Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 262.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

9 Продаж

Bolalarni butun predmetni teng boʻlaklarga boʻlishga oʻrgatish mashgʻulotlarni tashkil etish texnologiyalari

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ Mavzu: Bolalarni butun predmetni teng bo laklarga bo lishga o rgatishʻ ʻ ʻ mashg ulotlarni tashkil etish texnologiyalari ʻ Mundarija Kirish I bob.Bolalarning predmetlar shakli va geometrik shakllarni idrok qilishning o‘ziga xos xususiyatlari 1.1.Bolalarni predmetlar va geometrik shakllar bilan tanishtirish metodikasi 1.2.Maktabga tayyorlov guruhda bolalarni predmetlar va geometrik shakllar bilan tanishtirishning nazariy asoslari II bob.Bolalarni butun predmetni teng bo laklarga bo lishga o rgatish ʻ ʻ ʻ mashg ulotlarni tashkil etishning amaliy asoslari ʻ 2.1.Bolalarda predmetlarning o‘lchami va ularni o‘lchash haqidagi tasavvurlarni shakllantirish metodlari 2.2.Bolalarni butun predmetni teng bo‘laklarga bo’lishga o‘rgatishni tashkil etish texnologiyalari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Mavzuni dolzarbli: Maktabgacha ta’lim sohasida tub o'zgarishlar amalga oshirilib, maktabgacha yoshdagi bolalarning ta’lim-tarbiya olishi masalasi davlat darajasidagi dolzarb masalaga aylandi. Bu borada Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev tashabbusi bilan amalga oshirilayotgan isblar, qabul qilinayotgan farmon va qarorlar dasturul amal bo‘lmoqda. Maktabgacha ta'lim vazirligining tashkil etilishi, Prezidentimiz tomonidan “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2707-sonli Qaror (2016-yil, 29- dekabr), “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g'risida”gi PF-5198-sonli Farmon (2017-yil 30-sentyabr), 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida” gi 528-sonli Qarori (2017- yil, 19-iyul), “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030- yilgacha rivojlantirish Kontseptsiyasi” kabi me'yoriy huquqiy hujjatlarning qabul qilinishi maktabgacha ta’lim tizimida ta’lim sifati va samaradorligini oshirishda alohida ahamiyat kasb etmoqda. Katta guruhda maktabgacha yoshdagi bolalar qog`oz varag`ida mo`ljal olishga o`rgatila boshlanadi. Oldingi guruhlarning dasturlarida bunday vazifa yo`q edi. Tarbiyachi rahbarligida bolalar ma`lum miqdordagi buyumlarni ko`rsatilgan yo`nalishda: qog`oz varag`ining yuqori, pastki qismiga, chap qismiga, o`ng qismiga joylashtirish malakasini egallaydilar. Bundan topshiriqlar ham bo`lishi mumkin: varaqning chap qismiga 5 ta doiracha; o`ngiga esa 1 ta ortiq doiracha qo`y; varaqning pastki va ustki qismlarnga 8 tadan uch burchak joylashtir. Topshirnqni bajarganidan keyin bola qandan shakllardan nechtasini joylashtirganinn va qaerlarga joylashtirganini gapirib beradi. Bolalarni buyumlarning qog`oz varag`idagi, stoldagi, poldagi holatini belgilash uchun so`zlarni to`g`ri, ma`nosi bo`yicha ishlatishga o`rgatish kerak. Kurs ishining maqsadi. Bolalarni butun predmetni teng bo laklargaʻ bo lishga o rgatish mashg ulotlarni tashkil etish texnologiyalari. ʻ ʻ ʻ Maktabga tayyorlov guruhda bolalarni predmetlar va geometrik shakllar bilan tanishtirishning nazariy asoslari Kurs ishningi predmeti . Bolalarni butun predmetni teng bo laklargaʻ bo lishga o rgatish mashg ulotlarni tashkil etishning amaliy asoslari ʻ ʻ ʻ Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Bolalarni predmetlar va geometrik shakllar bilan tanishtirish 2. Maktabga tayyorlov guruhda bolalarni predmetlar va geometrik shakllar bilan tanishtirishning nazariy asoslari 3. Bolalarni butun predmetni teng bo laklarga bo lishga o rgatish mashg ulotlarni ʻ ʻ ʻ ʻ tashkil etishning amaliy asoslari Kurs ishining metodlari . Mavzuga oid pedagogik, psixologik, metodik adabiyotlarni o‘rganib tahlil qilish, suhbat, kuzatish, anketa- so‘rovnomalar, ilg’or o‘qituvchilarning ish tajribalarini o‘rganish, pedagogik tajriba, taqqoslash. Kurs ishi ning metodologik asoslari . O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Talim tog’risida” gi Qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” Boshlang’ich ta’lim konsepsiyasi, metodist psixolog, didakt olimlarning muammo yuzasidan qayd etgan qarashlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ta’lim tarbiyaga oid fikrlari. Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bobdan va qilingan xulosalardan iborat. Ishda o‘rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo‘yilgan maqsadga erishishi uchun to‘plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi. I bob.Bolalarning predmetlar shakli va geometrik shakllarni idrok qilishning o‘ziga xos xususiyatlari 1.1.Bolalarni predmetlar va geometrik shakllar bilan tanishtirish metodikasi Ма tematika mashg‘ulotlarida bolalar eng sodda geometrik shakllar bilan, ularning ba’zi xossalari bilan tanishadilar, buyumlarni geometrik etalonlar bilan taqqoslash asosida ularning (buyumlarning) shaklini tahlil qilish va baholashni o‘rganadilar. Bolalarda asta-sekin shakl haqidagi umumiy tasavvur shakllanadi, bunday tasavvur maktabda geometriya, chizmachilik kabi fanlarni o‘zlashtirish uchun asos bo‘ladi. “Bolajon” tayanch dasturida geometrik shakllar bilan tanishtirishga qo‘yilgan vazifalar mazmuni bilan tanishtirish. Kichik guruh Geometrik shakl. Doirani taniy olish va nomini aytishni o‘rgatish. Uni sezish, harakat va ko‘rish yo‘llari bilan tekshirish usullarini o‘rgatish. Kvadrat bilan tanishtirish. Doira, kvadratni farqlash va aytishni sezish, harakat va ko‘rish usullari orqali o‘rgatish. Bolalarga shar va kub haqida tushuncha berish. Turli topshiriqlar yordamida shar va kub haqidagi bilimlarni mustahkamlash. Uchburchakni taniy olish va nomini aytishni o‘rgatish. Uni sezish, harakat va ko‘rish yo‘llari bilan tekshirish usullarini o‘rgatish. O‘rta guruh Geometrik shakllar. Doira, kvadrat, uchburchak shakllarini bir-biridan farqlashni mustahkamlash. To‘g‘ri to‘rtburchak shakli bilan tanishtirish, to‘g‘ri to‘rtburchak-kvadratni farqlash va aytishni, ularni sezish - harakat va ko‘rish usullari orqali o‘rganish. Oval shakli bilan tanishtirish, doira, ovalni farqlash va aytishni, ularni sezish - harakat va ko‘rish usullari orqali o‘rgatish. Kub, shar, silindr kabi shakllarning nomini aytish va bir-biridan farqlashni o‘rganish. Shakllar har xil o‘lchamda bo‘lishi mumkinligi haqida tasavvur hosil qilish (katta doira - kichik doira, katta kvadrat – kichik kvadrat). Tayoqchalardan to‘g‘ri to‘rtburchak, kvadrat, uchburchak yasashga, bu shakllardan foydalanib turli narsalar yasashni o‘rgatish. Katta guruh Geometrik shakllar . Shakllar har xil o‘lchamda bo‘lishi mumkinligi haqida tasavvur hosil qilish (katta doira - kichik doira, katta kvadrat – kichik kvadrat). Shakllar va uning ayrim belgilari haqida tasavvur hosil qilish: Masalan, to‘rtburchakning 4 ta burchagi va 4 ta tomoni (to‘rtburchakning turli ko‘rinishlari misolida) bor. Bolalarning shar, kub, silindrlar haqidagi tasavvurlarini mustahkamlash va ular yordamida turli mavzularda loyihalar yaratish. Doira va oval shaklini farqlashga doir turli mashqlarni bajartirish. Qurshab turgan narsalar orasidan tanish bo‘lgan geometrik shakllarni topa olishga o‘rgatish: masalan, lagan, non doiraga o‘xshaydi; stolning usti, devor, eshik va derazalar to‘rtburchakka, ro‘molcha kvadratga, qizchalar boshidagi ro‘mol uchburchakka, stakan silindrga o‘xshaydi va hakozo. Uchburchak va to‘rtburchaklardan turlicha katta o‘lchamdagi narsalar va shakllar tuzish. Turli geometrik shakllar to‘plamidan har xil o‘yinlar o‘ynash, maxsus shakllar to‘plamidan foydalanib, namunadagi narsalarni yasashni o‘rgatish. Tayoqchalardan to‘g‘ri to‘rtburchak, kvadrat, uchburchak yasashga, bu shakllardan foydalanib turli narsalar yasashga o‘rgatish. Tayoqchalardan hosil bo‘lgan geometrik shakllardan bir nechta tayoqchani olish usuli bilan ko‘rinishini o‘zgartirishga doir muammoli vazifalarni hal etishni o‘rgatish. Maxsus shakllar to‘plamidan foydalanib, namunadagi qismlardan tashkil topgan shakl-siluetlar hosil qilishga o‘rgatish. Labirintlar va ularning yechimi bilan tanishtirish. Tayyorlov guruh Geometrik shakllar. Bolalarni doira, kvadratni ikki teng qismga bo‘lishga, olingan qismlarni «yarim», «ikkidan bir qism» deb atashga o‘rgatish. Aniq material yordamida butun qismdan katta, qism esa butundan kichkina ekanligini belgilash. Ko‘pburchaklar haqida tasavvur berish: uchburchak, to‘rtburchak-bu ko‘pburchak. Bolalarni ko‘pburchak elementlari (tomonlari, burchaklari, burchak uchlari) bilan tanishtirish. Т ayoqchalar yordamida turli shakllarni yasash. Bolalarga doirani, kvadratni 4 ga bo‘lishni o‘rgatish. Aniq material asosida butun qismdan katta, qism esa butundan kichkina ekanligini belgilash. Bolalarni 2 ta, 4 ta uchburchaklardan bitta ko‘pburchaklar tuzishga, kichik to‘rtburchakdan bitta katta to‘rtburchak tuzishga o‘rgatish. Beshburchak va oltiburchak bilan tanishtirish. Yetishmagan shakl, jismni (shar, kub, silindr) topishga doir mantiqiy masalalarni yechishni o‘rgatish. Geometrik shakllar ko‘rinishini o‘zgartirishga o‘rgatish: kichik uchburchaklardan to‘rtburchak shaklini yasash va boshqalar. Tayoqchalardan hosil bo‘lgan geometrik shakllardan bir necha ayoqchani olish usuli bilan ko‘rinishini o‘zgartirish. Maxsus shakllar to‘plamidan foydalanib, namunadagi narsalarni hosil qilish. Kichik guruhda bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish Uch yoshli kichkintoylar dumaloq buyumlarni va burchaklari bor buyumlarni farq qilishga, ya’ni buyumlarning shakllarini elementar tahlil qilishga o‘rgatiladi. Qarash uchun geometrik shaklga ega bo‘lgan, detallari yo‘q oddiy shakldagi buyumlar tanlanadp. Buning uchun dastlab, har xil rangdagi, ammo bir xil shakldagi, bir xil buyumlardan, masalan: uchburchak, kvad-drat, to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi bayroqchalardan foydalanish maqsadga muvofiq, bu kichkintoylarga shakl alomatini ajratishga yordam beradi. Shundan keyin har xil rangli bir xil buyumlarni sodda shakldagi istalgan buyumlar (koptok, ip koptok g‘ildiraklar)ni berish mumkin. Tarbiyachi bolalarga buyumlarning shakllarini payqash — harakat yo‘li bilan, “shakl” so‘ziga urg‘u bergan holda tahlil qilishni o‘rgatadi. U buyum konturi (tashqi ko‘rinishi) ustidan ko‘rsatkichni yuritib chiqadi, oxirida u buyum ustidan qo‘lini o‘tkazib “dumaloq” (g‘ildirak), — deydi. Bolalarni birgalikda harakat qilishga jalb qilish muhim ahamiyatga ega. Kichkintoylar tarbiyachining qo‘l harakatini kuzatib, xuddi shunday harakatni havoda bajarishga “yordam” berishadi. Buyum konturi ustidan qo‘l yoki ko‘rsatkich barmoq aylantirib chiqiladi. Har galgi harakat buyum ustidan qo‘lni tekkizib chiqish bilan tugaydi, shunday qilinmasa, shakl haqidagi tasavvur kontur chizig‘i bilan bog‘lanib qolishi mumkin. Tarbiyachi bolalarda buyumlar konturini o‘rab olish ularni qo‘l bilan qamrab olish, qo‘lni sirt bo‘yicha siypalab chiqish, buyumlarni dumalatish, ularni har-xil holatga qo‘yish istagini uyg‘otadi. Natijada yumaloqlangan va burchakli buyumlarning xossalarini (turg‘un, turg‘un emas va h.k.) topadilar. “Shakli bo‘yicha o‘xshashlarini tanla” kabi o‘yin-mashqlardan foydalanish mumkin. Chaqirilgan bola o‘z buyumini tekshirib chiqib, uni shu shakldagi buyumlar turgan stolga o‘tkazib qo‘yishi kerak. Keyinroq bolalar buni mustaqil bajaradilar, masalan, o‘z stollari yonida o‘tirgan hollarida har xil shakldagi buyumlarni ajratib qutilarga solishadi: bir qutiga-dumaloq (doiraviy), ikkinchi qutiga burchakli (burchaklari bo‘lgan) buyumlarni solishadi. Kichik guruhda bolalar doira va kvadrat bilan tanishtiriladi. Buning uchun tarbiyachi dastlab har bir bolaga 2 tadan geometrik shakl, masalan, qizil doira va yashil kvadrat beradi (tarbiyachining o‘zida ham shular bo‘ladi). Tarbiyachi bolalarga 2 ta shakldan bittasining nomini aytmagan holda ko‘rsatadi va ulardan xuddi shunday shaklni topish va ko‘r-satishni so‘raydi. So‘ngra ikkinchi shaklni ko‘rsatib, bolalardan o‘z stollaridan xuddi shunday shaklni topib ko‘rsatishni so‘raydi. Maktabgacha yoshidagi bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish metodikasida buyumlarni payqash — harakat yo‘li bilan tekshirish usullariga o‘rgatish muhim ahamiyatga ega. Buni qanday bajarishni tarbiyachi ko‘rsatadi: u bolalarni birga ishlashga jalb qilgan holda, buyum konturi ustidan bir necha marta ko‘rsatkich barmog‘ini yuritib chiqadi (bola har bir shakl konturi ustidan qo‘lini yuritib chiqadi). Bunda u shakl nomini aytadi. Ikkinchi mashg‘ulotda bolalar tarbiyachining har bir geometriq shakl konturini hosil qilayotgan qo‘l harakatini kuzatishadi. Shundan keyin o‘zlari shakl konturi bo‘yicha barmoqlarini yuritib chiqib, uning nomini aytishadi. Bolalarni kontur ustidan barmoq yuritib chiqish bo‘yichamashq qildirish uchun 2—3 ta doira, kvadrat tasvirlangan kartochkalardan ham foydalanish mumkin. O‘z tarbiyalanuvchilarini doira va kvadratni ajrata olish bo‘yicha bir necha marta mashq qildirib, tarbiyachi bolalarni shakllar bilan aktiv harakat qilishga (qo‘lga olish, bir-birining ustiga qo‘yish, qator qilib qo‘yish) chorlaydi. Bu bolaga geometrik shakllarning nomlari va shakllarini eslab qolishga yordam beradi. Keyingi mashg‘ulotlarda tarbiyachi o‘zidagiga qaraganda kichiko‘lchamdagi, ammo rangi bir xil bo‘lgan doira va kvadratlarni beradi, so‘ngra esa namunadan o‘lchami ham, rangi ham farq qiladigan doira va kvadratlarni beradi. Bolalarning doira va kvadrat haqidagi tasavvurlarini mustahkamlash uchun (“Doirani o‘ng qo‘lingga ol”, “Kvadratni chap qo‘lingga ol”, “Qo‘lingda turgan narsaning nomini ayt”, “Hamma doiralarni yuqori chiziqqa, hamma kvadratlarni pastki qiziqqa qo‘y” kabi topshiriqlardan, shuningdek “Top-chi, xaltada nima bor”, “Juftini ton”, “O‘z uyingni top” kabi o‘yinlardan foydalanish mumkin. Bunday topshiriqlarga mashg‘ulotning bir qismini ajratish kerak, qolgan vaqtda esa doira va kvadratlardan ko‘rsatish uchun xizmat qiladigan va tarqatma material sifatida foydalanib, buyumlar to‘plamini yoki bitta buyumni topish, yoki yoniga qo‘yish yo‘li bilan buyumlar guruhlarini taqqosla-sh kabi mashqlarga bag‘ishlash mumkin. Bolalarni buyumlarni ularning tasvirlari bilan mos keltirish bo‘yicha (“Buyum va uning tasviri”, “Bizning tomorqa” kabi o‘yinlarda) mashq qildirish ham foydali. Oxirgi o‘yinda bolalar buyumning kontur va yassi tasviri orasidagi moslikni idrok qilishni mashq qiladilar. Buyumlar shaklini abstrakt geometrik shakllar bilan taqqoslash kichkintoylar uddalay oladigan ish. Bolalar geometrik shakllarni har qanday buyumni — koptokni, g‘ishtni va boshqa narsalarni qanday idrok qilsalar, shunday idrok qiladilar. Binobarin, bolalar qurilishkomplektlarida, mozaikalarda har xil geometrik shakllar bilan doimo uchrashadilar va ular shakllarning to‘g‘ri nomlarini bu nomlarni eslab qolish shart bo‘lmasa ham, eshitishlari kerak. Har xil shakldagi teshiklar ochilgan taxtachalar, teshikli yashiklar (bu teshiklarga shakli bo‘yicha tegishli shakllar qo‘yiladi) bilan o‘ynar ekanlar, ular- aslida geometrik obyektlarning shakli bo‘yicha mos keltirish harakatlarini egallaydilar. To‘plangan sensor tajriba, maxsus mashg‘ulotlarda yumaloqlangan va ko‘pburchak shaklidagi buyumlar bilan ishlash asosida kichkintoylar doira va kvadrat bilan tanishadilar. Birinchi shunday mashg‘ulotda bolalar katta va kichik doiralarni, ikkinchi mashg‘ulotda esa, doira va kvadratlarni farq qiladilar. Har bir bolaga turli ko‘rinishdagi va har xil rangli, ikki-uch o‘lchamli ikki- uchta shakl beriladi. Shakllar karton, faner, yoki qalin qog‘ozdan tayyorlanadi. Doiralar va kvadratlar tasvirlangan jadvallardan foydalaniladi. Har qaysi jadvalda ikki-uchtadan shakl har xil holat va har xil kombinatsiyalarda beriladi. Bolalar shakllarni tekshirib, ularning shakllari bo‘yicha ajratadilar, masalan, kartochkaning yuqori chizig‘iga doiralarni, pastki chizig‘iga kvadratlarni qo‘yadilar. Qaysi shakllar ko‘p, qaysi shakllar kam ekanini topadilar, shakllar nomini aytadilar. Та rbiyachi bolalarga o‘yin-toshliriqlarini berib shakllarni tanish va atash bo‘yicha mashq qildiradi: “O‘ng qo‘lingda kvadrat, chap qo‘lingda doirani keltir”, “Qo‘limda nima borligini top”, “Xuddi shunday shakl top” (bolalar tarbiyachidagi shakl shaklidagi shaklni topadilar), shuningdek, bunda “Shakllar dominosi”, “O‘z uyingni top” (uychalar har xil shakldagi belgilar bilan belgilanadi) kabi o‘yinlardan foydalanadi. Natijada kichkintoylar o‘lchami va rangiga bog‘liq bo‘lmagan doira, kvadratlarni topishadi, doiraning dumalashini, uning burchaklari yo‘qligini, kvadrat dumalamasligini, uning burchaklari ko‘pligini bilib oladilar. Tarbiyachi to‘plamlarning tengligi bilan tanishtirishda tarqatma va demonstratsion material sifatida doiralar va kvadratlardan foydalanadi, bolalarnishakllarning aniq nomlarini ishlatishga o‘rgatadi. O‘rta guruhda bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish O‘quv yilining dastlabki oylarida maktabgacha yoshidagi bolalarning o‘zlariga tanish geometrik shakllar — doira va kvadratlarni farq qilish hamda to‘g‘ri aytish malakalarini mustahkamlash kerak. Bu ishni guruhlarning miqdoriy taqqoslash va sanoqqa o‘rgatish mashqlari bilan bir vaqtda o‘tkazish maqsadga muvofiq. Bolalarga “Bilgin-chi, bunda nechta kvad-rat bor”, “Nima ko‘p, doiralarmi yoki kvadratlarmi?” kabi topshiriqlar va savollar beriladi. O‘rta guruh dasturida bolalarni uchburchak bilan tanishtirish nazarda tutilgan. Bolalarni bu shaklni tanish va aytishga, doira va kvadratlarni farq qilishga o‘rgatish kerak. Bu ishlarni amalga oshirish usullari kichik guruhda foydalanilgan usullarga o‘xshaydi, bular: shaklni payqash— harakatni tekshirish, u bilan har xil amaliy ishlarni tashkil qilish. Uchburchak bilan tanishtirish uni doira va kvadrat bilan taqqoslash asosida o‘tkaziladi. Dastlab shakllar juftlab taqqoslanadi, masalan, birinchi mashg‘ulotda uchburchak bilan doira taqqoslanadi. Tarbiyachi uchburchakni ko‘rsatib, bolalar e’tiborini burchaklarga qaratgan holda uchburchak konturi bo‘ylab barmog‘ini (ko‘p marta) yuritib chiqadi. “Barmoq burchakkacha boradi, to‘xtaydi, burchakni aylanib, yana nariga ketadi. Yana bir marta burchakkacha boradi, burchakni aylanadi, yana nariga ketadi”,—deb tushuntiradi tarbiyachi. U shaklni aytadi (“Bu — uchburchak”), uning qanday rangda ekanini so‘raydi, bolalarning e’tiborini uchburchakning tomonlari borligiga, ular 3 ta ekaniga, burchaklari borligiga va ular ham 3 ta ekaniga qaratadi. Shundan keyin tarbiyachi bolalardan o‘z uchburchaklarini ko‘rsatishni, ularni sanashni, uning burchaklari nechta ekanini so‘raydi. Keyingi mashg‘ulotlarda uchburchak bilan kvadrat shunga o‘xshash taqqoslanadi, shundan keyin esa doira, kvadrat va uchburchak bir vaqtda taqqoslanadi. Tarbiyachi bolalar e’tiborini uchburchaklar, doiralar va kvadratlar katta o‘lchamli ham, kichik o‘lchamli ham bo‘lishiga qaratadi, har xil rangli katta va kichik shakllarni ustiga qo‘yish usuli bilan taqqoslashni taklif qiladi, shakli bir xil bo‘lgan shakllar har xil rangli va har xil o‘lchamli bo‘lishi mumkinligini tushuntiradi. O‘rta guruhda tarbiyachi bolalarda har xil shakldagi shakllarni idrok qilish tajribasini to‘plashida davom ettiradi. Bolalar ikki-besh qismdan iborat sodda va murakkabroq shakldagi buyumlarni ko‘zdan kechirishadi va rasmlarini chizishadi, ularni loy va plastilindan yasashadi, bunda qismlarning shakli hozircha geometrik etalonga yaqin bo‘ladi (bular piyola, jo‘ja va boshqa narsalar bo‘lishi mumkin). O‘rta guruhda tarbiyachi predmetlar shaklini sezish — harakat va ko‘rish bilan — tekshirishni tashkil qiladi. Tekshirish natijalari dumaloq (doiraviy), to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida kabi so‘zlar bilan mustahkamlanadi. Bu guruhda “Buyum o‘zi haqida nima deydi?”, “Qismlariga ko‘ra buyumning o‘zini bil”, “Buyumlar dominosi” kabi o‘yinlardan va shuningdek kubchalar, qirqma rasmlardan foydalanish mumkin. Geometrik obrazlar haqidagi dastlabki ma’lumotlarni bolalar o‘yinlardan, mehnatdan, kundalik hayot (turmush)dan oladilar. Ular tarbiyachiga taqlid qilib, mozaikalar va qurilish materiallari komplektiga kiruvchi u yoki bu buyum nomini aytadilar. Ularning xossalari bilan amalda tanishadilar. Matematika mashg‘ulotlarida sanoqqa o‘rgatish uchun doiralar, uchburchaklar va boshqa narsalardan ko‘rsatma material sifatida foydalaniladi. Bolalar shakllar miqdorini aniqlab, ularni aytishadi. Mashg‘ulotlarda bolalarni doira, kvadrat, uchburchakning ba’zi belgilari bilan keyinroq esa, to‘g‘ri to‘rtburchakning belgilari bilan tanishtirish, shakllar har xil o‘lchamli va har xil rangli bo‘lishini ko‘rsatish kerak. Bolalar tarbiyachi bilan birga katta o‘lchamli (diametri 15 sm) shakllarni qarashadi, kichik o‘lchamdagi xuddi shu shakllarni ko‘rsatishadi. Bolalarga o‘z konvertlaridagi shakllarni ajratish va ular qanday shakllar ekanini va qanchaligini aytishtaklif qilinadi. Tarbiyachining topshirig‘iga binoan, bolalar shakllarning kattaliklari bo‘yicha ortib va kamayib borish tartibida joylashtiradilar, har xil shakllarning miqdorlarini taqqoslab, qaysi shakllar kam, qaysi shakllarning miqdori barobar ekanini aniqlaydilar. Birinchi mashg‘ulotda bolalarga shakllarning bir xil komplekti beriladi, keyingi mashg‘ulotlarda esa har qaysi bola shakllarning shunday komplektini oladiki, unda shakllarning miqdori, rangi va o‘lchami har xil bo‘ladi. Tarbiyachining ko‘rsatmasiga binoan, bolalar shakllarni ikki poloskali kartochkalarga shakli, rangi, kattaligi bo‘yicha joylashtiradilar, so‘ngra poloskalarning har qaysisidagi shakllar miqdorini taqqoslaydilar. Shunday mashg‘ulotlar o‘tkaziladiki, ularda bolalar kvadratlar bilan to‘g‘ri to‘rtburchaklarni taqqoslaydilar va ularning ba’zi xususiyatlari bilan tanishadilar. Masalan, tarbiyachi bolalarga kvadrat va to‘g‘ri to‘rtburchak olishni, navbati bilan ularning konturlaridan barmoqlarini yuritib chiqishni va ular nimalari bilan farq qilishini o‘ylab ko‘rishni taklif qiladi. Bolalar kvadratni to‘g‘ri to‘rtburchak ustiga qo‘yib, shakllarni taqqoslashadi va to‘g‘ri to‘rtburchak uzun ekanini, u shunisi bilan kvadratdan farq qilishini ko‘rishadi. Bolalar sanashni o‘rganib olishganidan keyin, ular tanish shakllarniig elementlari bilan, ya’ni tomonlari va burchaklarining mavjudligi hamda ularning miqdori bilan tanishtiriladi. Tarbiyachi kvadratning bir uchidan ikkinchi uchigacha barmog‘ini yuritadi va bu kvadratning tomoni ekanini aytadi. Kvadratning hamma tomonini ko‘rsatadi. Shuni kuzatish kerakki, bolalar “burchak” so‘zini burchakning uchi bilan, ya’ni burchakni hosil qiluvchi nurlar (tomonlar) chiqadigan nuqta bilan bog‘lamasinlar. Shuning uchun burchak ko‘rsatilayotganda, qo‘lni burchak tekisligida bir tomondan ikkinchi tomongacha surib borib ko‘rsatish maqsadga muvofiqdir. Bolalar o‘z kvadratlari va to‘g‘ri to‘rtburchaklarining tomonlarini topishadi, so‘ngra esa burchaklarini topishadi, tomonlar va burchaklar miqdorlarini sanashadi, kvadrat va to‘rtburchakning to‘rttadan burchagi va to‘rttadan tomoni borligini aniqlashadi. Navbatdagi mashg‘ulotda ular uchburchaklarni ham xuddi shunday tekshirishadi, hamma uchburchakda uchtadan burchak va uchtadan tomon borligini aniqlashadi. Bunday mashqlarni bolalar shakllarni tekshirib, ko‘yilgan savolga javobni mustaqil izlab topa oladigan qilibtuzish kerak. Geometrik shakllar haqidagi bilimlarni mustahkamlash uchun tarbiyachi bolalarga oldin gugurt cho‘plaridan shakl tuzishni, so‘ngra ornament hosil qilishni taklif qiladi. Shakllarni farq qilish va aytnsh bo‘yicha mashq qildirish uchun “Nima o‘zgardi?”, “Nima yo‘q bo‘ldi?”, “Shakllar dominosi”, “Xuddi shunday shaklni ko‘rsat” kabi didaktik va harakatli o‘yinlardan foydalaniladi. Masalan, tarbiyachida disk bo‘lib, unga doira bo‘ylab har xil geometrik shakllar joylashtiriladi. U disk strelkasini surish bilan goh u shaklni, goh bu shaklni ko‘rsatadi, bolalar esa, o‘z shakllari orasidan xuddi shunday shakllarni topishadi, ko‘rsatishadi va nomini aytishadi. “O‘z uychangni top” o‘yinida polga chizilgan yoki chilvirdan "tuzilgan doiralar, kvadratlar, uchburchaklar va boshqa shakllar uycha bo‘lishi mumkin. Katta o‘lchamli shakllar shaklini aniqlash bolalarga qiyinlik qilishkni hisobga olib, bunday o‘ychalar o‘lchamlarini tobora kattalashtirib borish maqsadga muvofiq. Individual mashqlar uchun “Juftini top”, “Kartochkaga mos shakl tanla” va boshqa o‘yinlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Bolalar shakllarning rangli va kontur tasvirlarini mos qo‘ynshadi, shaklga mos shakl tanlashadi. Yil oxirida bolalar sodda geometrik shakllarni nafaqat farq qilishadi va aytishadi, balki ularning ba’zi belgilari bo‘yicha oriyentir oladigan bo‘lishadi. Bolalarni buyumlar shaklini geometrik shakllar bilan taqqoslashga o‘rgatish mumkin. Shu maqsadda maxsus mashqlardan foydalaniladi. Masalan, tarbiyachi stolga geometrik shaklni qo‘yadi, bolalar esa shu shakldagi buyumlarni tanlashlari kerak. Geometrik shakl — namuna shakl ayrim bolalarga berilishi ham mumkin, ular shaklni va o‘zlari tanlagan buyumni ko‘rsatishadi. Mashqlarni “Xuddi shu shakldagi buyumni top”, “Men nimani aytsam, shuni top”, “Topshiriq” va boshqa o‘yinlar shaklida o‘tkazish maqsadga muvofiq. Tarbiyachi har qaysi shakldagi buyumdan ikki-uchtadan tanlaydi. Asta-sekin ularning miqdorini to‘rt-beshtaga yetkazish mumkin. Katta guruhda bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish Ка tta guruhga kelguncha bolalarda yetarlicha katta sensor tajriba to‘plangan va shakllarni tekshirish ko‘nikmasi takomillashgan bo‘ladi. Tarbiyachi bolalarning geometrik shakllarning shakllari haqidagi bilimlarini mustahkamlash uchun o‘rta guruh materialini takrorlagandan keyin, ularga atrofdagi buyumlardan doira, uchburchak, kvadrat shaklini topishni o‘rgatadi. Masalan, u tarelkaning tagi, stol ustining sirti, fortochka, qog‘oz varag‘i va boshqalar qanday geometrik shaklni zslatadi, deb so‘raydi. Tarbiyachi “Loto” tipidagi o‘yin tashkil qilishi mumkin. Bolalarga rasmlar (har biriga 3—4, tadan) beriladi, ular shu rasmlar orasidan tarbiyachi ko‘rsatayotgan shaklga o‘xshash shaklni izlashlari kerak. Shundan keyin bola nima topganini aytadi va gapirib beradi. Tarbiyachi yordamida bolalar geometrik shakllardan har xil naqshlar, o‘zlariga tanish buyumlar: uchburchaklardan gilam, kvadrat va doiralardan avtomobil, kvadratlar va uchburchaklardan qayiq va boshqa narsalar tuzadilar. Katta guruhda bolalar yangi tushuncha—“kvadrat” bilan tanishtiriladi. Bunda tarbiyachi bolalarda mavjud bo‘lgan kvadrat haqidagi tasavvurlardan foydalanadi. Chunonchi, mashg‘ulotda bolalar har xil kattalik va rangdagi 5 ta kvadrat olishadi. Tarbiyachi bular nimasi bilan farq qilishini so‘raydi, ularni kattaliklari chapdan o‘ngga qarab kamayib boradigan tartibda joylashtirishni taklif qiladi. Bu shakllar nimasi bilan o‘xshashligini so‘raydi. Bolalar e’tiborini har qaysi kvadratda qancha tomon va qancha burchak borligiga qaratadi. Shundan keyin tarbiyachi uchburchakning nechta burchagi borligini eslashni taklif qiladi. Bolalarni bunday xulosaga keltiradi: 3 ta burchagi bo‘lgan shaklni uchburchak deyiladi, agar shaklda 4 ta burchak bo‘lsa, uni to‘rtburchak deb atash mumkin. O‘z-larida nechta uchburchak va nechta to‘rtburchak borligini so‘raydi. Navbatdagi mashg‘ulotda bolalar ikki xil to‘rtburchak— kvadrat va to‘g‘ri to‘rtburchak oladilar; ikkala shaklni taqqoslaydilar, ular nimalari bilan o‘xshash, nimalari bilan farq qilishini aniqlashadi. So‘ngra tarbiyachi bolalarning bilimlarini mustahkamlash uchun ularga qog‘ozga har xil to‘rtburchaklarchizishni; qog‘ozga hamma tomoni teng to‘rtburchak chizishni va ular nima deb atalishini aytishni; ikkitadan tomoni teng to‘rtburchak chizishni; cho‘plardan har xil to‘rtburchaklar tuzishni; to‘rtburchak shaklidagi buyum-larni topish va aytishni; 2 ta teng uchburchakdan, 4 ta teng kvadratdan to‘rtburchak tuzishni taklif qiladi. Bolalar geometrik shakllarning shakllarini bilganliklari uchun ular bilan qiyinlik darajasi har xil bo‘lgan,masalan, “Tavsifi bo‘yicha top”, “Kim ko‘p ko‘radi?”, “Xuddi shunday naqsh top”, “Har qaysi shaklni o‘z joyiga qo‘y”, “Shakli bo‘yicha tanla” kabi didaktik o‘yinlarnio‘tkazish mumkin. Bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish uchun bir nechta mashg‘ulot ajratiladi. Ularning mavzusi: oval bilan doirani, to‘g‘ri to‘rtburchakbilan kvadratni va, nihoyat, uchburchaklar bilan to‘rtburchaklarni taqqoslashga oid bo‘ladi. Ма shg‘ulotlarni bunday tuzish mumkin. Mashg‘ulotnint birinchi qismida geometrik shakllar qaraladi, tekshiriladi va taqqoslanadi. Mashg‘ulotning ikkinchi qismida shakllarning xossalari va belgilari haqidagi bilimlarni taqqoslashga doir har xil mashqlar o‘tkaziladi. Nihoyat, uchinchi qismda bolalarga buyumlarning shaklini shaklning geometrik etaloni bilan taqqoslash o‘rgatiladi. Mashg‘ulotning birinchi qismida tarbiyachi bolalarning geometrik shakllar bilan bajaradigan tekshirish ishlari sistemasini tashkil qiladi. Tarbiyachi ketma-ket savollar qo‘yadi, bolalarning e’tiborini shakllarning xususiyatlari va xossalariga, o‘xshashlik va farq qilish belgilariga qaratadi, ishlash usullarini aytib, bolalarning javoblarini aniqlashtiradi. Masalan, bolalarni oval bilan tanishtirishda tarbiyachi ovaldan barmoqni yuritib chiqishni taklif qiladi, bolalardan u qanday shaklni eslatishini so‘raydi. Bunda tarbiyachi doirada va ovalda burchaklar yo‘q ekanini, ular dumaloq uzluksiz chiziqdan hosil bo‘lganini ta’kidlaydi, bolalardan shaklni stolda dumalatishni, atrofidan barmoqni yuritib chiqishni taklif qiladi. Oval doiradan nimasi bilan farq qilishini ko‘rsatishuchun tarbiyachi ovalni doira ustiga qo‘yishni, so‘ngra doirani ovalning ustiga qo‘yishni, doira o‘rtasinitopishni va unga nuqta qo‘yishni hamda doira har xil tomonga — yuqoriga, chapga, o‘ngga bir xil kengayi Oval bilan ham xuddi shunday amal bajariladi. Bolalar odatda doira bir xil, oval esa uzoqroq,cho‘ziqroq kengayishini ta’kidlab, to‘g‘rixulosa chiqarishadi. Kvadrat bilan to‘g‘ri to‘rtburchakni taqqoslashda tarbiyachi bolalarga ketma- ket savollar beradi; o‘xshashlik va farq qilish alomatlarini topishda bolalarga yordam beradi. Bu boradagi suhbat quyidagichao‘tkazilishi mumkin: Tarbiyachi. Bu shakllarnima deb ataladi? Bolalar. Kvadrat va to‘g‘ri to‘rtburchak. Tarbiyachi. Biz kvadrat bilan to‘g‘ri to‘rtburchakni taqqoslab, ular nimasi bilan o‘xshash va nimasi bilan farq qilishini bilibolamiz. Kvadrat oling va undan barmoq yuritib chiqing. Kvadratda nimalar bor? (Bolalar kvadratning tomonlari va burchaklarini topishadi va ko‘rsatishadi.) Tarbiyachi. To‘g‘ri to‘rtburchakda nimalar bor? Kvadratda va to‘g‘ri to‘rtburchakda nechtadan tomon va nechtadan burchak bor? (Tomon va burchaklarni sanab chiqish zarurligi aniqlanadi.) Kvadrat va to‘g‘ri to‘rtburchakda burchaklar soni tengmi? Kvadrat va to‘g‘ri to‘rtburchakning burchak va tomonlarining soni haqidanima deyish mumkin? Kvadrat tomonlarining kattaligi haqida nima deyish mumkin? Qanday tekshirish mumkin? Hajmli geometrik shakllar bilan tanishtirishda bolalar har xil tekshirish harakatlari sistemalaridan foydalanishadi: kontur bo‘ylab barmoqlarini yuritib chiqadilar, ularning sirtlarini qo‘llari bilan silab chiqadilar, asosni tavsiflaydilar, yonlarni sanaydilar, ularning kattaliklarini taqqoslaydilar, bunda bevosita taqqoslash usulidan foydalanadilar. Masalan, tarbiyachi bolalar bilan birga shar, silindrni tekshiradi. U bolalardan sharni, silindrni dumalatishni so‘raydi, so‘ngra ularni to‘xtatib, tushuntiradi: sharga tegsangiz, u dumalaydi, shar juda turg‘un emas, silindr esa dumalashi ham, turishi ham mumkin. Т arbiyachi qog‘oz varag‘iga silindrni qo‘yib, qalam aylantirib chiqishni taklif qiladi. Chizilgan doiracha bilan silindr asosi orasidagi bog‘lanish o‘rnatiladi Bolalar silindrning asosi bo‘ylab barmoqlarini yuritib chiqadilar. Ular “uning tagi doira” deyishadi. Har xil mashqlar bolalarning geometrik shakllar haqidagi bilimlarini mustahkamlash va aniqlash imkonini beradi. Masalan, bolalarga plastilindan kub, silindr, shar yasashni, qog‘ozdan kvadratlar, to‘g‘ri to‘rtburchaklar va uchburchaklar qirqish, shaklni ikki va to‘rt qismga bo‘lishni, va aksincha, qnsmlardan butun tuzish, bir xil shakllardan boshqa shakllar tuzishni (ikkita kvadratdan to‘g‘ri to‘rtburchak tuzish va b.), cho‘plardan u yoki bu shaklni yasashni taklif qilish mumkin. Chunonchi, tarbiyachi bolalarga cho‘plardan uchburchak (to‘g‘ri to‘rtburchak) tuzish va unga nechta cho‘p ketganini gapirib berishni taklif qiladi va uchta, oltita cho‘pdan qanday shakl tuzish mumkinligini o‘ylab ko‘rishni so‘raydi. Bolalar geometrik shakllarning har xil alomatlariga ko‘ra, ya’ni shakli, rangi, kattaligi bo‘yicha guruhlarga ajratadilar, ularni kattaliklariiing kamayib borishi yoki o‘sib borishi tartibida jonlashtiradilar. Bolalarga shakli yoki rangi bo‘yicha o‘xshash figuralarni tanlashda ularga nechta guruh hosil bo‘lishini o‘ylab ko‘rishni taklif qilish, so‘ngra amaliy ishlarni bajarish foydalidir. Muhimi, bolalar u yoki bu topshiriqni bajarib, nima qilganliklari va natijada nima hosil bo‘lganini, ya’ni u yoki bu guruhga qancha va qanday shakllar kirganini gapirib berishlari shart. Bolalarga u yoki bu shaklni tavsifi bo‘yicha topishni yoki “Paypaslab bil” kabi o‘yinlarda shaklni mustaqil tavsiflashni taklif qilish mumkin. Mashg‘ulotlarda va kundalik turmushda didaktik o‘yinlar o‘tkaziladi. Masalan, “Har qaysi shaklni o‘z o‘rniga qo‘y” o‘yini geometrik shakllarning bir qator alomatlarga ko‘ra o‘zgarishini, jumladan, proporsiyalar bo‘yicha, kattaliklari bo‘yicha o‘zgarishini ko‘rsatish imkonini beradi. Bolalarga buyumlarning shaklini shaklning geometrik etaloni bilan taqqoslash asosida aniqlashni o‘rgatishga katta ahamiyat beriladi. O‘yin va mashqlar uchunmayda o‘yinchoqlarva boshqa narsalar tanlanadi. Buyum shaklini baholab, bolalar uning biror geometrik obrazga o‘xshashliklarinigina emas, balki undan farqlarini topishlari ham muhimdir. Tajriba bolalarga bu juda qiyinlik qilishini ko‘rsatmoqda. Buyumlarning o‘zlari bilan bir qatorda bolalar ular tasvirlangan rasmlarni tanlaydilar. Ular oldin geometrikobraz bo‘yicha, keyinroq esa og‘zaki ishlaydilar. To‘g‘ri to‘rtburchak tomonlarining kattaliklari haqida nima deyish mumkin? Qanday tekshirish mumkin? Har xil usullardan foydalanish mumkinligi aniqlanadi: shaklni teng ikki buklab, oldin qarama-qarshi tomonlarni, so‘ngra burchaklarni (burchakni burchak bilan) ustma-ust tushurish mumkin, tomonlarni qog‘oz poloska bilan o‘lchash ham mumkin. Oxirida tarbiyachi so‘raydi: “Kvadrat nimasi bilanto‘g‘ri to‘rtburchakdan farq qiladi? Kvadrat nimasibilan to‘g‘ri to‘rtburchakka o‘xshaydi?” Bolalarni doira bilan ovalni, kvadrat bilan to‘g‘ri to‘rtburchakni taqqoslashga o‘rgatishda bu shakllar har xil o‘lchamda, rangda, har xil fazoviy joylanishda tasvirlangan jadvallardan foydalaniladi. Bolalar qog‘oz, karton, faner, plastilindan tayyorlangan shakllar bilan ishlaydilar. Kundalik hayotda, loy va plastilindan narsalar yasash mashg‘ulotlarida bolalar hajmli geometrik shakllar (shar, kub, silindr) bilan uchrashadilar. Tarbiyachi bolalar bu shakllarni yaxshilab o‘zlashtirishlariga yordam berishi mumkin. Ushbu o‘yinlar o‘tkaziladi: “Xaltachadagi nima?”, “Top va jim tur”, “Xonamizdan sharga o‘xshagan predmetlarni top”, “Kim dumaloq jismlarni ko‘p aytadi?” Bolalar “Geometrik loto”, “Yettitasi qatorasiga” va boshqa stol ustida o‘ynaladigan o‘yinlarni o‘ynashadi. Bu o‘yinlar jarayonida tuzilishi bo‘yicha yaqin shakllarni ham (oval—doira), hajmli va yassi shakldagi shakllarni ham (shar— doira, kub—kvadrat) farq qila olish malakalari takomillashtiriladi, shakl bo‘yicha oriyentir olish tezligi hosil qilinadi, atrof-borliqdagi shakllar ko‘p xilliligiga nisbatan bolalarning qiziqishlari rivojlantiriladi. 1.2.Maktabga tayyorlov guruhda bolalarni predmetlar va geometrik shakllar bilan tanishtirishning nazariy asoslari Maktabga tayyorlov guruhida bolalarning shakl haqidagi bilimlari mustahkamlanadi va bir tizimga solinadi. Bolalar maktabga borgunlariga qadar quyidagi geometrikshakllarni farq qilish, nomlarini aytish, asosiy xossalari va belgilarini bilishlari kerak: doira, oval, to‘g‘ri to‘rtburchak, kvadrat, uchburchak, to‘rtburchak, shar, kub va silindr. Bu shakllarni bolalar rangi, kattaligi, proporsiyasi, u yoki bu shakllarning fazoviy holatlaridan qat’iy nazar bilishlari, hayotiy buyumlardan o‘zlariga tanish shakllarni topa olishlari kerak. Bu ishga, odatda mashg‘ulotlarning bir qismi ajratiladi. Mashg‘ulotlarda shu maqsadlarda o‘yinlar o‘tkaziladi, bu o‘yinlarning shartiga ko‘ra, bolalar atrofdagi buyumlardan o‘zlariga tanish geometrik shakllarni topishadi. Masalan, tarbiyachi kvadrat shaklidagi buyumlarni aytishni taklif qiladi. Buyumni to‘g‘ri topib, uning shakli haqida gapirib bergan har qaysi bola bittadan rag‘bat kartochkasini oladi. Ko‘p buyum aytgan (ko‘p rag‘bat kartochkasi to‘plagan) bola yutib chiqadi. Tarbiyachi buyumni ko‘rsatmasdan, uning tasviri tushirilgan kartochkani ko‘rsatishi mumkin. Bolalar olgan bilimlarni sistemaga solish, ularga ba’zi buyumlar orasidagi munosabatlarni tushunib olishda yordam berish muhim vazifalardan biridir. Bolalarni to‘g‘ri to‘rtburchak va kvadrat modellaridan foydalanib, “to‘rtburchak” tushunchasi bilan tanishtirilgan. Endi, ularga to‘g‘ri to‘rtburchak 4 ta burchagi va 4 ta tomoni bo‘lgan shakl ekanini tushuntirish qo-ladi. Bolalarga bir nechta topshiriq berish mumkin, ya’ni ular to‘rtburchak shaklidagi qanday buyumlarni bilishlarini, rasmda tasvirlangan buyumlar shaklini aytishlarini so‘rash va shu kabi topshiriqlarni berish mumkin. Bolalarga bu shakllarni farq qilishnigina emas, balki ularni tiklay olishni ham o‘rgatish kerak. Masalan, tarbiyachi bolalarga katakli qog‘ozga tomonlari 4 tadan katakka teng kvadrat chizishni tavsiya qiladi. So‘ngra tomonlari oldingisidan 2 ta katak ortiq bo‘lgan kvadrat chizishni, ustki va pastki asoslari 4 tadan katakka, chap va o‘ng tomonlari 2 tadan katakka teng to‘g‘ri to‘rtburchak chizishni taklif qiladi. Topshiriqni bajarishganidan keyin bolalardan qanday shaklnitasvirlaganlarini so‘rash kerak. Та rbiyachi bolalarga bunday topshiriq bernshi mumkin: tomonlari teng (har biri 4 katakdan) to‘rtburchak chizing, uni ikkita shaklga ajrating (ajratishni chapdan o‘ngga yoki yuqoridan pastga qaratib bajarnsh mumkin) va qanday shakllar hosil bo‘lganini ayting. Keyingi mashg‘ulotlarda bolalarga rasmi chizilgan kvadratni “burchagidan burchagiga” bo‘yicha bo‘lish va hosil bo‘lgan shakllarni aytyshni taklif qilish maqsadga muvofiq.U holda ham, bu holda ham bolalar shakllardan biri (to‘rtburchak, uchburchak)ni rangli qalam bilan bo‘yashlari mumkin. Bu xil mashqlar bolalarni geometrik shakllarning shaklini almashtirishga doir mashqlarni bajarishga (2—4 ta doira qismidan butun doira yasash (tuzish); oldin 2 ta, keyin 4 ta uchburchakdan to‘rtburchak tuzish va h.k.) zamin tayyorlaydi. Uchburchaklar va to‘rtburchaklar haqidagi bilimlar asosida tarbiyachi yangi tushuncha — “ko‘pburchak” tushunchasini kiritadi. Har xil turdagi uchburchaklar, kattaligi va fazodagi o‘rni bo‘yicha har xil bo‘lgan to‘rtburchak modellarini ko‘rsatadi. Shakllarni qarab, ularning nimasi umumiy, degan savolga javob berpsh- ga harakat qilishnitaklif qiladi. Bolalarning diqqatlarini uchburchaklar va to‘rtburchaklarning tomonlari va burchaklari borligiga qaratish kerak. Shundan keyin bu shakllarning har birida qanchadan burchak borligini, bu shakllarni bir so‘z bilan qanday atash (ko‘pburchaklar) mumkinligini so‘rash kerak. Bolalarni mashq qildirish uchun quyidagidek topshiriqlardan foydalanish kerak: “Bir xil o‘lchamdagi 10 ta cho‘pdan bir nechta ko‘pburchak tuzing”. “Katakli daftarga har xil o‘lchamliva rangli ko‘pburchaklar chizing”. Shuningdek, maktabgacha yoshdagi bolalarni buyumlarni shakli bo‘yicha guruhlashga doir mashq qildirish maqsadga muvofiq. Masalan, oldin bolalar buyumlarni 2 ta guruhga, ya’ni yumaloq shakldagi shakllar va ko‘pburchaklar guruhlariga bo‘lishadi. Shundan keyin ko‘pburchaklar ichidan to‘rtburchaklar va uchburchaklarni ajratishadi. Nihoyat, to‘rtburchaklar orasidan kvadratlarni topishadi. Quyidagidek mashqlar o‘tkazish foydali: “Top-chi, qatorda qaysi shakl ortiqcha?”, “Qaysi shakl yetmaydi?”, “Xuddi shunday shakldagi shaklni top” va hokazo. Tarbiyachi bolalarni sodda masalalar — boshqotirg‘ichlar (cho‘plardan har xil geometrik shakllar tuzish) bilan tanishtirishimumkin. Masalan, 7 ta cho‘pdan 2 ta kvadrat tuz; 6 ta cho‘pdan to‘g‘ri to‘rtburchak tuz; 7 ta cho‘pdan 3 ta uchburchak tuz; 5 ta cho‘pdan 2 ta uchburchak va 1 ta kvadrat tuzish mumkinmi? Bu mashqlar bolaning topqirligini, xotirasini, tafakkurini rivojlantirish imkonini beradi. Butun ish ma’lum izchillikda tuzilishi kerakligi tushunarli. O‘quv yili boshida tarbiyachi bolalarning shakl haqidagi bilimlari darajasini aniqlaydi. Katta guruhda foydalanilgan usullarning o‘zi bilimlardagi kamchiliklarmi to‘ldirishga yordam beradi. Geometrik shakllar haqidagi bilimlarni mustahkamlash va aniqlash,shuningdek, bolalarni kataklar bo‘yicha o‘lchashga mashq qildirish uchun katakli qog‘ozda kvadratlar, to‘g‘ri to‘rtburchaklar, doiralar, ovallar chizish bo‘yicha mashqlar o‘tkaziladi. Geometrik shakllar, shuningdek, sodda shakldagi buyumlar (bayroqchalar, olxo‘rilar, olmalar va hokazolar)ning rasmini chizishga matematikadan 10-12 ta mashg‘ulot ajratiladi. U yoki bu shakl rasmini chizgandan, keyin, bolalar ularni ikki yoki to‘rt qismga bo‘ladilar, bunda ular shakllarning qarama-qarshi tomonlari yoki burchaklarini to‘g‘ri chiziq bilan birlashtiradilar va nima hosil bo‘lganini gapirib beradilar. Bolalar tarbiyachining topshirig‘iga ko‘ra, har xil yo‘nalishda ma’lum miqdorda kataklarni sanab, nuqta qo‘yishlari va bu nuqtalarni o‘zaro birlashtirib, u yoki bu shaklni hosil qilishlari mumkin. Tayyorlov guruhida har xil alomatlariga ko‘ra, ya’ni rangi, shakli, kattaligi va miqdoriga ko‘ra buyumlarni guruhlarga ajratishga doir mashqlarga keng o‘rin beriladi. Bolalarga shakllarning to‘rtta-beshtadan har xil ko‘rinishlari, uch-to‘rt xil rangda ikkitadan beshtagacha xil o‘lchamlarda beriladi. Ular bu shakllarning rangi va o‘lchamiga e’tibor bermay, o‘lcham alomati bo‘yicha guruhlaydilar. Т arbiyachi dastlab bolalarga shakllarning belgilarini aniqlashda yordam beradi, keyinchalik esa, ularning o‘zlari shakllarning qanday belgilari bo‘yicha guruhlarga bo‘lish, nechta guruh hosil bo‘lishi, u yoki bu guruhga nechta shakl kirishi kabi masalalarni mustaqil hal qiladilar, ya’ni oldin ishlarni rejalashtirishadi, keyin esa bajarishadi. Bolalar shakllarni guruhlashda bitta belgi bo‘yicha mo‘ljal olib, boshqa belgilarga e’tibor bermaydilar. Guruhlashga doir mashqlar o‘tkazganda bolalarning shakl haqidagi bilimlarini sistemalashtirish maqsadga muvofiq. Masalan, oldin shakllarni guruhga ajratish, so‘ngra yumaloq shakllar orasidan doira va ovallarpi, ko‘pburchaklar orasidan to‘rtburchaklar va uchburchaklarni ajratishkerak. Nihoyat, to‘rtburchaklar orasidan to‘g‘ri to‘rtburchaklar va kvadratlarni topish kerak. Bolalar ayrim shakllar orasida bog‘lanishlar o‘rnatadilar. Shakllar juftini tanlashga doir mashqlar shu maqsadga xizmat qiladi: uchburchaklar, to‘rtburchaklar har xil rang va o‘lchamdagi, ammo bir xil proporsiyadagi shakllar, masalan, teng yonli uchburchaklar juft tashkil qiladi. Bolalar har xil proporsiyadagi bir jinsli shakllarni taqqoslashadi. Bolalarga mantiqiy mashqlarni taklif qilish foydali, masalan, “Topingchi, qatorda qaysi shakl ortiqcha?”, “Shakllarni tanlashda qanday xato qilishgan?” (Qator qilib qo‘yilgan 6 ta uchburchak orasiga bitta to‘rtburchak qo‘yilgan va h. k.), “Qanday shakl yetishmaydi?” (uch-to‘rt xil o‘lchamdagi uchburchaklar, ovallar, to‘rtburchaklar qatorlarga joylashtirilgan, har qaysi qatorga buyumlar kattaliklari kichiklashib boradigan tartibda joylashtirilgan, bir qatorda bitta shakl yetmaydi);. Bir guruhdagi shakllarning ikkinchi guruhdagi shakllardan farq qilishalomatlarini topishga doir masalalar. uchburchaklar, to‘rtburchaklar va boshqa shakllar haqidagi tasavvurlarni mustahkamlash imkonini beradi. Doiralar va ovallar, uchburchaklar va to‘rtburchaklar tasvirlangan juftlashgan jadvallardan foydalanish mumkin. Shakllar ikki-uch xil o‘lchamda va rangda berilgan. Tayyorlov guruhi dasturida geometrik shakllar I ko‘rinishini o‘zgartirish, bir xil shakllardan boshqa xil shakllar tuzish nazarda tutilgan. Tarbiyachi bolalarga o‘z ixtiyorlaridagi figuralarni qarashni, ularni shakl bo‘yicha taqsimlash, ular qanday atalishini va qanday kattalikda ekanini aytishni taklif qiladi. So‘ngra esa, qandaydir ikki-uchta shakl olib, ularni birlashtirish yo‘li bilan qanday yangi shakl tuzish mumkinligni o‘ylab ko‘rishni taklif qiladi. Bolalar shakllarni tuzganlaridan keyin, qanday yangi shakllar hosil bo‘lganini va ular qanday shakllardan tuzilganligini gapirib berishni taklif qiladi. Bolalar qismlardan butun shakllar tuzib, ikkita yarimta, 4 ta yarimta, sakkizdan bir qismdan, doiraning to‘rtdan biriga teng qismdan va h. k. dan nechta doira tuzish mumkinligini fahmlaydilar. Maktabgacha yoshidagibolalar bilan ishlashda geometrik mazmunli qiziqarli o‘yin va mashqlar katta foyda keltiradi. Ular matematik bilimlarga qiziqishni rivojlantiradi, bolalarning aqliy qobiliyatlarining o‘sishiga yordam beradi. Bolalar topqirlikka doir masalalar, “boshqotirgichlar”, yasashga doir masalalarni yechadilar, masalan, bir shakl yoniga ikkinchi shaklni yasash yo‘li bilan bolalar 7 ta cho‘pdan ikkita kvadrat tuzadilar. U yoki bu rasm — applikatsiyani ( masalan, xo‘rozni ) tuzishda nechta doira, uchburchak, to‘g‘ri to‘rtburchakdan foydalanilganini aniqlashadi. U yoki bu rasm yoki naqsh qanday shakllardan tuzilganini topadilar (fahmlaydilar), ular nechta ekanini ko‘radilar. “ Та ngram” (geometrik konstruktor) o‘yinida murakkab shakllar, ya’ni “quyoncha”, “Turnalar”, “xo‘rozcha” va boshqa narsalarni bolalar yettita sodda shakllardan yasaydilar. Tarbiyachi bolalarni masalaning yechilishyo‘llarini ongliizlashga o‘rgatadi, ularga o‘ylab ko‘rish, fahmlash, so‘zlab berish, so‘ngra o‘z yechimini tekshirishnitaklif qiladi. Masalan, tarbiyachi bunday deydi: “Bu shakl-ga qarang, u bizga nimani eslatadi? Ha, bu xuddi xo‘rozchadek. Bu xo‘rozni “Tangram” o‘yinining yettita shaklidan tuzish kerak. Qarang, u qanday qismlardan iborat, har qaysi qism qanday shakllardan tuzilgan, ular qanday kattalikda va qanday joylashgan. Siz “xo‘rozcha” shaklni qanday tuzishingizni gapirib bering. Agar dastlab tarbiyachi shakllarni bolalar bilan birgalikda qarasa, keyinchalik ularga tahlil rsjasini bsradi, shundan keyin esa ularni mustaqil tahlil qilishga o‘rgatadi. Dastlabki ikkita-uchta shaklni (murakkab shaklni) bolalar namunaga qarab tuzadilar, namunada har qaysi shaklning chegarasi aniq belgilangan, keyinroq esa shaklning umumiy konturi tushirilgan namunaga amal qiladilar. Shundan keyin bolalar qanday buyumlarni o‘yinning yettita shakldan foydalanib, tasvirlash mumkinligini o‘zlari o‘ylab topadilar. Shuni esda saqlash muhimki, bolalarning amaliy harakatlaridan oldin masala yechimining borishini oddiygina o‘ylab ko‘rilsagina, o‘yinlar qiziqarli bo‘ladi. Masalalar yechish jarayonida bolalarni noto‘gri tanlangan yechish yo‘lidan “Bo‘lmadi, o‘ylab ko‘r-chi, boshqacha qanday qilish mumkin”, deb voz kechishga o‘rgatib, ular tafakkurini rivojlantiradi. Alohida qiyinchiliklar bo‘lgan holda yechimning bir qismini aytib beradi, to‘g‘ri topilgan yechimni rag‘batlantiradi: “Bu cho‘pni sen to‘g‘ri olding, o‘ylab ko‘rchi, yana qaysi cho‘pni olish kerak”. Tarbiyachi bolalarning mustaqilliklarini rivojlantiradi, masalani o‘zing yechsang, o‘shanda qiziqarli bo‘ladi, deb ularni ishontiradi. Masalalarni yechishga bolalarning kuchlari yetadigan bo‘lishi kerak, bo‘lmasa, bolalarda ishtiyoq yo‘qoladi. Shu sababli qiziqarli masalalar bolalar dasturda nazarda tutilgan shakl haqidagi bilimlarnn o‘zlashtirib olganlaridan keyin, shaklni to‘g‘ri aytibgina qolmay, balki uni qayta tiklay oladigan, shaklini almashtira oladigan, hayotiy buyumlardan o‘zlariga tanish geometrik shakllarni topa oladigan bo‘lganlaridagina beriladi. II bob.Bolalarni butun predmetni teng bo laklarga bo lishga o rgatishʻ ʻ ʻ mashg ulotlarni tashkil etishning amaliy asoslari ʻ 2.1.Bolalarda predmetlarning o‘lchami va ularni o‘lchash haqidagi tasavvurlarni shakllantirish metodlari Matematik tasavvurlarni tarkib toptirishda bolalarni predmetlarning kattaliklari bilan tanishtiruvchi masalalar ma’lum o‘rinni egallaydi. Har qanday predmetga to‘g‘ri va to‘la xarakteristika berishda predmet kattaligining ahamiyati uning boshqa asosiy xususiyatlarining ahamiyatidan kam emas. Taqqoslash asosidagina predmetning kattaligini ta’riflash mumkin. “ Ка ttalik” tushunchasining ma’nosini ochib berar ekan. Matematika metodisti D.Galanini bunday ko‘rsatadi: “predmetlar va harakatlarning shunday xususiyatiga aytiladiki, bu xususiyat bo‘yicha predmetlarni bir-biri bilan taqqoslay olamiz, bu xususiyat har xil predmetlarda har xil miqdorda bo‘lishi mumkin”. Predmetlarni taqqoslashning ma’lum mezonlariga ko‘ra predmetlarning kattaliklari tengligi yoki tengsizligi munosabati o‘rnatiladi. Kattalik, shuningdek, o‘zgaruvchanligi bilan ham xarakterlanadi. V.V.Davidov bunday yozadi: “O‘lchamlar — bu obyektning shunday holatiki, ma’lum chegaralargacha o‘zgara borib, aqalli berilgan alohida obyektni o‘zgartirsa ham, ammo uning tur, boshlang‘ich sifatini o‘zgartirmaydi. Berilgan stol uzunligining o‘zgarishi, uning kattaliginigina o‘zgartiradi ammo uning mazmuni va sifatini o‘zgartirmaydi, stol stolligicha qolaveradi”. Masalan: lenta uzun, qisqa, keng yoki ingichka (tor bo‘lishi mumkin: sakragich esa uzun yoki qisqa bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga kuzatishlar va maxsus tekshirishlar ko‘rsatmoqdaki, maktabgacha yoshdagi bolalar predmetlarning kattaliklarini aniqlashda “katta-kichik”, “ortiq-kam” so‘zlaridan foydalanishni afzal ko‘radilar. Buning sababi, birinchidan, bolalarni predmetlarni alohida uzunliklarini (uzunligi, kengligi, balandligi, differensiallashtira olmasliklari, ular orasida o‘lchamlik munosabatlarini o‘rnata olmasliklari va ularning har birini, so‘zlar bilan aniqlay olmasliklari, ikkinchidan, o‘zlari ko‘pincha kattalikning aniq ta’rifi o‘rniga juda umumiy bo‘lgan katta-kichiklik terminlarini ishlatadilar. Ка tta-kichiklik narsalarning fazoviy belgilaridan eng umumiysi ularning bir- biridan farqlanuvchi belgisidir. Har bir hajmli narsa haqida gapirganimizda, biz katta yoki kichik narsa to‘g‘risida so‘zlaydi. Bundan tashqari, narsaning uchta o‘lchami — bo‘yi, uzunligi, eni (qalinligi,balandligi) bo‘ladi. Ana shu o‘lchamlarni bilgan holdagina narsani uzun yoki qisqa, keng yoki tor, baland yoki past deyish mumkin. Lekin shuni ham aytib o‘tish kerakki, buyumlarning hajmi (balandligi, rangi, pastligi, eni) o‘zgargani bilan stol yoki stulniig nomi o‘zgarmaydi. Stol stolligicha, stul stulligicha qoladi. Agar biz sonlarni oladigan bo‘lsak 6 soni 5 sonidan katta, faqat 5 dan emas balki 4,3,2,1 dan ham katta. 3 soni esa faqat 4 sonidan kichik emas balki, undan yuqori sonlarning hammasidan kichik. Ta’limga politexnik ta’lim elementlarining kiritilib borilishi munosabati bilan narsalarning katta — kichikligi haqidagi bilimlar alohida ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun maktabgacha yoshdayoq bolalarda katta - kichiklik haqida tasavvurni tarkib toptirish zarurdir. Katta-kichiklik haqidagi bilimlar narsalarni bevosita idrok qilish protsessida aniqlanadi. Narsalarning katta-kichikligini idrok qilish murakkab protsess bo‘lib, u ko‘rish, sezish va harakat analizatorlarining faoliyati asosida amalga oshiriladi. Katta kichiklikni idrok qilish u haqidagi so‘zni ham o‘z ichiga oladi. YA’ni narsalarning katta-kichikligi ikki tomonlama: narsalarining idrok qilayotgan haqiqiy katta-kichikligi va so‘z bilan aytiladigan katta- kichiklikni aytish orqali baholanadi. Katta - kichikligi turlicha bo‘lgan narsalarni bolalar ilk yoshligidanoq ajratib olishi mumkin. Bu yoshidagi bolalar «katta» va «kichik» degan tushunchalarni o‘zlashtirib oladilar, lekin katta kichiklikning boshqa belgilarini hali ajrata olmaydilar. “Katta” yoki “kichik” degan umumiy nom ostida narsalarning eni, uzunligi, balandligi, qalinligiga tegishli bo‘lgan barcha narsa tushiniladi. Masalan, bir sharoitda bola bir necha korobka ichidan bittasini eng uzun deb olsa, boshqa sharoitda ham, karobka bu gal boshqalariga qaraganda baland bo‘lsada, uni “uzun” deb atayveradi. Shunday qilib, narsalar turli o‘lchamlarini ajratishda bolalar qiynaladilar. Bolalar sonlarni taqqoslash mobaynida katta-kichik haqidagi tushunchalarni oson o‘zlashtiradilar. Katta maktabgacha yoshdagi bolalar aniq narsalarni taqqoslab, ularning o‘lchamlarini ajratishlari mumkin, lekin bu har bir narsaning o‘lchamnni alohida holda ajrata olmaydilar. M: bolalar narsaning yuqori tekisligini ko‘pincha undan balandligi deb biladilar, uzunligi o‘rniga esa odatda narsa balandligini yoki uning enini ko‘rsatadilar. Bolalarda shartli o‘lchov yordamida turli o‘lchamlarni o‘lchash haqidagi tasavvurlarni shakllantirish Bolalarga shartli o‘lchovlarni o‘rgatishdan oldin o‘lchovning aniq chiqishiga yordam beradigan quyidagi qoidalarni tushintirish lozim: 1. Hap doim o‘lchovni eng chekkadan boshlash kerakligi haqida. 2. O‘lchovning oxirini belgilab qo‘yish kerakligi haqida. 3. Predmetning uzunligini o‘lchash vaqtida o‘lchov chapdan o‘nga qarab, eni bilan bo‘yini o‘lchagan vaqt o‘lchov yuqoridan pastga qapab olinishi haqida. 4. Keyingi o‘lchovni oxirgi belgi qo‘yilgan joydan boshlash kerakligi haqida. 5. O‘lchov olayotgan vaqtda albatta uning sonini sanash kerakligi haqida. Bolalarni uzinlikni o‘lchashga o‘rgatish vaqtida o‘lchovni soniga qarab, tasmalarning uzunligini o‘lchash yoki chiziqchalarda ramka chizishni taklif qilinadi. Kundalik hayotda olib borgan maxsus mashg‘ulotlar davomida bolalarni uzunlik o‘lchashni, turli usullarini o‘rganib oladilar. Enini o‘lchashga o‘rgatish vaqtida bolalarga o‘lchovni predmetning kundalangiga qarab qo‘yganligini tushintirishning o‘zi kifoya. Predmetning uzunligi va enini o‘lchash vaqtida olgan ko‘nikmalarini balandlikni o‘lchash vaqtida qo‘llaydilar, shuning uchun bu o‘lchovni olishda qiynalmadilar va birinchi mashg‘ulotdayoq o‘lchovni to‘g‘ri ola boshlaydilar. Tajriba va kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, 6— 7 yoshli bolalar uzunlikni o‘lchashni to‘la egallash qobiliyatiga egadirlar. Turli narsalarni o‘lchay olishga o‘rgatish bolaning aqliy taraqqiyotiga katta ta’sir qiladi. Shuning uchun bog‘chaning katta tayyorlov gruppalarida olib borgan ta’lim-tarbiyalari natijasida ularga uzunlikni o‘lchash, og‘irlikni o‘lchash, suyuqliklarning sig‘imini o‘lchash va ularning o‘lchov birliklari bilan tanishtirib borish kerak. 2.2.Bolalarni butun predmetni teng bo‘laklarga bo’lishga o‘rgatishni tashkil etish texnologiyalari Katta guruhda maktabgacha yoshdagi bolalar qog`oz varag`ida mo`ljal olishga o`rgatila boshlanadi. Oldingi guruhlarning dasturlarida bunday vazifa yo`q edi. Tarbiyachi rahbarligida bolalar ma`lum miqdordagi buyumlarni ko`rsatilgan yo`nalishda: qog`oz varag`ining yuqori, pastki qismiga, chap qismiga, o`ng qismiga joylashtirish malakasini egallaydilar. Bundan topshiriqlar ham bo`lishi mumkin: varaqning chap qismiga 5 ta doiracha; o`ngiga esa 1 ta ortiq doiracha qo`y; varaqning pastki va ustki qismlarnga 8 tadan uch burchak joylashtir. Topshirnqni bajarganidan keyin bola qandan shakllardan nechtasini joylashtirganinn va qaerlarga joylashtirganini gapirib beradi. Bolalarni buyumlarning qog`oz varag`idagi, stoldagi, poldagi holatini belgilash uchun so`zlarni to`g`ri, ma`nosi bo`yicha ishlatishga o`rgatish kerak. Yil oxiriga kelib bolalar o`zlariga, boshqa odamlarga nisbatan o`rnini so`zlar bilan ifodalay oladigan bo`lishlari kerak. Ma`lumki, bolalar buyumlar orasidagi fazoviy munosabatlarni farqlashning dastlabki tajribasini kichik va o`rta guruhlarda olganlar. Katta guruhda bu bilimlarni kengantirish, sistemalashtirish masalasi, bolalarni o`yin materiallaridagina mo`ljal olishgagina emas, balki atrofdagi real sharoitda ham mo`ljal olishga o`rgatish vazifasi qo`yiladi. Mana shuning uchun ham bu yosh guruhida bunday topshiriqlardan foydalanish ma`qul, u yoki bu buyum qaerda hamda u boshqa buyumlarga nisbatan qanday joylashgan? Masalan, qurilnsh materiallari qo`yilgan shkaf eshikdan chap tomonda turibdi: eshik bilan shkaf orasiga rasm osib qo`yilgan; kitob burchagi shkaf qarshisida derazalar orasiga joylashtirilgan va h. k. Maxsus didaktik o`ynnlarda («Qo`g`irchoqqa mebellarni joyjoyiga qo`yishga yordam bering», «Nima qaerda turibdi?» va h. k.) real buyum muhitning bunday fazoviy — og`zaki tavsiflari ham tekislikda mo`ljal olish kabi besh yoshli bolalarga to`la mos keladi. Boshlangich sinf o'quvchilarga "ulush" va "kasr" haqidagi ilk bilimlarni berish muhim ahamiyat kab etadi. Bolalarga turli narsalarning usuli haqida taavvurlar uyg'otadi. Ulushlami kasrlar ko'rinishida beilgilash yordamida narsalarni taqsimlash orqali tejamkorlikka o'rgatadi. Hozirgi zamon sharoitida bu masalani dolzarb deb hisoblash mumkin. Ishning maqsadi: unib-o'sib kelayotgan yosh avlodni, barkamol shaxs qilib tarbiyalashda usul va kasrning ahamyati va ularni o'rgatish yo'li va uslublarini ishlab chiqishdan iborat. Ishning amaliy ahamiyat: Bu ishning amaliy ahamiyati shundaki, ulush va kasr haqida boshlang'ich sinflar uchun foydalanish metodikasini ishlab chiqish. "Miqdorlar ulushlari" mavzusini o'rganish uchun 6 soat vaqt ajratiladi. Bu mavzuni o'tishda bolalarni uhishlami hosil qilish, ulami taqqoslash sonning ulushini topish va ulushiga ko'ra sonning o'zini topish bilan tanishtirish zarar. Maktabgacha yoshdayoq olmalar va konfetiami bo'lishga, qovun va tarvuzlarni kesishga to'g'ri keladi va o'sha davrdayoq ko'p marta butunning yarmi choragi, uchdan bin va boshqa ba'zi bir ulushlari haqida ma'lumot berilgan. Bolalaming shaklni teng bo'laklarga bo'lish borasida hosil bolgan tasavvurlari va malakalari ularda butunning ulushlari tushunchasini tarkib toptirishda asosiy boshlang'ich tushuncha bo'ladi. Kasrlarni o'rganishda ko'rsatmalilik va ko'rgazmalardan foydalanish kasrlarni o'rganish bosqicbida o'qitish to'la ko'rgazmali bo'lishi, zarar. Shuning uchun ulushlarning hosil bo'lish jarayonini ko'rilayotganligi munosabati bilan iloji boricha ko'proq turli aniq predmetlar; olma, tasma va boshqa 8 har xil geometrik figuralarning modellarini qalin qog'ozdan qirqib olingan turli kattalikdagi doiralar, kvadratlar, to'g'ri to'rtburchaklami teng bo'Iaklarga bo'lishga doir amaliy mashqlami ko'proq o'tkazish kerak. Bolalarni ulushlar hosil bo'lishi bilan tanishtirishga doir birinchi darsni taxminan bunday boshlash mumkin. Bugun biz yangi sonlar bilan tanishamiz. Mening qo'Iimdagi nima? O'qituvchi, masalan, olmani ko'rsatadi. Qaranglar men uni nima qilyapman? (U olmani teng ikki bo'lakka ajratadi). Har bir bo'lakni nima deb atash mumkin? (olmaning yarmi). Buni-chi? (Buftm olmani ko'rsatadi). Bir butun olma nechta yarimta olmaga teng? (Ikkita). Boshqa predmetlar bilan ish qilinganda ham shunday mulohaza yuritiladi. Masalan, suvga to'ldirilgan stakan olinadi va suvning yarmi guldonga quyiladi, demak, stakanda yarim stakan suv qoladi. So'ngra ko'rsatmalilikni bunday tartibda qo'llash zarar, avval doira, kvadrat, so'ngra qog'ozga tasmalar chiziqlar. Bunda predmetlarni teng bo'lakga bo'lish bilan ham ish ko`rish kerak. Masalan, doiraning bitta modelini ikkita teng bo`lakka bo`lish kerak. Bunday topshiriqlarni bajarishda o`quvchilar doirani ikki bo`lakka bo`lishning usullaridan o`xshashlik va farqni aniqlay oladilar, u holda ham bu holda ham doira ikkiga bo`linadi, lekin birinchi holda ham doira ikkita teng bo`lmagan bo`lakka, ikkinchi holda esa ikkita teng bo`lakka bo`linadi. Ikkinchi holda doira ikki bo`lakka bo`linadi va har bir bo`lak doirani qismini tashkil etadi, deb aytiladi. Geometrik bilim berish jarayonida o`quvchilar shakllarning ko`p xossalarini takrorlaydilar va yana boshqa xossalar bilan tanishadilar. Masalan, kvadratni teng to`rt bo`lakka bo`lishda o`quvchilar bu topshiriqni bajarishning ikkita usuli mavjudligini oson payqaydilar. Ular kvadrat tomonlari `ozaro va burchaklari o`zaro tengligiga yana bir bor ishonch hosil qiladilar kvadrat simmetriyasi haqida birinchi tasavvurga ega bo`ladilar. Bu mashqlarni bajarishda doskaga chiqarilgan bitta yoki ikkita o`quvchigina qatnashmay, balki barcha o`quvchilar aktiv ishtirok etishlari juda muhim. O`quvchilarning butun fikri-zikri shakllarning teng bo`laklarga bo`lish jarayoniga qaratilgan bo`lishi uchun har bir o’quvchiga qog`ozdan qirqilgan doiralar, to`g`ri to`rtburchaklarni tayyorlab qo`yish kerak. Turli shakllarni teng bo`laklarga bo`lishda va bunday bo`laklarning bitta, ikkita va hokazo shakllarni o`rganish kasr sonlarni belgilash uchun zarur bo`lgan termin (atama) va belgilarni kiritishga imkon beradi. Shunday qilib, kasrlarni hosil qilish jarayonini namoyish qilishda bolalar e’tiborini kasrlarni o`zlashtira olishlariga erishish zarur. Kasr ulushlarining nomlari bilan predmet nechta teng bo`lakka bo`linishi orasidagi bog`lanishni o`rgatish zarur. (Agar predmet ikkita teng qismga bo`lingan bo`lsa, ulardan har biri ikkidan birga, agar to`rtta teng qismga bo`lingan bo`lsa, to`rtdan birga tengligi va hokazo). Bolalarni turli ulushlarning nomlari hosil bo`lishi bilan tanishtirib bo`lgach, ularga har bir ulushni qanday belgilashni ko’rsatish zarur va boshqa ko`rinishdagi yozuvlar bilan ”surat” va ”maxraj” atamalarini kiritmasdan tanishtiriladi. O`quvchi ikkidan bir ulushini belgilash uchun chiziq chizadi va chiziq ostiga ikki bir ulushni ifodalash uchun esa ustiga bir yozadi. O`qituvchi masalan, 5 ta bir xil to`g`ri to`rtburchakli tasma qirqishni taklif qiladi. Kerakli sonda bir xil to`g`ri to`rtburchakli tasmalarni uchta turli usul bilan tayyorlash mumkin. 1-usul. Kataklar bo`yicha teng ko`pburchaklar chiziladi (qaralayotgan holda to`g`ri to`rtburchakli tasmalar) va ularning har bir ayrim-ayrim qirqiladi. 2-usul. Bitta to`g`ri to`rtburchakli tasma chiziladi qog`ozga qo`yiladi va atrofidan qalam yuritib chiqiladi. Chizilgan to`g`ri to`rtburchakli tasma qirqiladi va hokazo. 3-usul. Nechta tasma hosil bo`lishi kerak bo`lsa, shuncha varaqli qog`oz olinadi. Ustidagi qog`ozga kerakli to`g`ri to`rtburchak tasma chiziladi. O`quvchilarda kerakli miqdorda to`g`ri to`rtburchakli tasmalar tayyor bo`lgandan keyin tasmalardan birini (buklash yo`li bilan) ikkita teng qismga, ikkinchisini teng uchga, uchinchisini teng to`rtga, to`rtinchisini teng oltiga, beshinchisini teng sakkizga bo`lish taklif qilinadi. Bolalar ulushlardan eng kattasi yarim, eng kichigi esa sakkizdan bir ekaniga ishonch hosil qiladilar. Shunday qilib, o`quvchilar shakllarni teng bo`laklarga amaliy bo`lish yo`li bilan ulushlarni taqqoslaydilar. Ulushlarni amaliy taqqoslashda to`g`ri to`rtburchakli tasmalar bilan bir qatorda doiralardan ham, kvadrastlardan ham, boshqa geometrik shakllardan ham foydalanish zarur. Turli usullarni faqat qog`ozga buklash yoki qirqish bilangina emas, balki bo`yash orqali ham hosil qilish mumkin. Ikkinchi sinfda bolalarni sonning ulushini topishga va ulushiga ko`ra sonning o`zini topishga doir masalalarni yechish bilan tanishtirish kerak. Bolalarni sonning ulushini topishga doir masalalarni yechish bilan tanishtirishni amaliy ishdan boshlash kerak: bolalarga uzunligi 12 sm bo`lgan qog`oz, tasmalar tarqatiladi va uni teng ikkiga bo`lish taklif qilinadi. Tasmalarning yarmini o`lchash taklif qilinadi. Tasma necha sm dan iborat (12 sm). Uning yarmichi? (6 sm). Endi bu tasmaning o`zini to`rtta teng bo`lakka bo`ling. Tasmaning bo`lagi qanday bo`ladi? O`lchash yo`li bilan bajariladigan topshiriqlar beriladi. Xuddi shunday ish boshqa geometrik shakllar, masalan, doiralar bilan ham bajariladi. 10 Quyidagi masala misolida masalalar sharti va yechilishining qisqacha yozilishi qanday ko`rinishda bo`lishini ko`rsatamiz. ”Kitob 80 betdan iborat. Qizcha kitobning 4 dan 1 qismini o`qib bo`ldi. Qizcha kitobning nechta betini o`qib bo`ladi?” 80 betning 4 dan 1 qismini topish kerak. 80 : 4 = 20 (bet) Javob: Qizcha kitobning 20 betini o`qib bo`lgan, shartning qisqacha yozilishini chizma orqali ham ifodalash mumkin. Bolalarni ulushiga qarab sonning o`zini topishga doir masalalarning yechilishlari bilan, quyidagi amaliy ishlarni bajarish orqali tanishtirish kerak. Bunda bolalarga to`g`ri to`rtburchakli uzunliklar masalan, juft sondagi santimetrlar bilan ifodaladigan tasmalar tarqatiladi va bunday topshiriqlar beriladi: ”Sening tasmangning bo`lagi nimaga teng?” Butun tasmaning uzunligi nimaga tengligini o`ylab ko`r: ”Nima uchun yarim tasma uzunligini 2 ga ko`paytirish kerak?” Oxirida rejada ko`rsatilgan 6 ta darsda mavzuni o`rganish bilan chegaralanib qolmasligini eslatib o`tamiz. Boshqa mavzularni `organishda ”Ulushlar” mavzusiga doir mashqlar kiritish kerak. Xulosa Bolalar tafakkurining aniqlikdan abstraktlikka qarab rivojlanish xususiyatlariga bog‘liqdir. Matematikani o‘qitishdan asosiy maqsad — mantiqiy tafakkurni rivojlantirishdan iboratdir; biroq matematikani o‘qitish aniq fakt va obrazlardan ajralmasligi, aksincha, har qanday masalani o‘rganishi shu aniq fakt va obrazlarni tekshirishdan boshlash kerak. Ko‘rgazmalilik o‘quv materialini o‘zlashtirishni osonlashtiradi va bilimning mustahkam bo‘lishiga yordam beradi. M: doira haqida gapirganimizda bolaning har biriga doirachalardan berib qo‘yib bolalar ikki qo‘llari orasida ushlab ko‘rishlari kerak. Uning dumaloq ekanini, tekis ekanini qo‘l uchidagi bolaning hamma analizatorlari qatnashgan holda eslarida yaxshiroq qol adi. Bilimlarni o‘zlashtirishda sistemalilik, ketma-ketlik va mustahkamlilik prinsipi. Matematikada materialni sistemali bayon etishning ahamiyati juda katta, chunki matematikada ayrim faktlar orasidagi mantiqiy bog‘lanishlar g‘oyat muhimdir. Bolalarga berilayotgan bilim parcha-parcha bo‘lib qolmay, bir-biri bilan bog‘langan holda oson misollardan boshlanib asta - sekin murakkablashtirib borilishi lozim. Puxta o‘zlashtirish esa matematikada ayniqsa katta ahamiyatga egadir. Matematik tushunchalar o‘zaro shu qadar bog‘langanki, majburiy minimumning biror qisminigina bilmagan taqdirda ham bolalar o‘z bilimlarini hayotda foydalana olmay qoladilar va matematik bilim olishni davom ettirish qiyinroq bo‘ladi. Matematikada son va sanoq, kattalik, geometrik shakllar, tevarak atrofni bilishni, vaqtni chamalash malakalarini puxta egallashining ham ahamiyati juda katta. Ayniqsa matematikada boshqa fanlardagiga qaraganda ham, programmaning biror qismini yaxshi o‘zlashtirmasdan va malakann yaxshi mustahkamlamasdan turib, muvoffaqiyat bilan oldinga qarab borish mumkin emas. Foydalanilgan adabiyotlar 1.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2707-sonli Qarori. 2016 yil, 29 dekabr. 2.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida” gi 528- sonli Qarori. 2017 yil, 19 iyul. 3.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5198-sonli Farmoni. 2017 yil 30 sentabr. 4.Bikbaeva N.U., Ibragimova Z.I., Qosimova X.I. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish. – T.: O‘qituvchi, 2016y. 5. Jumayev M. Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi va nazariyasi. – T, 2017. 6.Roziqova M,Umarova K,Murodova N.Maktabgacha ta’lim muasasalarining tarbiyalanuvchilari uchun rivojlantiruvchi o’yinlar majmuasi.- Toshkent,2013y. 7. Sodiqova SH.A. Maktabgacha pedagogika. – T, 2018. 8.Axler S., F.W. Gehring: Graduate Texts in the Mathematics. Springer. March, 2019. 9.John. C. Sparks: The handbook of Essential mathematics. Air Force Publication. March, 2019 10.The National Strategies Primary: Numbers and Patterns. December, 2015

Bolalarni butun predmetni teng boʻlaklarga boʻlishga oʻrgatish mashgʻulotlarni tashkil etish texnologiyalari

Kirish

I bob.Bolalarning predmetlar shakli va geometrik shakllarni idrok qilishning o‘ziga xos xususiyatlari

1.1.Bolalarni predmetlar va geometrik shakllar bilan  tanishtirish metodikasi 1.2.Maktabga tayyorlov guruhda bolalarni predmetlar va geometrik shakllar bilan tanishtirishning nazariy asoslari 

II bob.Bolalarni butun predmetni teng boʻlaklarga boʻlishga oʻrgatish mashgʻulotlarni tashkil etishning amaliy asoslari 

2.1.Bolalarda predmetlarning o‘lchami va ularni o‘lchash haqidagi tasavvurlarni shakllantirish metodlari 

2.2.Bolalarni butun predmetni teng bo‘laklarga bo’lishga o‘rgatishni tashkil etish texnologiyalari

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar 

Купить