“1-2 sinfda Ot turkumini o‘rgatish metodikasi” - Дошкольное и начальное образование - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	31000UZS
Размер	349.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	21 Июнь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Дошкольное и начальное образование

Продавец

orazaliyeva shaxnoza

Дата регистрации 15 Февраль 2024

34 Продаж

“1-2 sinfda Ot turkumini o‘rgatish metodikasi”

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
BOSHLANG‘ICH TA’LIM FAKULTETI
BOSHLANG‘ICH TA’LIM YO‘NALISHI
3-BOSQICH 224-GURUH TALABASI
___________________________________________NING
,,_________________________________________”fanidan
KURS ISHI
Mavzu : “1-2 sinfda Ot turkumini o‘rgatish metodikasi”
Bajardi: ___________________
Qabul qildi : ___________________
Bahosi: __________

URGANCH- 2025
1

MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I BOB. Boshlang‘ich sinflarda ot turkumini o‘rgatishning nazariy asoslari ................................................... 5
1.1. Ot turkumi haqida tushuncha va uning lingvistik xususiyatlari ............................................................. 5
1.2. Boshlang‘ich ta’limda ot turkumini o‘rgatishning ilmiy-metodik asoslari ........................................... 10
II BOB. 1–2-SINFLARDA OT TURKUMINI O‘QITISH METODIKASI ................................................................ 19
2.1. 1-sinfda ot turkumiga oid bilimlarni shakllantirish yo‘llari .................................................................. 19
1-sinf ona tili darslarida o‘quvchilar ilk bor til birliklari bilan tanishadilar. Dastlabki bosqichda
o‘quvchilar gap, so‘z, harf, tovush tushunchalarini o‘zlashtiradilar. Ana shu jarayonda so‘zlarning
ma’nosi va vazifasi haqida ilk bilimlar ham berila boshlaydi. Bu esa ot turkumini bosqichma-bosqich
o‘rganishga tayyorlov vazifasini bajaradi. .......................................................................................... 19
1. So‘z ma’nosini anglash orqali ot tushunchasini shakllantirish ....................................................... 19
2. Ko‘rgazmalilik asosida o‘rgatish .................................................................................................... 19
3. Mashq va topshiriqlar orqali mustahkamlash ............................................................................... 20
4. O‘yin usullari orqali o‘rgatish ........................................................................................................ 20
5. Og‘zaki nutqni rivojlantirish bilan bog‘lab o‘qitish ........................................................................ 20
2.2. 2-sinfda ot turkumini chuqurlashtirib o‘qitishning samarali usullari ................................................... 25
.............................................................................................................................................................. 32
Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati .............................................................................................................. 35

2

KIRISH
“Bugungi zamon maktabi shunday bilim va tarbiya maskani bo‘lishi kerakki,
u yerda bola nafaqat fan sirlarini, balki mustaqil fikrlash, tashabbus
ko‘rsatish, zamonaviy kasb-hunar va hayot saboqlarini ham puxta
o‘zlashtirishi lozim.” 1
Sh.M. Mirziyoyev,
Zamonaviy ta’lim jarayonida boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarga ona tili va
nutq boyligini rivojlantirish, ularning til haqidagi tasavvurlarini shakllantirish
alohida ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, so‘z turkumlarini, jumladan, ot turkumini
o‘rgatish – o‘quvchilarning grammatik bilimlarini mustahkamlashda muhim
bosqich hisoblanadi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tildagi otlarning vazifasini, ma’nosini,
shakllarini sodda va ravon darslar orqali o‘zlashtiradilar. Bu esa ularning fikrlash
qobiliyati, og‘zaki va yozma nutqi, tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Ushbu kurs ishida ot turkumining lingvistik asoslari, uni 1–2-sinflarda o‘rgatish
metodikasi, dars jarayonidagi yondashuvlar va ta’limiy natijalar tahlil qilinadi.
Mavzuning dolzarbligi. Boshlang‘ich ta’lim o‘quvchining tilga oid dastlabki
bilim va malakalarini shakllantiradigan muhim bosqich hisoblanadi. Ayniqsa, 1–2-
sinflarda o‘quvchilar nutqiy tushunchalarni o‘zlashtirishda katta qiyinchiliklarga
duch keladilar. Shunday sharoitda so‘z turkumlari , xususan, ot turkumi haqida
bilim berish – ularning grammatika, nutq va tafakkurini shakllantirishda tayanch
nuqtalardan biridir.
Ot – tildagi eng asosiy, eng ko‘p ishlatiladigan so‘z turkumidir. Har bir
gapning mazmuni ko‘pincha ot bilan bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli, o‘quvchida
otning qanday so‘z turkumi ekanligini, u nimani bildirishi, qanday shakllarda
kelishini erta bosqichdanoq o‘rgatish lozim bo‘ladi.
Yana bir muhim jihati – hozirgi kunda ta’limda kompetensiyaviy yondashuv
asosida darslar tashkil etilmoqda. Bu esa har bir til birliklarini hayotiy misollar
1
Mirziyoyev Sh.M. "Yangi O‘zbekiston maktabi" konsepsiyasi doirasidagi nutqlardan. // “O‘zbekiston –
2030” strategiyasi asosida tayyorlangan nutqdan. (Manba: https://president.uz)
3

orqali o‘rgatishni, o‘quvchining amaliy nutqida ularni qo‘llay olishiga erishishni
taqozo etadi. Ot turkumini o‘rganish orqali o‘quvchilarning og‘zaki va yozma
nutqi boyiydi, so‘z boyligi kengayadi, fikrlash qobiliyati rivojlanadi.
Shu sababli ham 1–2-sinflarda ot turkumini o‘qitish nafaqat grammatik bilim
berish, balki o‘quvchini erkin fikrlovchi, aniq ifodalay oladigan, muloqotga kirisha
oladigan shaxs sifatida shakllantirishda muhim ahamiyatga egadir.
Kurs ishining maqsadi: 1–2-sinflarda ot turkumini o‘rgatishning nazariy va
amaliy asoslarini o‘rganish, samarali metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi ning vazifalari:
 Ot turkumining lingvistik xususiyatlarini yoritish;
 Boshlang‘ich sinflarda uni o‘qitish metodikasini tahlil qilish;
 Dars jarayonida foydalaniladigan usullarni tavsiflash;
 Amaliy dars ishlanmalari asosida xulosa chiqarish.
Kurs ishining obyekti: Boshlang‘ich sinflardagi ona tili ta’limi.
Kurs ishining predmeti: 1–2-sinfda ot turkumini o‘rgatish jarayonining mazmuni
va metodikasi.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikki bob, 4 bo‘lim, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan tuzilgan.
4

I BOB. Boshlang‘ich sinflarda ot turkumini o‘rgatishning nazariy asoslari
1.1. Ot turkumi haqida tushuncha va uning lingvistik xususiyatlari
So‘z turkumlari ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi so‘zlarning
leksik-grammatik, morfologik va sintaktik belgilariga ko‘ra turli guruhlarga
ajratilishi, ya'ni so‘z turkumlari haqidagi ilm hisoblanadi.
Boshlang‘ich sinflar dasturi o‘quvchilarni so‘z turkumlari mustaqil va
yordamchi so‘z turkumlariga bo‘linishi bilan maxsus tanishtirishni ko‘zda
tutmaydi, ammo o‘qituvchi bolalarni so‘z turkumlarining belgilari bilan amaliy
tanishtiradi.
So‘z turkumlarini o‘rganishdagi asosiy vazifa o‘quvchilarning og‘zaki va
yozma nutqini o‘stirish, lug‘atini yangi ot, sifat, son, fe'l-lar bilan boyitish,
o‘quvchilar shu vaqtgacha foydalanib kelayotgan so‘zlarning ma'nosini aniq
tushunishiga erishish, bog‘lanishli nutqda u yoki bu so‘zdan o‘rinli foydalanish
malakasini o‘stirish hisoblanadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun
so‘z turkumlarini o‘rganish jarayonida sinonim, antonimlar (atamalar berilmaydi)
ustida muntazam ish olib boriladi, o‘quvchilar ko‘p ma'noli so‘zlar, ularning o‘z
va ko‘chma ma'noda ishlatilishi bilan tanishtiriladi. Bunda ta'limni
o‘quvchilarning shaxsiy tajribalari, bevosita ko‘rganlari, radiodan eshitganlari,
kitobdan bilib olganlari bilan bog‘lash muhim ahamiyatga ega.
O‘quvchilarda kuzatish, muhim narsalarni sezish ko‘nikmalarini
shakllantirish, atrof-muhit haqidagi bilimlarini boyitish bilan bir vaqtda ularning
nutqini o‘stirish vazifasi ham amalga oshiriladi.
“Ot” mavzusini o‘rganish tizimi maqsadga yo‘naltirilgan jarayon bo‘lib,
bunda shu so‘z turkumining umumlashtirilgan ma'nosi va grammatik belgilari aniq
izchillikda, bir-biri bilan ilmiy asoslangan bog‘liqlikda o‘rganiladi, shuningdek,
otdan nutqda to‘g‘ri foydalanish va to‘g‘ri yozish malakasini shakllantirish
maqsadida bajariladigan mashqlar asta murakkablashtira boriladi.
Til hodisasi sifatida otning xususiyatlari, uni o‘rganish vazifalari,
o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, har bir sinf uchun
material hajmi, ularni o‘rganish izchilligi belgilangan.
5

Boshlang‘ich sinflarda otni o‘rganish vazifalari quyidagilar:
1) “Ot” haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish;
2) kim? so‘rog‘iga javob bo‘lgan (shaxs bildirgan) otlardan so‘rog‘iga
javob bo‘lgan (narsa, hayvon, jonivor va boshqalarni gan) otlarni farqlash
ko‘nikmasini hosil qilish;
3) kishilarning familiyasi, ismi, otasining ismi, hayvonlarga qo‘yilgan ornlar
va geografik nomlarni bosh harf bilan yozish ko‘nikmasini shakllantirish;
4) otlarda son (otning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi) bilan tanishtirish;
5) otlarni egalik qo‘shimchalari bilan to‘g‘ri qo‘llash ko‘nikmasini
shakllantirish;
6) otlarning kelishiklar bilan turlanishi va kelishik qo‘shimchalarining
yozilishi haqida malaka hosil qilish;
7) o‘quvchilar lug‘atini yangi otlar bilan boyitish va ulardan nutqda aniq,
o‘rinli foydalanish malakasini o‘stirish;
8) so‘zlarni tahlil qilish, taqqoslash, umumlashtirishni bilish.
Bu vazifalarning har biri alohida etnas, balki bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq
holda hal etiladi. Shu bilan birga, ,,Ot" mavzusini o‘rganishning muayyan
bosqichida bajarish lozim bo‘lgan bir vazifani hal qilishga ko‘proq ahamiyat
beriladi.
Masalan, 1-2-sinflarda so‘z turkumi sifatida otning belgilari (nimani
bildirishi, so‘roqlari) o‘rganiladi, 3-sinfda esa otga atama beriladi, birlik va
ko‘plikda qo‘llanishini o‘zlashtirishga ahamiyat beriladi. 4-sinfda otning egalik
qo‘shimchalari bilan qo‘llanishi, kelishiklar bilan turlanishi va kelishik
qo‘shimchalarining yozilishini o‘rganishga e'tibor qaratiladi. o‘quvchilarning nutqi
va tafakkurini o‘stirish vazifasi esa mavzuni o‘rganishning barcha bosqichlarida
hal qilinadi. Grammatik materialni o‘rganish va orfografik malaka hosil qilishning
butun jarayoni o‘quvchilar lug‘atini boyitishga, bog‘lanishli nutq malakalari va
fikrlash qobiliyatlarini o‘stirishga qaratiladi.
O‘quvchilaming nutqi va tafakkurini o‘stirish vazifasi esa mavzuni
o‘rganishning barcha bosqichlarida hal qilinadi. Grammatik materialni o‘rganish
6

va orfografik malaka hosil qilishning butun jarayoni o‘quvchilar lug‘atini
boyitishga, bog‘lanishli nutq malakalari va fikrlash qobiliyatlarini o‘stirishga
qaratiladi. So‘z turkumi sifatida ot muayyan leksik ma’nolari va grammatik
belgilari bilan ajralib turadi. Barcha otlarning umumiy leksik ma’nosi shaxs va
narsani ifodalash hisoblanadi. Ot jonli mavjudotlar (kishi,qush, hayvon, asalari),
yer va osmonga oid narsalar (quyosh, yulduz, daryo, tog‘),o‘simliklar (paxta, beda,
gul),voqealar (yig‘in, majlis),tabiat hodisalari (shamol, bo‘ron, yomg‘ir,
momaqaldiroq), belgi-xususiyat (ahillik, kuchlilik, samimiyat), harakat-holat
(uyqu, sevinch, kurash),o‘rin va vaqt (yoz, bahor, joy) nomlarini bildiradi.
Otlaming grammatik belgilari: otlar birlik va ko‘plikda qo‘llanadi, egalik
qo‘shimchalari bilan o‘zgaradi, kelishiklar bilan turlanadi, gapda ko‘proq ega,
to‘ldiruvchi, aniqlovchi, shuningdek, hol va kesim vazifasida keladi. Ot nutqda
sifat, son, olmosh, fe’l bilan birika oladi. Otning ma’nolari va grammatik belgilari
xiyla murakkab, shuning uchun ham ot haqidagi bilim o‘quvchilarda amaliy
vazifalarni bajarish jarayonida asta shakllantira boriladi. Otni o‘rganishda
izchillik.
Otni o‘rganishga tayyorlov bosqichi savod o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi.
Bu bosqichda o‘quvchilar shaxs-narsalarni va ularning nomi bo‘lgan so‘zlarni
farqlashga o‘rganadilar, so‘zning leksik ma’nosiga e’tibor ko‘proq qaratiladi,
ma’nolarini hisobga olgan holda so‘zlar (qushlar, meva va sabzavotlar, kiyimlar va
hokazolarni bildirgan otlar)ni guruhlash ko‘nikmasi shakllantiriladi. So‘zlarni
leksik ma’nosi asosida guruhlash mashqlari otlarni taqqoslash, o‘xshash
tomonlarini aniqlash, umumlashtirish ko‘nikmasini o‘stiradi.
Shunga qaramay, grammatik tushunchani shakllantirish uchun o‘quvchilar
so‘zning aniq ma’nosini yetarli bilmaydilar, so‘zning leksik ma’nosini bilish bilan
birgalikda uning grammatik belgilarini ham o‘zlashtirish zarur.Keyingi bosqichda
otning leksik ma’nolari va grammatik belgilari ustida maxsus ishlanadi (kim? yoki
nima? so‘rog‘iga javob bo‘lishi, shaxs, narsani bildirishi tushuntiriladi).
O‘quvchilar kim? so‘rog‘iga javob bo‘lgan otlarni nima? so‘rog‘iga javob bo‘lgan
otlardan farqlashni, ularni so‘roq berish bilan ajratishni o‘rganadilar,
7

o‘quvchilarda mavhum grammatik tafakkur o‘sa boradi, ularda atoqli otlarni bosh
harf bilan yozish ko‘nikmasi shakllana boradi. 2-sinfda otlaming leksik ma’nosi,
atoqli va turdosh otlar (atamasiz) haqidagi bilim chuqurlashtiriladi. “Ot”
tushunchasini shakllantirish uchun shu so‘z turkumiga kiradigan otlarni asosiy
leksik guruhlarga ajratish, barcha otlarga xos bo‘lgan belgilarni, ularning
nutqimizdagi o‘rnini ko‘rsatish muhim ahamiyatga ega. Shu maqsadda mavzuni
o‘rganishga bag‘ishlangan birinchi darslardayoq shaxs va narsani bildiradigan
so‘zlar bir tizimga solinadi, kishilami, buyum, o‘simliklar va hayvonlami, tabiat
hodisalarini, voqealami bildiradigan so‘zlar guruhlarga ajratiladi. Shu so‘zlaming
hammasi uchun umumiy bo‘lgan belgilar aniqlanadi: bu so‘zlar shaxs, narsalarni
bildirib kim? yoki nima? so‘rog‘iga javob bo‘ladi. O‘qituvchi o‘qish kitobidan
matn tanlab, o‘quvchilarga matndagi otlarni topishni, so‘ngra matnni shu
so‘zlarsiz o‘qishni topshiradi. O‘quvchilar matndagi otlarni tushirib qoldirib
o‘qiganda, matn mazmunini tushunib bo‘lmasligini anglaydilar.
Dasturga ko‘ra, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini sifat va boshqa so‘z
turkumlaridan yasalgan mavhum ma’nodagi ( yaxshilik, go‘zallik, ishonch,
sevinch, o‘kinch, qo‘rqinch, tayanch kabi) otlar bilan tanishtirish talab etilmaydi.
Ammo matnda uchrasa va o‘quvchilar qiziqib so‘rasalar, otning bolalar o‘rgangan
belgilari asosida (nima? so‘rog‘iga javob bo‘lishi, shaxs yoki narsa nomini
bildirishi) tushuntiriladi. Xulosa chiqariladi: ot atrofimizni o‘rab olgan shaxs va
narsalarning nomi, bu so‘zlarsiz bir-birimizga o‘z fikrimizni tushuntira olmaymiz.
Otla ming birlik va ko‘plikda qo‘llanishi. O‘quvchilaming nutqi va tafakkurini
o‘stirish vazifasi esa mavzuni o‘rganishning barcha bosqichlarida hal qilinadi.
Grammatik materialni o‘rganish va orfografik malaka hosil qilishning butun
jarayoni o‘quvchilar lug‘atini boyitishga, bog‘lanishli nutq malakalari va fikrlash
qobiliyatlarini o‘stirishga qaratiladi. So‘z turkumi sifatida ot muayyan leksik
ma’nolari va grammatik belgilari bilan ajralib turadi. Barcha otlaming umumiy
leksik ma’nosi shaxs va narsani ifodalash hisoblanadi.
O‘quvchilarda kuzatish, muhim narsalarni sezish ko‘nikmalarini
shakllantirish, atrof-muhit haqidagi bilimlarini boyitish bilan bir vaqtda ularning
8

nutqini o‘stirish azifasi ham amalga oshiriladi. “Ot” mavzusini o‘rganish tizimi
maqsadga yo‘naltirilgan jarayon bo‘lib, bunda shu so‘z turkumining
umumlashtirilgan ma’nosi va grammatik belgilari aniq izchillikda, bir-biri bilan
ilmiy asoslangan bog‘liqlikda o‘rganiladi, shuningdek, otdan nutqda to‘g‘ri
foydalanish va to‘g‘ri yozish malakasini shakllantirish maqsadida bajariladigan
mashqlar asta murakkablashtira boriladi.
O‘zbek tilshunosligida ot so‘z turkumi tilning asosiy birliklaridan biri
hisoblanadi. Otlar predmetni, ya’ni tirik yoki jonsiz narsalarni, shuningdek,
tushuncha, holat va hodisalarni bildiradi. Ular kim? nima? degan so‘roqlarga javob
bo‘ladi: bol а , tog‘, kitob, baxt, g‘am kabi.
Otlar o‘zlarining lug‘aviy ma’nosi va grammatik shakllanishi jihatidan
boshqa so‘z turkumlaridan farqlanadi. Ular son, egalik, kelishik va ko‘plik kabi
grammatik kategoriyalarga ega. O‘zbek tilida otlar tub va yasalma , aniq va noaniq ,
muayyan va mujassam kabi guruhlarga ajratiladi. Bularning barchasi ularning
morfologik va semantik xususiyatlarini belgilaydi.
Otlar tilning nomlovchi vazifasi ni bajaradi. Shuning uchun ham ular gapda
ko‘pincha ega yoki to‘ldiruvchi vazifasida keladi. Masalan: "Kitobni o‘qidim",
"Ona mehri cheksiz."
Lingvistik nuqtayi nazardan qaralganda, otlar quyidagi asosiy xususiyatlarga
ega:
1. Leksik-semantik jihatidan predmet va tushunchalarni bildiradi;
2. Morfologik jihatdan turli qo‘shimchalar orqali shakllanadi (ko‘plik -lar,
egalik -im, kelishik -ni, -dan va h.k.);
3. Sintaktik jihatdan esa gapning asosiy bo‘lagi bo‘la oladi.
Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarga bu turkumni o‘rgatishda ularning
yoshiga mos sodda, aniq va obrazli misollar asosida tushuntirish muhimdir. Bu
orqali ular har bir so‘zning vazifasi va ma’nosini anglashga o‘rganadi.
O‘quvchilar otlarning harakatni emas, narsa va hodisani anglatuvchi so‘zlar
ekanini anglab yetishlari kerak. Shu boisdan ularning nutqidagi har bir yangi so‘z
9

o‘rganilayotganda, aynan qaysi turkumga mansubligini tushunishlariga yordam
berish zarur.
1.2. Boshlang‘ich ta’limda ot turkumini o‘rgatishning ilmiy-metodik asoslari
Boshlang‘ich sinflarda ona tili fanini o‘qitishning asosiy maqsadlaridan biri –
o‘quvchilarda to‘g‘ri, izchil va boy og‘zaki hamda yozma nutqni shakllantirishdan
iborat. Bunda so‘z turkumlarining, ayniqsa ot turkumining o‘rni beqiyosdir .
Chunki o‘quvchilarning atrof-muhit haqidagi tasavvurlari asosan narsalar nomi –
otlar orqali ifodalanadi.
Ot turkumini o‘rgatish jarayoni quyidagi ilmiy-metodik tamoyillarga
asoslanadi:
1. Yoshlarga moslik : 1–2-sinf o‘quvchilarining psixologik
xususiyatlariga muvofiq, sodda, ravon tushunchalar beriladi. Har bir yangi
tushuncha ko‘rgazmalilik orqali tushuntiriladi.
2. Bosqichma-bosqichlik : Avval oson va aniq misollar asosida “nima?”
va “kim?” so‘roqlari yordamida otlar aniqlanadi, keyinchalik grammatik shakllar
(ko‘plik, egalik, kelishik) o‘rganiladi.
3. Hayotiylik va kontekstual yondashuv : Otlar bolalar uchun tanish
hayotiy misollar (oiladagi kishilar, o‘quv qurollari, hayvonlar, o‘yinchoqlar) orqali
o‘rgatiladi.
4. Interfaol metodlardan foydalanish : Rol o‘ynash, rasmli topshiriqlar,
sinfda kuzatuv asosida savol-javoblar – bu kabi metodlar orqali o‘quvchilar darsda
faol qatnashadi.
Metodik nuqtayi nazardan o‘rgatish quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi:
1. Ot tushunchasini kiritish – so‘zlarning ma’nosi va savollar orqali
farqlanishi;
2. Otlarni aniqlash mashqlari – gapdagi otlarni ajratish;
3. Otlarning grammatik shakllari bilan tanishish – ko‘plik (-lar), egalik (-
im, -ing), kelishik qo‘shimchalari bilan ishlash;
4. Amaliy topshiriqlar va matn ustida ishlash – otlarni ajratish, o‘rniga
so‘z qo‘yish, rasmga qarab ot yozish.
10

Shuningdek, o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini rag‘batlantirish uchun
darslarda ijodiy topshiriqlar , “o‘ylab top” , “top otni” , “rasmga qarab gap tuz” kabi
mashqlar keng qo‘llaniladi.
Demak, ot turkumini boshlang‘ich sinflarda o‘rgatish bu – nafaqat grammatik
bilim berish, balki bolalarda nutqiy tafakkur, kuzatuvchanlik, so‘z boyligi, matn
bilan ishlash, savol berish va javob topish kabi ko‘nikmalarni ham
shakllantirishdir.
Ona tili o‘quv dasturida “Ot” ni o‘rganish tizimi.
3-sinfda “Otlar, ya’ni otlaming birlik va ko‘plikda qo‘llanishi” ustida ishlash
jarayonida o‘quvchilarda: 1) birlik va ko‘plikda qo‘llangan otlaming ma’nosi va
qo‘shimcha orqali farqlash, 2) birlikdagi oldan ko‘plik shaklidagi va aksincha,
ko‘plikdagi otdan birlik sondagi ot hosil qilish, 3) gapdaso‘zlaming bog‘lanishini
hisobga olgan holda, otlardan nutqda to‘g‘ri foydalana olish ko‘nikmalari
shakllantiriladi. Otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi taqqoslash usulidan
foydalanib tushuntiriladi. Buning uchun bir predmetni va shunday bir necha
predmetni bildirgan otlar taqqoslanadi: daftar - daftarlar, Qalam - qalamlar, nok -
noklar kabi. Suhbat asosida daftar so‘zi nechta (bitta) predmetni va daftarlarso‘zi
nechta (ikki va undan ortiq) predmetni bildirishi aniqlanadi. Boshqa so‘zlar bilan
ham shunday ishlanadi. Oddiygina xulosa chiqariladi va fikrlar umumlashtiriladi:
agar otlar bir predmetni bildirsa, birlikda qo‘llanadi, agar ikki va undan ortiq shaxs
yoki narsani bildirsa, ko‘plikda qo‘llanadi. Ko‘plikdagi otni yasash uchun
birlikdagi otga -lar qo‘shimchasi qo‘shiladi. Birlikdagi otlar kim? yoki nima?
so‘rog‘iga, ko‘plikdagi otlar esa kimlar? yoki nimalar? so‘rog‘iga javob bo‘ladi.Bu
sinf o‘quvchilariga faqat birlikda qo‘llanadigan otlar. birlik shaklida qo‘llangan
armiya, qo‘shin, xalq kabi otlar ko‘plik ma’nosini bildirishi, bunday otlarga
ko‘plik qo‘shimchasi qo‘shilganda anglatadigan ma’nosi maxsus tushuntirilmaydi.
Agar o‘quvchilar bu haqda savol bersalar, soddagina shaklda tushuntirish mumkin.
Otlaming birlik va ko‘plikda qo‘llanishini kuzatish aslida so‘z shakli ustida
ishlashning boshlang‘ich bosqichi hisoblanadi. Bunda o‘quvchilar otlarni ko‘plik
qo‘shimchasi bilan o‘zgartirish, ya’ni otga shakl yasovchi qo‘shimcha qo‘shish
11

bilan so‘zning leksik ma’nosi o‘zgarmasligiga ishonch hosil qiladilar. Otlaming
egalik qo‘shimchalari bilan qo‘llanishi o‘rgatish. Bu mavzu boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari uchun muiakkab hisoblanadi, chunki bu mavzu o‘rganilgunga qadar,
o‘quvchilar „shaxs" tushunchasi bilan hali tanishtirilmagan, kishilik olmoshlarini
hali o‘rganmagan bo‘ladilar. O‘quvchilarga egalik qo‘shimchasi shaxs, narsa birlik
va ko‘plikdagi uch shaxsdan biriga taalluqli ekanini bildirishini tushuntirish qiyin.
Shularni hisobga olib, o‘quvchilarni otlarning egalik qo‘shimchalari bilan
qo‘llanishini o‘zgatishda o‘qituvchi ishni sarlavhadagi „egalik" so‘zining leksik
ma’nosini tushuntirishdan boshlashi maqsadga muvofiq: „egalik" ega bo‘lish,
qarashlilik, tegishlilik, oidlik ma’nolarini bildiradi, demak, egalik qo‘shimchasi
deganda biror narsaga ega bo‘lishni, shu narsa tegishli, shu narsaning egasi ekanini
bildiradigan qo‘shimchalar tushuniladi.
Otlar egalik qo‘shimchalari bilan qo‘llanadi. Otga qo‘shilgan egalik
qo‘shimchasi shu ot ifodalagan shaxs, narsaning kimgadir qarashli ekanini, shu
narsaning egasi ekanini bildiradi. Misollarni kuzataylik: Kecha o‘qigan kitobim
juda qiziqarli ekan. Sening kitobing ham qiziqarlimi? Ra’noning kitobi ham
qiziqarli edi. Kitobim, kitobing, kitobi so‘zlari so‘z tarkibiga ko‘ra tahlil qilinadi
va o‘quvchilar kitob — o‘zak, -im, -ing, -i qo‘shimcha ekanini aniqlaydilar.
O‘qituvchi kitob va kitobim so‘zlarini taqqoslashni, -im qo‘shimchasining ma’nosi
haqida o‘ylab ko‘rishni topshiradi, muammoli vaziyat yaratadi; o‘quvchilar
qo‘shimchaning ma’nosi haqida fikr yuritadilar, ammo kitobim so‘zining
ma’nosiga (mening kitobim — kitob meniki) tushunsalar ham, fikrlarini
shakllantirib aytib berolmaydilar. O‘qituvchi qisqa tushuntiradi:— Tilda uchta
shaxs mavjud:
I shaxs - so‘zlovchi
II shaxs — tinglovchi
III shaxs — o‘zga
Hozir men sizga so‘zlayapman, tushuntiryapman, demak, men — so‘zlovchi,
hozir siz meni tinglayapsiz, demak, siz (sen) tinglovchi, hozir tinglashga
qatnashmayotganlar ham bor, u (ular) — o‘zga hisoblanadi. Siz otlar birlik va
12

ko‘plik sonda qo‘llanishini bilasiz. Ma’lumki, biror narsa bir shaxsga yoki ikki va
undan ortiq shaxsga tegishli bo‘lishi mumkin. Mana shu ma’nolarni, ya’ni biror
shaxs va narsaning birlik yoki ko‘plikdagi uch shaxsdan biriga qarashli ekanini
otga qo‘shilgan egalik qo‘shimchalari bildiradi. Masalan, kitobim so‘ziga
qo‘shilgan -im qo‘shimchasi kitobning I shaxsga taalluqli ekanini, ya’ni kitobing
egasi I shaxs ekanini bildiradi (-ing, -i qo‘shimchalari ham shunday tushuntiriladi).
Kitobimiz so‘zidagi -imizqo‘shimchasi kitob so‘zlovchi shaxsga, shu bilan birga,
ko‘p shaxsga (ko‘p so‘zlovchiga) tegishli ekanini bildiradi (-ingiz, -i
goShimchalari ham shunday tushuntiriladi).
Qisqa xulosa chiqariladi: otlarga qo‘shilgan mana shunday qo‘shimchalar
egalik qo‘shimchalari deyiladi. Egalik qo‘shimchalari tegishlilik, egalik ma’nosini
bildiradi. Egalik qo‘shimchalari otlarga ikki variantda qo‘shiladi. Akam va
kitobim, akang va kitobing, akasi va kitobi kabi oxiri unli hamda undosh tovush
bilan tugagan otlar so‘z tarkibiga ko‘ra tahlil qilinadi, qo‘shimchalar taqqoslanadi,
suhbat asosida xulosa chiqariladi: oxiri unli tovush bilan tugagan otlarga -m, -ng, -
si, -miz, -ngiz, -siegalik qo‘shimchalari, oxiri undosh tovushlar bilan tugagan
otlarga -im, -ing, -i, -imiz, -ingiz, -i egalik qo‘shimchalari qo‘shiladi. Shundan
so‘ng o‘quvchilar „Ona tili" darsligidagi qoidani o‘rganadilar, jadvalni tahlil
qiladilar.
O‘quvchilarga egalik qo‘shimchalari haqidagi ko‘nikmani shakllantirish
uchun matndan egalik qo‘shimchasi bilan qo‘llangan otni topish, uni tarkibiga
ko‘ra tahlil qilib, egalik qo‘shimchasining shaxs-sonini aniqlash, matnda berilgan
otga tushirib qoldirilgan egalik qo‘shimchasini qo‘shish, narsa qaysi shaxs yoki
shaxslarga qarashli ekanini aytish kabi mashqlardan foydalaniladi. Egalik
qo‘shimchasi ustida ishlash bu bilan tugamaydi. Otlaming kelishiklar bilan
turlanishini o‘rganish jarayonida egalik qo‘shimchasi bilan qo‘llangan ot qaratqich
kelishigida kelgan boshqa ot bilan (kitobning muqovasi, Rahimning kitobi),
kishilik olmoshlarining kelishiklar bilan turlanishini o‘rganish jarayonida esa
egalik qo‘shimchasi bilan kelgan ot qaratqich kelishigidagi kishilik olmoshi bilan
bog‘lanib, so‘z birikmasi hosil qilishi haqida bilim beriladi.Otlaming kelishik
13

qo‘shimchalari bilan qo‘llanishini o‘rgatish. Kelishiklar sintaktik kategoriya
hisoblanadi. Kelishik otlaming gapda boshqa so‘zlar bilan munosabatini
ifodalaydi. Demak, kelishiklarni o‘rgatishda o‘quvchilaming gapda so‘zlaming
bog‘lanishini bilishlari nazarda tutiladi. Kelishiklar ustida ishlashni o‘quvchilar
gapda ma’no va grammatik tomondan bog‘langan so‘zlarni (so‘z birikmalarini)
ajratishga o‘rganganlaridan so‘ng boshlanadi. Kelishiklar ustida ishlash gapda
so‘zlaming bog‘lanishi ustida ishlash hamdir. O‘quvchilar keyingi sinfda shakl
yasovchi (so‘z o‘zgartuvchi) qo‘shimchalar bilan tanishadilar, bu qo‘shimchalar
gapda so‘zlarni bog‘lash uchun xizmat qilishini tushunadilar.
4-sinfda ot ustida ishlashning asosiy vazifasi fikr bayon qilishda otning
kelishik shakllaridan ongli foydalanish va kelishik qo‘shimchalarini to‘g‘ri
yozishga o‘rgatish hisoblanadi. Bu sinfda ot quyidagi izchillikda o‘rganiladi:
1) otlaming kelishiklar bilan turlanishi haqida tushuncha berish;
2) ko‘plikdagi otlaming turlanishini o‘rgatish;
3) har bir kelishikning xususiyatlarini alohida o‘rganish va u bilan bog‘liq holda
kelishik qo‘shimchalarining yozilishi haqida ko‘nikma hosil qilish.
Otlaming kelishik qo‘shimchalari bilan o‘zgarishi — turlanish haqida
tushuncha berish bilan o‘quvchilarga kelishik qo‘shimchalari gapda so‘zlarni
bog‘lash uchun xizmat qilishi, o‘zbek tilidagi olti kelishik, ularning nomi,
so‘roqlari, qo‘shimchalari va joylashish tartibi tushuntiriladi. O‘quvchilar turlanish
bilan kelishiklaming mohiyatidan kelib chiqib gapni tahlil qilish jarayonida
tanishtiriladi, gapning asosi (ega va kesim) va so‘z birikmalari ajratiladi. Ular
gapda bir otning boshqa har xil so‘zlar bilan shakl yasovchi qo‘shimachalar (ning,
-ni, -go, -da, -dan) yordamida bog‘lanishini kuzatadilar, bu qo‘shimchalar kelishik
qo‘shimchalari ekanini, otlaming kelishik qo‘shimchalari bilan o‘zgarishi turlanish
deyilishini bilib oladilar. Bolalarga kelishiklaming joylashish tartibi, so‘roqlari va
bosh kelishikdan boshqa kelishiklaming aniq qo‘shimchalari mavjudligi darslikda
berilgan jadval yordamida tushuntiriladi.
Bosh kelishikdagi ot gapda ega vazifasida, boshqa kelishikdagi otlar esa
ikkinchi darajali bo‘lak vazifasida kelishi bilan ham tanishtiriladi. O‘quvchilar
14

o‘zlashtirgan grammatik bilimlarini imloni o‘zlashtirishda foydalana olishlari
uchun ishni bajarishda izchillikka katta ahamiyat beriladi. Bajarilgan ish yozib
boriladi: o‘quvchilar avval gapda ot bog‘langan so‘zdan shu otga savol beradilar
va savolni qavs ichiga yozadilar; keyin so‘roqqa qarab kelishikni aniqlaydilar.
Masalan, o‘qidi (nimani?) — kitobni, tushum kelishigi).
Ular buni yaxshi o‘zlashtirganlaridan so‘ng, mashq tez bajariladi, yozish talab
etilmaydi.Ko‘plikdagi otlaming turlanishini o‘rganishda nutqda ko‘plikdagi
otlardan to‘g‘ri foydalanish ko‘nikmasini takomillashtirish maqsadi ko‘zda tutiladi.
o‘quvchilar suhbat yordamida bosh kelishikdagi otning so‘rog‘ini va bitta shaxs,
narsani bildirishini aytadilar, (nima? - kitob, kim? - o‘quvchi); o‘qituvchi agar shu
ot ikki va undan ortiq, shaxs yoki narsani bildirsa, qanday so‘roqqa javob
bo‘lishini, qaysi kelishikni bildirishini so‘raydi, ular qiynalmay javob beradilar
(nimalar? - kitoblar, kimlar? - o‘quvchilar). Xulosa chiqariladi: ko‘plikdagi otlar
bosh kelishikda nimalar?yoki kimlar?so‘rog‘iga javob bo‘ladi. O‘quvchilar
otlaming kelishiklar bilan turlanishi jadvalidan foydalanib, shu otlarni ko‘plikda
turlaydilar va ko‘plik qo‘shimchasi doim kelishik qo‘shimchasidan oldin
qo‘shilishini, so‘roqlarini bilib oladilar.Har bir kelishikni alohida o‘rganishning
vazifasi kelishikni o 'rganish bilan bog‘liq holda kelishik qo‘shimchalarining
yozilishi haqidagi malakani shakllantirish va o‘quvchilaming kelishiklar bilan
turlangan otlardan ongli foydalanishlariga erishish hisoblanadi. Kelishiklarni bilib
olish maqsadida so‘roqlardan foydalaniladi.
Buning uchun o‘quvchilar, birinchidan, so‘roqni otning yakka o‘ziga emas,
balki gapda ot ma’no tomondan bog‘langan so‘zdan shu otga berishni
o‘rganishlari, ikkinchidan, kelishiklaming so‘roqlarini yaxshi bilishlari zarur.
Kelishiklarni o‘zlashtirishda gapning asosini aniqlagach, gapda o‘zaro bog‘langan
so‘zlarni (so‘z birikmalarini) belgilash, ot bog‘langan so‘zni topish, so‘roq berib,
qaysi kelishik bilan turlanganini, birlik yoki ko‘plikda qo‘llanganini aniqlash
izchilligida ishni uyushtirish maqsadga muvofiq (Masalan, Alisher Nodirni
muzeyga taklif qildi. Gap Alisher haqida aytilgan. (Kim?) Alisher — ega (bosh
kelishikda, birlik); Alisher(nima qildi?) — taklif qildi — kesim; taklif qildi
15

(kimni?) — Nodirni (ot, tushum kelishigida, birlik); taklif qildi (nimaga? yoki
qayerga?) — muzeyga(ot, jo‘nalish kelishigida, birlik). Kelishiklaming
xususiyatlarini o‘rganishga qulaylik yaratish uchun har bir kelishikni quyidagi
umumiy reja asosida o‘rganish maqsadga muvofiq:
1. Kelishikning grammatik ma’nosi.
2. So‘roqlari.
3. Qo‘shimchasi.
4.Gapdagi vazifasi.
Kelishiklarni shu tarzda o‘rganish ularni o‘zaro taqqoslashni
yengillashtiradi va ongli o‘zlashtirishni ta’minlaydi. Bir kelishik o‘zining muhim
belgilari (ma’nosi, so‘rog‘i, qo‘shimchasi, sintaktik vazifasi) bilan boshqa
kelishiklardan farqlanadi.
Bir kelishik o‘zining muhim belgilari (ma'nosi, so‘rog‘i, qo‘shimchasi,
sintaktik vazifasi) bilan boshqa kelishiklardan farqlanadi. Muayyan bir
kelishikdagi otdan ongli foydalanish va kelishik qo‘shimchalarini to‘g‘ri yozish
uchun o‘quvchilar kelishiklarning muhim beigilarini puxta o‘zlashtirishi talab
etiladi, shuning uchun ham kelishiklarning muhim beigilarini o‘zlashtirib, bir
kelishikni ikkinchisidan farqlash ko‘nikmasini shakllantirishga katta o‘rin beriladi.
Bosh kelishikning xususiyatlarini o‘rganish bilan otning kelishik
qo‘shimchasi yo‘q holati bosh kelishik ekani, bosh kelishikdagi ot boshqa so‘zni
o‘ziga tobe qilishi, kirn?, kimlar?, nima?, nimalar? so‘roqlariga javob bo‘lishi,
gapda ega vazifasida kelishi haqida o‘quvchilarda ko‘nikma hosil qilinadi;
lug‘atlarda otlar bosh kelishik shaklida berilishi va bosh shakl hisoblanishi, ba'zan
egalik qo‘shimchasi olib qo‘llanishi bilan tanishtiriladi.
O‘quvchilar qaratqich va tushum kelishigini farqlashda qiynaladilar, bir
qo‘shimcha o‘rniga ikkinchisini ishlatadilar. Bu kelishiklarning xususiyatlarini
o‘rganishda bunday qiyinchilikning oldini olish va o‘quvchilarda kelishiklardan
to‘g‘ri foydalanish ko‘nikmasini hosil qilish maqsadi ko‘zda tutiladi. Bu maqsadga
erishish uchun bu ikki kelishikning ma'nosi, so‘roqlari, qo‘shimchasi va gapdagi
vazifasi taqqoslanadi va suhbat asosida xulosa chiqariladi.
16

Qaratqich kelishigida turlangan ot:
1) qarashlilik ma'nosini bildirib, gapda boshqa otga bog‘lanadi, u
bog‘langan ot egalik qo‘shimchasi bilan qo‘llanadi (o‘quvchining daftari,
daraxtning bargi kabi);
2) kim(lar) ning?, nima(lar)ning?, ba'zan qayerning? so‘roqlariga javob
bo‘ladi;
3) -ning qo‘shimchasi bilan qo‘lianadi;
4) gapda ikkinchi darajali bo‘lak vazifasida keladi.
Tushum kelishigida turlangan ot:
1) harakatni o‘ziga olgan shaxs, narsa ma'nosini bildiradi, gapda doim fe'lga
bog‘lanadi (vazifani bajardim, kitobni o 'qidi kabi);
2) kim(lar)ni?, nima(lar)ni? ba'zan qayerni? so‘roqlariga javob bo‘ladi;
3) - ni qo‘himchasi bilan qo‘llanadi;
4) gapda ikkinchi darajali bo‘lak vazifasini bajaradi.
O‘quvchilarning bu ikki kelishik qo‘shimchasidan nutqda to‘g‘ri
foydalanish va uiarni to‘g‘ri yozish haqidagi bilimini takomillashtirish uchun
gapda otning qaysi so‘z bilan bog‘langanini aniqlash so‘roqlar o‘rniga gapning
mazmuniga mos so‘zni kelishik bilan turlab qo‘yish, tushirib qoldirilgan kelishik
qo‘shimchalaridan mosini qo‘yib ko‘chirish, tanlab ko‘chirish mashqlaridan,
saylanma va eslatish dik- tantlaridan ko‘proq foydalaniladi.
Boshlang‘ich sinflar dasturiga ko‘ra, o‘quvchilarni qaratqich tushum
kelishigida otning belgisiz qo‘llanishi bilan tanishtirish tavsiya etilmaydi.
o‘quvchilar jo‘nalish kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach, jo‘nalish
kelishigi qo‘shimchasining yozilishi tushuntiriladi: oxiri jarangsiz undosh tovush
bilan tugagan so‘zlarga jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -ga qo‘shilganda
talaffuzda -ka eshitilishi, ammo aslicha yozilishi sinfga, ishga, Shavkatga kabi
so‘zlarni tovush-harf tornonidan tahlil qilish bilan tushuntiriladi; b) o‘quvchilar
,,Mehnat yetkazar har tilakka" kabi gapni o‘qib, tilak so‘zining o‘zgarishini
kuzatadilar; gapdagi tilakka bog‘langan so‘zni topadilar va shu so‘zdan otga
so‘roq beradilar (yetkazar (nimaga?) tilakka); bu jo‘nalish kelishigining so‘rog‘i
17

ekanini aytadilar; tilakka so‘zi so‘z tarkibiga ko‘fa tahlil qilinadi va tilak — o‘zak,
-ka qo‘shimcha ekani aniqlanadi; so‘ng u tovush-harf jihatidan tahlil qilinib,
o‘zakning oxiri -k undoshi bilan tugagani, qo‘shimcha ham k undoshi bilan
boshlanishi aniqlanadi. Suhbat usuli bilan xiilosa chiqariladi: jo‘nalish kelishigi
qo‘shimchasi oxiri k undoshi bilan tugagan otlarga -ka shaklida qo‘shiladi. ,,Baliq
qarmoqqa ilindi" gapidagi qarmoqqa so‘zi ustida ham yuqoridagi kabi ishlanadi.
Xulosani o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilarning o‘zlari chiqaradilar: oxiri q
undoshi bilan tugagan otlarga jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -qa shaklida
qo‘shiladi.
O‘quvchilar o‘rin-payt kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach, -da
kelishik qo‘shimchasi -ta bo‘lib eshitilsa ham, -da shaklida yozilishi
tushuntiriladi. Ba'zi o‘quvchilar o‘rin-payt kelishigi o‘rniga jo‘nalish kelishigi
qo‘shimchasini ishlatib, xatoga yo‘l qo‘yadilar. Bunday xatoning oldini olish
uchun o‘quvchiiar bilan fe'ldan jo‘nalish va o‘rin-payt kelishigida qo‘llangan otga
so‘roq berib, so‘z birikmasini topishni ko‘proq mashq qilish va kelishiklarning
so‘rog‘i va ma'nosiga qarab farqlashga o‘rgatiladi. Masalan, bordi (qayerga?) -
maktabga, (qayerda?) -- maktabda; oldim (kimga?) -- ukamga, ko‘rdim (kimda?) -
ukamda.
o‘quvchilar chiqish kelishigining xususiyatlari bilan ham reja asosida tanishtirilib,
ularga kelishik qo‘shimchasining yozilishi tushuntiriladi.
Kelishiklar haqidagi malakani shakllantirish ustida ishlashning
ta'minlaydigan shartlar, birinchidan, maqsadga muvofiq tanlash, mashq materialini
asta murakkablashtirib borish bilan o‘quvchilarning mustaqilligini oshirish,
ikkinchidan, imloni takomillashtirib borish va o‘quvchilarning nutqini o‘stirish
bog‘lab o‘rgatishdir.
Shunday qilib, boshlang‘ich sinflarda ot yaxlit holda o‘rganiladi va uni
o‘rganish o‘quvchilar shu so‘z turkumining belgilarini, vazifasini o‘zlashtirishiga,
shuningdek, ularda kelishik qo‘shimchalarini to‘g‘ri yozish ko‘nikmasini
shakllantirishga qaratiladi.
18

II BOB. 1–2-SINFLARDA OT TURKUMINI O‘QITISH METODIKASI
2.1. 1-sinfda ot turkumiga oid bilimlarni shakllantirish yo‘llari
1-sinf ona tili darslarida o‘quvchilar ilk bor til birliklari bilan tanishadilar.
Dastlabki bosqichda o‘quvchilar gap, so‘z, harf, tovush tushunchalarini
o‘zlashtiradilar. Ana shu jarayonda so‘zlarning ma’nosi va vazifasi haqida ilk
bilimlar ham berila boshlaydi. Bu esa ot turkumini bosqichma-bosqich o‘rganishga
tayyorlov vazifasini bajaradi.
1-sinfda ot turkumini o‘rgatish bilvosita , ya’ni bevosita grammatik atamalar
bilan emas, balki misollar, rasm va matnlar orqali amalga oshiriladi. Boshlang‘ich
sinf o‘quvchisiga grammatika tushunchalarini berishda quyidagi yondashuvlar
muhim hisoblanadi:
1. So‘z ma’nosini anglash orqali ot tushunchasini shakllantirish
Darslarda quyidagi savollar asosida ish olib boriladi:
- Bu nima? (Stol, kitob, daraxt)
- Bu kim? (Ona, o‘qituvchi, bola)
O‘quvchilardan so‘roqqa javob bo‘ladigan so‘zlarni aytish so‘raladi. Bu
orqali otning asosiy belgisi – predmet nomini bildirishi haqida tushuncha
shakllanadi.
2. Ko‘rgazmalilik asosida o‘rgatish
1-sinf o‘quvchilari ko‘proq ko‘rish orqali bilimni qabul qiladilar. Shuning
uchun darsda quyidagilardan foydalaniladi:
a) Rasmli kartochkalar
(hayvonlar, mevalar, jihozlar)
b) Narsalarni bevosita kuzatish
(maktabdagi buyumlar)
c) Taqqoslash va guruhlash
(kim? – odamlar, nima? – narsalar)
Masalan: “Daraxt, olma, daftar –
bular nima? O‘qituvchi, opa, do‘st –
bular kim?”
19

3. Mashq va topshiriqlar orqali mustahkamlash
O‘quvchilarga sodda mashqlar taklif etiladi:
a) Rasmga qarab nom aytish (va uni yozish)
b) Gapdagi otlarni ajratish
c) Berilgan otlar bilan yangi gap tuzish
d) So‘zlarni “kim?” va “nima?” guruhlariga ajratish
4. O‘yin usullari orqali o‘rgatish
Quyidagi o‘yin shakllari natijadorlikni oshiradi:
“Top kim?” – rasmlar ichidan odam nomini topish
“Qayerda yashaydi?” – hayvonlarning nomini va yashash joyini bog‘lash
“Otlardan gap tuz” – berilgan 3–4 ta ot bilan sodda gap yaratish
5. Og‘zaki nutqni rivojlantirish bilan bog‘lab o‘qitish
Ot turkumini o‘rganish og‘zaki muloqot mashqlariga boy bo‘lishi kerak.
O‘quvchilar gapiradi, rasm asosida hikoya tuzadi, so‘zlarni ifoda etadi. Bunda ular
otlar orqali fikr bildirishni o‘rganadilar.
1-2-sinf ona tili darsligida “Ot” mavzusini o‘rgatish
So‘z turkumi sifatida ot muayyan leksik ma’nolari va grammatik belgilari
bilan ajralib turadi. Barcha otlarning umumiy leksik ma’nosi shaxs va narsani
ifodalash hisoblanadi. Ot jonli mavjudotlar (kishi, qush, hayvon, asalari), yer va
osmonga oid narsalar (quyosh, yulduz, daryo, tog‘), o‘simliklar (paxta, beda, gul),
voqealar (yig‘in, majlis), tabiat hodisalari (shamol, bo‘ron, yomg‘ir,
momaqaldiroq), belgixususiyat (ahillik, kuchlilik, samimiyat), harakat-holat (uyqu,
sevinch, kurash), o‘rin va vaqt (yoz, bahor, joy) nomlarini bildiradi. Otlarning
grammatik belgilari: otlar birlik va ko‘plikda qo‘llanadi, egalik qo‘shimchalari
bilan o‘zgaradi, kelishiklar bilan turlanadi, gapda ko‘proq ega, to‘ldiruvchi,
aniqlovchi, shuningdek, hol va kesim vazifasida keladi. Ot nutqda sifat, son,
olmosh, fe’l bilan birika oladi. Otning ma’nolari va grammatik belgilari xiyla
murakkab, shuning uchun ham ot haqidagi bilim o‘quvchilarda amaliy vazifalarni
bajarish jarayonida asta shakllantira boriladi.
20

2.Otni o‘rganishda izchillik Otni o‘rganishga tayyorlov bosqichi savod
o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi. Bu bosqichda o‘quvchilar shaxs-narsalarni va
ularning nomi bo‘lgan so‘zlarni farqlashga o‘rganadilar, so‘zning leksik ma’nosiga
e’tibor ko‘proq qaratiladi, ma’nolarini hisobga olgan holda so‘zlar (qushlar, meva
va sabzavotlar, kiyimlar va hokazolarni bildirgan otlar)ni guruhlash ko‘nikmasi
shakllantiriladi. So‘zlarni leksik ma’nosi asosida guruhlash mashqlari otlarni
taqqoslash, o‘xshash tomonlarini aniqlash, abstraktlashtirish ko‘nikmasini
o‘stiradi. Shunga qaramay, grammatik tushunchani shakllantirish uchun
o‘quvchilar so‘znnng aniq ma’nosini yetarli bilmaydilar, so‘zning leksik ma’nosini
bilish bilan birgalikda uning grammatik belgilarini ham o‘zlashtirish zarur.
Keyingi bosqichda otning leksik ma’nolari va grammatik belgilari ustida
maxsus ishlanadi (kim? yoki nima? so‘rog‘iga javob bo‘lishi, shaxs, narsani
bildirishi tushuntiriladi). O‘quvchilar kim? so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘zlarni
nima? so‘rog‘iga javob bo‘lgan otlardan farqlashga o‘rganadilar. Bu bosqichda
ular so‘zlarni so‘roq berish bilan farqlashni o‘rganadilar, o‘quvchilarda mavhum
grammatik tafakkur o‘sa boradi, ularda atoqli otlarni bosh harf bilan yozish
ko‘nikmasi shakllana boradi. “Ot” tushunchasini shakllantirish uchun shu so‘z
turkumiga kiradigan otlarni asosiy leksik guruhlarga ajratish, barcha otlarga xos
bo‘lgan belgilarni, ularning nutqimizdagi o‘rnini ko‘rsatish muhim ahamiyatga
ega. Shu maqsadda mavzuni o‘rganishga bag‘ishlangan birinchi darslardayoq
shaxs va narsani bildiradigan so‘zlar bir tizimga solinadi, kishilarni, buyum,
o‘simliklar va hayvonlarni, tabiat hodisalarini, voqealarni bildiradigan so‘zlar
guruhlarga ajratiladi. Shu so‘zlarning hammasi uchun umumiy bo‘lgan belgilar
aniqlanadi: bu so‘zlar shaxs, narsalarni bildirib kim? yoki nima? so‘rog‘iga javob
bo‘ladi. Dasturga ko‘ra, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini sifat va boshqa so‘z
turkumlaridan yasalgan mavhum ma’nodagi (yaxshilik, go‘zallik, ishonch,
sevinch, o‘kinch, qo‘rqinch, tayanchkabi) otlar bilan tanishtirish talab etilmaydi.
Ammo matnda uchrasa va o‘quvchilar qiziqib so‘rasalar, otning bolalar rgangan
belgilari asosida (nima? so‘rog‘iga javob bo‘lishi, shaxs yoki narsa nomini
bildirishi) tushuntiriladi. Otlarning nutqda katta ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatish
21

uchun o‘qituvchi o‘qish kitobidan matn tanlab, o‘quvchilarga matndagi otlarni
topishni, so‘ngra matnni shu so‘zlarsiz o‘qishni topshiradi. O‘quvchilar matndagi
otlarni tushirib qoldirib o‘qiganda, matn mazmunini tushuni bo‘lmasligini
anglaydilar. Xulosa chiqariladi: ot atrofimizni o‘rab olgan shaxs va narsalarning
nomi, bu so‘zlarsiz bir-birimizga o‘z fikrimizni tushuntira olmaymiz.
3.Otlarda son bilan tanishtirish. “Otlarda son”, ya’ni otlarning birlik va
ko‘plikda qo‘llanishi ustida ishlash jarayonida o‘quvchilarda:
1) birlik va ko‘plikdaqo‘llangan otlarning ma’nosi va qo‘shimcha orqali
farqlash,
2) birlikdagi otdan ko‘plik shaklidagi va, aksincha, ko‘plikdagi otdan birlik
sondagi ot hosil qilish,
3) gapda so‘zlarning bog‘lanishini hisobga olgan holda, otlardan nutqda
to‘g‘ri foydalana olish ko‘nikmalari shakllantiriladi.
Otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi taqqoslash usulidan foydalanib
tushuntiriladi. Buning uchun bir predmetni va shunday bir necha predmetni
bildirgan otlar taqqoslanadi: daftar – daftarlar, qalam – qalamlar, nok – noklar
kabi. Suhbat asosida daftar so‘zi nechta (bitta) predmetni va daftarlar so‘zi nechta
(ikki va undan ortiq) predmetni bildirishi aniqlanadi. Boshqa so‘zlar bilan ham
shunday ishlanadi. Oddiygina xulosa chiqariladi va fikrlar umumlashtiriladi: agar
otlar bir predmetni bildirsa, birlikda qo‘llanadi, agar ikki va undan ortiq shaxs yoki
narsani bildirsa, ko‘plikda qo‘llanadi.
Ko‘plikdagi otni yasash uchun birlikdagi otga –lar qo‘shimchasi qo‘shiladi.
Birlikdagi otlar kim? yoki nima? so‘rog‘iga, ko‘plikdagi otlar esa kimlar? yoki
nimalar? so‘rog‘iga javob bo‘ladi.O‘quvchilariga faqat birlikda qo‘llanadigan
otlar, birlik shaklida qo‘llangan armiya, qo‘shin, xalq kabi otlar ko‘plik ma’nosini
bildirishi, bunday otlarga ko‘plik qo‘shimchasi qo‘shilganda anglatadigan ma’nosi
maxsus tushuntirilmaydi. Bunda o‘quvchilar otlarni ko‘plik qo‘shimchasi bilan
o‘zgartirish, ya’ni otga shakl yasovchi qo‘shimcha qo‘shish bilan so‘zning leksik
ma’nosi o‘zgarmasligiga ishonch hosil qiladilar. Otlarda egalik qo‘shimchalari. Bu
mavzu o‘quvchilar uchun murakkab hisoblanadi, chunki bu mavzu o‘rganilgunga
22

qadar, o‘quvchilar “shaxs” tushunchasi bilan hali tanishtirilmagan, kishilik
olmoshlarini hali o‘rganmagan bo‘ladilar. O‘quvchilarga egalik qo‘shimchasi
shaxs, narsa birlik va ko‘plikdagi uch shaxsdan biriga taalluqli ekanini bildirishini
tushuntirish qiyin. Shularni hisobga olib, o‘quvchilarni otlarda egalik
qo‘shimchalari bilan tanishtirishda o‘qituvchi ishni sarlavhadagi “egalik” so‘zining
leksik ma’nosini tushuntirishdan boshlashi maqsadga muvofiq: “egalik” ega
bo‘lish, qarashlilik, tegishlilik, oidlik ma’nolarini bildiradi, demak, egalik
qo‘shimchasi deganda biror narsaga ega bo‘lishni, shu narsa tegishli, shu narsaning
egasi ekaninn bildiradigan qo‘shimchalar tushuniladi. Otlar egalik qo‘shimchalari
bilan qo‘llanadi. Otga qo‘shilgan egalik qo‘shimchasi shu ot ifodalagan shaxs,
narsaning kimgadir qarashli ekanini, shu narsaning egasi ekanini bildiradi.
Misollarni kuzataylik: Kecha o‘qigan kitobim juda qiziqarli ekan. Sening kitobing
ham qiziqarlimi? Ra’noning kitobi ham qiziqarli edi.
Kitobim, kitobing, kitobi so‘zlari so‘z tarkibiga ko‘ra tahlil qilinadi va
o‘quvchilar kitob – o‘zak, -im, -ing, -i qo‘shimcha ekanini aniqlaydilar. O‘qituvchi
kitob va kitobim so‘zlarini taqqoslashni –im qo‘shimchasining ma’nosi haqida
o‘ylab ko‘rishni topshiradi, muammoli vaziyat yaratadi; o‘quvchilar
qo‘shimchaning ma’nosi haqiida fikr yuritadilar, ammo kitobim so‘zining
ma’nosiga (mening kitobim – kitob meniki) tushunsalar ham, fikrlarini
shakllantirib aytib berolmaydilar. 1 - 2- sinflarda so‘z turkumi sifatida otning
belgilari (nimani bildirishi, so‘roqlari kim? nima ? qayer? ) o‘rganiladi.1-sinfda ot
so‘z turkumi “ so‘z ma’nosi ” bo‘limi ichida o‘rganiladi. So‘z ma’nosi bo‘limiga
23 soat ajratilgan. Shundan 8 soat ot so‘z turkumiga ajratilgan. “Shaxs va
narsaning nomini bildirgan so‘zlar” mavzusiga 2 soat 6 mashq ( 4 tasi sinda
bajariladigan , 2tasi uyga vazifa) ajratilgan. “Kishilarning ismi va familiyasining
bosh harf bilan yozilishi” mavzusiga 2 soat 6 mashq ( 4 tasi sinda bajariladigan ,
2tasi uyga vazifa) ajratilgan.
“Joy nomlarining bosh harf bilan yozilishi” mavzusiga 2 soat 6 mashq (4 tasi
sinda bajariladigan , 2 tasi uyga vazifa) ajratilgan.
23

“Hayvon nomlarining bosh harf bilan yozilishi” mavzusiga 2 soat 6 mashq
(4 tasi sinda bajariladigan , 2 tasi uyga vazifa) ajratilgan.
2-sinfda ot so‘z turkumi “So‘z” bo‘limida o‘rganiladi. Bu bo‘limga 52 soat
ajratilgan. Shundan ot so‘z turkumiga 16 soat 53 mashq (159-210-mashqlar)
ajratilgan.
“Shaxs narsa nomini bildirgan so‘zlar” mavzusiga 7 soat 26 mashq(19 tasi
sinfda bajariladiga mashqlar, 7 tasi uyga vazifa) ajratilgan.
“Kishilarning ismi va familiyasida bosh harflar” mavzusiga 5 soat 14 mashq
(9 tasi sinfda bajariladiga mashqlar, 5 tasi uyga vazifa) ajratilgan.
“Hayvonlarga qo‘yilgan nomad bosh harflar” mavzusiga 2soat 7 mashq (5 tasi
sinfda bajariladiga mashqlar, 2 tasi uyga vazifa) ajratilgan.
“Shahar, qishloq , ko‘cha , daryo nomlarida bosh harflar” mavzusiga 2 soat 6 mash
(4tasi sinfda bajariladiga mashqlar, 2 tasi uyga vazifa) ajratilgan.
24

2.2. 2-sinfda ot turkumini chuqurlashtirib o‘qitishning samarali usullari
2-sinfda o‘quvchilarning til haqidagi tasavvurlari yanada kengayadi. Ular
so‘zlar ustida mustaqil fikr yuritish, so‘zlarni grammatik belgilari bo‘yicha tahlil
qilishga o‘rganib boradilar. Bu bosqichda ot turkumini chuqurlashtirib o‘qitish
orqali o‘quvchilarda grammatik bilimlar mustahkamlanadi va nutqiy faoliyati
faollashadi.
Agar 1-sinfda ot so‘z turkumiga umumiy tushuncha berilgan bo‘lsa, 2-sinfda
o‘quvchilar otlarning grammatik shakllari, ularning gapdagi vazifalari bilan
tanishadilar. Darslar mazmunida quyidagi usullar va yondashuvlar samarali
hisoblanadi:
1. Grammatik tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantirish
2-sinf darsliklarida otlarning:
- soni (yolg‘on va ko‘plik shakllari: kitob – kitoblar )
- egalik shakli (kitobim, daftarimiz)
- kelishik shakllari (kimning? nimani? kimga? nimadan?)
kabi grammatik xususiyatlari o‘rgatiladi.
- Bu jarayonda o‘quvchilar:
- so‘zning qanday qo‘shimcha olganini ajratish;
- otning egaga, to‘ldiruvchiga aylanganini tushunish;
- o‘zgargan shakllar asosida yangi gaplar tuzish kabi ishlarni bajaradilar.
2. Mantiqiy va ijodiy fikrlashni rivojlantiruvchi topshiriqlar
Quyidagi topshiriqlar orqali o‘quvchilarning tahlil qilish, taqqoslash,
umumlashtirish ko‘nikmalari rivojlanadi:
Otlarni grammatik shakllari bo‘yicha guruhlash (ko‘plikda kelganlarini ajratish);
Bir otga turli qo‘shimchalar qo‘shib, yangi so‘z shakllarini yasash;
"Berilgan ot bilan uch xil gap tuzing" kabi ijodiy topshiriqlar.
Masalan: bola so‘zidan: bolam, bolaga, bolalar, bolaning kabi shakllar hosil
qilish.
3. Didaktik o‘yinlar orqali mustahkamlash
25

O‘yin usullari ikkinchi sinfda ham dolzarb bo‘lib, o‘quvchilarda mavzuga
qiziqishni oshiradi:
“Muzyorar” yozma bahs o‘yini.
Har bir guruhda qaldirg‘och, kabutar, burgut rasmi chizilgan oq qog‘oz
raqatiladi.Bolalar berilgan savollarga javobni yozma ravishda topshiradilar.Bu
«Muzyorar» o‘yini orqali o‘quvchilar narsa, uning harakati va bularga beriladigan
so‘roqlarni hamda bosh bo‘laklarini bir vaqtda o‘rganish imkoniga ega
bo‘ladilar.O‘yin o‘quvchilarni mustaqil fikrlab, xulosa chiqarishga o‘rgatadi.
“Meni tushun” o‘yini
Bevosita yangi mavzuga kirib boriladi. Bunga guruhlardan bir nafardan
o‘quvchi chiqadi. O‘quvchilar so‘zsiz harakat bajarishadi, qolgan guruh azolari
bir-birini izohlaydilar, bajarilgan harakatlarga so‘roqlar belgisi orqali fe’lning
qoidasini keltirib chiqaramiz.
Qoida: Ot narsa va shaxslarning, joy nomlarining nomini bildirib, kim? nima?,
qayer? so‘roqlariga javob bo‘ladi. So‘ngra otga oid mashq sharti asosida bajariladi,
yozuv taxtasiga yoziladi. O‘quvchilar daftarga yozadilar.
(Kim) Shifokor bermorni davoladi.
(Nima) Qor tinmay yog‘ayapti.
Qushlar don (nima) izlaydi.
Yangi mavzuni mustahkamlash maqsadida o‘quvchilarga ot ishtirok etgan
so‘zlar ishtirokida ikkitadan gap tuzish va daftarga yozishni mustaqil ish tariqasida
beriladi
“Zinapoya” usuli
O‘quvchilar ikki guruhga bo‘linadi. So‘ng xattaxtaga ma’lum bir shaklda
«zinapoya» chiziladi.
Ma’lumki, antonimlar o‘z juftliklariga ega. Shundan kelib chiqib, ushbu
juftlikning bittasi «zinapoya» ga yozib qo‘yiladi, ikkinchisini esa guruhlardagi
o‘quvchilarning o‘zlari topadi, ular zinalardan bosh zinaga chiqib borishadi. Bunda
o‘quvchilarda tezkorlik talab etiladi. Chunki qaysi guruh o‘quvchilari birinchi
26

bo‘lib bosh zinaga chiqsa, ular g‘olib bo‘ladi. Sinfda nechta o‘quvchi bo‘lsa,
zinalar soni shuncha bo‘ladi.
“Izohli lug‘at”
Buning uchun o‘quvchilar ikki guruhga bo‘linadilar.1-guruh ishtirokchilari
so‘z birikmasi, frazeologik birikma yoki tasviriy ifodalarni aytadilar. 2-guruhdagi
o‘quvchilar esa 1- guruhdagilar aytgan so‘z va birikmalar ma’nosini tezkorlik bilan
izohlab beradilar. Shartni bajara olmagan guruh mag‘lub hisoblanadi. Bu o‘yin
quyidagicha amalga oshiriladi:
O‘zbekning shoh taomi: palov
Ertalabki ovqatlanish: nonushta
Ilonning yog‘ini yalagan: ayyor
Dala malikasi: makkajo‘xori
Aql gimnastikasi: shaxmat
Tog‘ malikasi: archa va x.k.
Bu o‘yinlarni ona tili darslarida 4-sinflarda o‘tkazish maqsadga muvofiq.
Bunday o‘yinlar faqat bir mavzu doirasida cheklanib qolmay bir qancha
mavzularda, ko‘proq takrorlash darslarida o‘tkazilishi mumkin.
“Klaster” usuli
Bu usulda biror mavzu yoki matn tanlanib, o‘quvchining diqqati aynan shu
mavzuga qaratish yuzasidan markazga yoziladi. O‘quvchilar mavzuga oid barcha
fikrlarini markazning atrofiga joylashtirib yozadilar. Fikrlar bayon etilgandan
so‘ng har bir fikr yoki so‘zni toifalarga ajratib chiqadilar.
Usulning maqsadi:
- o‘quvchilar so‘z boyligini oshirish;
- yozma nutqni takomillashtirish;
- fikrlash qobiliyatini shakllantirish;
- toifalarga ajrata olish qobiliyatini rivojlantirish.
«Klaster» usuli-bu pedagogik strategiya bo‘lib, o‘quvchilarning u yoki bu
mavzu bo‘yicha erkin va bemalol o‘ylashga yordam beradi. U faqat g‘oyalar
orasidagi bog‘lanishlarni fikrlashni ta’minlash imkoniyatini beradigan tuzilmani
27

aniqlab olishni talab qiladi. «Klaster» usulidan axborotlarni chorlash bosqichida
ham, fikrlash bosqichida ham foydalaniladi. U muayyan mavzu sinchiklab
o‘rganilguncha fikrlash faoliyatini ta’minlashda foydalanish mumkin.
4. Matn ustida ishlash orqali qo‘llashni o‘rgatish
Otlarning turli shakllarini real kontekstda qo‘llash uchun matnlar bilan
ishlash muhim:
- Matndan otlarni ajratish;
- Ularning qanday shaklda kelganini aniqlash;
- Matndagi otlarni o‘zgartirib, yangi gaplar yoki matn tuzish.
5. Og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirishda qo‘llash
O‘quvchilarning og‘zaki nutqi faollashgan sari ular o‘rgangan otlarni
hayotiy nutqda qo‘llay olishi kerak. Buning uchun quyidagilar tavsiya etiladi:
- Hikoya yozish va og‘zaki hikoya qilishda otlarni faol ishlatish;
- “Nimani ko‘rding?”, “Nima bo‘ldi?” kabi savollarga to‘liq gap bilan javob
berish.
2-sinfda ot turkumini chuqurlashtirib o‘rganish orqali o‘quvchilarda nafaqat
grammatik bilim, balki mantiqiy tafakkur , ijodiy yondashuv va nutqiy savodxonlik
shakllanadi. Bu jarayonni oson va samarali qilish uchun metodik yondashuvlar
doimo o‘quvchilarning yosh xususiyatiga mos, qiziqarli va amaliy bo‘lishi kerak.
Dars ishlanma
Mavzu: «Shaxs va narsa nomini bildirgan so‘zlarga doir mashqlar bajarish».
Darsning maqsadlari:
ta’limiy: o‘quvchilarning shaxs va narsalar nomini bildirgan so‘zlar haqidagi
bilimlarini oshirish, og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish;
tarbiyaviy: do‘stona munosabatni rivojlantirish, hamjihatlikda ishlashga o‘rgatish,
o‘zaro hurmatni kuchaytirish;
rivojlantiruvchi: yozma va og‘zaki nutqni o‘stirish orqali o‘quvchilarning
mustaqil fikrlash qobiliyatini, husnixat malakasini rivojlantirish.
Dars turi: rivojlantiruvchi.
Dars usuli: savol-javob, tushuntirish, «To‘g‘ri top», «Yomg‘ir yog‘di» mashqlari.
28

Dars jihozi: ko‘rgazmalar, kompyuter, slaydlar, A-3 formatidagi qog‘ozlar, qish
fasli rasmi, qatorlar uchun yozilgan rag‘bat so‘zlari, rangli qog‘ozdan yasalgan
fartuklar, qutichalar, rasmli kartochkalar (har bir o‘quvchi uchun).
Darsning borishi
1. Tashkiliy qism.
Navbatchi hisoboti; o‘quvchilarning darsga tayyorgarligini nazorat qilish; qish
fasli haqida ingliz tilida qisqa suhbat.
— Winter is white.
— The weather is cold.
— The days are short. The nights are long.
O‘qituvchi: — Darsimiz shiori?
O‘quvchilar: — Bilim ol, hunar tanla!
O‘qituvchi: — Bilim olib, hunarli bo‘lishimiz uchun eng kerakli boyligimiz bu —
....
O‘quvchilar: — Sog‘lig‘imiz.
O‘qituvchi: — Bugun asosiy e’tibor yorug‘ kelajagimiz bo‘lgan siz —
bolajonlarga qaratilmoqda. Bu — mustaqilligimiz sharofati. Sog‘lom farzandlar
buyuk kelajagimiz taraqqiyotining asosiy negizidir. (O‘quvchilar Vatan, sog‘lik,
tinchlik haqidagi she’rlarni yoddan aytadilar).
Vatanginam, baxtim sen,
Ko‘z ochganim, taxtim sen.
Jonim fido, ahdim sen,
Nur jahonim, Vatanim!
1. Uyga vazifani so‘rash va o‘tilgan mavzuni mustahkamlash.
(Uy vazifalari tekshiriladi. O‘qituvchi bolalar tomonidan noto‘g‘ri yozilgan harf
va so‘zlarni doskada qaytadan yozdiradi).
O‘tilgan mavzu. «Shaxs va narsa nomini bildirgan so‘zlar».
Doskaga har bir guruh uchun alohida cho‘ntakli fartuk osib qo‘yiladi. O‘quvchilar
oldidagi qutilarda rasmli kartochkalar joylashgan bo‘ladi. Har bir o‘quvchi
29

qutidan «Kimlar?» yoki «Nimalar?» so‘rog‘iga javob bo‘lgan rasmni topib, uni
doskadagi fartuk cho‘ntagiga soladi.

O‘qituvchi har bir qatorning kartochkalarini olib, «Kimlar?» va «Nimalar?»
so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘zlar haqidagi qoidani mustahkamlaydi.
1. Yangi mavzu bayoni.
O‘qituvchi: — Bolalar, bugun shaxs va narsa nomini bildirgan so‘zlarga doir
mashqlarni bajaramiz. Keling, mashqlar bajarishdan oldin quyidagi qoidalarni yana
bir bor takrorlaymiz (videoproyektorda qoidalar ko‘rsatiladi va o‘qituvchi
tomonidan o‘qib beriladi, o‘quvchilardan ham 2, 3 nafari o‘qiydi):

Birdan oq shaxsni bildirgan so‘zlar «Kimlar?» so‘rog‘iga javob bo‘ladi.
Birdan ortiq narsani bildirgan so‘zlar «Nimalar?» so‘rog‘iga javob bo‘ladi.

Doska yonida uch xil shakldagi bulutlar bo‘lib, ulardan gilos, o‘rik va qulupnay
yomg‘iri yog‘adi. O‘quvchilar istagan bulutning biridan, ya’ni gilos bulutidan
gilos, qulupnay bulutidan qulupnay yoki o‘rik bulutidan o‘rik mevalari rasmini
olib, uning ortiga yozilgan so‘zlarga so‘roq beradilar. Masalan, gilos mevasi
ortiga «Quyonlar» so‘zi yozilgan bo‘lsa, o‘quvchi unga «Nimalar?» — deya savol
beradi va o‘z joyiga o‘tiradi.
O‘qituvchi: — Endi e’tiborimizni darslikka qaratamiz.
141- mashq . Rasmlarga qarang va so‘roqlarga javob bering.
Darslikdagi rasm ko‘rsatiladi. O‘quvchilar rasmdan avval «Kim?», so‘ngra
«Kimlar?» so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘zlarni yozadilar.
Kim? — Bola, o‘quvchi….
Kimlar? — Bolalar, o‘quvchilar…
142- mashq. Rasmlarni ko‘rib chiqing, so‘roqlarga javob bering.
Avval «Nima?» so‘rog‘iga javob bo‘lgan, so‘ng «Nimalar?» so‘rog‘iga javob
bo‘lgan so‘zlarni yozing. So‘zni o‘qigan o‘quvchilar ketma-ket doskaga chiqib, uni
namunali husnixat bilan yozadi. O‘qituvchi ularning yozganlarini nazorat qilib
30

boradi. O‘tirgan o‘quvchilar ham mashqni chiroyli qilib daftarga yozishlari
kerak.
Nima? — Lola…
Nimalar? — Lolalar…
Dam olish daqiqasi.
Biz Vatanning ertasi,
Sog‘lommiz hamda bardam,
Ozod yurt vorislari
Qadamlar doim shaxdam.
(Qo‘l harakatlari bilan aytadilar) .
. 143- mashqda matn berilgan bo‘lib, o‘quvchilar matnni ko‘chirib, «Kimlar?» va
«Nimalar?» so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘zlarning tagiga chizishlari kerak. Ushbu
matn videoproyektor orqali ko‘rsatiladi:
Suv — tiriklik manbayi. Undan odamlar, hayvonlar, qushlar, ekinzorlar
bahra oladi.
Borliq yashnaydi. Bolalar, suvdan tejamkorlik bilan foydalanishni
o‘rganing.
1. Yangi mavzu.
O‘qituvchi: — O‘quvchilar «Kim?», «Kimlar?», «Nima?», «Nimalar?» so‘rog‘iga
javob bo‘ladigan so‘zlarni bilib oldingiz. Qani, endi shu so‘roqlarga javob
beradigan so‘zlarga misollar ayting-chi? (Har bir o‘quvchi bittadan misol aytadi
va so‘roq beradi).
Masalan: Daftar — (nima?), qalamlar — (nimalar?), bola — (kim?) va h.k.
1. O‘quvchilarni baholash.
O‘quvchilar darsdagi ishtirokiga qarab baholanadi. Ekranda ularni
rag‘batlantiruvchi so‘z ko‘rinadi:
Bolajonlar, barchangiz a’lo ishtirok etdingiz. Hammangizga rahmat!
1. Uyga vazifa. 144- mashqdagi gaplarni ko‘chirib, shaxs va narsa nomini
bildirgan, «Kimlar?» va «Nimalar?» so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘zlarning
tagiga chizish.
31

O‘ quvchilarga ta’lim berishda asosiy maqsad ular ongiga fan asoslarini puxta
singdirish orqali ularni diyonatli, e’tiqodli qilib o‘stirish, ijtimoiy hayotdagi har bir
hodisaga ongli yondashishni tarbiyalash, egallangan bilim va ko‘nikmalarni
hayotga tatbiq etish qobiliyatini o‘stirishdan iboratdir. Bu jihatdan ham ona tili
darslari boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini jamiyatimiz olg‘a surayotgan yuksak
g‘oyalar ruhida tarbiyalash vositasi hisoblanadi. Bunda eng avvalo ona tilimizga
bo‘lgan hurmat va ehtirom, tilni chuqur o‘zlashtirish qobiliyatini shakllanadi.
Bunda boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining o‘rni va ahamiyati juda katta zaruriy
hodisa hisoblanadi. Buning uchun oldindan hal qilinishi zarur bo‘lgan pedagogik
masalalarni aniq belgilab olish muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur kurs ishi
natijasida biz quyidagi xulosalarga keldik:
- boshlang‘ich sinf ona tili darslarida o‘quvchilar bilimini oshirishda boshlang‘ich
ta’lim mazmun-mohiyati bilan katta imkoniyatlarga ega.
- ona tili darslarida ot so‘z turkumlarini o‘rgatishda tilning asl mohiyati, mazmuni
kabi tushunchalar singdirib boriladi.
- boshlang‘ich sinf ona tili darslarida ot so‘z turkumlarini o‘rgatishda zamonaviy
pedagogik texnologiya usullari yordamida darsni tashkil etish yaxshi samara
beradi.
Bu borada ta’lim-tizimiga texnologik yondashuv, yangi pedagogik
texnologiyalardan, boshlang‘ich ta’limning eng ilg‘or tajribalaridan o‘rinli
foydalanish maqsadga muvofiqdir.

32

XULOSA
Maktabda o‘quvchilarga faqat umumiy ta’lim berish bilan cheklanilmaydi,
unda boshlang‘ich ta’limning zaruriy sharti bo‘lgan mustaqil fikrlash, ijodiy
qobiliyat, mavzuni o‘zlashtirish ko‘nikmasi ham rivojlantirilib, har bir darsga
ta’limiy-tarbiyaviy yondashish hissi shakllantiriladi va kamol
toptiriladi.o‘quvchilarga ta’lim berishda asosiy maqsad ular ongiga fan asoslarini
puxta singdirish orqali ularni diyonatli, e’tiqodli qilib o‘stirish, ijtimoiy hayotdagi
har bir hodisaga ongli yondashishni tarbiyalash, egallangan bilim va
ko‘nikmalarni hayotga tatbiq etish qobiliyatini o‘stirishdan iboratdir. Bu jihatdan
ham ona tili darslari boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini jamiyatimiz olg‘a surayotgan
yuksak g‘oyalar ruhida tarbiyalash vositasi hisoblanadi. Bunda eng avvalo ona
tilimizga bo‘lgan hurmat va ehtirom, tilni chuqur o‘zlashtirish qobiliyatini
shakllanadi. Bunda boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining o‘rni va ahamiyati juda
katta zaruriy hodisa hisoblanadi. Buning uchun oldindan hal qilinishi zarur
bo‘lgan pedagogik masalalarni aniq belgilab olish muhim ahamiyat kasb etadi.
Boshlang‘ich ta’lim bosqichi o‘quvchilarda ona tiliga doir dastlabki bilim va
ko‘nikmalarni shakllantirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ushbu kurs ishida 1–
2-sinflarda ot turkumini o‘rganishning nazariy va amaliy asoslari o‘rganildi, dars
jarayonida foydalaniladigan samarali metodlar tahlil qilindi.
Tadqiqot davomida quyidagi asosiy xulosalarga kelindi:
1. Ot so‘z turkumi – o‘quvchilarning grammatik bilimlarini shakllantirishda
asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ular predmet va hodisalarni bildiruvchi so‘zlar
sifatida o‘quvchining nutqiy dunyoqarashini kengaytiradi.
2. 1-sinfda ot turkumini sodda, obrazli, rasmli, og‘zaki misollar orqali
tushuntirish asosiy o‘rinni egallaydi. Bu bosqichda bilimlar ko‘proq kuzatish va
taqqoslashga asoslanadi.
3. 2-sinfda esa o‘quvchilar otlarning grammatik shakllari (ko‘plik, egalik,
kelishik) bilan tanishadi, dars jarayonida ijodiy topshiriqlar, tahlil, mantiqiy
mashqlar orqali chuqurroq bilim olishadi.
4. Darslarda interfaol metodlar (o‘yinlar, rolli mashqlar, guruhiy ishlar) va
33

ko‘rgazmalilik vositalaridan foydalanish o‘quvchilarning darsga bo‘lgan
qiziqishini oshiradi, ularni faol fikrlashga undaydi.
5. Ot turkumini o‘rgatish faqat grammatik bilim emas, balki nutqiy
kompetensiya, mustaqil fikrlash, muloqot ko‘nikmalari ni shakllantirishga ham
xizmat qiladi.
Shu boisdan 1–2-sinflarda ot turkumini bosqichma-bosqich, izchil, yoshga mos
metodik yondashuvlar asosida o‘qitish – boshlang‘ich ta’lim samaradorligini
oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
34

Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati
Siyosiy adabiyotlar
1. Sh.M. Mirziyoyev , - Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish
tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi
nutqi - Toshkent : O‘zbekiston, 2016. — 56 b.
2.Sh.M. Mirziyoyev. -Tanqidiy tahlil, qat iy tartib-intizom va shaxsiyʼ
javobgarlik — har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.
Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari
va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor
yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi
ma ruza, 2017 yil 14 yanvar. — Toshkent
ʼ : O‘zbekiston, 2017. — 104 b.
3.Sh.M.Mirziyoev, - Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta minlash
ʼ — yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali
marosimdagi ma ruza. 2016 yil 7 dekabr
ʼ — Toshkent: „O‘zbekiston“, 2017. — 48
4. Sh.M.Mirziyoev, - Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston
Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan
o‘tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. —
Toshkent: : „O‘zbekiston“, 2017. — 488 b. Sh.M. Mirziyoev. - Toshkent:
O‘zbekiston, NMIU, 2016.
5. Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.
Asosiy adabiyotlar
6.Ikromova R. va boshq. Ona tili 4-sinf uchun darslik. - T.: «o‘qituvchi», 2009.
7.Ro‘ziboeva o‘. va boshq. Kichik yoshdagi bolalar nutqini o‘stirish. -T.:
«o‘zbekiston», 2001.
8.Umarova M. o‘qish kitobi-3 sinf uchun. -T.: 2003.
35

9.Husanboeva Q. Adabiy ta’limda mustaqil fikrlashga o‘rgatish asoslari. - T.:
«Sharq», 2003
10.Shojalilov A. va boshq. o‘qish kitobi. -T.: «o‘qituvchi», 2003
11.Qosimova K. Ona tili o‘qitish metodikasi. -T.: «Nosir», 2009.
12. Qosimova K. Ona tili. 2-sinf uchun darslik. 10-nashr. -T.; “o‘qituvchi”
13. Abdullayeva Q. Yangi pedagogik texnologiyalar. Boshlang‘ich ta’lim,
14.Azizxo‘jayeva N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogok mahorat.- Toshkent:
O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘ar masi nashriyoti, 2006.
15. Qosimova K., Matchonov S. , G‘ulomova X., Yo‘ldasheva SH., Sariyev Sh.
Ona tili o‘qitish metodikasi. -Toshkent, «Nosir», 2009.
16. Roziqov O. va boshqalar. Ona tili didaktikasi. –Toshkent: Yangi asr avlodi,
2005.
17. Safarova R., G‘ulomov M., Inoyatova M. Savod o‘rgatish darslari.- Toshkent,
“Tafakkur”, 2012.
Internet saytlari
1. www.natlib.uz internet kutubxona
2. www.ziyonet.uz materiallari
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
6. www.testing.uz
7. www.math.com
36

Ot so'z turkumi

Купить