllari sifatida tavsiflangan;
va mahalliy tadqiqotchi S.S.Mnuxin (1947).
O.S.Nikolskayaning fikricha, bolalar autizmi ong va xulq - atvorni ta'sirchan
tashkil etish tizimining rivojlanishi, uning asosiy mexanizmlari-insonning dunyoga
bo'lgan nuqtai nazarini va u bilan o'zaro munosabat usullarini belgilaydigan tajriba va
ma'nolarning buzilishi bilan bog'liq deb aytganlar.
Hozirgi vaqtda autizmning asosiy klinik va psixologik tuzilishi, uning eng
jiddiyligi davrida (3 yoshdan 5 yoshgacha) quyidagicha ifodalanadi - bu ikki turdagi
buzilishlarning doimiy kombinatsiyasi:
1) autizm;
2) xatti-harakatlarning stereotipi.
2-bob. A utistik bolaning aqliy rivojlanishining xususiyatlarining tadqiqot
materiallari

62.1-§. A utistik bolaning aqliy rivojlanishining xususiyatlarining tadqiqot
materiallari tavsifi va tahlili
Biz bolalik autizmi tashxisi qo'yilgan 7 yoshdan 10 yoshgacha bo'lgan 10 nafar
bolani tekshirdik.
Autistik bolalarni tekshirishdan oldin dastlabki korreksiya ishlariga bo'lgan
ehtiyoj, bunday bolalar bilan kommunikativ aloqada bo'lish qiyinligi o'tkazilgan
testlar natijalarini buzishi mumkinligi bilan izohlanadi. Bolalar autizmi bu aqliy
rivojlanishning bunday anomaliyasi bo'lib, unda hissiy aloqalarni shakllantirish qiyin,
aloqa buzilishi va shuning uchun tashqi dunyo va odamlar bilan o'zaro munosabatlar
xarakterlidir, shuning uchun dastlabki tuzatish kursi autistik bolalar bilan yanada to'liq
hissiy aloqani o'rnatish bo'yicha ishlarni o'z ichiga oladi, bu esa keyinchalik
diagnostik neyropsikologik tekshiruvni eng samarali o'tkazish imkonini beradi.
Har bir bola neyropsikologik holatni aniqlash uchun neyropsikologik
tekshiruvdan o'tdi.
Neyropsikologik tadqiqotda ishtirok etadigan barcha bolalarda miyaning
organik buzilishi yo'q va ularni nazorat qiladigan vrachlar tasnifiga ko'ra kasallik 2-3
guruhiga tayinlanishi mumkin.
Tadqiqot natijalari sifatli tahlil qilinganda quyidagi xatolar aniqlandi:
Syujetli rasmlar, hikoyalar, maqollarning ma'nosini tushunish uchun sinovlarda
dasturlash va boshqarish funktsiyasini o'rganayotganda, syujetli rasmlarning
ma'nosini yaxlit idrok etishning murakkabligi, hikoyalarning ma'nosi va maqollarning
ma'nosini tushunishning iloji yo'qligi aniqlandi;
Sinovlarda dinamik praksis 4
, shartli reaktsiyalar-dasturni ushlab turishda
qiyinchiliklar aniqlandi. Dasturni qayd etilgan buzilishi korsatilgan namunaning
4
Dinamik praksis -bu harakatlarning dinamik tashkil etilishi, ularning ketma-ketligi, bir harakatdan (yoki elementdan)
boshqasiga o'tish qobiliyati. N. A. Bernshteyn, L. S. Vygotskiy, A. V. Zaporojets,Y. Langmeyer, M. I. Lisina, Z.
Mateychik, A. A. Uxtomskiy, D. B. Elkonin va boshqalar ishlari bilan bogliq.

6muvaffaqiyatsiz bo'lishiga olib keldi, chunki sub'ektlar umumlashtirish paytida
notogri ahamiyatsiz belgilarga etiborlarini qaratdilar.
Bundan tashqari, uchinchi darajali korteksning funktsional tanqisligi aniqlandi,
bu mustaqil rasm, teskari tuzilmalar kabi namunalarni tushunish va bajarishda
qiyinchiliklarda namoyon bo'ladi.
Tekshirilgan barcha bolalar uchun aqliy faoliyatning fazaviy faollashuvining
pasayishi va qisqa muddatli xotira izlarining aralashuvining kuchayishi xarakterli
bo'lib, bu miyaning diensefalik 5
qismlarining funktsional tanqisligini ko'rsatadi.
Ko'p xollarda, tekshiruv paytida miyaning old peshona qismlari faoliyatining
buzilishi ikkilamchi xarakterga ega bo'lib, miyaning diensefalik qismlarining
disfunktsiyasi bilan bog'liq bo'lgan fazaviy faollik va motivatsion ta'sirlarning
etishmasligi tufayli yuzaga kelgan.
Vizual va somatosensor gnoz uchun testlar aniq qiyinchiliklarni keltirib
chiqarma.
Hisoblash tizimini o'rganish uchun testlar-tekshirilayotgan oddiy hisoblash
operatsiyalari uchun mavjudligini va uchinchi darajali korteksning (UDK hududi)
disfunktsiyasi bilan bog'liq bo'lgan bitta sonining tuzilishini tushunishda sezilarli
qiyinchiliklarni ko'rsatdi.
Nutqni o'rganishda qiyinchiliklar o'z-o'zidan kengaytirilgan nutqni talab
qiladigan namunalar tufayli yuzaga keldi, ba'zi bolalarda nutqda shtamplar,
stereotiplar va kamroq ekolaliyaning 6
tasiri aniqlandi.
5
Diensefalon-bu oldingi miyaning (prosensefalon) orqa qismidan embrional rivojlanish jarayonida hosil bo'lgan
xordalilarning miya qismi. Besh pufakchali bosqichda germinal oldingi miyaning (prosensefalon) orqa qismidan
ikkilamchi miya pufagi — germinal diensefalon yoki germinal diensefalon hosil bo'ladi.
6
Ekolaliya-bu boshqa odam tomonidan aytilgan so'zlar yoki iboralarning nazoratsiz avtomatik takrorlanishi bilan
namoyon bo'ladigan nutq buzilishining alomati. Ikki yoshga to'lgunga qadar nutqni shakllantirishda ekologik hodisalar
odatiy holdir, keyinchalik ular ruhiy yoki nevrologik kasallikning alomati sifatida qaraladi.

6Ekspressiv nutqning buzilishi ichki nutq darajasida bayon qilishning ketma-
ketligida qiyinchilik shaklida namoyon bo'ldi.
So'rov natijalariga ko'ra, autizm tashxisi qo'yilgan bolalarning neyropsikologik
holatining quyidagi xususiyatlari aniqlandi:
Bunday bolalar uchun odatiy bo'lgan erkinlik, stereotiplar, qat'iyatlilik,
butunlikni qamrab olishdagi qiyinchiliklar, maqsadga muvofiqlik buzilishi va
boshqalar haqida gapiradigan adabiy manbalarni tahlil qilish asosida biz bularning
barchasi miyaning peshona qismlari faoliyatining buzilishi bilan bog'liq bo'lishi
mumkin deb taxmin qildik.
Odamlarda “ peshona miya ” erkinlik bilan murakkab dasturlashtiriladigan xatti-
harakatlarning substrati 7
bo'lib, ontogenezda ulkan rivojlanishga uchraydi va etuk
holga kelganda funktsional tizimlarning eng muhim bo'g'inlaridan biri sifatida barcha
yuqori aqliy funktsiyalarni amalga oshirishga kiritiladi.
III miya bloki - dasturlash, tartibga solish va aqliy faoliyatni boshqarish bloki-
miyaning old peshona qismlari korteksining motor, premotor va prefrontal qismlarini
o'z ichiga oladi. Old peshona qismlar ko'plab kortikal va subkortikal tuzilmalar bilan
ko'p sonli ikki tomonlama aloqalar bilan tavsiflanadi.
Miyaning old peshona qismlari shikastlangan bemorlar uchun turli xil yuqori
aqliy funktsiyalarni - motor, gnostik, mnestik 8
, intellektual ixtiyoriy tartibga
solishning buzilishi xarakterlidir. Agar individual xususiy operatsiyalar saqlanib qolsa
(vosita qobiliyatlari, "aqliy harakatlar" va boshqalar), ular ongli ravishda erkinlik
bilan tartibga solinadigan aqliy faoliyatning tuzilishini buzadi, bu dasturlarni
7
Insonning muayyan psixologik jarayonlari va holatlarining umumiy moddiy, anatomik va fiziologik asoslari
8
Mnestik qobiliyatlar - bu ma'lum bir shaxsning xotirasini ifodalashning individual darajasi. Bu miyaning funktsional
tizimlarining eslab qolish, saqlash va ko'paytirish funktsiyasini amalga oshirish uchun ma'lumotlarni kodlash va
dekodlash xususiyati bo'lib, ular individual jiddiylik va sifat o'ziga xosligiga ega bo'lib, faoliyat va xatti-harakatlarning
samaradorligida namoyon bo'ladi

6shakllantirish va amalga oshirishdagi qiyinchiliklarda, faoliyatning joriy va yakuniy
natijalari ustidan nazoratni buzishda namoyon bo'ladi. Ushbu nuqsonlarning barchasi
shaxsiy buzilishlar fonida yuzaga keladi-faoliyatni amalga oshirish motivlari va
niyatlarining buzilishidir. A.R.Luriya miyaning old peshona qismlari insonning ongli
xatti-harakatlarini belgilaydigan doimiy niyatlarning shakllanishini ta'minlaydigan
qurilma ekanligini ta'kidladi. Bundan tashqari, miyaning old peshona qismlari
zararlanganda, nutq tizimi vositachiligidagi motivlar bilan boshqariladigan ongli
faoliyat va umuman xatti-harakatlar shakllari asosan buziladi. Bunday bemorlarda
ongli, maqsadli xatti-harakatlar buziladi va ularning o'rnini oddiy xatti-harakatlar yoki
inert stereotiplar egallaydi.
Tekshiruvdan o'tgan deyarli barcha bolalarda miyaning old peshona
qismlarining disfunktsiyasi aniqlandi, bu ularning faoliyatini dasturlash va nazorat
qilishda, shuningdek vosita, intellektual sohalarda qat'iyatlilikda qiyinchiliklarni
keltirib chiqardi. Bunday bolalar uchun ushbu dasturni saqlab qolish qiyin, ular
faoliyatning maqsadga muvofiqligini buzadilar. Qayta ishlash uchun namunalar
olindi: dinamik praksis, shartli reaktsiyalar; syujet rasmlari, hikoyalar, maqollarning
ma'nosini tushunish.
Olingan natijalar old peshona qismlarning disfunktsiyasi sifatida ifodalangan
miyaning peshona qismlarining ishlashi bilan bog'liq bo'lgan autistik bolalar
omilining umumiy buzilishi mavjudligi xaqidagi bizning taxminimizni tasdiqladi.
Bundan tashqari, autistik bolalarda ruhiy xolatning pasayishi haqida
gapiradigan adabiy manbalardan olingan ma'lumotlarga asoslanib, biz miyaning qobiq
tuzilmalari ishi bilan bog'liq bo'lgan autistik bolalar omilining umumiy buzilishi
mavjudligini taxmin qildik.
I-blokning aqliy funktsiyalarni ta'minlashdagi funktsional qiymati, birinchi
navbatda, faollashtirish jarayonlarini tartibga solish, umumiy faollashtirish fonini
ta'minlash, har qanday aqliy faoliyat uchun zarur bo'lgan markaziy asab tizimining

6umumiy ohangini saqlashdan iborat. Miyaning energiya bloki ikki turdagi
faollashtirish jarayonlarini tartibga soladi:
* turli funktsional holatlarning asosi bo'lgan miya faollashuvining umumiy
(umumiy) o'zgarishlari;
* ma'lum bir davrda ma'lum bir yuqori kortikal funktsiyalarni bajarish uchun
zarur bo'lgan mahalliy (tanlangan) faollashtirish o'zgarishlari.
Faollashtirish jarayonlarining birinchi sinfi uyg'onish darajasining o'zgarishi
bilan miyaning faollashuv rejimidagi uzoq tonik siljishlar bilan bog'liq va o'ziga xos
bo'lmagan tizimning pastki darajalari (o'rta miya oqining retikulyar qismlari) bilan
ta'minlanadi.
Faollashtirish jarayonlarining ikkinchi sinfi-bu diensefalik 9
, limbik 10
va ayniqsa,
o'ziga xos bo'lmagan tizimning kortikal darajalari bilan ta'minlangan individual miya
tuzilmalari ishidagi qisqa muddatli o'zgarishlar.
Biz tekshirgan bolalarda qobiq bo'limlarining ishlashi bilan bog'liq bo'lgan
umumiy faollashuvning ahamiyatsiz o'zgarishi aniqlandi, qayta ishlash uchun
namunalar olindi: Shulte jadvali, konvergentsiya testi.
Qobiq bo'limlari ishi bilan bog'liq bo'lgan umumiy faollashuvdagi kichik
o'zgarishlar miyaning diensefalik (oraliq miya) qismlarining ishi tufayli fazaviy
faollikning sezilarli darajada pasayishi bilan birlashtirildi.
Diensefalik 11
bo'limlarning ishi tufayli aqliy funktsiyalarning buzilishining
o'ziga xos xususiyati shovqin sharoitida yuzaga keladigan izlarning tormozlanishi
9
Diensefalik sindrom-bu gipotalamus-gipofiz mintaqasining shikastlanishi natijasida yuzaga keladigan simptom
kompleksi, uning rasmida vegetativ-endokrin-trofik kasalliklar mavjud.
10
Limbik tizim (lat. limbus-chegara, chekka) - talamusning ikkala tomonida, to'g'ridan-to'g'ri terminal miya ostida
joylashgan bir qator miya tuzilmalari to'plami.
11
Diensefalik sindrom-bu gipotalamus-gipofizning shikastlanishi natijasida yuzaga keladigan simptom kompleksi, uning
asosida vegetativ-endokrin-trofik kasalliklar mavjud.

6kuchayishi, ammo mnestik faoliyat yoki materialni semantik tashkil etish
motivatsiyasining oshishi bilan kompensatsion ta'sirga erishish mumkin [16].
Biz tekshirgan bolalarda hissiy sohada miyaning diensefalik qismlarining
disfunktsiyasiga xos bo'lgan hissiy reaktsiyalar (reaktiv, beqaror va tartibga
solinmagan) kabi o'xshash buzilishlar aniqlandi.
Qayta ishlash uchun namunalar olindi: interferentsiyani o'rganish, fazaviy
faollik ko'rsatkichlari, bu miyaning diensefalik qismlarining funktsional
etishmovchiligi bilan bog'liq bo'lgan aqliy faoliyatning fazaviy faollashuvining
pasayishini aniqladi.
Shunday qilib, miyaning qobiq tuzilmalarining ishlashi bilan bog'liq bo'lgan
autistik bolalar omilining umumiy buzilishining mavjudligi tasdiqlanmagan, ammo
diensefalik bo'limlarning disfunktsiyasi mavjud.
Tadqiqot ma'lumotlarini tahlil qilishda uchinchi darajali korteks hududining
uchinchi darajali korteksining funktsional etishmovchiligi aniqlandi - vaqtinchalik,
parietal va oksipital korteksning bir-birining ustiga chiqish hududi.
Korteksning uchinchi darajali maydonlarining funktsional qiymati xilma-xildir.
Ularning ishtirokida aqliy faoliyatning murakkab turlari amalga oshiriladi - ramziy,
nutqiy, intellektual. Uchinchi darajali maydonlar orasida uchinchi darajali korteks
hududi eng murakkab integral funktsiyalarga ega.
Uchinchi darajali korteks hududi miyaning II bloki - eksterotseptiv
ma'lumotlarni qabul qilish, qayta ishlash va saqlash bloki bilan bog'liq. Ushbu
blokning ishlashi modalga xos jarayonlarni, shuningdek oliy nerv faoliyatini ishini
amalga oshirish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni qayta ishlashning murakkab
integral shakllarini ta'minlaydi.
Biz tekshirgan barcha bolalarda kortikal-subkortikal aloqalarning buzilish
belgilari aniqlandi: impulsivlik, e'tiborning sezilarli beqarorligi, beixtiyor fiziologik

6reaktsiyalarni (nafas olish, okulomotor, til-motor va motor harakatlari) ishlab
chiqarishda katta qiyinchiliklar.
Olingan ma'lumotlarni tahlil qilishda diensefalik qismlarning disfunktsiyasining
aniqlangan namoyon bo'lishi miyaning peshona qismlarining disfunktsiyasiga
qaraganda ancha sezilarli.
Dasturlashni rivojlantirish bo'yicha ma'lum miqdordagi tuzatish mashg'ulotlari
bilan, tekshirilayotgan bolalar diagnostika testlarida erkinlik va dasturlash testlarining
yanada muvaffaqiyatli bajarilishini topib, dastur bo'yicha ishlashni o'rganadilar,
ammo bu o'zgarishlar ularning aqliy faoliyatining tabiatiga aniq ta'sir
ko'rsatmaydi.yaxshilash yo'nalishi bo'yicha.
Majburiy bo'lmagan fiziologik reaktsiyalarni ishlab chiqarishda (kortikal-
subkortikal aloqalarni rivojlantirish mexanizmi), motivatsion soha bilan ishlashda
(psixolog tomonidan stereotipik, bola afzal ko'rgan hissiy tanlovlarga qo'shilishdan
tortib, hissiy reaktsiya hududini kengaytirishgacha). o'rganilayotgan bolalarga
psixologik ta'sir samaradorligini sezilarli darajada oshiradi.
Yuqoridagi kuzatuvlar va bizning tekshiruvimizning miqdoriy natijalariga
asoslanib, diensefalik bo'limlar va miyaning peshona qismlarining funktsional
hayotiyligini ko'rsatadigan testlarni o'tkazishda qiyinchiliklar darajasini o'zaro
bog'lab, autistik bolalarning neyropsikologik holatidagi asosiy og'ishlar quyidagilarga
tegishli deb taxmin qilish mumkin:
* motivatsion soha,
* jismoniy faoliyat sohalari,
* faoliyatni hissiy qo'llab-quvvatlash sohalari,
* erkinlikda susayadi.

6Bizning fikrimizcha, autistik bolalarning neyropsikologik xususiyatlarini
yanada hajmli namunada, miyaning diensefalik qismlari (talamik zona) faoliyatining
xususiyatlarini, kortikal-subkortikal bog'lanishlarning rivojlanish xususiyatlarini
chuqurroq o'rganish yo'nalishi bo'yicha yanada samarali tuzatish dasturlarini yaratish
imkoniyati mantiqiydir.

6II — bob uchun xulosa
Autizm tashxisi qo'yilgan bolalarning neyropsikologik holatini o'rganish
jarayonida olingan natijalarni tahlil qilish bizga yuqori aqliy funktsiyalar kursining
ma'lum xususiyatlari borligini aytishga va ba'zi xulosalar chiqarishga imkon beradi,
shuning uchun:
1. Biz yuqori aqliy funktsiyalarning quyidagi xususiyatlarini aniqladik:
a) Erta bolalik autizmi tashxisi qo'yilgan bolalarda yuqori aqliy funktsiyalarni
o'rganishda ularning faoliyatini dasturlash va nazorat qilishda hamda axborotni qayta
ishlashning murakkab integral shakllarida umumiy qiyinchiliklar mavjud.
b) Erta bolalik autizmi tashxisi qo'yilgan bolalarda kortikal-subkortikal
aloqalarning buzilishining aniq psixologik korrelyatsiyalari mavjud.
2. Tadqiqotga ko'ra, autizm tashxisi qo'yilgan bolalarning neyropsikologik
holatining quyidagi xususiyatlari mavjud: miyaning peshona qismlarining
disfunktsiyasi, uchinchi darajali korteks hududi va miyaning diensefalik qismlari.
3. Tadqiqot natijasida aniqlangan yuqori aqliy funktsiyalarning umumiy
xususiyatlari to'g'risidagi ma'lumotlarni miya tuzilmalari faoliyatining o'ziga xos
xususiyatlari bilan taqqoslab, biz shunday xulosaga kelamiz:
a) Diensefalik bo'limlarning disfunktsiyasi eng aniq namoyon bo'ladi va autistik
bolalarning aqliy faoliyatidagi asosiy buzilishlarni keltirib chiqaradi.
b) Peshona qismlarning disfunktsiyasi ikkinchi darajali bo'lib, erkinlik va
dasturlash funktsiyasi bilvosita motivatsion sohaning buzilishi bilan buziladi.
Shunday qilib, tadqiqot natijalari biz ilgari surgan farazni qisman tasdiqladi - bu
miyaning peshona qismlarining ishi bilan bog'liq bo'lgan autistik bolalar omilining
umumiy buzilishi mavjudligini ko'rsatadi.

6Va olingan ma'lumotlarning tahlili shuni ko'rsatadiki, miyaning diensefalik
qismlari emas, balki miyaning peshona qismlarining disfunktsiyasiga qaraganda
ancha sezilarli darajada ifodalangan qobiq (farazda taxmin qilinganidek)
disfunktsiyasi mavjud.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, ota-onalar autistik bolani rivojlantirish va hayotga
tayyorlashda eng asosiy rolni o'ynaydi. Ta'riflangan tuzatish usullarining
samaradorligi faqat ularni uy sharoitida muntazam ravishda ishlatish bilan, autizm
bilan og'rigan bemorga sabr-toqat va ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lish bilan
bogliq. Korreksiya ishlarida yoki boshqa maxsus muassasada yoki uyda autistik
bolaning ijtimoiy moslashuvining muvaffaqiyati ota-onalar, shifokor, psixolog va
o'qituvchining harakatlarini muvofiqlashtirish imkoniyati bilan chambarchas bog'liq.
Erta yosh — bu rivojlanishning eng qizg'in davrlaridan biri bo'lib, unda bola
nafaqat ko'plab murakkab ko'nikmalarni-vosita, nutq, intellektual, balki tashqi dunyo
bilan o'zaro munosabatlarni ham o'zlashtirishga muvaffaq bo'ladi. Uning dunyo bilan
o'zaro munosabatlari, individual munosabati ulkan dinamikani boshdan kechiradi,
nihoyatda murakkablashadi. Shuning uchun, bola uni xavfsiz tarzda o'tishi juda
muhim: shoshilmasdan rivojlanishning zarur bosqichlaridan o'tishi zarur. Buning
uchun kattalar uning ta'sirchan rivojlanish mantig'ini, o'zaro tasirlarni
murakkablashtirish uchun harakatning imkoniyati va maqsadga muvofiqligini
tushunishlari kerak. Oddiy rivojlanish jarayoni juda dramatik, farovon davrlar qo'rquv
va yaqinlaringiz bilan munosabatlardagi kelishmovchilik epizodlari bilan
almashtiriladi. Har bir bosqich bolaning munosabati va xulq-atvorini ta'sirchan tashkil
etishning murakkab tizimini shakllantirishga zarur hissa qo'shadi. O'z vaqtida yuzaga
keladigan qiyinchiliklar rivojlanishning normal dinamikasining ko'rsatkichidir.
Kattalarning bunga munosabati - uning bolaga yangi imkoniyatlarni o'rganishga
yordam berishga tayyorligi va buning uchun uning haqiqiy hissiy yoshiga mos

6keladigan vositalarni taklif qilishda korinadi. Maktabgacha rivojlanish davrining
kattalar bilan birgalikda o'tishi bolaga individual hayot tarzini maksimal darajada
ochib berishga va unga ijtimoiy moslashuvning qulay shakllarini shakllantirishga
yordam beradi, unga faollik va xavfsizlik chegarasini, muqarrar stresslardan xalos
bo'lish imkoniyatini beradi.
Tavsiyalar
Autizmli bolalarga yordam berishning o'ziga xos xususiyati nimada?
Autizm bilan kasallangan bola (yoki autizm xavfi ostida bo'lgan bola) uchun
maxsus yondashuv bilan maxsus usullar bo'yicha ko'p soatlik individual ish talab
etiladi. Ota-onalar asosiy yordam manbai hisoblanadi. Bolalar patopsixologi,
psixolog, defektolog, nutq terapevti samarali yordam berishi mumkin.
* Bolalar patopsixologi bolaning psixikasini o'rganadi, uning rivojlanishi
maksimal darajada e'tiborga muhtoj bo'lgan eng "zaif tomonlarini" va psixikaning
manbalarini aniqlaydi, buning natijasida bola etishmayotgan qobiliyatlarni qoplashi
mumkin.
* Defektolog bolada asosiy bilim qobiliyatlari va tushunchalarini rivojlantiradi,
buning natijasida atrofda sodir bo'layotgan voqealarni idrok etish, aql va o'rganish
qobiliyatlarini rivojlantirishda yordam beradi.
* Bolalar psixologi bolada ijtimoiy o'zaro ta'sir va hissiy idrok etish
ko'nikmalarini rivojlantiradi, buning natijasida bolaning jamiyatda mavjudligi, uning
bilim zaxirasini boyitish va to'liq rivojlanish mumkin bo'ladi.
* Nutq terapevti bilan mashg'ulotlar, agar bolada nutq yaxshi rivojlanmagan
bolsa yoki rivojlanishda orqada qolsa, zarurdir - mashg'ulotlar natijasida bola nafaqat
boshqalar bilan aloqa qila oladi, balki uning aql-zakovati ham shakllanadi.

6 Ota-onalar uchun maslahatlar. Bolaga oddiy va aniq gapirish uchun murojaat
qilng. Murakkab tuzilmalardan foydalanmang, faqat kalit so'zlardan foydalaning.
Voyaga etganlarning nutqi bolani tushunish doirasiga to'g'ri kelishi va shu bilan birga
uning chegaralaridan biroz tashqariga chiqishi kerak. Ya'ni, bolalarning imkoniyatlari
rivojlanib borishiga yordam bering. Farzandingiz bilan suhbatlashayotganda tabiiy
imo-ishoralardan foydalaning, bu esa uni tushunishni osonlashtiradi. So'z, imo-ishora
yoki tabassum bo'lsin, bolaning har qanday "gapiga" darhol javob bering. Bolaga
aloqa har doim samarali ekanligini bildiring. Har qanday aloqa urinishlarini maqtov,
dalda bilan kutib oling. Atrofda sodir bo'layotgan voqealarni yaxshiroq tushunish
uchun bolaga kundalik hayotdagi voqealar to'g'risida doimiy ravishda xabar berish
kerak. Kitoblarni o'qing va syujet va qahramonlarni muhokama qiling. Bola bilan
o'ynash nutq va muloqotni rivojlantirish manbai hisoblanadi.
Outistik bolalarga nisbatan qabul qilishning beshta usuli.
1. Sabr qiling
2. So'rang va tinglang.
3. Ular bilan ozlari, orzulari, maqsadlarini muhokama qiling
4. Ular bilan muloqot qiling va samimiy munosabatda boling.
5. Ularni seving.
Psixologlar ham, shifokorlar ham autist bolalar hayotdan zavq olishlari,
jamiyatimizning to'laqonli a'zolari bo'lishlari uchun intilsalar maqsadga muvofiq
boladi. Ular ijodiy rivojlanishi mumkin. Axir, biz psixologlar autistik deb
hisoblaydigan bir qator shaxslarni bilamiz: A.Kristi, A.Pushkin, A.Eynshteyn, Bill
Geyts va boshqalar.

6Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi — inson manfaatlarini taminlash taraqqiyoti
va xalq farovonligining garovi. “ Ozbekiston ” , 2017.
2. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik —
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bolishi kerak. Ozbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bagishlangan
majlisidagi Ozbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. // Xalq sozi gazetasi, 2017.16
yanvar, № 11
3. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz. “ Ozbekiston ” , 2017.

64. Ozbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish boyicha harakatlar strategiyasi.
Ozbekiston Respublikasi Prezidentining PF49-47 sonli Farmoni. Ozbekiston
Respublikasi qonun xujjatlari toplami, 2017 yil, 7 fevral.
5. Karimov I.A. “ Ozbekiston kelajagi buyuk davlat ” Ozbekiston 1996.
6. Karimov I.A. “ Yuksak manaviyat yengilmas kuch ” Manaviyat 2008
7. Л.И.Божович, Личность и ее формирование в детском возрасте, М., 1968. -
273с.
8. Л.И. Васерман, С.А. Дорофеева, Я.А. Меерсон. Методы
нейропсихологической диагностики. СПб, Стройлеспечать, 1997. - 303с.
9. Дети с нарушениями общения: Ранний детский аутизм /Лебединская К.С.,
Никольская О.С., Баенская Е.Р. и др. - М.: Просвещение, 1989. - 95с.
10. Детский аутизм. Хрестоматия. СПб., Питер, 1997.
11. Д.Н.Исаев, В.Е.Каган, Аутистические синдромы у детей и подростков:
механизмы растройств поведения // Аномальное развитие ребенка
(психология), хрест., 2т, М: Че Ро: Высш. Шк., Издат. МГУ, 2002 - с. 466-473
12. В.В.Лебединский Нарушения психического развития у детей, М.,МГУ,
1985. - 145с.
13. К.С.Лебединская, О.С.Никольская Диагностика раннего детского аутизма:
Начальные проявления. - М: Просвещение, 1991. - 96с.
14. А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия, А.А.Смирнов «О диагностических методах
психологического иследования школьников» // Хрестоматия,
Психодиагностика и коррекция детей с нарушениями и отклонениями развития,
Питер, СПб, 2002.

615. В.Я.Лубовский. Психологические проблемы диагностики аномального
развития детей/ Науч. ислед. И-т дефектологии Акад. пед. наук СССР. - М.:
Педагогика, 1989.
16. А.Р.Лурия. Основы нейропсихологии: Учебное пособие для студентов
высш. Учеб. Заведений - 3-е изд., М: Издат. центр Академия, 2004. - 384с.
17. И.Ф.Марковская. Прогностическое значение комплексного клинико-
нейропсихологического иследования // Хрестоматия, Психодиагностика и
коррекция детей с нарушениями и отклонениями развития, Питер, СПб, 2002.
18. С.С.Мнухин, А.Е.Зеленецкая, Д.Н.Исаев, О синдроме «раннего детского
аутизма», или синдроме Каннера у детей // Аномальное развитие ребенка
(психология), хрест., 2т, М: Че Ро: Высш. Шк., Издат. МГУ, 2002 - с. 458-465
19. О.С.Никольская, Е.Р.Баенская, М.М.Либлинг Аутичный ребенок (пути
помощи), М., Теревинф, 1997. - 341с.
20. В.П.Петрунек, Л.Н.Таран, Младший школьник, М., 1981, - 265с.
21. Практическая психология образования /ред. И.В.Дубровиной, М.,
Просвещение, 2003. - 480с.
22. Науч.ислед. Ин-т общей и пед. Психологии Акад. Пед. наук СССР.- М.:
Педагогика, 1989. - 265с.
23. Е.Д.Хомская. Нейропсихология. М., МГУ, 1987. - 288с.
24. И.В.Шаповаленко. Возрастная психология. - М.: Гардарики, 2004. - 349с.

Bolalar autizmi" tashxisi qo'yilgan bolalarning neyropsixologik holatini o'rganish

Купить