Bolalarni rasmga qarab hikoya tuzishga o‘rgatish - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	10.6MB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

537 Sotish

Bolalarni rasmga qarab hikoya tuzishga o‘rgatish

Sotib olish

Bolalarni rasmga qarab hikoya tuzishga o‘rgatish
Mundarija :
Kirish…………………………………………………………..3
1-Bob Bolalarni rasmga qarab hikoya tuzishga o‘rgatish ….6
1.1. Turli yosh guruhlarda rasmga qarab hikoya tuzishga
o‘rgatishning vazifalari va uslubiyoti …………………………..6
1.2. Qayta hikoya qilishga о‘rgatish metodikasi … ……………10
2-Bob MTM bolalar rasimlarga qarab nutqini rivojlantirish
texnologiyasi………………………………………………….11
2.1. Bola yoshiga mos tasviriy hikoyalar tanlash ……………..11
2.2. Bolalar nutqini rivojlantirish texnologiyasi ………………17
Xulosa. ………………………………………………….……30
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………..…33
1

Reja :
Kirish
1-Bob Bolalarni rasmga qarab hikoya tuzishga o‘rgatish
1.1. Turli yosh guruhlarda rasmga qarab hikoya tuzishga
o‘rgatishning vazifalari va uslubiyoti.
1.2. Qayta hikoya qilishga о‘rgatish metodikasi.
2-Bob MTM bolalar rasimlarga qarab nutqini rivojlantirish
texnologiyasi
2.1. Bola yoshiga mos tasviriy hikoyalar tanlash.
2.2. Bolalar nutqini rivojlantirish texnologiyasi.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.
2

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. Barkamol shaxsni tarbiyalash barcha davrlarda
muhim ijtimoiy talablardan biri bo’lib kelgan, ammo bugungi sifat
o’zgarishlar ro’y berayotgan bir davrda bu masalaning dolzarbligi yanada
kuchayib talab ortib bormoqda. Respublikamiz mustaqillikka erishgach ta’lim-
tarbiya jarayon qayta ko’rib chiqilib uni rivojlantirish uchun bir qancha yangi
asoslar yuzaga keldi. Jumladan “Ta’lim to’g’risidagi” Qonunning yaratilishi
ta’limni tubdan isloh qilish, uni o’tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va
sarqitlardan to’l halos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida,
yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar
tayyorlash imkoniyatini berdi. O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat
Mirziyoyev raisligida 19 oktabr kuni Maktabgacha ta'lim tizimini tubdan
takomillashtirish masalalariga bag‘ishlangan yig‘ilish o‘tkazildi. Bu haqda davlat
rahbari rasmiy sayti xabar berdi . Ma’lumki, vatan beshikdan boshlangani kabi,
ta’lim-tarbiya ham beshikdanoq, xattoki, bola tug’ilmasidanoq berila boshlanishi
kelajakdagi ijobiy natijalarga sabab bo‘ladi.
Mamlakatimiz yoshlariga erta ta’lim - tarbiya berish mas ’ uliyatini h ozirda
yurtimizda faoliyat yuritayotgan maktabgacha ta’lim muassasalari o‘z zimmasiga
olgan. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bilimlarni berish shakli mashg’ulot dir .
Mashg’ulotlar jarayonida b o laning nutqi rivojlanib, undagi grammatik va
fonem a tik qirralari sayqallanib, til boyligi oshib bor ish bilan bir qatorda undagi
psixologik va intellektual ji h atlari rivojlanib boradi.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida 5 ta metodika bo‘yicha bolalarga ta’lim
tarbiya saboqlari berib boriladi. Bulardan eng asosiysi «Nutq o‘stirish
mashg’ulotlari» desak mubolag’a bo‘lmaydi. Chunki, nutq o‘stirish nafaqat
bolaning so‘z boyligini oshirish, nainki uning m uloqot qobiliyatini rivojlantiradi,
balki undagi bilish jarayonlarining, shu jumladan bolaning tafakkurini o‘stirishda
ham muhim vosita bo‘lib hisoblanadi.
H ozirgi paytda maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishga
yanada yuqoriroq talablar qo‘yilmoqda. Bunda rasimlarga qarab hikoya tuzish ham
3

nutqini rivojlantirishda samarali usuldir Bu talablarga javob berish nutqni
rivojlantirishga oid yangi izlanishlarni taqozo etadi. Shunday qilib, pedagogika
ilmining hozirgi bosqichida maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini
rivojlantirishga nisbatan qo‘yiladigan talablar bilan ushbu talablar ijrosi o‘rtasida
ziddiyatlar namoyon bo‘lmoqda. Unda O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri,
Prezidentning Davlat maslahatchilari, tegishli vazirlik va idoralar
rahbarlari ishtirok etdi. Mamlakatda milliy genofondni mustahkamlash,
yosh avlodni yetuk kadrlar etib tarbiyalash masalalariga doimiy e'tibor
qaratib kelinmoqda. 2017 yil 16 avgust kuni bo‘lib o‘tgan yig‘ilishda ta'lim
tizimini rivojlantirishning ko‘plab yo‘nalishlari belgilab berildi. Xususan,
Maktabgacha ta'lim tizimini tarkibiy jihatdan tubdan isloh qilish, mazkur
muassasalarga bolalarni to‘la qamrab olish bo‘yicha muhim vazifalar
qo‘yilgan edi.
O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimining birinchi – maktabgacha ta’lim
rivojining zamonaviy bosqichi qator o‘zgarishlar bilan tavsiflanadi: maktabgacha
ta’lim ochiq turdagi ta’lim muassasasi sifatida shakllandi; maktabgacha ta’lim
muassasalarining eng muhim funksiyasi bolalarning hayotiy faoliyatini muhofaza
qilish va salomatligini mustahkamlash; tarbiyalanuvchilarni maktab ta’limiga
muvafaqqiyatli tayyorlash va boshqalar. Shuningdek, bugungi kunda
Respublikamizda xilma-xil (yasli, bolalar bog’chasi, bolalar bog’chasi-
boshlang’ich maktab, davlatga qarashli va xususiy) turdagi maktabgacha ta’lim
muassasalari ham faoliyat yuritmoqda. Prezidentning 2017- yil 30 sentabrdagi
“Maktabgacha ta'lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni hamda “O‘zbekiston Respublikasi
Maktabgacha ta'lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi qaroriga
muvofiq bu sohada yangi tizim yaratildi.
Yangi vazirlik oldiga maktabgacha ta'lim sohasida yagona davlat
siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish, Maktabgacha ta'lim
4

muassasalari davlat va nodavlat tarmog‘ini kengaytirish va moddiy-texnik
bazasini mustahkamlash, ularni malakali pedagog kadrlar bilan ta'minlash,
Maktabgacha ta'lim muassasalariga bolalarni qamrab olishni keskin
oshirish, ta'lim-tarbiya jarayonlariga zamonaviy ta'lim dasturlari va
texnologiyalarini tatbiq etish orqali bolalarni har tomonlama intellektual,
ma'naviy-estetik, jismoniy rivojlantirish hamda ularni MTT ga tayyorlash
sifatini tubdan yaxshilash vazifalari qo‘yildi.
Yuqoridagi fikrlarga asoslanib, biz mazkur kitobda maktabgacha katta
yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishning samarali yo‘llari hamda vositalarini
ishlab chiqishda tayanch bo‘ladigan nazariy, metodik usullarni yoritishga qaror
qildik.
Kurs ishining maqsadi – MTT da bolalarni rasimlarga qarab hikoya tuzishga
o’rgatish va amaliyotga joriy etish .
Kurs ishing vazifalari:
– Bolalarning fikirlash qobilyatini o’stirish.
– Bolalarning tasvirlash qobilyatini takomillashtirish
– Og’izaki nutqini shakillantirish
– Bolalardagi eslab qolish qobilyatini rivojlantirish
Kurs ishi ob’ekti Sho’rchi tumani MTB bo’limiga qarashli 18-MTT
Kurs ishining predmeti : Bolalarni rasmga qarab hikoya tuzishga o‘rgatish
Kurs ishining metodologik asoslari: O‘zbekiston Respublikasining Birinchi
Prezidenti Islom Karimovning milliy g‘oya, ma’naviy qadriyatlarga munosabat va
ilm-fan taraqqiyoti bilan bog‘liq qarashlari,Shavkat Mirziyoyev ning qarorlari .
Kurs ishi metodlari: kuzatish, tajriba, suhbat,qayta tahlil qilish.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi . Kurs ishi kirish, ikki bob, to’rtta paragraf,
xulosa va, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5

1-Bob Bolalarni rasmga qarab hikoya tuzishga o‘rgatish
1.1 Turli yosh guruxlarda rasmga qarab hikoya tuzishga
o'rgatishning vazifalari va uslubiyoti.
Maktabgacha ta'lim muassasalarining katta guruxlarida bolalarning nutqi qay
darajada shakllanganligi aniqlanib, maxsus topshiriqlar ro'yxatini ishlab chiqiladi,
har bir bola bilan yakka tartibda mashg’ulot olib boriladi.
I-topshiriq bolaga tavsiya etilgan ertak yoki hikoyani qayta hikoya qilib bera
olishini aniqlash. "Zumrad va Qimmat", "Bo'g'irsoq", "Ikki echki", "Ur, to'qmoq",
"Echki bolalari", "Toshbaqa bilan chayon" kabi ertak va hikoyalardan uchtasini
taklif etiladi. Bola ertakni eslay olmasa, unga shu ertaklarga ishlangan rasmlar
havola qilinadi.
Bolalar hikoyasi quyidagi ko'rsatkichlar asosida tahlil qilinadi:
- hikoyani mustaqil bayon qilish (kattalarning yordamisiz).
- matn mazmunining to'liqligi;
- matnni bayon qilishda izchillik;
- ifoda vositalaridan foydalanish ko'nikmasi;
- nutqning ravonligi.
Tevarak-atrofdagi narsa-predmetlarga oid matnni qayta hikoya qilib berishda
bolalar nutqida quyidagi kamchiliklar uchrashi mumkin :
- bolalar ertakni yordamchi savollar bermasdan turib mustaqil hikoya qila
olmaydi;
- matndagi so'zlarga taqlid qilib so'zlaydi;
- ba'zi muhim voqealarni tushirib qoldiradi;
- bir oz to'xtab-to'xtab hikoya qiladi, nutqda uzilish bo'ladi;
- nutqda ifodalilik yetishmaydi:
- bir xil tezlikda, bir xil tovushda hikoya qiladi;
- o'zicha ba'zi so'zlarni qo'shib, ma'nosiz hikoya qiladi;
6

- kattalar yordami vositasida hikoya qiladi;
- hikoya qilish jarayonida matn ma'nosini o'zgartirib yuboradi;
- mantiqiy izchillikka rioya qilmaydi.
Bolalarga "Mehmonda", "Uycha", "Maktabga yo'l" mavzulari va ularga
ishlangan rasmlar tavsiya etiladi. Hikoya qilish jarayonida yo'l qo'ygan xatolari va
yutuqlari aniqlanadi.
Mazkur bog'chalarda bolalarning nutqini kuzatganda quyidagilar asosiy
mezon sifatida olinadi:
- tavsiya etilgan matnni hikoya qilishda voqeani kattalarning yordamisiz,
mustaqil bayon eta olishi;
- matn mazmunini to'liq ifodalay olishi;
- matn mazmunini bayon qilishda izchillikka rioya qilishi;
- ifoda vositalaridan foydalana olishi;
- nutqning ravonligi, tezligi;
- jumlalarning grammatik jihatdan to'g'ri tuzilganligi;
- nutq madaniyatiga rioya etishi.
Bolalar nutqini o'rganishning eng qulay usuli, shubhasiz, suhbat metodi
hisoblanadi. Shuningdek, bolalarning tevarak-atrofda mavjud bo'lgan narsalarni
kuzatish va ularni tahlil etish, ular haqida sayrlarda uyushtirilgan savol-javoblar
ham muhimdir. Shu bilan birga, bolalarning bog'lanishli nutqini o'rganishda
ularning tarjimai holi yuzasidan olib boriladigan kuzatishlar ham muhim ahamiyat
kasb etadi.
Misol uchun Mavzu: « Navro‘z bayrami» surati asosida hikoya tuzish
Maqsad : Surat bo‘yicha mazmunli hikoya tuzishga, suratdagi tasvirdan
oldingi voqealarni mustaqil o‘ylab to‘qishga o‘rgatish.
Vazifalar:
 Tarbiyachining rejasi asosida shaxsiy hayotda bo‘lgan voqealarni hikoya
qilib, so‘zlab berishga o‘rgatish.
 Grammatik jihatdan to‘g’ri jumlalar bilan savol berish va javob berish
malakalarini faollashtirish .
7

 Sumalak, halim, palov, ko‘k somsani tayyorlash mavzulari bilan bolalar
lug’atini faollashtirish.
 Nutqning ifodaliligini tarbiyalash .
Kutilayotgan natijalar :
 Bolalarning bog’langan nutqi va tovush madaniyati rivojlanadi.
 «Navro‘z bayrami» mavzusida hikoya tuza oladilar.
 Navro‘z taomlari haqida tushunchaga ega bo‘ladilar.
 Hikoya to‘qishga qiziqish uyg’onadi.
Kerakli jihozlar:
«Navro‘z bayrami» surati.
Mashg’ulotning borishi:
«Navro‘z bayrami» surati ilib qo‘yiladi va mazmuni bo‘yicha suhbat
o‘tkaziladi.
Tarbiyachi: Bolalar, qanday bayram bo‘lib o‘tdi? Biz avval Navro‘z
bayramini bog’chada o‘tkazdik. Navro‘z ertaligi juda qiziqarli bo‘ldi. Sahiy,
quvnoq Bahoroy bizga sovg’a-salomlar berdi. Hammangiz Navro‘z bayramini
uyingizda davom ettirdingiz. Mana bu suratga qarang.
 Suratda qaysi bayram tasvirlangan?
 Navro‘z bayrami qachon nishonlanadi?
 Navro‘z bayramini odamlar qanday nishonlaydilar?
 Suratda qanday urf-odatlar tasvirlangan?
(Doshqozonda sumalak pishirilyapti, kishilar o‘z yaqinlari, mahalla-kuy,
qo‘ni-qo‘shnilar bilan hamjihatlikda bayramni kutib olyaptilar, bolalar varrak
uchiryaptilar, karnay-surnay navolari chalinyapti, bolalar raqs tushyaptilar)
 Navro‘zda tabiatda qanday o‘zgarishlarni ko‘ryapsiz?
 Sumalakni kimlar pishiryaptilar?
 Sumalak pishirishda kimlar yordam berishyapti?
Hozir biz «Navro‘z bayrami» mavzusidagi surat asosida hikoya tuzishni
o‘rganamiz. Hikoya tuzishda hozir ishlatgan so‘zlardan foydalanishingiz mumkin.
Tarbiyachining namunasi.
8

Biz Navro‘z bayramini mahallamiz bilan birgalikda kutib oldik. Bog’da
katta dasturxon yozildi. Qo‘shnilar dasturxonga turli xil pishiriqlar qo‘ydilar.
Qo‘shni qiz Feruza uyidan lola terib chiqdi. Biz lolalarni idishga solib dasturxonga
qo‘ydik. Buvimning juda shirin sumalak pishirishlarini hamma biladi. Bu yil ham
buvim sumalak pishirdilar. Buvimga qo‘shni ayollar yordam berdilar. Biz o‘tin,
suv tashib keldik. Mahallamiz qariyalariga akam choy damlab berdilar. Karnay-
surnaylar chalindi. Nodir bilan Shahzoda raqsga tushdilar. Biz kattalarga
yordamlashib bo‘lgach, varrak uchirdik. Mening varragim eng balandda uchdi.
Unga hamma o‘rtoqlarimning havasi keldi. Buvim sumalak pishgach qo‘shnilarga
tarqatdilar. Biz hammamiz mazza qilib sumalak yedik.
(So‘ngra 5-6 ta bolalar hikoyalari tinglanadi va baholanadi).
Tetiklashtiruvch i mashq:
So‘z va harakatni uyg’unlashtiruvchi mashqlar: «Chuchvara»
Yakshanba kun ertalab,
Chuchvara qilmoqchiydik.
Tog’oraga un solib,
Ketidan suvni quydik.
Tuxum chaqib xamirga,
Yaxshilab mushtlab oldik.
Koptokcha qilib uni,
O‘qlovda yoyib oldik.
Go‘shtni qiyma qilamiz,
Unga piyoz qo‘shamiz.
Xamirni kesib olib,
Qiyma qo‘yib tugamiz.
Tuzli suvni qaynatib,
Chuchvarani solamiz.
Do‘stlar kelgach biz uni,
Dasturxonga tortamiz.
Barcha do‘stlar kelishdi,
9

Chuchvarani yeyishdi.
Bizga rahmat deyishib,
Uylariga ketishdi
Bolalarning bilgan tez aytishlarini takrorlash bilan mashg’ulotni tugatish
mumkin. Tez aytishni avval sekin sur’atda, keyin tez suratda aytadilar:
Uy yasatasizmi, osh oshatasizmi?
Mashg’ulotga faol qatnashgan bolalar rahbatlantiriladi.
Bolalar bilimini tekshirish va mustahkamlash uchun savollar :
. Navro‘z bayrami qachon nishonlanadi?
 Navro‘z bayramini odamlar qanday nishonlaydilar?
 Qanday navro‘z urf-odatlarini bilasiz?
1. 2. Qayta hikoya qilishga о‘rgatish metodikasi.
Qayta hikoya qilishni o‘rgatish mеtodikasi qayta hikoya qilib bеrish va
hikoya to‘qish monologga o‘qitish mеtodi hisoblanadi. Bolalar monologik
matnlarni qayta hikoya qilib bеradilar, rеal va xayoliy voqеalar haqida hikoya
qiladilar, hikoyalar to‘qiydilar.
Monologik nutqni o‘qitish mеtodini o‘zlashtirib olish pеdagog uchun
quyidagilarni anglatadi: bolalarni tinglashni o‘rganish; hikoya qilish va qayta
hikoya qilish, shuningdеk, hikoya to‘qishda bolalarga yordamlashishni o‘rganish.
Qayta hikoya qilish – eshitilgan badiiy asarni ravon, ifodali aytib bеrish. Qayta
hikoya qilish nisbatan oson nutqiy faoliyatdir, chunki bola tayyor mazmunni qayta
aytib bеradi, bunda u muallifning tayyor nutqiy shakllaridan (lug’at, so‘z
oborotlari, tuzilish), uni o‘qiyotgan tarbiyachining nutq ifodaliligi usullaridan
foydalanadi. Ammo bu mеxanik ravishdagi takrorlash emas, balki matnni
tushungani holda erkin va emoцional aytib bеrishdir.
Qayta hikoya qilib bеrishni o‘rgatish vazifasi ilk yosh guruhlarida asta-sеkin
qiyinlashtirilib boriladi – yaxshi tanish ertaklar, hikoyalarni aytib bеrish, yangi
o‘qib chiqilgan asarlarni aytib bеrish, hikoyachi shaxsini o‘zgartirgan holda
(birinchi shaxs nomidan emas, balki uchinchi shaxs nomidan va aksincha) aytib
bеrish, tarbiyachi rеjasi asosida aytib bеrish, bolalar bilan birgalikda tuzilgan rеja
10

asosida aytib bеrish, o‘xshashlik asosida (analogiya bo‘yicha) aytib bеrish
(qahramonni, mavsumni o‘zgartirish va h.k.), sahnalashtirgan holda aytib bеrish
(o‘yinchoqlar siluetlar), bolalar tanlovi bo‘yicha aytib bеrish.
2-Bob MTM bolalar rasimlarga qarab nutqini rivojlantirish
texnologiyasi
2.1. Bola yoshiga mos tasviriy hikoyalar tanlash.
Hikoya – biror voqea, hodisani kengaytirib bayon qilishdir. Hikoya tasviriy
va syujetli bo‘lishi mumkin. Tasviriy hikoya – bu biror predmet yoki voqeaning
o‘ziga xos tomonlarini bayon etishdir.
Masalan, tarbiyachi to‘tiqushlar haqida mashg’ulot o‘tkazib, bolalarga
hikoya qilib berishni topshirishdan oldin to‘tiqushlar haqida savollar beradi:
- To‘tiqushning patlari qanaqa rangda?
- To‘tiqush patlari uning hamma y е rida bir xil ko‘rinishdami? Dumi,
boshidagi patlari qanday? Qayerida uzunroq, qayerida kaltaroq?
- Idishga suv solib qafasga qo‘yamiz, qushlar nima qiladi, cho‘miladimi,
ichadimi?
- Qushlar qanday uchadi, bir-birining patini nega cho‘qiydi, nima uchun
shoxdan-shoxga qo‘nadi?
- Qafasning ichiga don, tuxum, tvorog, sabzi, olma solamiz.
To‘tiqushlarimiz ularning qaysi birini xush ko‘rib yeydi?
Bu savollar vositasida bolalar qushlar bilan ishlashga o‘rganadilar, savollar
natijasida va kuzatishlar asosida «Men qushlarga don berdim» mavzusida hikoya
tuzish topshiriladi.
So‘ng 5-6 boladan hikoyani so‘zlab berish so‘raladi.
Zebinisoning hikoyasi hammaning diqqatini tortadi:
«Dadam menga bozordan ikkita to‘ti sotib olib berdilar. To‘tilar kichkina
qafaschada edi. Ikkinchi kuni ini bor, chiroyli, katta qafas olib keldilar va to‘tilarni
unga qo‘yib yubordilar. To‘tilar keng qafasga kirgandan so‘ng sayray boshladilar,
ham yayrab o‘ynay boshladilar. To‘tilarning pati yashil, havorang, sariq, kulrang
11

bo‘lib, tovlanib turar edi. Ular bir-birlarining patlarini tozalay boshladilar.
To‘tilarning patlari bosh qismida kalta, dumida, qanotlarida uzun. Kichik-kichik
xolchalari ham bor. Xuddi ataylab chizilgandek.
Hikoya tugagandan so‘ng tarbiyachi hikoyalarni tahlil etib, eng yaxshi
tasviriy lavhalarga, parchalarga bolalar diqqatini tortadi: masalan, to‘tiqushning
patlari rangini Dilnoza sariq, yashil, kulrang, oq, havorang deb tasvirlaydi.
To‘tiqushlar nima uchun shoxdan-shoxga qo‘nadi? - degan savolga Dilbar:
«To‘tiqushlar mitti, jonsarak qushlar, o‘ynashni yaxshi ko‘radi», dedi.
Sarvar esa: «To‘tiqushlar don cho‘qiydi, tuxumni yaxshi ko‘radi, sabzi, olma
bersak ham yеydi. To‘tilarga meva va sabzavotlar juda foydali», deydi.
Syujetli hikoyada ham biror voqea-hodisa hikoya qilinadi.
Masalan, «Bizning oila», «Mening do‘stlarim», «Alla», «Do‘kon», «Bizning
vrach», «Mening ko‘cham», «Ko‘cha harakati qoidalari», «Men kim
bo‘lmoqchiman», «Sayrda», «Paxta terimida», «Mehrjon bayrami», «Bizning
qishloq» kabi mavzulardagi hikoyalar shakl jihatidangina emas, mazmunan ham
muhim ahamiyat kasb etadi. Bu hikoyalarni tuzishda bolalarning nimalarga e’tibor
berishi tushuntiriladi.
Hikoya tuzish jarayonida bolalarning narsalarni ko‘rib idrok etishi, eslab
hikoya qilish, tasavvur etib hikoya qilish kabi qismlarga bo‘linadi.
Ko‘rgan narsalarni idrok etib yoki eslab hikoya qilish aniqmateriallar
asosida tuziladi. Ulardan tasavvur etib hikoya qilish – ijodkorlikni talab qiladi. Bu
hikoyalarning hammasi ham nutqning bog’liqligi va maqsadga yo‘naltirilganligi
bilan muhimdir.
Hikoya qilish usullari xilma-xildir. Jumladan, tarbiyachi tomonidan
hikoyaning qisqacha namunasi berilishi mumkin. Bunda hikoyaning bir qismi
tuziladi yoki o‘yin tarzida bayon etiladi.
So‘ng bolalarning o‘zlari hikoya tuzadilar. Masalan, «Bizning doktor»
hikoyasi qanday yaratilganligini ko‘rib chiqaylik.
Mashg’ulotning maqsadi tibbiy yordam ko‘rsatish namunasida bemorlarga
g’amxo‘rlik tuyg’usini tarbiyalash orqali bolalar nutqini rivojlantirishdan iborat.
12

Hikoya o‘yin jarayonida o‘yinchoqlar vositasida bemorga tibbiy yordam
ko‘rsatish, «bemor», «tez yordam» xodimlari bilan muloqot asosida tuziladi.
Sardorning hikoyasi: «Sanjar qovunni ko‘p еb qo‘yib, qorni og’rib qoladi.
Otasi «tez yordam» chaqiradi. Doktor kelib, bemor Sanjarga tezkor tibbiy yordam
ko‘rsatadi. Sanjarning otasi, onasi doktorga tashakkur bildiradilar».
Mehrinisoning hikoyasi: «Gulnoza dam olish kuni opasi, singlisi bilan
hovlida o‘ynadi. Oyisi murabbo pishirgani bir chelak olxo‘ri olib kelgan edi.
Gulnoza, opasi, singlisi o‘ynab-o‘ynab chanqadilar. Olxo‘ridan еb olib, bir necha
marta sovuqsuv ichishdi. Uchalasining ham qorni og’rib, isitmasi ko‘tarildi.
Ularni dadasi mashinada poliklinikaga olib bordi. Poliklinikada bolalar
doktori, hamshira opa ularga shoshilinch yordam ko‘rsatdi. Ular kerakli dori-
darmonlarni olib, tezda sog’ayib ketdilar. Shundan so‘ng ho‘l meva еb,
qaynatilmagan suv ichmaydigan bo‘ldilar».
Hikoya tuzishda uning rejasi, mazmunining asosiy qismlari bolalar
tomonidan muhokama etilib, ma’lum qismi bayon qilinadi. Bolalar yo‘l qo‘ygan
xatolar tuzatib boriladi va oxirida xulosa qilinadi.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida «Bog’cha sahnasi uchun saboq» nomli
bir pardali, bir ko‘rinishli pesa sahnalashtirilib, namoyish etiladi va bolalarda katta
qiziqish uyg’otadi. Spektakldan so‘ng tarbiyachi bolalardan asar voqealarini
hikoya qilib berishni so‘raydi. Bolalar ko‘rgan-kuzatganlarini qoldirmasdan hikoya
qiladi:
Sobir . Katta ko‘chada mashinalar g’iz-g’iz o‘tib turganda, birdan
ko‘chaning o‘rtasida samokat uchib kelayotgan Bo‘rivoy ko‘rinadi. U
mashinalarning ishorasiga ham e’tibor bermaydi. Shunda svetafor uni to‘xtatadi va
tanbeh beradi. Bo‘rivoy bunga e’tibor bermay, qochib qoladi.
Sanjar . Svetafor va qaerdandir paydo bo‘lgan Bo‘rivoy quyonlarni quvib
ketishadi. Bo‘rivoy qo‘lga olindi. Dan mashinasi еtib keladi va Bo‘rivoy qafasga
qamaladi.
Zuhra . Quyonlar Bo‘ridan qutilganiga xursand bo‘lganidan sakrab o‘ynay
boshlaydilar. Birdan mashinalardan biri quyonchani urib yuboradi. «Tez yordam»
13

mashinasi еtib keladi va quyonchaning oyog’ini gipslab qo‘yadi. Quyonlar yo‘l
harakati qoidasiga rioya etmay ko‘chada o‘ynaganlari uchun shikast еydilar.
Har uchala tarbiyalanuvchi ham yo‘l harakati qoidalarini kuzatganlari
asosida esda saqlab qolganlarini to‘g’ri izchil, gapirib beradilar.
Ularning hikoyasini boshqa bolalar to‘ldiradilar. Katta guruh bolalarining
kuzatgan voqeani esda saqlashi asosida nutqni rivojlantirishga yordam beruvchi
hikoyasi ham samarali ekanligi namoyon bo‘ldi. Ko‘rganlarini esda saqlash
asosida hikoya tuzish bilan bir qatorda, o‘ylab, tasavvur etish, hikoya qilish ham
nutqo‘stirishning samarali usullaridan sanaladi. Tasavvur etish kichik va o‘rta
bog’cha yoshidagi bolalarda o‘yin, ko‘rish, rasm chizish vositasida paydo bo‘lsa,
nutqfaoliyatida katta yoshida tarkib topa boshlaydi va ijodiy xususiyat kasb etadi.
Bola bunda hikoyani o‘zi yaratadi, ijod qiladi, qahramonlarining harakatlarini
o‘ylab topadi.
Bu faoliyatda «o‘ylash», «o‘ylab topish», «ijod qilish» muhim sanaladi.
Bunda dastlab tarbiyachi hikoyani boshlab berishi, so‘ng bolalar davom ettirishi
mumkin. Ana shu davom ettirish, tugallash jarayonida bola o‘ylaydi, ijod qiladi.
O‘ylash, hikoya mazmunini «to‘qish»da bolalar voqea bo‘lgan joy, vaqti,
mazmuni, qahramonlarning xatti-harakatlariga alohida e’tibor beradilar. Ayniqsa,
mazmun bilan birga bolalarning nutqshakliga e’tibor beriladi.
Bu usulda ko‘rgazmalilik, kuzatish muhim rol o‘ynaydi. Bolalar o‘zlari va
tengdoshlarining narsalarini taqqoslaydilar, o‘xshash va farqli tomonlarini bilib
oladilar. Bu jarayonda hikoyani «to‘qish» oddiydan murakkabga qarab boradi.
«Kim tez va chiroyli uy qura oladi?» o‘yini bolalarning fikrlash doirasi nihoyatda
kengligini ko‘rsatadi. Mashg’ulotning maqsadi bolalarni bir qavatli va ko‘p qavatli
uylar qurish, qurilish vositalari, quruvchilar haqida ijodiy tasavvur etishga,
o‘ylashga, fikr qilishga yo‘llash, quruvchilar mehnati bilan tanishtirish asosida
nutqini rivojlantirishdan iboratdir.
Qurilish materiallari: g’isht, panel, bloklar, ko‘tarma kranlar, yuk
mashinalar, ishchilar uchun ish qurollari, uy maketlari, mashg’ulot uchun
ko‘rgazmali qurollar vazifasini o‘taydi.
14

Bolalar uch guruhga bo‘linib, tarbiyachining topshirig’i bo‘yicha turar joy,
bolalar bog’chasi, do‘kon qurishni boshlab yuboradilar. Qurilish materiallari, ish
qurollari har uch guruhga bab-baravar taqsimlandi. Bir guruh bolalar rasmga qarab,
turar joy binosi, ikkinchi guruh bog’cha, uchinchi guruh esa do‘kon quradilar.
Bolalar faqat rasmdagi tasvirga qarab emas, o‘zlarining tasavvurlaridagi
imoratlarni qurishlari mumkin. Masalan, rasmdagi turar joy binosi to‘qqiz qavatli
panelli bino bo‘lsa-da, kichkintoy quruvchilar negadir besh qavatli g’ishtli imorat
quradilar. Do‘kon rasmda ikki qavatli bo‘lsa, ular bir qavatli qilib quradilar.
Imoratlarni qurishda bo‘sh qolgan bolalar ham uch guruhga bo‘linib,
«quruvchilarga» yordam beradilar (og’zaki).
Turar joy hovlisiga yuk mashinalari birin-ketin kirib kela boshlaydi. Bular
yangi turar joyga ko‘chib kelayotgan «xonadon»larning yuklari bo‘lishi mumkin.
Ta’lim muassasasida ham bayram - qabul marosimi. Ona-Qo‘g’irchoqlar
o‘g’il-qizlarini, qo‘llarida guldastalari bilan еtaklab kelmoqdalar. Bog’cha opa-
qo‘g’irchoqlar ularni kutib olayaptilar.
Do‘kon ham gavjum. Hamma qo‘g’irchoqlar xarid bilan band.
Nihoyat, asosiy muammo, bolalarning o‘zlari qurgan binolari haqidagi
hikoyalari tinglanadi.
Sadriddin : Biz besh qavatli turar joy binosini qurib bitirdik. To‘qqiz
qavatlik qurmadik, sababi liftlar tez-tez ishlamay qolib, buvalarimiz, buvilarimiz
chiqishga qiynaladilar. Uyimizning kirish joylarini, mehmonxona va
yotoqxonalarini, bolalar xonasini ham keng-keng qilib qurdik. Hovlisida turli
bolalar maydonchasi bor. Gulzorlarga joy ajratdik. To‘yxonamiz ham bor. Keyin
har bir xonadon uchun mevali bog’chaga ham joy ajratdik. Yozda, issiqda daraxtlar
soyasida hordiqchiqariladi. Bog’cha va do‘konni uyimizga yaqin joyga qurdik.
Lutfiniso : To‘g’ri, bog’cha turar joylarga yaqin bo‘lgani yaxshi. Biz
maslahatlashib, bog’chani turar joylarga yaqin qurdik. Bog’chamizning hovlisi
keng, ko‘rkam, soya-salqin bo‘lishiga, o‘yin maydonlariga e’tibor berdik, ya’ni
rasmdagidan o‘zgartirdik.
15

Sojida : Biz ham do‘konni uylarga yaqin qurdik. Onalarimiz ishdan
qaytayotganda bizni bog’chadan olib, do‘kondan xarid qilib, shundoquyimizga
kirib ketaveradilar.
Haqiqatan ham bolalar qurilishga ijodiy, hayotiy yondoshadilar va bu
ijodkorlik ularning nutqida o‘z ifodasini topadi. Shunisi ham borki, yuqorida bayon
etayotgan monologik nutqusullarining har biri alohida-alohida yuz bermaydi. Ular
ba’zi hikoyalarga qo‘shilib ketib, ijodiy, erkin, bir butun hikoyani ifodalashi
mumkin.
Buni biz kundalik faoliyatda bolalar to‘qigan hikoyalar turkumidan bilsak
bo‘ladi. Bolalar to‘qigan ertak va hikoyalarda o‘zlariga xos o‘y-xayollari, orzu-
istaklari, tasavvurlari murg’ak qalbdan tilga ko‘chadi.
Ishimizning natijasi sifatida ana shu hikoyalarning ba’zilarini namuna
tarzida keltiramiz:
Ruxsora . «Mening dadam xurmo ko‘chati olib kelib, bahorda hovlimizga
o‘tqazgan edilar. Unda men juda kichkina bo‘lgan ekanman. Hozir men ham,
xurmo daraxti ham o‘sdik. Uning barglari juda chiroyli. ¡zda soyasi qalin, biz
daraxt salqinida rosa o‘ynaymiz. Mevasi esa mazali. Mevasini uzganimizdan so‘ng
biz qarindoshlarimizga, qo‘shnilarimizga tarqatdik. Ayniqsa, buvam va buvim duo
qildilar: «Xurmo jannatning mevasi. Uni ardoqlang, kam bo‘lmaysiz». Bu yil
dadam daraxtlarni ko‘paytirmoqchilar».
Nigina . «Men oktyabr oyida oyim bilan Chinozga – xolamnikiga bordim.
Birinchi marta paxtazorni ko‘rdim. Paxtalar lo‘ppi-lo‘ppi bo‘lib ochilgan.
Oppoqdala. Quyoshda ko‘zni qamashtiradi.
Bir tomonda mashinalar paxta terayapti. Yoshu keksa, bolalar etak
bog’lagan. Men ham paxta termoqchi bo‘ldim. Xolam etak bog’lab qo‘ydilar.
Lekin tezda belim og’rib qoldi. Qishloqdagi xolamning bolalariga qoyilman. Men
tengi qizlari ham paxta terdi, ham moliga o‘t yulib oldi. Bog’chaga bormas ekan».
Nurxon : «Biz oilamiz bilan qishloqdan ko‘chib kelganmiz. Qishloqda men
quyosh botishini ko‘p ko‘rganman. Quyosh botganda ufqqizarib, dalalar
qorong’ilasha boradi. Qorong’ulik hamma yoqqa birdan o‘rmalab ketadi. Lekin
16

teraklar uchi xali nurli ko‘rinadi. Hamma yoqqa birdan jimlik cho‘kadi. Lekin
oqshomda ham odamlar tinmaydilar.
Saharda issiq non hidi butun qishloqni tutib ketadi. Daladan qaytgan ayollar
sigir sog’ib, xamir qoradi. Tong otmay tandirga o‘t yoqib, tog’oradan toshay-
toshay deb turgan xamirdan non yasab, sutga yo‘g’rilgan issiq, bo‘rsildoq nonlarni
tandirdan uzib oladi. Qishloq hayoti ana shunday, issiq, bo‘rsildoq non hidi
ufurgan oppoq tong bilan boshlanadi».
Ravshan . «Olmalar gullaganda bog’ juda chiroyli bo‘lib ketadi. Quyosh
nurini olmoqchi bo‘lgan oppoq gulbarglar oftobga qaragan. Shabada turib, olma
gullarini silab-siypalaydi. Shunda olma gullari kuylagandek bo‘ladi. Bu asalarilar
kuyi ekan. Shabada tinadi. Go‘yo butun bog’ kuylagandek bo‘ladi. Asalarilar
gullagan bog’ tepasida g’ujg’on o‘ynaydi.
Yuqoridagi hikoyalardan ko‘rinib turibdiki, ona tilining hissiy, estetik ma’no
qirralarini bir vaqtning o‘zida anglay boradilar, til go‘zalligini, boyligini his
etadilar.
2.2. Bolalar nutqini rivojlantirish texnologiyasi.
Badiiy adabiyot va xalq og’zaki ijodiyotiga oid asarlar, shu jumladan kichik
folklor janr lari (maqollar, matallar, topishmoqlar, tez aytishlar, sanoq she’rlar va
boshq.) bolalar nutqining ifodaliligini rivojlantirishning eng muhim manbalari
hisoblanadi.
Agarda atrofidagi kattalar bolani beshikdan boshlab to‘g’ri so‘zlashga
o‘rgatsalar, u intellektual jihatdan normal rivojlanadi . Unda tasavvur qilish,
so‘ngra fikrlash va hayol surish qobiliyati paydo bo‘ladi. Har bir yosh bosqichda
bu qobiliyat takomillashib boradi. Bola intellektining rivojlanishi bilan bir vaqtda
uning emotsional-iroda sohasi ham takomillashib boradi. Nutqni rivojlantirish
metodikasi har qanday rivojlanishning umumiy shakllari, tomonlari va o‘zaro
bog’liqligini aks ettiradigan dialektika qonunlari va toifalariga tayanadi.
Bolaning taraqqiyot jarayoni faqat o‘yin orqali olib borilmay, balki qo‘llar
harakati orqali ham olib borilishi mumkin. Bunga biz alohida ahamiyat beramiz.
M.Montessori pedagogikasining asosiy tamoyillaridan biri- «Barmoqlar uchining
17

harakati inson intellektining taraqqiyot qurolidir». Shu tamoyil asosida bolalar turli
narsalarning xususiyatlarini: masalan shakarni, tuzni, melni, unni suvga solib bu
narsalarning erib ketishini bilib oladilar. Ular oyoq kiyimlarini krem bilan
tozalaydilar, uni yaltiraguncha artadilar, plastmassa pinsetdan foydalanishni
o‘rganadilar, paxtani rulondan ajratib olish orqali barmoqlarini harakatga
keltiradilar va mashq qildiradilar, xamir bilan ishlashni, sabzavotlarni kesishni,
mahsulotlarning xususiyatlarini va sifatlarini to‘g’ri aytishni o‘rganadilar. To‘rlar
yordamida bola yormani guruchdan ajrata olishni o‘rganadi va uni boshqa
idishlarga joylashtiradi. Bu jarayonlar bolaning ko‘z bilan chamalash, diqqatni
jamlash, irodasini taraqqiy ettirishga yordam beradi. Agar bola nimanidir to‘kib
yuborsa yoki sochib yuborsa, shu yerning o‘zida bolaning o‘zi sochiq bilan yoki
supurgi va xokandozda uni tozalab olishni bilishi lozim.
Sensor rivojlanish mini-muhitida M.Montessori tavsiya etgan jihozlardan
boshqa ta’limiy jihozlar: B. Nikitinning «Naqsh yasa», «Uni-kub», «Qirqma
kvadrat» kabi jihozlarini va turli-tuman o‘yinlarni taklif etish mumkin. Bu yerga
mualliflik jihozlarini joylashtirish mumkin. Masalan: Ko‘rishni taraqqiy ettirish
uchun turli ranglardan tashkil topgan spektrlar, rangli tiniq plastik jadvallar,
bo‘yoqlarni aralashtirish uchun jihozlar va boshqalardan foydalanish mumkin..Bu
muhitda bolalar rangli «yo‘lkachalarni» yasaydilar, ya’ni eng to‘q rangdan eng och
rangga tomon yo‘nalib boradilar.
Eshitish sezgisini taraqqiy ettirish uchun «Jaranglaydigan qutichalar»dan
foydalanishlari (korobkachalar ichiga toshlar, metall sharchalar solinadi), musiqa
asbobida o‘ynashlari mumkin.
Harakat sezgisini taraqqiy ettirish uchun shunday jihozlarni joylashtirish
lozimki, ular barmoqlarning mayda qo‘l motorikasini shakllantirishga yordam
bersin (qisqichlar, turli-tuman mozaikalar, turli hajmdagi qurish-yasash jihozlari);
Sezgi organlarini taraqqiy ettirish uchun yuzasi har xil kartochkalar va
matolar, «His etish qopchasi», g’adir-budir harflar, raqamlardan foydalanish
mumkin. Bolalar xohlasalar ko‘zlarini yumib ishlashlari, maxsus ko‘zoynaklar
18

taqqan holda notekis yuzalikni qo‘l bilan his qilishlari, nimadan yasalganini
aniqlashlari va tartib bilan joylashtirishlari mumkin.
Ta’m va hid bilishni ajratish uchun alohida jihozlar mavjud bo‘lishi
mumkin.
«Bola va notanish odamlar».
Insonlar kiyimi va ularning niyatlarining bir-biriga mos kelmasligi.
Pedagog bolalarga notanish kimsalar bilan muloqotda bo‘lish qanchalik
xavfli ekanligini, chunki bolalar kattalarning qanchalik xavfli bo‘lishlari
mumkinligini bilmasliklari mumkin. Ko‘pchilik bolalarning tasavvurida yomon
odamlar faqat yomon kiyim-bosh kiyishlari yoki pala-partish kiyinishlari mumkin
deb o‘ylaydilar. Ba’zi bir bolalar avvalambor soqolli, iflos kimsalargina xavf
tug’dirishi, yaxshi kiyingan, kelishgan ayollar, qizlar va o‘smirlar, har qanday
ochiq chehrali, do‘stona kulgisi bor insonlar hech qanday yomonlik qilishi mumkin
emas,- deb o‘ylaydilar. Shuning uchun bolalar bilan ko‘pincha yaxshi kiyingan
odamlar va ularning niyatlari mos kelmasligi haqida suhbat uyushtirish maqsadga
muvofiqdir.
Kichik va o‘rta maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga tanish ertaklar va
adabiy asarlardan namunalar keltirish lozim (masalan: Guloyim chuvrindi
kiyimlarga burkangan, qora kuya bilan chaplangan bo‘lsada, u juda mehribon
ekanligini; « Q izil gul» ertagidagi mavjudot sehrlangan mehribon shaxzoda
ekanligini bilishadi).
Katta maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar bilan esa o‘z hayot
tajribalaridan misollar keltirib suhbat uyushtirish katta samara beradi.
Hayotda uchraydigan tasodifiy vaziyatlar.
Bolalarning bunday sharoitda telefondan foydalanish qonun-qoidalarini,
tanish va qadrdon insonlarning telefon raqamlarini bilishlariga erishish. Bu holatlar
bolalarga tasodifiy vaziyatlarda bola nimadandir va kimdandir qo‘rqqanida kerak
bo‘lib qolishini tushuntirish. Pedagoglar bolalarga telefon bilan o‘ynashni
tasodifan telefon qilishdan farqlashga o‘rgatish. Haqiqiy telefon orqali
19

so‘zlashishni maxsus treninglar jarayonida mustahkamlash va ota-onalar bilan
hamkorlikda ish olib borish.
Bolalar o‘rtasidagi keskin vaziyatlar va kelishmovchiliklar .
Pedagogning asosiy vazifasi–bolalarga muammoli vaziyatlardan tinchgina
chiqib ketish usullarini o‘rgatishdan iborat.
Bunday vaqtda pedagog bolalarga kelishmovchilikdan quyidagicha chiqib
ketish yo‘llarini:
- kelishmovchilik vaziyatini keltirib chiqaruvchi muammoni aniq
ifodalashga o‘rgatish;
- har bir tarafga muammoni izohsiz yechish imkoniyatini yaratish;
- qarshiliklarsiz to‘g’ri xulosa chiqarishga intilishni taklif etishi
mumkin.
Nutq bolalarning tevarak-atrof go‘zalligini ifoda etish vositasi bo‘lib
qolgandagina kutilgan natijaga erishish mumkin.
Bolalarning nutqini rivojlantirish, gap tuzish va ertaklarni kelgan joyidan
davom ettirishni o‘rgatishda piktogrammalardan foydalanish yaxshi natijalar
beradi.
Har bir mavzuga mos ravishda ishlangan piktogrammalar bilan bolalar
tanishtiriladi. Mashg’ulotlar davomida yoki yakunida rasmlar chizilgan
ko‘rgazmalar bolalarga tavsiya etiladi.
Masalan: 1-rasmda bola, yurak (qora, qizil), ko‘z va bahor fasli tasvirlangan.
Tarbiyachi : Bolalar, rasmga diqqat bilan qarang. Bahor faslidagi
o‘zgarishlarni yaxshi ko‘rishingiz, qaysilarini yoqtirmasligingizni ifodalab bering.
Bola : Rasmdagi tasvirni ko‘rsatib, bu men; yurakni ko‘rsatib – yaxshi;
ko‘zni ko‘rsatib - ko‘raman deb gap tuzadi.
Bola : Men yaxshi (qizil yurak) ko‘raman bahor faslini, undagi
o‘zgarishlarni, qushlarni, gullarni, daraxtlarni … yoki men yomon (qora yurak)
ko‘raman yomg’irni, xashoratlarni…
20

(1-rasm)
Bolalar uchun tavsiya etilgan (2-3-rasm) piktogrammalarda «Kasblar»,
«Transport turlari» mavzusida rasmlar tasvirlangan. Bu rasmlarda ham bolalar
nimani yoqtirishlarini yoki yoqtirmasliklarini so‘zlab beradilar.
21

(3-rasm)
Bolalarni o‘ylantiradigan, biroz chalg’itadigan rasmlar ham tavsiya etiladi
(4-5-rasm). Masalan: «Nima qayerda o‘sadi?», «Qurbaqa nima yеydi?».
«Nima, qaerda o‘sadi?» mavzusidagi rasmda bola xo‘l meva va
sabzavotlarni farqlay olishlari va ular qaerda, qachon o‘sishini rasm orqali
ko‘rsatib, so‘zlab beradilar (4 rasm).
«Qurbaqa nima yеydi?» mavzusidagi rasmda ham bolalarni fikrlashga
hamda nutqini aniq va ravon ifodalashga yo‘naltiradi.
23

Tarbiyachi bolalardan hashorat turlarini so‘raydi va rasmga qarab turib
qurbaqa nima yеyishini, qaysi xashorat yoniga borishini chiziqlar yordamida
ko‘rsatib berishni so‘raydi.
(4-rasm)
24

(5-rasm)
M U J A S S A M M A SH G’ U L O T
(Ona Vatan haqida suhbat)
I. Mashg’ulotning maqsadi :
Bolalarning o‘z ona-Vataniga mehr-muhabbatlarini tarbiyalash, xalqparvar,
vatanparvarlik ruhida tarbiyalash. O‘zbekistonning boyligi, ya’ni oltin koni,
paxtasi, ipagi haqida olgan bilimlarini kengaytirish, jamoa a’zolarining, oltin
konida ishlayotgan ishchilarning mehnati mashaqqatli ekanligi haqida tushuncha
berish. Oddiy matematik tushunchalarni kengaytirish, o‘zbek xalqining
mustaqilligi haqida tushuncha berish. O‘zbekiston Respublikasining bayrog’i bilan
tanishtirish. O‘zbek milliy buyumlariga muhabbatlarini uyg’otish. Naqsh
25

elementlarini badiiy did bilan chizishga o‘rgatish. Garimdori guli shakli chizilgan
chiziq bo‘yicha qirqishga o‘rgatish malakalarini o‘stirishni mustahkamlash,
mehnatsevarlikni tarbiyalash.
II. Mashg’ulotga tayyorlanish :
Bolalar soniga yеtarli stol-stul, qog’ozlar, mo‘yqalam, suv, salfetka, yеlim,
qaychilar tayyorlash.
III. Mashg’ulotning tuzilishi :
1. Hafta kunlari, fasllar haqida suhbat.
2. O‘zbekiston haqida so‘zlab berish.
3. O‘zbekistonning poytaxti Toshkent haqida suhbat.
4. Po‘lat Mo‘minning «Mustaqillik», «O‘zbekiston», «Paxta» she’rlarini
qaytarish.
5. Tasviriy faoliyatdan bilgan narsalarini chizdirish.
6. O‘zbekiston haqida maqol va qo‘shiqlar aytish.
7. Yakunlash.
IV. Mashg’ulotning borishi :
Bolalarga maqol aytish bilan mashg’ulotni boshlash.
1. Bulbul chamanni sevar, odam – Vatanni.
2. Ona yurting omon bo‘lsa, rangi ro‘ying somon bo‘lmas.
- Bolalar, bugun haftaning qaysi kuni?
- Juma.
- To‘g’ri, bugun haftaning juma kuni.
- Bolalar bir yilda necha fasl bor? (Bolalar javobi) to‘g’ri.
- Hozir qaysi fasl? (javobi) to‘g’ri.
- Kuz fasli haqida kim she’r aytib beradi? «Kuz» (Sh.Sa’dulla), «Kuz keldi»
(Uyg’un). Juda yaxshi.
- Bolalar siz yashayotgan o‘lkangizning nomi nima?
- O‘zbekiston Respublikasi.
- To‘g’ri.
26

Men hozir sizlarga O‘zbekiston Respublikasi haqida so‘zlab beraman
(bolalarga O‘zbekiston va uning markazi Toshkent shahri haqida so‘zlab berish).
So‘ngra bolalarga O‘zbekiston, mustaqillik haqidagi tushunchalarni
mustahkamlash uchun savollar berish.
1. Yaqinda qanday bayram bo‘ldi?
2. O‘zbekistonning poytaxti qaysi shahar?
3. O‘zbekistonning qaysi joyiga ekskursiya qilib bordingiz?
4. O‘zbekistonning bayrog’i qanday ranglardan iborat?
5. Qaysi madrasalarni bilasiz?
6. Qaysi mehmonxonalarni bilasiz?
Bolalar, hozir o‘zingiz hoxlagan rasmni chizasiz, bo‘yaysiz.
Bolalarni mashg’ulot davomida rag’batlantirib borish, so‘ngra do‘ppi
yasagan boladan do‘ppi haqida she’r aytishni so‘rash.
«Do‘ppi kiygan bola» (Qambar O‘taev she’ri) .
Do‘ppisini kashtasida
Aks etadi to‘lin oy,
Teppasida nur sochib
Tutar go‘yo so‘lim oy.
Do‘ppi kiygan bolaning
Yo‘llari erkinlikdir.
Do‘ppi kiygan bolaning
Odobi qimmatlidir.
Juda yaxshi she’r aytding, rahmat (bolalar javoblari rag’batlantiriladi).
Bolalar, siz chiroyli qilib, bayroq, paxta shaklini chizdingiz. Chamanda gul
qilib do‘ppini naqshlar bilan bezatdingiz. Gul va naqshlarni qirqib, do‘ppiga
yopishtirdingiz.
Rahmat, bolajonlarim. endi qo‘shiq eshitamiz (agarda vaqt qo‘lsa «Xolam
mehmonga keldilar» xalq milliy o‘yinini o‘ynash bilan yakunlash).
«Mustaqillik maydoni - tinchlik ramzi» nomli surat asosida hikoya
tuzish :
27

Maqsad : Bolalarni surat bo‘yicha mazmunli hikoya tuzishga, suratdagi
tasvirdan oldingi voqealarni mustaqil o‘ylab tuzishga o‘rgatish, suhbat paytida faol
ishtirok etishga undash, suratda aks ettirilgan voqealarni izchil bayon qilish, mavzu
bo‘yicha berilgan savollarga tushunib, qisqa va to‘liq javob berish, o‘rtoqlarining
berayotgan javoblariga e’tibor berish malakasini takomillashtirish. Suhbat
davomida bolalar qalbida Milliy Armiyaga nisbatan muhabbat, milliy g’urur
hissini tarbiyalash.
Vazifalar:
 «Mustaqillik bayrami», «Mustaqillik maydoni» mavzularida lug’atni
faollashtirish.
 Voqea-hodisalarning muhim belgilarini ajratishga, solishtirishga va
umumlashtirishga, ularni ifodalash uchun aniq so‘zlarni tanlashga o‘rgatish.
 Bog’lanishli nutq–hikoya tuzish ko‘nikmalarini shakllantirish.
 Nutqning ifodaliligini tarbiyalash.
Kutilayotgan natijalar :
 Surat bo‘yicha mazmunli hikoya tuzishga, suratdagi tasvirdan oldingi
voqealarni mustaqil o‘ylab to‘qishga o‘rganadilar.
 Grammatik jihatdan to‘g’ri so‘zlashga intiladi .
 Bolalar bilimlarini kengaytirishga yo‘naltirilgan, ishtirok etishga
mo‘ljallangan interfaol usullar:
 Aqliy hujum
 Qisqa hikoya
 Savol- javob
 Tetiklashtiruvchi mashqlar
Kerakli jihozlar:
«Mustaqillik maydoni- tinchlik ramzi» surati.
Mashg’ulotning borishi . Surat ilib qo‘yiladi va mazmuni bo‘yicha suhbat
o‘tkaziladi.
-B olalar, Vatanimizda har yili 1-sentyabr kuni mustaqillik bayrami
nishonlanad i. Bayram kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti xalqimizni
28

bayram bilan tabriklaydilar. So‘ng maydonda tomosha bo‘ladi. Bolalar,
bayramingiz muborak bo‘lsin! Hozir biz «Mustaqillik maydoni - tinchlik ramzi»
nomli suratni ko‘rib, surat bo‘yicha hikoya tuzishni o‘rganamiz. Suratga diqqat
bilan qarang.
 Suratda kimlar tasvirlangan?
 Bolalar qiyofasida qanday holat ifodalangan?
 Bayram tantanasida siz ham ishtirok etdingizmi?
 Bayramda nimalarni ko‘rdingiz?
 Mustaqillik maydonida qanday inshoatlarni ko‘ryapsiz?
(«Baxtiyor ona» haykali, favvoralar, ark, laylaklar)
 Laylaklar qanday ma’noni ifodalaydi?
(Tinchlik ramzini)
Jismoniy daqiqa
4 ta joyga doira chiziladi, har bir doiraga bittadan faslning belgisi chiziladi,
o‘rtada bolalar turadi. Tarbiyachi «Kuz» desa, bolalar kuz belgisi bor doiraga,
«Yoz» desa yoz belgisi bor doira ichiga kirib turadilar. O‘yin shu tarzda davom
etadi.
Tarbiyachi jismoniy daqiqadan so‘ng: k elinglar, endi surat asosida hikoya
tuzamiz (5-6 ta bola hikoyalari tinglanadi).
Mashg’ulot yakunida tarbiyachi bolalar javoblarini umumlashtiradi: bolalar,
biz Vatanimizda har yili 1-sentyabr kuni mustaqillik bayrami bo‘lishi, bayram kuni
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti xalqimizni bayram bilan tabriklashi, so‘ng
maydonda tomoshalar bo‘lishi haqida suhbatlashib oldik. Surat orqali Mustaqillik
maydoni haqida tushunchaga ega bo‘ldik. Hammangiz bayramni qanday
o‘tkazganingizni gapirib berdingiz. Bayram hammangizga quvonch olib
kelganidan men xursandman. Doimo shunday xursand bo‘lib yuring.
29

Xulosa
Xulosa qilib aytganda turli yosh guruxlarda rasmga qarab hikoya tuzishga
o'rgatishning vazifalari va uslubiyoti. Maktabgacha ta'lim muassasalarining katta
guruxlarida bolalarning nutqi qay darajada shakllanganligi aniqlanib, maxsus
topshiriqlar ro'yxatini ishlab chiqiladi, har bir bola bilan yakka tartibda mashg’ulot
olib boriladi.
I-topshiriq bolaga tavsiya etilgan ertak yoki hikoyani qayta hikoya qilib bera
olishini aniqlash. "Zumrad va Qimmat", "Bo'g'irsoq", "Ikki echki", "Ur, to'qmoq",
"Echki bolalari", "Toshbaqa bilan chayon" kabi ertak va hikoyalardan uchtasini
taklif etiladi. Bola ertakni eslay olmasa, unga shu ertaklarga ishlangan rasmlar
havola qilinadi.
Bolalar hikoyasi quyidagi ko'rsatkichlar asosida tahlil qilinadi:
- hikoyani mustaqil bayon qilish (kattalarning yordamisiz).
- matn mazmunining to'liqligi;
- matnni bayon qilishda izchillik;
- ifoda vositalaridan foydalanish ko'nikmasi;
- nutqning ravonligi.
Tevarak-atrofdagi narsa-predmetlarga oid matnni qayta hikoya qilib berishda
bolalar nutqida quyidagi kamchiliklar uchrashi mumkin :
- bolalar ertakni yordamchi savollar bermasdan turib mustaqil hikoya qila
olmaydi;
- matndagi so'zlarga taqlid qilib so'zlaydi;
- ba'zi muhim voqealarni tushirib qoldiradi;
- bir oz to'xtab-to'xtab hikoya qiladi, nutqda uzilish bo'ladi;
- nutqda ifodalilik yetishmaydi:
- bir xil tezlikda, bir xil tovushda hikoya qiladi;
- o'zicha ba'zi so'zlarni qo'shib, ma'nosiz hikoya qiladi;
- kattalar yordami vositasida hikoya qiladi;
- hikoya qilish jarayonida matn ma'nosini o'zgartirib yuboradi;
- mantiqiy izchillikka rioya qilmaydi.
30

Bolalarga "Mehmonda", "Uycha", "Maktabga yo'l" mavzulari va ularga
ishlangan rasmlar tavsiya etiladi. Hikoya qilish jarayonida yo'l qo'ygan xatolari va
yutuqlari aniqlanadi.
Monologik nutqni o‘qitish mеtodini o‘zlashtirib olish pеdagog uchun
quyidagilarni anglatadi: bolalarni tinglashni o‘rganish; hikoya qilish va qayta
hikoya qilish, shuningdеk, hikoya to‘qishda bolalarga yordamlashishni o‘rganish.
Qayta hikoya qilish – eshitilgan badiiy asarni ravon, ifodali aytib bеrish. Qayta
hikoya qilish nisbatan oson nutqiy faoliyatdir, chunki bola tayyor mazmunni qayta
aytib bеradi, bunda u muallifning tayyor nutqiy shakllaridan (lug’at, so‘z
oborotlari, tuzilish), uni o‘qiyotgan tarbiyachining nutq ifodaliligi usullaridan
foydalanadi. Ammo bu mеxanik ravishdagi takrorlash emas, balki matnni
tushungani holda erkin va emoцional aytib bеrishdir.
Qayta hikoya qilib bеrishni o‘rgatish vazifasi ilk yosh guruhlarida asta-sеkin
qiyinlashtirilib boriladi – yaxshi tanish ertaklar, hikoyalarni aytib bеrish, yangi
o‘qib chiqilgan asarlarni aytib bеrish, hikoyachi shaxsini o‘zgartirgan holda
(birinchi shaxs nomidan emas, balki uchinchi shaxs nomidan va aksincha) aytib
bеrish, tarbiyachi rеjasi asosida aytib bеrish, bolalar bilan birgalikda tuzilgan rеja
asosida aytib bеrish, o‘xshashlik asosida (analogiya bo‘yicha) aytib bеrish
(qahramonni, mavsumni o‘zgartirish va h.k.), sahnalashtirgan holda aytib bеrish
(o‘yinchoqlar siluetlar), bolalar tanlovi bo‘yicha aytib bеrish.
31

Tavsiyalar
1. Bolalar bilan turli ko’rgazmali metodik o’yinlar tashkil qilish
2. Bolalar bilan koproq rasimlar chizish va ularga qarab hikoya
tuzishlarini tavsiya qilaman
3. Bolalar o’zlari turli rasimlarga qarab hikoya tuzishlariga sharoyit
yaratishni tavsiya qilaman
4. Bolalar bilan koproq rasim chizish musobaqalarini tashkil qilishni
va yutgan jamoalarga hikoya tuzishlarini o’rgatishni tavsiya
qilaman.
32

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”.T.:
O’zbekiston 2020. y
2. Mirziyoyev Sh.M “ Harakatlar strategiyasi 2017-2021 y” T.: Ma’naviyat,
2017
3. O’zbekiston Respublikasining “ Ta’lim to’g’risida”gi Qonun. Barkamol
avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevor. T.:Sharq,2020y
4. Shavkat Mirziyoyev buyuk kelajagimizni mart va oliy janob halqimiz bilan
qulaylik T.: 2019 y.
5. Qosimova K., Matjonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyev Sh.
“Nutq o’qitish “ T.: 2009 – 100 -163 b
6. G’ulomova X ., Yo’ldosheva Sh., Mamatova G’., Boqiyeva H. husnixat va
uni o’qitish mettodikasi T. D.T.U, 2009 y 70 b
7. “Sog‘lom ona va bola yili” Davlat dasturi T.: -2016 yil.
8. “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili ” Davlat dasturi T.: -2017
yil.
9. O‘zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’lim to‘g’risidagi Nizom. //
Maktabgacha tarbiya. -T.: 2000, 1-son.
10. Maktabgacha ta’lim Konsepsiyasi. –T. : 2011.
11. Arushanova A.G. Razvitie rechi doshkolnika (grammatika). Metodicheskoe
posobie dlya vospitateley. –M.: 1997.
12. Anna Freyd. Detskiy psixoanaliz. –SPb.: Piter, 2003. (Seriya «Xristomatiya
po psixologii»).
13. Asqarova M. va boshqalar Kichik yoshdagi bolalar nutqini o`stirish. -T.:
2001.
14. Abduazimov O. Multimedia - noyob ne'mat. «Xalq so‘zi» gazetasi, 2002,
28-fevral.
15. Begmatova N.X., Aripov M. Multimediya texn о logiyasidan foydalanish.
- Т .: 2012 .
33

16. Bekmatova O.A. va boshqalar «Quvnoq harflar». -T.; ”O‘qituvchi” 2000.
17. Vaxobova F.N., Rasulova M. Sh. va boshqalar «Maktabgacha yoshdagi
bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo‘yiladigan davlat talablari».–T.; 2008.
18. Гербова В. Планирование работы п o развитие речи и ознакомление с
художественной литературой // Дошкольное воспитание. 1999. №3. С.
19-22.
19. Jalolova G . « Bolalarni maktabga tayyorlashda noan ’ anaviy o ‘ yinlardan
foydalanish ».- T -.:2004.
20. Jumaboev M. Bolalar adabiyoti. –T.: 1996.
21. Ismailova R. Idrok jarayoni – еtakchi omil: 6-7 yoshli bolalarga tarbiya //
Boshlang’ich ta’lim. 1999. №3. 36-37 b.
22. Ismoilova M. Noan’anaviy ish uslublari orqali bolalarning ijodiy
qobiliyatlarini o‘stirish yo‘llarini axtaryapmiz: Tajriba minbari //
Maktabgacha tarbiya. 1992. №2. 44-46 b .
23. Ka дырова Р. M . Teo рия и методика развитие речи ( T екс лекции ). –
T .: Уз. ПФИТИ, 2000.
24. Kadirova R.M. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarda dialogik nutqni
rivojlantirishning omillari (o’quv qo‘llanma). –T.: TDPU, 2002.
25. Lyublinskaya A.A. Tarbiyagacha bolalarning rivojlanishi haqida. –T.:
O‘qituvchi, 1997. -279 b.
26. Maktabgacha ta’lim muassasasida pedagogik kengash.V.Belaya. -M.:
2009.
27. Mo‘minova L. R. Maktabgacha yoshdagi bolalarni savodga o‘rgatish
dasturi. –T.: 1996.
Elektron ta’lim resurslari:
www.pedagog.uz
www.ziyonet.uz
www.edu.uz
www.kasu.uz
34

Bolalarni rasmga qarab hikoya tuzishga o‘rgatish

Sotib olish