Bolalar sporti mashg’ulotlarining uslubiy asoslari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	336.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Aprel 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Joninek

Ro'yxatga olish sanasi 29 May 2024

11 Sotish

Bolalar sporti mashg’ulotlarining uslubiy asoslari

Sotib olish

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О ‘ RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
“ Sportni boshqarish va turizim ” fakulteti
“ Gemnastika ” yо‘nalishi
GM52 / 20 -guruh talabasi
Xusanov Jamshid ning
“Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati” fanidan
MAVZU: “ BOLALAR SPORTI MASHG‘ULOTINING USLUBIY
ASOSLARI ”
KURS ISHI
Bolalar sporti mashg’ulotlarining uslubiy asoslari

Ilmiy rahbar: _______ Davlarov Davlat Nig‘matullayevich
«____» ________2022 y.

CHIRCHIQ – 2022
1

MAVZU: BOLALAR SPORTI MASHG‘ULOTINING USLUBIY
ASOSLARI.
Reja:
KIRISH
ASOSIY QISIM.
I.BOB. BOLALAR SPORTI MASHG‘ULOTINING USLUBIY ASOSLARI.
1.1. Mamlakatimizda b olalar va o’smirlar sporti rivojlanishiga qaratilayotgan e’tibor
1.2. Salomatlikni saqlashda jismoniy tarbiyaning vazifalari.
II.BOB. BOLALAR SPORTI MASHG‘ULOTINING ASOSIY XOSSALARI
2.1. Harakatfaolligining tavsifi. Gipikineziya va uning salomatlikka ta’siri.
2.2. Ishchanlik va mehnat qobiliyati-bu salomatlik sifatining mahsulidir.
XULOSA.
FOUYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.
2

MUNDARIJA:
KIRISH ……………………………………………………………….…………..4
ASOSIY QISIM ………………………………………………….………………5
I.BOB. BOLALAR SPORTI MASHG‘ULOTINING USLUBIY
ASOSLARI ……………………………………………………………………….8
1.1. Mamlakatimizda b olalar va o’smirlar sporti rivojlanishiga qaratilayotgan
e’tibor.........................................................................................................................................9
1.2. Salomatlikni saqlashda jismoniy tarbiyaning vazifalari…………..………….12
II.BOB. BOLALAR SPORTI MASHG‘ULOTINING ASOSIY
XOSSALARI ……………………………………………………………………16
2.1. Harakatfaolligining tavsifi. Gipikineziya va uning salomatlikka ta’siri……...17
2.2. Ishchanlik va mehnat qobiliyati-bu salomatlik sifatining mahsulidir…...……25
XULOSA ................................................................................................................27
FOUYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………….....32
3

KIRISH
Maktab yoshidagi bolalar bilan sport mashg’ulotlari jarayonida quyidagi
vazifalar muvaffaqiyatli hal etiladi: sog’liqni mustahkamlash, maktab
o`quvchilarining hamma tomonlama va barqaror barkamol rivojlanishi, ularning
jismoniy mukamallikka erishishi, uyda mehnat faoliyatida va kundalik hayotida
zaruriy bo`lgan jismoniy sifat va hislatlarni tarbiyalash, harakat ko`nikma va
malakalarini shakllantirish; g’oyaviy mustahkamlikni shakllantirish vatanparvarlik
va milliylik ruhida tarbiyalash jamoa bilan birgalikda hamnafas bo`lishni
tarbiyalash mamlakat terma jamoalarining sport zaxiralarini tayyorlash.
Umumta’lim maktab va turli maktabdan tashqari sport to`garaklarining faoliyati
mazkur vazifalarni muvaffaqiyatli echilishiga qaratilgan. 1

Mustaqilligimizning dastlabki yillaridan boshlab, birinchilardan bo`lib
O`zbekiston mustaqillikka erishgan yillaridanoq yosh avlodni jismoniy taraflama
tarbiyalashda juda katta muvaffaqiyatlarga erishildi. O`zbekiston Respublikasining
birinchi prezidenti I.A. Karimovning jismoniy tarbiya va sport rivojlantirishga
uchun qabul qilingan farmon va qarorlari, buning yaqqol isbotidir. Bularning
barchasi xalqimizning moddiy va ma’naviy darajasini yanada oshirishga
qaratilgan.
Tizimli ravishda 2 mln ziyoddan shug’ullanayotganlarni qamrab olgan sport
maktablarining xilma-xil turlari tarmog’i kengaymoqda. Xususan
respublikamizning birinchi prizidenti I.A. Karimovni tashabbuslari bilan tashkil
etilgan uch bosqichli tizim ya’ni “Umid nihollari”, “Barkamol avlod” va
“Universiada” kabi sport musobaqalarini o`tkazib kelinmoqda. Oxirgi yillarda
bolalar va o`smirlar sportini rivojlantirishda maktab hamda o`quvchilarining
“Umid niholllari” “Barkamol avlod” kabi musobaqalariing roli ayniqsa oshdi.
Xilma-xil turdagi sport maktablar mamlakatimiz terma guruhlari zaxiralarini
tayyorlashga o`z ahamiyatli ulushlarini qo`shdilar. Bolalar va o`smirlar sport
tayyorgarligi tizimini takomillashtirishda ilmiy tadqiqotlar katta ro’lni o’ynaydi.
Jismoniy tarbiya yo’nalishidagi ilmiy tadqiqot va o’quv institutlari, Pedagogika
1
Altuxov Yu.P. Ginetichiskiye protsessi v populyatsiyax. M., “Nauka ”
4

institut va universitetlarida, mamlakatimiz Jismoniy tarbiya va sport kafedralarida
ko’plab tadqiqiy ishlar amalga oshirilgan. Bularning barchasi bolalar va o’smirlar
sporti nazariyasi amaliyoti juda ham ahamiyatli dir.
Ko’p sonli tadqiqotlar materiallari asosida yangi ilmiy va o’quv fani vujudga
keldi, bu intizom jismoniy tarbiya nazariya va uslubiyatining bo’limi bo’lgan
bolalar va o’smirlar sporti nazariyasidir. Bu fanda bolalar va o’smirlar, bolalarni
sport tayyorgarligini tuzish va shartlari va maz m uni haqidagi bilimlar majmuasidir.
Bu y erda mazkur pedagogik jarayonlarning eng ahamiyatli qonunlari haqida fikr
yuritiladi. Bu qonunlar sportning xilma-xil turlariga umumiydir.
Bolalar va o`smirlar sportining pedagogik va tibbiy-biologik asoslari
P.F.Lesgaft, N.A.Semashko, V.V.Gorinevskiy, ularning hamkasabalari ham
izdoshlari tomonidan yaratilgan. Bolalar va o`smirlar sportini muammolarini hal
qilishga ayniqsa, yirik ulushni A.D.Novikov, A.N. Krestovnikov, I.M.
Yablonovskiy, V.V. Belinovich, R.E. Mltilyanskiy, V.G. Yakovleva, N.G.Ozolina,
A.A.Markosyan, V.S.Farfel, N.V.Zimkina, A.B.Gandelьsman, K.M.Smirnov,
A.V.Korobkova, S.I.Galperin, Z.I.Kuznetsovoy kabilarning ilmiy asarlari qo`shdi.
Ularning ishlarida sport da o’sib kelayotgan avlodning jismoniy tarbiyasidagi katta
roli ko’rsatilgan. Bolalar va o’smirlar sport tayyorgarligining vosita va uslub
shakllari asoslab berilgan. 2
Bolalar va o’smirlar sporti sohasida ishlayotgan mutaxassislar uchun katta
voqea bu birinchilardan bo`lib, 1992 yil 14-yanvarda “Jimoniy tarbiya va sport
to`g’risi”dagi qonunning qabul qilinganligidir. Bolalar va o’smirlar sporti
muammolari bo’yicha Respublikamizning etakchi jismoniy tarbiya va sport
sohasidagi etuk olimlarining ilmiy-nazariy va ilmiy ishlarida mazkur masala
pedagogik va tibbiy-biologik tadqiqotlar borasida yosh sportilarni mashg’ulot
qilishning turli jabhalari o`rganib chiqilgan, maktab yoshidagi bolalarni jismoniy
va sport tayyorgarligi tizimini yanada takomillashtirishning yo`llari belgilangan.
2
Altuxov Yu.P. Ginetichiskiye protsessi v populyatsiyax. M., “Nauka ”
5

ASOSIY QISIM
Bolalar va o’smirlar sporti sohasida ishlayotgan mutaxassislar uchun katta
voqea bu 1962 yilda o’tkazilgan Bolalar va o’smirlar sporti muammolari bo’yicha I
Butun jahon ilmiy-amaliy anjumani bo’lib o’tdi. Unda yetakchi dunyoning yetuk
olimlarining ma’ruzalarida mazkur pedagogik va tibbiy-biologik tadqiqotlar
borasida yosh sportchilarni mashg’lot qilishning turli jabhalari o’rganib chiqilgan,
maktab yoshidagi bolalarni sport tayyorgarligi tizimini yanada
takomillashtirishning yo’llari belgilangan.
Bolalar va o’smirlar sportining muammolari bo’yicha II Butun jahon ilmiy-
amaliy anjumani 1968 yilda bo’lib o’t gan . Bu anjumanda yosh sportchilarni
tayyorlash tizimining muhim masalalari o’rganib chiqildi, ya’ni sportchilarning
ko’p yillik mashg’ulotining ratsional tuzilishi, jismoniy sifatlarni rivojlantirish
dinamikasi va sport-texnik mahoratini shakllantirish, tanlash va sport turiga qarab
yo’naltirish, yosh sportchilar bilan tarbiyaviy metodikasi.
1973 yilda esa yoshlar sportining muammolari bo’yicha III Butun jahon
ilmiy-amaliy anjumani bo’lib o’tdi. Olimlar sportchilarni ko’p yillik tayyorgarligi
jarayonida sport mashg’ulotining vosita, uslub va shakllarini asoslab berishga
qaratilgan tadqiqot natijalarini taqdim etdilar. Bu yerda mashg’ulot va musobaqa
yuklamalarining taqsimlash tamoyillari shakllandi, bolalar va o’smirlar sport
maktabiga saralash mezonlari belgilandi va asoslandi.
Bolalar va o’smirlar sportini ilmiy asoslarini keyingi takomillashtirish uchun
1974 yilda Moskvada bo’lib o’tgan “Zamonaviy jamiyatda sport” nomli Butun
jahon ilmiy-amaliy anjumani muhim ahamiyatga ega bo’ldi. “Bolalar sporti”
to’garaklarining ishida Rossiya, Germaniya, Belgiya, Buyuk Britaniya, Yaponiya,
Kanada va boshqa mamlakatlardan kelgan mutaxassislarning 30dan ortiq
ma’ruzalari taqdim etilgan.
Anjuman ishtirokchilari shaxsni shakllantirishning muhim ijtimoiy omili
sifatida yoshlar sportini tobora rivojlantirish milliy terma jamoalarning sport
zaxiralarini tayyorlash va sportmashg’ulotni tashkil qilish asoslari haqida fikr
almashdilar.
6

1977 yilda bo’lib o’tgan yoshlar sportining dolzarb muammolari bo’yicha IV
Butun jahon ittifoq ilmiy anjumanida yosh sportchilar mashg’ulotining boshqaruv
tizimini optimallashtirish sport bilan shug’ullanayotganlarni tayyorgarlik darajasi
ustidan kompleks nazorat, tanlash va sport turlariga yo’naltirish, yosh sportchilar
bilan tarbiyaviy ish uslubiyati borasidagi tadqiqotlar natijasi muhokama qilindi.
Bolalar va o’smirlar sportining nazariy asos lari ning muhim masalalarini
ishlab chiqish, ijodiy anglash va ilmiy asoslab berish imkoniyatini belgilab berdi.
Zamonaviy bosqichda bu o’quv-ilmiy fan jadal sur’atlar bilan rivojlanmoqda.
Doimiy ravishda mazkur fan yangi ma’lumotlar bilan to’ldirilmoqda va tobora
katta amaliy ahamiyatga ega bo’lmoqda. Shu bilan birga, o’sib kelayotgan
avlodlarni sport tayyorgarligi haqidagi fan oldiga tobora mas’uliyatli vazifalar
yuklatilmoqda, ulardan asosiylari sport zaxiralarini, uning barcha yoshiga oid
bosqichlarida tayyorlash tizimining tashkiliy-uslubiy asoslarini
takomillashtirishdir; sport maktablari va jismoniy tarbiya sektsiyalarida
shug’ullanadigan yuzlab, minglab yosh sportchilarni tayyorlashning vosita, uslub,
va tashkiliy shakllarini yanada yangi samaraliroqlarini ishlab chiqishdir.
O’zbekistonda bolalar va o’smirlar sportini tashkil qilish xususiyatlari
7

I.BOB. BOLALAR SPORTI MASHG‘ULOTINING USLUBIY ASOSLARI.
1.1. Mamlakatimizda b olalar va o’smirlar sporti rivojlanishiga qaratilayotgan
e’tibor
Bizning mamlakatimizda ommaviy miqiyosida xilma-xil turdagi
muassasalarda sport ommaviy tadbirlari olib boriladi. Umumta’lim maktablarida u
pedagogik jamoa, ota-onalar ishtirokida amalga oshiriladi, bunda o’quvchilarning
jismoniy tarbiya va sportda faol bo’lgan qismiga hamda BO’SM ga tayangan holda
ishlar olib boriladi. Sinfdan tashqari ishni tashkil qilishning asosiy shakli jismoniy
tarbiya jamoasidir, bu jamoa o’z faoliyatini jismoniy tarbiya (sport klub) maktab
jamoasi nizomiga asoslangan holda o’z faoliyatini yuritadi.
Jamoa a’zolari faoliyatining asosiy sohasi bu sport sektsiya va umumiy
jismoniy tayyorgarlik sektsiyalarida mashg’ulotlarni olib borish. Mazkur
mashg’ulotlarning maqsadlaridan biri maktab direktori tomonidan tasdiqlangan
reja asosida sport musobaqalariga tayyorlashdir. Musobaqalarda ishtirok etish
uchun 1 sinfdan boshlab, maktab o’quvchilari taklif qilinadi. Musobaqa dasturlari
jismoniy tarbiya darslarida o’rganiladigan o’quv materialiga yaqindir, musobaqalar
sinflar o’rtasida, parallel sinflar hamda sinflar guruhlari o’rtasida maktab
birinchiligi miqyosida o’tkazilishi mumkin.
Jismoniy tarbiya maktab jamoasining muhim bo’limlaridan biri bu
tashviqot-targ’ibot faoliyatidir, u o’z ichiga Vatanparvarlik tushunchasini
tushuntirish va targ’ib qilishni devoriy nashrlarda jismoniy tarbiya va sport
masalalarini yoritish va ko’rgazmali ommaviy chiqishlardir. Maktabning jismoniy
tarbiya jamoasi (sport klubi) sport bo’yicha yosh yo’riqchi va hakamlarni
tayyorlash bo’yicha muntazam ravishda yoki doimiy amalda bo’lgan seminarlarni
tashkil qiladi.
Maktab yoshidagi bolalarni maktabdan tashqari sharoitlardagi jismoniy
tarbiyasi xalq ta’limi organlari, O’zbekiston Respublikasi yoshlar ittifoqi , Kasaba
uyushmasi va sport tashkilotlari organlari, keng jamoatchilik va jismoniy tarbiya
yoshlarining faollarini jalb etgan holda tashkil qilinadi. Mazkur ishni tashkil
qilinishi quyidagi holatlar asosida amalga oshiriladi.
8

1. Jismoniy tarbiya va sport tizimining maqsad, vazifasi va tamoyillariga
muvofiq; “Vatanparvar” va “Alpomish va Barchinoy” maxsus test me’yorlarini
topshirishga tayyorgarlik ko’rishni tashkil qilish. Respublikada yagona sport tasnifi
bolalar va o’smirlar me’yorlarini bajarishga tayyorgarlik ko’rishni tashkil qilish.
2. Muassasa, tashkilot, jamoat, maha lla va oila o’rtasida uzviy hamkorlikka
rioya qilish;
3. Jismoniy tarbiya maktab tizimidagi izchillik maktabga o’quvchi yoshlarni
jismoniy tarbiya va sport sohasida bilim, mahorat va ko’nikmalarini
mustahkamlash, chuqurlashtirish, kengaytirishda har tomonlama yordam va
ko’mak berish sog’lom hordiq chiqarishni tashkil qilish;
4. Ishning xilma-xil tashkiliy shakllaridan foydalanish;
5. Ongli tashabbus hamda bolalar va o’smir yoshlardagi bo’lajak sportchilar
faol qiziqishiga tayanish.
Jismoniy tarbiya bo yicha maktabdan tashqari ishlar, sport maktablari,ʻ
ixtiyoriy sport jamoalari tizimi, xalq ta’limi organlari, O’zbekiston Respublikasi
jismoniy tarbiya va sport vazirligi, sport federatsiyalari tizimidagi turli to’garaklar
hamda yirik sport sayyohlik bazalari, jamoa jismoniy tarbiya faollari va shtatdagi
hodimlar hamda boshqa bir qator muassasa va tashkilotlar amalga oshirishadi.
Mamlakatimizda sport maktablarining 3 turi faoliyat yuritadi: bolalar va o’smirlar
sport maktablari (BO’SM), Olimpia zaxiralariga ixtisoslashtirilgan bolalar
o’smirlar sport maktabi (OZIBO’SM), Oliy sport mahorati maktablari (OSMM).
Respublika, shaxar, viloyat, tumanlarda sportchilarni tayyorgarligini amalga
oshiradi. Ularning ishining assoiy ko’rsatkichi chuqurlashtirilgan sport
ixtisoslashuvi bosqichida o’quvchilarning tayyorgarlik darajasidir; oliy sport
mahorati maktabalarida o’qishni davom ettiradigan o’quvchilar soni, mamlakat
terma yosh va o’mirlar guruhlarini tayyorgarligiga o’z ulushini qo’shishdir.
Olimpia zaxirasining ixtisoslashgan sportchilari mavjud bo’lgan sport
maktablari asosida tashkillashtiriladi, bu sport maktablarda yuqori malakali
sportchilarni tayyorlash bo’yicha ishlarni yuqori darajasiga erishgan, sport bazasi
bilan ta’minlangan hamda yuqori malakali murabbiy-o’qituvchilarga ega bo’lishi
9

lozim. Olimpia zaxirasiga ixtisoslashgan bolalar va o’smirlar sport maktabi oldida
muayyan maqsad qo’yilgan – mamlakat terma guruhlari uchun oliy darajadagi
sportchilarni tayyorlash, bu esa ular faoliyatining asosiy ko’rsatkichidir.
Oliy sport mahorati maktablari O’zbekiston Respublikasi terma jamoasiga
a’zo va nomzodlarni, xalqaro toifadagi sport ustalari va O’zbekiston sport
ustalarini tayyorgarligini amalga oshiradilar.
Vazirlar mahkamasi, O’zbekiston Respublikasi jismoniy tarbiya va sport
vazirligi va sport maktablari tomonidan tasdiqlangan Nizom asosida faoliyat
yuritadi.
Sport maktabi quyidagi vazifalarni hal qilishga qaratilgan bo’lishi lozim:
- hamma tomonlama rivojlangan oliy malakali yosh sportchilarni tayyorlash,
ularning sog’lig’ini mustahkamlanish hamda xar tomonlama jismoniy
rivojlanishini ta’minlash;
- shug’ullanayotganlar qatoridan uslubchi-yo’riqchi va sport hakamlarini
tayyorgarligini amalga oshirish;
- uslubiy markaz bo’lib, umumta’lim maktablarga sinfdan tashqari sport
ommaviy tadbirlarini tashkil qilishda yordam ko’rsatish.
Sport maktabi sportga eng layoqatli bo’lgan umumta’lim maktab, maktab-
internat, kasbiy-texnik ta’lim muassasalari, o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi
muassasalari hamda ishlab chiqarishda ishlayotgan yoshlar qatoridan jamlanadi.
Sport maktabiga kirayotganlarning yoshi 1-jadvalda keltirilgan talablarga muvofiq
bo’lishi lozim.
Sport maktabining bo’limlari boshlang’ich tayyorgarlik va o’quv mashg’ulot
guruhlarida shakllantiriladi. Sport ishining yuqori ko’rsatkichlari va zaruriy shart-
sharoitlar mavjudligida sport maktablarida sport takomillashuv guruhlari ham
yaratilishi, tashkil qilinishi mumkin.
Salomatlik ko’rsatkichlariga ta’sir etuvchi turmush tarzi omillariga bugungi
kunda asosan, xulq-atvor omillari, ularga ovqatlanish tartibi, odatlar, jismoniy
faollik, reproduktiv atvor, medikamentlarni qo’llash, bo’sh vaqtni o’kazish va
hokazolar kiradi. Shu yerda sotsial iqtisodiy tavsifga ega ta’lim darajasi,
10

urbanizatsiya, iqtisodiy ahvolning yuqoriligi, mehnat sharoiti, yashash sharoiti,
atrof-muhitning holati, shuningdek, tibbiy-sanitar yordam holatining
ko’rsatkichlari kiradi. Ma’lum bo’lgan aholining salomatlik ko’rsatkichlariga
qo’shimcha bo’lib, quyidagi ijobiy tavsifga ega ma’daniy hordiq, turizm, dam
olish, yuqori sifatli oziq-ovqat mahsulotlari, turmush jihozlari, salomatlikni tiklash
uchun mashqlarga vaqt ajratish va hokazolar kiradi.
Sog’lom turmush tarzining ko’rsatkichlaridan asosiy va ikkilamchilarini
ajratish qiyin, chunki ular jamlangan holatdagina kerakli sog’lomlashtirish
ta’siriga ega-inson salomatligini shakllantiradi va rivojlantiradi. Shunga
qaramasdan bizning turmush tarzimizdan shunday omillarni ajratib bo’lmaydiki,
bu omillar inson harakat faolligining asosidir, uning odatiy harakat tartibi
salomatligi, ayniqsa jismoniy rivojlanish darajasi, organizmning funksional
holatiga qarab esa insonning ruhiy chidamlilik darajasi haqida fikrlash mumkin.
Marksizm mumtozlari inson tabiatini tarixiy mahsulot sifatida baholashgan.
Tashqu muhitning inson mehnat jarayonida o’zgarishi uning shaxsiy tabiatini
o’zgartiradi, lekin odam shaxs sifatida inson darajasiga yetishishiga nafaqat
mehnat qurollarining, balki o’z organizmining doimiy takomillashuvi ham sabab
bo’lgan. Bunda ov qilish mehnat turining bir sifatida va unga tayyorgarlik jarayoni
(kuchda, tezlikda, chaqqonlik va chidamlilikda har xil turdagi hayvonlar bilan
“musobaqa”) asosiy ahamiyatga ega edi.
Harakat faolligi sifatiga har tomonlama va izchil analiz qilishni o’z oldiga
maqsad qilib qo’ymasdan, individning shakllanishida salomatlikni saqlash va
mukammallashtirish ham katta ahamiyatga egadir. Individning umumiy biologik
va sotsial ahamiyatga ega bo’lgan ba’zi bir ma’lumotlarni keltiramiz. Odamning
faol harakatida individ va jamiyatning shakllanishida katta ahamiyatga ega
bo’lgan jismoniy xususiyatlar mobilizatsiyasi va katta imkoniyatlar yashiringan.
Bu borada jismoniy tarbiyaning hamma vositalari, tibbiyot bilimlari va sog’lom
turmush tarzi tamioyillarini faollashtirish aktualligi ortadi. Individual rivojlanish
jarayonida, shunday tashqi ta’surotlarni takomillashtirish kerak-ki, ular insonning
11

jismoniy mukammalshuvi jarayonida tabiat tomonidan berilgan sharoitlardan
maksimal darajada foydalanishiga sabab bo’lsin.
BDSST (VOZ) materiallarida qayt qilinishicha, har biri odamning
salomatligiga yaxshi ta’sir etuvchi kundalik hayotdagi jismoniy tarbiya mashqlari
hayot sifatini oshiruvchi omil hisoblanadi. Yoshlikda orttirilgan va keyingi
hayotdagi shug’ullanib turilgan jismoniy odat organizmni sog’lom va yaxshi
faoliyatda bo’lishida zarur sharoit yaratadi. Ko’rsatilgan omillar doimiy ravishda
qilingan jismoniy mashqlar yuqori jismoniy tayyorgarlik darajasiga olib keladi, bu
holat esa turli kasalliklar profilaktikasi va reabilitatsiyasiga sabab bo’ladi.
Jismoniy tarbiya tarixini tahlil qilib, shuni ta’kidlash mumkin-ki, quldorlik
jamiyatida jismoniy tarbiyaning ahamiyati, hukmdorlikni ushlab qolish va zabt
etishga loyq harbiy jismoniy tayyorgarlik inson tipini tarbiyalashdan iborat edi.
Birlamchi jamiyatdagi asosiy unsurlar, harakat shakllaridan, insoniyat yuqori
darajadagi jismoniy va sport faoliyatida, insonni, tabiatni zabt etishga qaratilgan
unsurlar yashiringan. Jismoniy tarbiya va sport insonni jismoniy va ruhiy
rivojlanishiga ta’sir etuvchi kuchli omildir. “Jismoniy tarbiya tamoyili”
tushunchasi uning insonlarni jismoniy tayyorgarligini rivojlantirish natijalari
tushuniladi. Jismoniy tarbiyaning asosiy natijalari sifatida salomatlik, tashqi
muhitning salbiy ta’sirlariga organizmning chidamlilik darajasi, tana tuzilishi,
ma’lum jismoniy rivojlanish darajasi sifatlari, harakat malakalari va mahoratini
ta’minlovchi fiziologik funksiyaning holati shu bilan birga harakatchanlik –
insonning jismoniy holati deyiladi. Jismoniy tarbiyaning asosiy ijtimoiy
xususiyatlari bo’lib,uning jamiyatda ishlab chiqaruvchidan bog’liqligi, qayta
ishlashdagi, mehnatni tashkillashtirish tizimida o’rni va ahamiyati hisoblanadi.
Jismoniy tarbiya jismoniy mehnat ta’siri ostida paydo bo’lib, insonnnig mehnat
faoliyatiga tayyorgarligini o’z ichiga oladi.
2.1.Salomatlikni ta’minlashda jismoniy tarbiyaning vazifasi.
Erkak va ayollar organizmining jismoniy imkoniyatlari bir xil emas.
Erkaklar kuchli jismoniy zo’riqishlarni yengil bajaradilar, ular katta kuchga
harakatlar aplitudasiga ega. Ayollar chidamli bo’lib, uzoq muddatli monotonli
12

ishlarni yaxshi bajaradilar. Shuning uchun o’g’il bola bilan qiz bolalarni jismoniy
tarbiyalash usullari birmuncha farq qiladi. Chidamlilikni, tezlikni rivojlantirish
mashqlari, harakatlar aniqligi, o’quvchilarning har ikkala jinsi uchun bir xil
foydali, lekin o’g’il bolalarga kuchli rivojlantirish uchun, qiz bolalarga esa
elastiklikni rivojlantirish uchun qo’shimcha mashqlar zarur. Ko’pchilik o’smir
qizlar va voyaga yetgan qizlar jismoniy mashqlarning qadriga yetmaydilar. Ular
jismoniy jihatdan yetarli aktiv emas, 10-12 yoshdagi qizlarning jismoniy
imkoniyatlari 16-17yoshdagi qizlarga qaraganda goho yuqori bo’lishi bejiz emas,
bu ayollar organizmining shakllanishiga salbiy ta’sir etadi.
O’g’il bolalar, o’smirlar va o’spirinlar o’zlarining jismoniy imkoniyatlariga
ortiqcha baho berish xususiyatlariga ega bo’ladilar. Ular ko’pincha jismoniy
kuchlarga ortiqcha baho beradilar, kam namoish qilinadigan, ammo hayotiy
birmuncha muhim xusususiyatlarni mensimaydilar, ayniqsa chidamlilik qadriga
yetmaydilar. Xususan o’smirlar va o’spirinlar birinchi navbatda shuni esda tutish
kerakki, atrofdagilar hurmatiga, jismoniy xususiyatlarni namoish qilib emas, balki
faqat foydali ishlar bilangina sazovor bo’lish mumkin.
Jismoniy tarbiya organizmga rivojlantiruvchi, takomillashtiruvchi va
tuzatuvchi ta’sir etadi. U qaddi-qomatdagi nuqsonlarni-umurtqa pog’onasining
qiyshayganligini , bukchayganlikni yo’q qiladi; jismoniy mashqlar yordamida
qomatdagi ayrim kamchiliklarni, ya’ni ko’krak botiqligi, yelka kichikligi va
muskullar yaxshi rivojlanmaganligini ham to’g’rilashi mumkin. Erkak va ayollar
uchun maxsus mashqlar kompleksi mavjud, ularda organizmning xususiyatlari,
erkak va ayolar qomatiga bo’lgan estetik talablar hisobga olinadi. Bundan tashqari
jismoniy mashqlar odamning psixik holatini, tashqi ko’rinishini va kayfiyatini
yaxshilaydi, umumiy hayotiy tonusni oshiradi.
Jismoniy tarbiya o’z ichida 2 ta asosiy vazifani: turli toifadagi aholining
salomatligini mustahkamlash, ularning jamiyatdagi ishlab chiqarish har
tomonlama qatnashuvi uchun gipokineziya va gipodinamiya kategoriyasidagi
odamlarni faol harakatga boshlashdir. Jismoniy mashqlar insonni nafaqat jismoniy
holatiga ta’sir qiladi, balki uning yanada ruhiy xususiyatlarni mukammallashtiradi,
13

ruhiy jarayonlarni boshqarishni yaxshilaydi, insonni xarakterini mustahkamlaydi.
Bu mashqlar jismoniy va ruhiy faoliyatni yakkakurashning bir holatini namoyon
etadi. Jismoniy mashqlarni bajarish vaqtida insonlar o’z tabiatini “o’zlashtiradi”.
Jismoniy tarbiyada ijtimoiy va biologik omillar o’zaro aloqada bo’ladi. U
jismoniy sifatlarni takomillashtirish bilan chegaralanmay, balki dunyoqarashni,
inson sinfiy ongini shakllantiradi. Jismoniy tarbiyaning vazifasi reja bilan
tashkillashtirilgan boshqaruvni biologik va ijtimoiy dialektik o’zaro bog’liqlikni
shaxsning hamma tomonlama rivojlanishiga ta’sir etishdir. Muntazam sport
faoliyatida intilish, obyektib ijtimoiy zaruriyat va alohida talabning yaqqol
namoyon bo’lgan yakkakurashidir, lekin sport faoliyatiga talab, biologik emas,
balki ijtimoiy zaruriyatga asoslangan.
Jismoniy tarbiyaning kelib chiqishi, pedagogik yo’nalishga asoslanib,
insonlarni mehnatga va kiyinchalik harbiy faoliyatga tayyorlash talabi bilan
bog’liq. Jismoniy tarbiyaning pedagogik asosi, umumiy ko’rinishi pedagogik
ta’sirni mazmunini aholining turli kontingenti, shu jumladan o’quvchi va
talabalarni shakl,vosita, usullar, optimizatsiyasi bilan namoyon etiladi. Ko’p sonli
tekshiruv natijalari shuni ko’rsatadiki, jismoniy tarbiya bilan muntazam
shug’ullanish birinchi navbatda qon aylanish a’zolarida yaxshi ta’sir qiladi, lekin
yoshga bog’liq o’zgarishlarni tormozlaydi. Jismoniy faollik organizmdan yog’ va
uglevodlarni uzilizatsiyasiga sabab bo’ladi, bunda ATF sintezda qatnashuvchi
energiya ajralib chiqadi (enrgiya saqlashni qonuni realizatsiysi). Tirik sistema-bu
o’z tuzilishi va faoliyatini ta’minlash uchun oziq-yoqilg’i ishlatiladigan energetik
mashinadir. Tirik tizimni farqlovchi asosiy belgilardan –ko’payish, moslashuv
(adaptatsiya) va energiya oqimini yoki modda almashinuvini regulyatsiyalash-
energetik tizimning faoliyati (modda almashinuvi)ga bog’liq.
Jismoniy yuklamalarda kuzatilgan a’zolar giperfunksiyasi, shu a’zolar
hujayralarida nuklein kislotalar va oqsillarning sintezi aktivlashadi. Muntazam
mashqlar sharoitida, hujayra ginetik apparatining funksional holati oshishi-
organizmning fiziologikfunksiyalari plastik mutanosiblikni amalga oshirish ro’y
beradi. Muskul faoliyatiga shunchalik chuqur ta’sir etishi mumkin-ki, bunda
14

genetik apparat va oqsil biosintezi faoliyatini o’zgartirishi mumkin.Bunday
xulosalarga asos bo’lib, tibbiy genetika sohasidagi tekshiruvlarning
natijalarixizmat qiladi, ularda genetik “yuk” muammolari bilan birga genetik
dasturning yanada muhim tomoni-odam sog’lig’ini yuqori darajasini ta’minlovchi
normal allellarnnig to’liq ta’siri aniqlanadi.
Hozirgi zamonda bolalar va o’smirlar rivojlanishining muhim
xususiyatlaridan biri, organizmning tashqi omillariga nisbatan yuqori
ta’sirchanligi va moslanuvchanligi bo’lib, bular natijasida qulay tashqi shart-
sharoitda hamda har tomonlama oqilona majmuali ta’lim tarbiya olib borilganda,
umumiy jismoniy rivojlanish va salomatlikning yaxshilanishi, ruxiy (psixik)
takomillashuvi yuz beradi. Ko’pgina biologik xususiyatlarning yuksak darajadagi
uyg’unlikda rivojlanishiga erishish uchun yordam beradigan omillar orasida
jismoniy tarbiyaning, har bir yosh bosqichga, ayniqsa, kasb taqozo etadigan
gipodinamiya va gipokineziya sharoitida muvofiq bo’lgan mushaklar faoliyatini
kuchaytirishning ahamiyati juda katta.

15

II.BOB. BOLALAR SPORTI MASHG‘ULOTINING ASOSIY XOSSALARI
2.1.Harakatfaolligining tavsifi. Gipikineziya va uning salomatlikka ta’siri.
Jismoniy (yoki harakatlanish bilan bog’liq) faollik- bu inson hatti-
harakatlarining ajralmas va murakkab majmuasi bo’lib, u biologik hamda tashqi
omillarga bog’liq. Zamonaviy turmush tarzining ilg’or (progressiv) tendensiyaga
ega bo’lgan o’ziga xos xususiyatlaridan biri harakat faolligi hajmining kamayishi
(gipokineziya), mushk kuchi sarfining ruhiy-asab zo’riqishlari bilan uyg’unlikdagi
pasayishi hisoblanadi. Harakat- hayotning eng muhim xususiyati. Bugungi kunda
inson organizmi turli tizimlarini qo’zg’atishning mushak faoliyatidan ham
kuchliroq fiziologik usuli ma’lum emas. Ular har xil a’zo va tizimlar faoliyatini,
shuningdek umuman inson ongi darajasini tiklashga yo’naltirilgan boshqaruv
mexanizmlarni muntazam ravishda mashq qildirib, takomillashtirib beradi. Ayni
vaqtda ishlab chiqarish va turmushda jismoniy yuklamalarning hissasi ma’lum
darajada kamayib ketyapti. Hatto harakatlanishining tabiiy va sun’iy usuli bo’lgan
yurish va transportning , kommunal xizmat turining rivojlanishi tufayli o’z
ahamiyatini yo’qotib bormoqda. Aholining barcha qatlamlari, jumladan, bolalar va
gipokineziyaga mahkum, aslida ularning mutanosib rivojlanishi uchun harakat
faolligi, mushak kuchi sarfining maqbul darajasi juda zarur. Yaqindagina
quvvatning deyari yagona manbai sanalgan mushaklarning bugungi kunda quvvat
generatori sifatidagi faoliyati nihoyatda cheklangan. Harakat faolligi biologik
tabiatga ega. Hayvonlarni oyoqlari “boqadi”, ibtidoiy odamni ham oyoqlari
“boqqan”. Tarqqiyot shunga olib kelyaptiki, insonni aql-idroki “boqadigan” bo’lib
,u harakatning hayot uchun zarur bo’lgan, tarixan yuzaga kelgan biologik
vazifasidan voz kechyapti. Hozirgi vaqtda harakat faolligi hajmiinng kamayishi va
mushak kuchi sarfining pasayishini “gipokineziya” yoki “gipodinamiya”
atamalaridan biri ostida birlashtirishga urinilyapti. Garchi “gipokeneziya”
tushunchasi ancha keng bo’lsa ham, gipodinamiya o’ziga xos xususiyatlarga ega
bo’lib, ularga jismoniy tarbiya jarayonida ayrim kasalliklarning oldini olishda
e’tiborni qaratish lozim (mushaklarnnig statik zo’riqishi, izometrik mashqlar).
16

Shuning uchun bizningcha harakat faoliyatining turli jihatlariga skelet
mushaklarning jismoniy rivojlanish darajasining pasayishi natijasiga
salomatlikning putur yetishiga olib keladigan o’zgarishlarga diqqat qilish uchun
har ikkala tushunchani saqlab qolish kerak.
Taqqiqotchilarda ma’lum bo’lishicha, miyada ikkita vaqti-vaqti bilan
faoliyat ko’rsatuvchi tizim mavjud: motorikaning faollashuvi va sustlashuvi.
Ikkinchisi o’z ichida uyqu, dam olish, harakat faoliyatining sustlashuvi kabi
holatlarni oladi. Faollashish tizimiga faqat skelet mushaklari faoliyatigina emas,
bir qator vegetativ faoliyatlar-moddalar almashinuvi, nafas olish, qon aylanishi ter
ajralishi ham kiradi. Faollashuv va sustlashuv orasida resinrok munosabat mavjud.
Masalan ozuqa ishlashga undovchi ochlik instinkti faollashuv tizimiga, to’yingan
holat esa sustlashuvga olib keladi. Harakat omilining ta’siri ham turlicha: issiqlik
sustlashish tizimini qo’zg’atsa, sovuqlik faollashuv tizimini qo’zg’atadi.
Giperglikemiya sustlashuvga (u ham markaziy asab tizimi orqali), gipoglikemiya
esa faollashuvga yordam beradi. Sustlashuv holatida ko’proq ovqat hazm qilish va
ekstretsiya a’zolari amal qiladi. Gipoksiya vaqtida motorikaning sustlashuvi
vegetativ markazlarningyuksal qo’zg’luvchanligi bilan keskin kontrast hosil
qiladi. Faollashuv tizimining rag’batlantirishning kuchli omillaridan biri
propreoretseptiv (harakatlar motorekasi) sanaladi. Bunda motorekani hayotning
asosi (yoki organizmning yuki) sifatidagi Sechenovga tushunishga rioya qilinadi
hamda mazkur muammoni ishlab chiqishning katta kelajagi bor deb hisoblanadi.
U umumiy biologiya sohasi -faol harakatchanlik konsepsiyasini, fiziologiya
sohasida-motor-vistseral reflekslarnazariyasini, tibbiyot nuqtaiy nazaridan esa
himoyalovchi qo’zg’alish tamoyillarini shakllantirib bergan.
Faol harakatchanlik konsepsiyasi insonda mavjud bo’lgan harakatlarga
tug’ma, tabiiy, biologik ehtiyojga, hayvonlardagi xuddi shunga o’xshashehtiyojga
asoslanadi. Harakat faolligi darajasi irsiy jihatdan shartlangan miqdor bo’lib, har
bir biologik turda o’ziga xos, yangi tug’ilgan go’daklar hayotining dastlabki
yillarida bu miqdor eng yuqori bo’ladi, bu oranizmning o’sishi va rivojlanishi
sharoitlarini ta’minlashda, gomeostazning shakllanishida skelet mushaklarining
17

qatlashish ehtiyoji organizm rivojlangani sayin pasayib borishi mumkin: bunga
tarbiya xususiyatlari va turmush tarzi ham katta ta’sir ko’rsatadi; kasallikda bunga
ehtiyoj juda past. Harakat ehtiyojining pasayishi bilan bir vaqtda ontogenezda
organizmning qarish belgilari ko’payib borayotgani kuzatiladi, bunga quyodagi
bog’liqlik aniqlangan: individning harakat faolligi nechog’li past bo’lsa, uning
hajmida qisqarish qanchalik erta kuzatilsa, evolyutsiya jarayonlari organizmning
funksional imkoniyatlari, ijtimoiy faolligi torayishi shunchalik namoyon bo’ladi.
Jismoniy mashg’ulotlarga bo’lgan ehtiyojni kuchaytirish, harakatlar hajmini
boshqarish ITI davrdagi dolzarb ijtimoiy vazifa bo’libgina qolmay, asosli
umumbiologik muammo hisoblanadi.
Organizm uchun harakat faolligi darajalarining muayyan oraligi mos bo’lib,
uning o’rtasi salomatlikni rivojlantirish uchun eng maqbul sanaladi, uning
chegaralari esa bunday emas. Harakat ehtiyoji eng maqbulini ko’zdda tutadi,
faollikni shunchaki oshirishga intilish organizm uchun haddan ortiq bo’lishi
mumkin. Hozirgi zamon sharoitida turmush tarzining o’zgarishi natijasida harakat
faolligi pasayishining ikki jihati mavjud. Gap harakatlarning umumiy
chegaralanishi, quvvat sarflash darajasining pasayishi, harakatlanish tufayli
yuzaga keladigan afferentatsiyaning kamayishi va natijada faoliyat darajasining
nihoyatda pasayib, atrofik o'’garishlarning yuzaga kelishi xususida ketyapti. Shu
bilan birga umumiy cheklashda katta mushaklardan, ayniqsa yelka, qo’l panjalari
hamda nuta mushaklaridan muntazam, ancha shiddatli tarzda foydalaniladi, bunda
inson mehnati qanchalik chuqur ixtisoslashgan, turmushi mexanizatsiyalashgan
bo’lsa, u shunchalik kam harakatlanadi. Organizmdagi har qanday tizim harakatsiz
qolishi bilan uning to’laqonligi pasayadi, bu biologiyaning umumiy qonunidir.
Moslashuvchanlikni saqlab turuvchi va rivojlantiruvchi harakat faolligi
chegaralanganda, odam tashqi muhitning k’oplab o’zgaruvchan omillari oldida
nisbatan himoyasiz bo’lib qoaldi. Insoniyat taraqqiyotida yetakchi ahamiyat kasb
etgan jismoniy faollik hozirgi vaqtda biologik hamda ijtimoiy jihatdan dolzarb
bo’lib bormoqda.
18

Jismoniy faolligi va umrini davomiyligi jihatidan bir-biridan farq
qiluvchi o’zaro yaqin qarindosh turlarning (uy-quyoni-yovvoyi quyon, sigir-ot,
kalamush-olmaxon) ayrim fiziologik hamda morfolik ko’rsatkichlarni taqqoslash
bilan bog’liq tadqiqotlardan shu narsa ma’lum bo’ldiki, jismoniy faollikning,
ayniqsa mushak yuklamalari dinamik tarkibiy qismini ortishi umrni jiddiy
darajada uzaytiruvchi vositasi ekan. Shuningdek maqbul jismoniy yuklama asosiy
almashinuvning pasayishiga, shuningdek, organizmnnig to’g’ri faoliyat
ko’rsatishida muhim bo’lgan ATF, oqsil miqdori va boshqa ko’rsatkichlarning
ortishiga olib kelishi aniqlandi.
Uzoq umr ko’rish sabablarini o’rganishda jismoniy faollikning shaxsiy
xususiyatlar bilan uyg’unligi e’tiborni tortadi. Uzoq umr ko’rish fenomenini
o’rganishga majmuali yondashuvda ruhiy omillarining jiddiy ta’siri aniqlandi.
Uzoq umr ko’ruvchilar shaxsiy ruhiyat xususiyatlari, hayotga nisbatan uning
o’ziga xos optimistik bo’yoqlari bilan ruhiy egiluvchanligi blian tavsuflanadilar,
hayotning turli vaziyatlariga oson moslashadilar, stresslarga bardosh bera
oladilar. Buning irsiy tabiati mavjud bo’lishi mumkin- ko’pgina ruhiy-dinamik
xususiyatlar irsiy yo’l bilan o’tadi, ehtimol, ruhiy xususiyatlar ham shunday o’tishi
mumkin. Uzoq umr ko’rishga yordam beradigan ijtimoiy-psixologik vaziyat,
qiyinchiliklarni, ziddiyatlarni, strasslarni yumshatuvchi o’ziga xos hayot tarzi,
keksa kishi bilan uning atrofidagi odamlar mavjud mustahkam aloqa ham
muayyan ahamiyatga ega.
Bugungi kundagihayotiy sharoitlar vegetativ asab tizimiga yuqori talablar
qo’yadi. Shuni hisobga olish kerakki, agar filogenezda vegetativ faoliyatlar
(jumladan, yurak-qon tomir tizimi) qayta mushak yuklamalariga muvofiq
rivojlanib, boshqarilgan bo’lsa, hozirgi vaqtda boshqarish jiddiy ruhiy zo’riqish
fonida ularning surunkali yetishmovchiligi ostida amalga oshiriladi. Ma’lumki
vegetativ asab tizimi, birinchi navbatda, umumiy trofik moslashuv faoliyatini
vujudga keltiradi. Bu asab tizimining eng qadimiy faoliyati bo’lib, filogenez
jarayonida u animalga nisbatan kamroq o’zgarishlarga uchragan, morfolik
jihatdan u ancha sodda; eng qadimgi ajdodlarning vegetativ asab tizimiga xos
19

bo’lgan munosabatlar saqlanib qolgan. Filogenezda qolgan faoliyatlar (masalan,
gaz almashinuvi)lekomotsiya bilan ta’minlangan, keyinchalik esa ichki muhitning
paydo bo’lishi hamda ko’chib yuruvchi asab tomiri ko’rinishidagi markaziy
boshqaruv apparatining asta-sekin shakllanishi bilan muvofiqlashuviga ehtiyoj
paydo bo’ldi. Vegetativ asab tizimining qdimiyligi hamda barqarorligi, uning
skelet mushaklari bog’liqligi natijhasida jismoniy tarbiya ontogenezning barcha
bosqichlarida motor va vegetativ faolioyatlarning reflektor asosidagi
onformatsiyasi muammosini hal etishi kerak.
Bugungi kunda jahon adabiyotida gipokeneziya va gipodinamiya, faol
harakatchanlik, visseral-motor, reflekslarning nazariy asoslari chuqur yoritilgan.
Ma’lumki, harakat faolligi visseral-mator reflekslar tipi bo’yicha vegetativ
sohasiga keng ta’sir zonasiga ega bo’lgan butun proprisevtiv afferentitatsiyaning
bosh manbai sanaladi. Har qandayafferent tizimdan (ekstroseptiv va propriseptiv)
impluslarning tanqisligi inson yoki hayvon organizmi butun hayot faoliyatining
keskin susayishiga olib keladi, u potologik susayish holati bilan
tavsiflanib ,tanglik omili sifatida baholanishi mumkin. Ayni vaqtda “vegetativ
istil” hamda hissiyotlarning yo’qligi ham organizmning maqbul holati
hisoblanmaydi. Asab trofikasi vegetativ asab tizimi tonusi saqlangan joyda amalga
oshadi. Aynan faol harakat rejimi va ijobiy hissiyotlar organizm hayot
faoliyatining barcha bosqichlarida- hatti harakatlardan tortib hujayralar
miqiyosigacha, me’yordan ham, potologik holatdan ham o’z-o’zini himoya qilish
uchun quvvat manbai sanaladi.
Inson salomatligini zamonaviy tarzda yaxlit baholashda jismoniy rivojlanish
darajasi hamda uyg’unligi katta ahamiyat kasb etadi. Ta’kidlash zarurki, bugungi
adabiyotlarda “jismoniy rivojlanish” tushunchasida bu xil ta’rif uchramaydi.
Zamonaviy antropologiya va jismoniy tarbiya nazariyasida insonning “jismoniy
rivojlanish” mashg’uloti markaziy hisoblanib, turlicha organizmga ega, negaki
mazkur a’zolar inson organizmining turli jismoniy xususiyatlari hamda sifatlari
majmualarini tadqiq etadi. Hozirgi vaqtgacha jismoniy rivojlanish va
salomatlikning nisbati xususida yagona fikrga kelinmagan. Masalan, “jimoniy
20

rivojlanish”, “salomatlik” tushunchlarini tenglashtirishga urinishlar mavjud,
chunki jismoniy rivojlanish darajasining pastligi va surunkali kasalliklar birligi,
ayniqsa bolalarda tez-tez uchrab turadi. Jismoniy bo’sh, nimjon bollalarning
yuqumli kasalliklarga, jumladan sil kasalligiga moyilligi ilgaridan ma’lum.
Haddan ziyod to’lalik, semizliknig yurak qon-tomir tizimi kasalliklari, jumladan
ishemiya bilan yonma-yon kelishi to’g’risidagi ma’lumotlar ham o’sha
qonuniyatning yana bir tasdig’idir. Ayni vaqtda katta odamlarda jismoniy
rivojlanish darajasi salomatlik orasidagi aloqadorlikni aniqlaydigan xolis
(obyektiv) ma’lumotlar, olimlarning fikricha yo’q jismoniy rivojlanishning
salomatlikka va aksincha, salomatliknnig jismoniy rivojlanishga ta’siri
aniqlanmagan, mualliflar nazarida, ular baravar ravishda rivojlanadi. Biz bu fikrni
qo’llab-quvvatlaymiz va muammoning shunday qo’yililshi sababli bugungi
kungacha aholining salomatligi muammolarini nazariy jihatdan hal etishda,
jumladan dispanserizatsiya vaqtida insonning jismoniy rivojlanishiga yetarlicha
e’tibor berilmaydi.
Insonning salomatligi va jismoniy rivojlanishi birligiga har tomonlama
baho berish uchun “jismoniy holat” tushunchasini qo’llash hamda jismoniy
rivojlanishning salomatlik bilan aloqadorligi xususiyatini qo’zg’alishi muhim
amaliy vazifa bo’lib, u faqat bemorlarni emas, sog’lom kishilarni ham keng
tekshirish yo’li bilan hal etishni talab qiladi. Mazkur masal bo’yicha bizning
nuqtaiy nazarimiz yuqorida ko’rsatilgandek, Jismoniy rivojlanish, inson
salomatligini yaxlit baholanganda, uning ko’rsatkichlaridan biridir.
“Jismoniy rivojlanish” tushunchasining mazmunini organizmning mexanik-
tuzilish xususiyatlari nuqtaiy nazaridan izohlash yetarli bo’lmaydi, jismoniy
tarbiya nazariyasida uning harakat apparati va umuman organizm rivojlanishinig
haqiqiy tavsifi bilan bog’lanish lozim. Hozirgi vaqtda shunday fikrlar
ustunvorligi, ularga ko’ra alohida bir belgi emas, balki tana uzunligining turlicha
varizantlarida uchraydigan nisbati insonning jismoniy rivojlanishini tavsiflaydi.
Tana o’lchamlarining kattalashishi har doim jisoniy rivojlanishning
yaxshilanishiga muvofiq keladi; buni “jismoniy anglash indekslari” parallel
21

ravishda ortganidagina ta’kidlash mumkin. Bolalar va o’smirlar jismoniy
rivojlanishini o’rgangan mamlakatimizdagi va chet ellik mualliflarning ko’p sonli
tadqiqotlarida ko’rsatilishicha, jismoniy rivojlanishning yo’nalishi va darajasi
biologik omillardan (irsiyat va h.k) tashqari ijtimoiy va ekologiya shart-
sharoitlariga (jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi, maishiy va
gigiyenik ko’nikmalar jismoniy tarbiyani tashkil etish, tabiiiy sharoit, turmush
tarzi va boshqalar). Inson salomatligi ko’rsatkichlaridan biri bo’lgan jismoniy
rivojlanishga munosabat uning ilmiy va amaliyot ahamiyatini oshiradi hamda
rivojlanish darajasi va uyg’unligiga bog’liqligini o’rganish vazifasini birinchi
darajali masalar qatoriga qo’yadi. Chunki jismoniy rivojlanishning bir xil
ko’rsatkichlari namoyon bo’lish darajasiga qarab ijobiy, salomatlikning umumiy
bahosi uchun qulay yoki uning yomonlashuvining xavfli omiliga aylanib, u yoki
bu kasallikning yuzaga kelishiga sharoit yaratishi mumkin. Jismoniy
rivojlanishning mohiyatini bunday tushuntirish insonning kelajagi uchun foydali,
uning o’z-o’zini jismoniy takomillashtirish bo’yicha faoliyatlarini kuchaytiradi.
Jismoniy rivojlanish darajasi va munosibligi har qanday yoshda organizm bilan
muhit orasidagi o’zaro munosabatning dialektikasini ochib beradi, organizmdagi
metabolik jarayonlarini, endokrin tizimi muvozanatini, jismoniy tarbiyaning
adekvatligini tavsiflaydi.
Insonning jismoniy rivojlanishi organizmning funksional holati-
salomatlikning boshqa tarkibiy qismi bilan chambarchas bog’liq; bular alohida
rivojlanish jarayonida o’zaro aloqaga kirishib, bir-birini taqozo etadigan
holatlardir. Morfolik holda funksional ko’rsatkichlarning birligini, unnig
ahamiyatini biologiyaning asosiy tamoyillaridan biri-tuzilish va vazifa birligi
nuqtaiy nazaridan tekshirish lozim. Funksionalko’rsatkichlariga tana tuzilishidagi
tarkibiy qismlarida hayot faoliyatining namoyon bo’lishi sifatida qaraladi.
Tuzilmalar va uning bajaradigan vazifalari bir-biridan ayri holda mavjud
bo’lmaydi, balki dialektik birlikda yashaydi. Biroq tuzilmalar hamda vazifalarning
tashqi ta’sirlarga beriluvhanligi turlicha: bulardan birinchisi ancha barqaror.
Funksiya u yoki bu biologik tuzilmada hayotning namoyon bo’lishi (moddalar
22

almashinuvi), har qanday funksiya va uning o’zgarishlarini har doim tegishli
tuzilma o’zgarishlari taqozo etadi, ular tegishli tuzilma o’rganishlari bilan uzviy
bog’liq. Ontogenez jarayonida jismoniy tarbiyalash, uning bosqichlariga xos
xususiyatlarni e’tiborga olish mazkur biologik imkoniyatlar va qonuniyatlarni
amalga oshirish, insonning hayot faoliyati jarayonida morfofunksional
rivojlanishning maqbul darajasini saqlab qolish uchun sharoit yaratadi. Bunda
jismoniy rivojlanish ko’rsatkichlarini o’lchash organizmdagi evolyutsiya yoki
involyutsiya jarayonlarining nazorati bo’lib xizmat qilishi mumkin; u sog’lom
turmush tarzi, jismoniy tarbiya omillaridan salomatlikni saqlash, rivojlantirish
hamda tahrir qilishda maqsdli foydalanish imkonini beradi.
So’ngi yillarda ilmiy texnik revolyutsiyaning davom etishi hamda ekologik
ahvolning keskinlashuvi tufayli inson dalomatligiga talablar o’sib bormoqda.
Insonning biologik ishonchliligini, organizmning tibbiy imkoniyatlarini oshirish
masalasi ko’tarilyapti. Shuning uchun bir tomondan, gap zamonaviy inson
shaxsini har tomonlama samarali rivojlantirish, uning tabiiy qobiliyatlaridan
oqilona foydalanish darajasini oshrish , ularni o’zgartirib turgan hayot atrof-muhit,
shartlari bilan maqbul sharoitlar yaratish zarurati ustida borsa, ikkinchi tomondan,
insonning o’z sog’lig’ini mustahkamlash, funksional holatini yaxshilash,
organizmning zahiradagi imkoniyatlarini kengaytirish, va shu tarzda hayotning
murakkabliklari, o’zgarishlariga qarshi tura olish qobiliyatini rivojlantirish
bo’yicha masuiyatini oshirish zarur. Organizmning fiziologik zahiralari so’rovini
kengaytirish vositasi va usullarini izlab topish bosh vazifalardan biri sifatida kun
tartibiga quyilmoqda. Faqat shu yo’l bilan insonning kasbiy yuklamalar va tanglik
omilariga chidamliligini kuchaytirish mumkin. Bunga erishish uchun
organizmning umumiy va maxsus jismoniy mashg’ulotlar, noqulay omillarga
qarshi maxsus mashqlar, formokologik vositalar yordamida chiniqtirish lozim.
Inson organizmining funksional holati uning asosiy tizimlarida
zahiralarning mavjudligi bilan belgilanadi, asosiy funksional tizimlarning
“zahiradagi quvvati yig’indisi” faqat salomatlik holatinigina tavsiflab qolmay,
insoning kasallikka munosabatini ham belgilaydi. Organizmning zahiradagi
23

imkoniyatlari salomatlikning ko’rsatkichlaridan biri hisoblanib, insoning yashash
qobiliyatini ham ko’rsatadi. Ularning ahamiyati ayniqsa, tashqi muhitdagi
o’zgarishlar vaqtida, tanglik va tanglikka yaqin vaziyatlarda, u yoki bu
kasallikning rivojlanishi vaqtida, keksayish jarayoni ortadi. Insoning zahiradagi
imkoniyatlari konseptsiyasi organizmga tarixan ato etilgan obyektiv
imkoniyatlarga tayanadi. Mazkur muammonnig yechimi imsonning
imkoniyatlarini baholashga yangicha yondashish uchun sharoit yaratadi, kishilarni
bolaligidan va butun ongli hayoti davomida ta’lim-tarbiya berish jarayonlari
samaradorligini oshirishga olib keladi.
Organizmning fiziologik zahiralari mutlaqo aniq anatomik-fiziologik,
funksional imkoniyatlariga ega. Kompensatsiya- moslashuv jarayonlarini moddiy
ta’minlashning hammabop tamoyili shakllangan bo’lib, bunday ta’minlashning
yo’li har doim va har yerda hujayralarning ichki tuzilishini giperplaziyasi
sanaladi. Sog’lom kishi katta hajmli jismoniy ish bajarish bilan bog’liq hayot
faoliyati jarayonida tabiiy zahira hisobiga funksiyalarnnig yanada yaxshilanishi
yuz beradi. Bu zahira organizmning genometining tarkibiy qismi bo’ladi hamda
inson organizmining ichki va tashqi muhit omillariga moslashuvi tushunchasi
mazmunini tashkil etadigan ko’pdan-ko’p jarayonlariga erishiladi va tadqiqotchi
insonning moslashish materialini –uning umumiy moslashish zahirasini hamda
yuklamaga moslashish zahirasini to’g’ridan-to’g’ri o’lchash imkoniga ega.
O’z hayot faoliyati davomida inson o’z imkoniyatlari chegarasida
ishlamaydi, ya’ni zahiradan yuqori tarzda foydalanmaydi. Organizmning
zahiradagi imkoniyatlari ortishi butun organizm manfaatlari yo’lida alohida a’zo
va tizimlarning muvofiqligi, yuksak biologik zaruriyatning safarbarligiga
asoslangan. Har turli “zahiralar”ning mavjudligi to’g’ri rivojlanishning eng oddiy
va samarali himoya vositsi hisoblanadi; zahira tizimlarining mavjudligi alohida
ahamiyatga ega. Boshqaruv mexanizmlari shunday zahira tizimini ta’minlovchi
tomonlardan birini tashkil etadi. Aynan boshqaruv mexanizmlari holati, ularning
mukammalligiga organizmning zahiradagi imkoniyatlari bilan bog’liq bo’lib, bu
faqat maishiy hamda ishlab chiqarish sharoitdagi moslashuv jarayonlardagina
24

emas, kasallik chog’ida ham katta ahamiyat kasb etadi. Organizmda paydo
bo’ladigan izdan chiqarishlar evalyutsiya (taraqqiyot) jarayonida yuzaga
keladigan boshqaruv mexanizmlzri tomonidan yo’lga solinadi. Organizmning
to’g’ri reaktivligi doirasi qanchalik keng bo’lsa, u xavfli omillar ta’siridan
shunchalik ishonchli muhofazalangan bo’ladi.
2.2.Ishchanlik qobiliyatini va mehnatga layoqat
salomatlik va shaxsiy sifatlar natijasi
Hozirgi vaqtda organizmning funksional holatini baholashda, uning
zahiralari, turli omillarga moslashishi darajasini aniqalashda, yurak qon-tomir
tizimi tadqiqotlariga asosiy e’tibor qaratilmoqda. Murakkab tashkil etilgan
biologik tizimlarning turli-tuman reaksiyalarida qon aylanish tizimining ahamiyati
juda katta. Qon harakatlanishining umumiy yoki cheklangan mexanizmlari
buzilishi, odatda, deyarli har qanday potologik holatlarda, agar sabab sifatida
bo’lmasa, natija sifatida kuzatiladi. Qon aylanish tizimini organizmning boshqa
tizimlari bilan shunday mustahkam aloqadaki, u turli izdan chiqishlarning
uneversal indikatorlari sifatida tekshiriladi.
Inson organizmining fiziologik zahiralari miqyosini aniqlash shiddatli, qisqa
muddatli, qatiy o’lchab beriladigan jismoniy yoki aqliy yuklamalar, ya’ni
funksional sinovlarning qo’llanishi bilan amalga oshadi. Jismoniy yuklama
universal testlash vositasi hisoblab, uning yordamida organizmning funksional
imkoniyatlari, uning yashirin zahiralari baholanishi mumkin. O’lchab berilgan
jismoniy yuklama organizmning asosiy funksional tizimlari, eng avvalo, qon
aylanish tizimining quvvat zahirasini o’lchash etaloni sanaladi. Organizmning
funksional zahiralariga xos miqdoriy xususiyatlar usullaridan kiyingi yillarda
ko’pchilikka ma’qul bo’lgani insoningjismoniy ishchanlik qobiliyati
tadqiqotlaridir (RWC
170 testi). “Jismoniy ishchanlik qobiliyati” (phicycal work
cfpfcity) atamasi orqali insonning statik (turg’un), dinamik (harakat) yoki aralash
ishda maksimum jismoniy kuchlanishni namoyon etishga mavjud qobiliyati
ifodalanadi. Ma’lumki jismoniy ishchanlik qobiliyati organizmdagi turli
25

tizimlarning morfologik va funksional qobiliyatiga bog’liq. Jismoniy ishchanlik
qobiliyati ustidagi tadqiqotlarning ahamiyati sog’liqni tashxislash hamda
kasalliklarning oldini olish faliyati kuchayishi qobiliyatini o’rganishda a’zo va
tizimlarning jismoniy faoliyatning moslashish holatini aniqlash muhim vazifa.
Bugungi kunda jismoniy ishchanlik qobiliyatini tadqiq etish faqat sport
amaliyotida emas, kasalxonalarda, fiziologiyada, mehnat gigiyenasida keng
qo’llanilmoqda. Gigiyenik tadqiqot chog’ida jismoniy ishchanlik qobiliyatini
aniqlashning ko’rsatishicha, RWC
170 ma’lumotlari asosi jismoniy ishchanlik
qobiliyatini paytida tavsiflash bilan organizmning faoliyat ko’rsatishi ishonchli
ekanligi, kislorod yetkazib beruvchi eng muhim fiziologik tizimlarning holati
to’g’risida tasavvur hosil qilish muhim. Usulning qimmati shundaki, u integral
shakldagi organizm faoliyatidagi nomuvofiqlikning solishtirma siljishlarini aks
ettirradi. Mazkur sinov (proba) yordamida belgi egalarida mavjud bo’lgan yurak-
qon tomir, hamda nafas olish tizimlaridagi funksional cheklanishlarni aniqlash
mumkin.
Biz taklif etgan konseptsiyaga muvofiq 30-40 yoshli ishchi-
xizmatchilarning (1000dan ortiq kishi) sog’lig’ini tadqiq etish ishchanlik
qobiliyatining pasayishiga , kun davomida toliqish hissini oshirishga va nihoyat,
vaqtincha mehnat qobiliyatini yo’qotishga olib keladigan jihatlarini topish
imkonini beradi. Eng avvalo yosh ortgani sayin yurak-qon tomir tizimi zahiradagi
imkoniyatlari miqyosining torayib borishi, standart jismoniy yuklamani
bajarishning tejamkorligi hamda jismoniy ishchanlik qobiliyati (RWC
170 )
ko’rsatkichining pasayishi, qon aylanishni boshqarish mexanizmlarining
bo’shashishi diqqatni tortadi. Bundan tashqari, ko’pincha ayollarda tana
og’irligining haddan ortiq ko’payishi (yog’ qatlamining qalinlashuvi) hamda
organizmning funksional holatini saqlab turishda katta ahamiyatga ega bo’lgan
skelet mushaklarining yetarlicha rivojlanganligi tufayli jismoniy rivojlanish
mutanosibligining buzilishi kuzatiladi. Tekshiriluvchilarning uchdan bir qismida
shamollash kasalliklariga moyillik seziladi. Sog’liqdagi oz o’zgarishlar o’zi,o’z
sog’ligi to’g’risida o’ylab ko’rmaydigan, faol harakat rejimi va ovqatlanish
26

tartibiga rioya qilmaydigan shaxslar ko’p uchraydi. Salomatlikdagi aniqlangan
xususiyatlarni inobatga olgan holda ommaviy jismoniy tarbiyani har bir ishlab
chiqarish jamoasi, o’quv muassasasi, har bir oila va har bir inson turmushiga joriy
qilish hamda targ’ib etish o’zini oqlaydi va ilmiy jihatdan asoslangan hisoblanadi.
Bunda vaziyat shundan iboratki, har bir kishining o’z salomatlik darajasidagi xos
jismoniy mashqlar jamlamasi va sport turini tanlanishi lozim.
.
Shuningdek, salomatlik uchun jismoniy sifatlar orasidan chidamkorlik eng
muhim ahamiyatga ega ekanligi aniqlanadi. Mualliflar fikricha, chidamkorlik
mashqlari salomatlikni yaxshilaydi, ishchanlik qobiliyatini oshiradi. Germaniyada
o’tkazilgan tadqiqotlar natijalari sog’liq va jismoniy ishchanlik qobilyati
(RWC
170 ), shuningdek, chidamkorlik orasida mustahkam aloqa mavjudligi
aniqlandi. Salomatlik va jismoniy ishchanlik qobiliyati bir-biriga bog’liq, turmush
tarzi ham birgalikda bir xil yo’nalishda ta’sir ko’rsatadi. Chidamkorlikni mashqlar
yordamida rivojlantirish bilan birglikda kuch sifatini rivojlantiruvchi mashqlar
tavsiya etish ham lozim.
Uzoq muddatli gipokineziya sharoitida organizmning nafaqat tayanch
harakat apparatida, balki barcha morfofunksional tizimlarda salbiy o’zgarishlar
birin-ketin rivojlanadi. Natijada organizmnnig muhim himoyalovchi ahamiyatga
ega bo’lgan immun tizimining barqarorligi buziladi va organizmni kasalliklarga
chalinish darajasi oshadi. Ma’lumotlarga ko’ra, harakat faolligi yetishmovchiligi
(gipokeneziyani) bir qancha modellashtirilgan tadqiqotlarga tajribaviy
hayvonlarda o’tkazilgan. Eksperimental kalamushlar maxsus penallarda
(kataklarda) harakatsiz uzoq vaqt saqlanib, so’ng organizmda ro’y bergan
struktura va funksional o’zgarislar aniqlangan.
Organizning yurak-qon tomir tizimining funksional holatini saqlab turishda
mushaklar tizimining ahamiyatini, shuningdek harakat faolligining ontogenezda
inson salomatligi uchun ahamiyatini fiziologik asoslab berish uchun ko’pgina
tadqiqot ishlari, xususan ularda shakllangan “skelet mushaklarining quvvat
qoidasi” yaratilgan. Bu qoidannig mohiyati quyidagilardan iborat: skelet
27

mushaklarining faolligi darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, (bunda faollikning
maqbul shakllari nazarda tutiladi), tinchlik holati ham shunchalik yuqori darajada
tashkil etiladi.
Odamning individual taraqqiyot davrining birinchi bosqichlaridan –harakat
faolligi, zigotadan boshlanib, keyingi bosqichlarda u ovqatlanish ehtiyojini
qoldirish zaruriyati bilan bog’liq bo’ladi. Harakat faolligi nafaqat, ovqatlanish
jarayoni bilan bog’liq bo’lib qolmay, tana o’sishini ham ifodalaydi. Bunda
rivojlanish jarayoni vaqtincha to’xtalib qolishiga yoki hatto butunlay to’xtashiga
ham olib kelishi mumkin. Harakat faolligi bilan bog’liq holda amalga
oshiriladigan haddan ziyot anabolizmda ikki bosqich mavjudligi aniqlanadi.
Birinchisi og’irlikni haddan ortiq ifodalanishi, bo’y o’sishi jarayonida hamda ichki
quvvatning oshishini keltirib chiqartiradi. Bunda skelet-mushak tizimining o’sishi
hujayra elementlarining giperplaziya hisobiga emas, ularning gipertrofiyasi
hisobiga amalga oshiriladi. Ikkinchi bosqichda quvvat imkoniyatlarining haddan
oshiq to’planishida ifodalanib, ular ontogenezda og’irlikni emas, balki erkin
quvvatni oshiradi.
Harakat faolligi jarayonida organizmning me’yorda o’sishi va rivojlanishi
uchungina emas, balki teskari kodlash hamda zigota genomlariga kodlangan
alohida rivojlanish dasturlarini amalga oshirish omillari sifatida zarur bo’lgan
metabolitlar yuzaga keladi. Boshqacha qilib aytganda, harakat faolligining zarur
hajmsiz yetilmay tuzilgan homila shakllanishining (musobaqasining) barcha
kerakli bosqichlaridan o’ta olmaydi, katta odam esa me’yoridagi hayot faoliyatini
yuritish hamda stresslarga qarshi turish uchun zarur tuzilish quvvatini to’play
olmaydi. Shunday qilib, so’z skelet mushaklarining funksiomal faolligi va quvvat
zahiralarini to’plash uchun sharoit yaratadigan samarali anabolik jarayonlarni
ta’minlovchi tinchlik shakli ustida ketyapti. Yuqori samaradorlikka ega bo’lgan
anabolizmga faoliyat tufayli erishiladi va aksincha, past samarali anabolizm
harakat faoliyati cheklangan organizmlarda qayt etildi.
Afsuski, mazkur muhim xulosalar profilaktik tibbiyotda yurak-qon tomir
tizimi kasalliklari rivojlanishini bashorat qilishda, inson salomatligini baholashda
28

o’z munosib ,o’rnini topmadi, vaholanki maliy faoliyatda ayrim potologik
holatlarning, bizningcha, birinchi sababi hisoblangan mushak tizimi sustligini qayt
etishga to’g’ri keladi.
Shunday qilib, mazkur bobda inson salomatligining uning uchun odatiy
bo’lgan harakat (jismoniy) faollik xususiyatlari bilan o’zro aloqasini ko’rsatishga
urindik. Bunda biz o’z oldimizga muayyan tavsiyalar berishnigina maqsad qilib
qo’ymay, balki inson salomatligi, uning biologik ishchanligini oshirishnnig
maqbul variantlarini izlash bo’yicha ilmiy tadqiqotlar hamda amaliy tadbiq etishni
qanday yo’nalishlarda davom ettirish lozimligini ko’rsatdik, bunga hozirgi vaqtda
maliy sog’liqni saqlash uchun ijtimoiy buyurtma sifatida qaraladi. Salomatlikning
organizmning jismoniy rivojlanishi va funksional holatining morfofunksional
ko’rsatkichlarini tadqiq etish, zahiradagi imkoniyatlarni aniqlash profilaktik
tibbiy ko’riklar, dispanserizatsiyaning majburiy atributi bo’lishi kerak, chunki
faqat shu shart bilan kasalliklar oldini olish, sog’liqni mustahkamlas masalalarini
hal qilish mumkin. Organizmning dastlabki funksional holatini, faoliyatdan keyin
funksiyani tiklash darajasini aniqlash insonning ishchanlik qobiliyatini
rivojlantirish vasog’liqni mustahkamlash maqsadida umumiy harakat faolligini
ilmiy asoslangan holda o’lchab berish muammosini hal etish, shuningdek,
subektral ta’sirlarda (funksional sinovlar) paydo bo’ladigan juda kichik
o’zgarishlarni aniqlash imkonini beradi. Bunday yondashuv umumiy ahvolning
yomonlashganligini (jumladan, toliqish va o’ta toliqish natijasida) ancha erta
payqash, pasayishi patalogiyaning rivojlanishiga olib, keladigan minemal
me’yorni belgilash uchun sharoit yaratadi. Bunday me’yorni belgilash muayyan
profilaktik tadbirlarni o’tkazishda asos bo’lib xizmat qiladi. Organizmning
zahiradagi imkoniyatlarini bilish aholini dispanserizatsiyadan o’tkazish
jarayonida yashash qobiliyati kuchli kishilarni aniqlash, bu holatni bashorat
qilish va rivojlantirish imkoniyatlarini o’rganishga yo’l ochadi.
29

XULOSA
Xulosa qilib shuni aytamankiy Bolalar va o’smirlar sporti sohasida
ishlayotgan mutaxassislar uchun katta voqea bu 1962 yilda o’tkazilgan Bolalar va
o’smirlar sporti muammolari bo’yicha I Butun jahon ilmiy-amaliy anjumani bo’lib
o’tdi. Unda yetakchi dunyoning yetuk olimlarining ma’ruzalarida mazkur
pedagogik va tibbiy-biologik tadqiqotlar borasida yosh sportchilarni mashg’lot
qilishning turli jabhalari o’rganib chiqilgan, maktab yoshidagi bolalarni sport
tayyorgarligi tizimini yanada takomillashtirishning yo’llari belgilangan.
Bolalar va o’smirlar sportining muammolari bo’yicha II Butun jahon ilmiy-
amaliy anjumani 1968 yilda bo’lib o’t gan . Bu anjumanda yosh sportchilarni
tayyorlash tizimining muhim masalalari o’rganib chiqildi, ya’ni sportchilarning
ko’p yillik mashg’ulotining ratsional tuzilishi, jismoniy sifatlarni rivojlantirish
dinamikasi va sport-texnik mahoratini shakllantirish, tanlash va sport turiga qarab
yo’naltirish, yosh sportchilar bilan tarbiyaviy metodikasi.
1973 yilda esa yoshlar sportining muammolari bo’yicha III Butun jahon
ilmiy-amaliy anjumani bo’lib o’tdi. Olimlar sportchilarni ko’p yillik tayyorgarligi
jarayonida sport mashg’ulotining vosita, uslub va shakllarini asoslab berishga
qaratilgan tadqiqot natijalarini taqdim etdilar. Bu yerda mashg’ulot va musobaqa
yuklamalarining taqsimlash tamoyillari shakllandi, bolalar va o’smirlar sport
maktabiga saralash mezonlari belgilandi va asoslandi.
Bolalar va o’smirlar sportini ilmiy asoslarini keyingi takomillashtirish uchun
1974 yilda Moskvada bo’lib o’tgan “Zamonaviy jamiyatda sport” nomli Butun
jahon ilmiy-amaliy anjumani muhim ahamiyatga ega bo’ldi. “Bolalar sporti”
to’garaklarining ishida Rossiya, Germaniya, Belgiya, Buyuk Britaniya, Yaponiya,
Kanada va boshqa mamlakatlardan kelgan mutaxassislarning 30dan ortiq
ma’ruzalari taqdim etilgan.
Anjuman ishtirokchilari shaxsni shakllantirishning muhim ijtimoiy omili
sifatida yoshlar sportini tobora rivojlantirish milliy terma jamoalarning sport
zaxiralarini tayyorlash va sportmashg’ulotni tashkil qilish asoslari haqida fikr
almashdilar.
30

1977 yilda bo’lib o’tgan yoshlar sportining dolzarb muammolari bo’yicha IV
Butun jahon ittifoq ilmiy anjumanida yosh sportchilar mashg’ulotining boshqaruv
tizimini optimallashtirish sport bilan shug’ullanayotganlarni tayyorgarlik darajasi
ustidan kompleks nazorat, tanlash va sport turlariga yo’naltirish, yosh sportchilar
bilan tarbiyaviy ish uslubiyati borasidagi tadqiqotlar natijasi muhokama qilindi.
Bolalar va o’smirlar sportining nazariy asos lari ning muhim masalalarini
ishlab chiqish, ijodiy anglash va ilmiy asoslab berish imkoniyatini belgilab berdi.
Zamonaviy bosqichda bu o’quv-ilmiy fan jadal sur’atlar bilan rivojlanmoqda.
Doimiy ravishda mazkur fan yangi ma’lumotlar bilan to’ldirilmoqda va tobora
katta amaliy ahamiyatga ega bo’lmoqda. Shu bilan birga, o’sib kelayotgan
avlodlarni sport tayyorgarligi haqidagi fan oldiga tobora mas’uliyatli vazifalar
yuklatilmoqda, ulardan asosiylari sport zaxiralarini, uning barcha yoshiga oid
bosqichlarida tayyorlash tizimining tashkiliy-uslubiy asoslarini
takomillashtirishdir; sport maktablari va jismoniy tarbiya sektsiyalarida
shug’ullanadigan yuzlab, minglab yosh sportchilarni tayyorlashning vosita, uslub,
va tashkiliy shakllarini yanada yangi samaraliroqlarini ishlab chiqishdir.
31

ASOSIY ADABIYOTLAR
1. Aliev A. O`qituvchining ijodkorlik qobiliyati.-T., “O`qituvchi”.1991 y
2.Azimov N.G`., Hamroqulov A.K. Sobitov Sh.S. Umumiy va sport
fiziologiyasidan amaliy mashg`ulotlar. T., «O`qituvchi» 1992.
3.Ataev A.K.Kurash.O`quv qo`llanma.-T., 1987 y
4.Azimov N.G`., Sobitov Sh.S. «Fiziologiya» Jismoniy tarbiya institutlari uchun
o`quv qo`llanma.T., «O`ZDJTI» nashriyot bo`limi, 1996.
5. Abdumalikov R., Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning nazariy asoslari.
O`quv qo`llanma, -T., O`zDJTI nashriyoti. 1996 y
6.Azimov N.G`., Sobitov Sh.S. «Sport fiziologiyasi»., T., «O`ZDJTI» nashriyot
bo`limi, 1
QO‘SHIMCHA ADABIYOTLAR.
1.Altuxov Yu.P. Ginetichiskiye protsessi v populyatsiyax. M., “Nauka ” 1983.
Gulyamov N.G., Safarova D.D. Valeologiya faniga kirish so’zi.T. “Fan sportga”,
2005, № 1 str. 41-42
2.Nishonboyev K.N., Xamroyev F.A., Eshonqulov O.E., Tibbiyot ginetikasi. T.,
3.Abu Ali Ibn Sino nashriyoti 2000.
4.Richkov Yu.G. Sistema drevnix izolyatov cheloveka v Severnoy Azii v sveta
problem stabilnosti i evolyutsii populyatsiy. Vipr. Antropologii, 1973m bip 44.
5.Tegako L., Kmetinskiy E. Antropologiya M., “Novoye znanie”, 2004
6.Xem A., Kormak D., Gistologiya M., “Mir” 1983.
32

Kurs ishi

Sotib olish