Bolalarning nutq madaniyatini o’sishida oilaning o’rni - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	138.5KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

822 Sotish

Bolalarning nutq madaniyatini o’sishida oilaning o’rni

Sotib olish

BOLALARNING NUTQ MADNIYATINI O'SISHIDA OILANING
O’RNI
Mundarija:
Kirish………………………………………………………………………3
1-Bob Bolalarning nutq madniyatini o'sishida oilaning o’rni………….7
1.1 Matabgacha ta’lim muassasalari va oilada metodik ishlarning olib
borilishi………………………………………………………………7
1.2 Maktabgacha ta’lim muassasasining ota-onalar bilan hamkorlikdagi
ishlar tizimi……………………………………………………………8
1.3 Ota-onalar bilan o’tkaziladidan pedagogik kengash…………………13
2-Bob Bolalarni maktabga tayyorlashda ota-onalarning о‘rni …………17
2.1 Bolalar nutq madaniyatinihg о‘sishida oilaning о‘rni… ……………17
2.2 Ota-onalar va maktabgacha ta’lim muassasalari hamkorlikda bolalarni
tarbiyalash. …………………………………………………………………17
2.3 Ota-onalar bilan treninglar o‘tkazish usullari. ………………………21
Xulosa …………………………………………………………………...…31
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………...…32
1

Reja:
Kirish
1-Bob Bolalarning nutq madniyatini o'sishida oilaning o’rni
1.4 Matabgacha ta’lim muassasalari va oilada metodik ishlarning olib
borilishi.
1.5 Maktabgacha ta’lim muassasasining ota-onalar bilan hamkorlikdagi
ishlar tizimi
1.6 Ota-onalar bilan o’tkaziladidan pedagogik kengash.
2-Bob Bolalarni maktabga tayyorlashda ota-onalarning о‘rni
2.1 Bolalar nutq madaniyatinihg о‘sishida oilaning о‘rni.
2.2 Ota-onalar va maktabgacha ta’lim muassasalari hamkorlikda bolalarni
tarbiyalash.
2.3 Ota-onalar bilan treninglar o‘tkazish usullari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar.
2

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. Barkamol shaxsni tarbiyalash barcha
davrlarda muhim ijtimoiy talablardan biri bo’lib kelgan, ammo
bugungi sifat o’zgarishlar ro’y berayotgan bir davrda bu masalaning
dolzarbligi yanada kuchayib talab ortib bormoqda. Respublikamiz
mustaqillikka erishgach ta’lim-tarbiya jarayon qayta ko’rib chiqilib
uni rivojlantirish uchun bir qancha yangi asoslar yuzaga keldi.
Jumladan “Ta’lim to’g’risidagi” Qonunning yaratilishi ta’limni tubdan
isloh qilish, uni o’tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va
sarqitlardan to’l halos etish, rivojlangan demokratik davlatlar
darajasida, yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi
yuqori malakali kadrlar tayyorlash imkoniyatini berdi. O‘zbekiston
Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 19 oktabr kuni
Maktabgacha ta'lim tizimini tubdan takomillashtirish masalalariga
bag‘ishlangan yig‘ilish o‘tkazildi. Bu haqda davlat rahbari rasmiy
sayti xabar berdi . Ma’lumki, vatan beshikdan boshlangani kabi, ta’lim-
tarbiya ham beshikdanoq, xattoki, bola tug’ilmasidanoq berila
boshlanishi kelajakdagi ijobiy natijalarga sabab bo‘ladi.
Oilada biror-bir yutuqqa erishish tarbiyaga bog’liq. Shuning uchun
ham oilada tarbiya, madaniy xulq-atvor odatlarini shakllantirishga
muayyan darajada e’tibor berish, ularda yaxshilik, kamtarlik, adolatlilik,
vijdonlilik to‘g’risidagi axloqiy tasavvurlarini tarkib toptirish va shu
xildagi sifatning didiga nisbatan salbiy munosabatni tarbiyalash kerak.
Oilada farzandlar nutq madaniyatini shakllantirish, mamlakatimiz
ravnaqiga hissa qo‘shadigan, barkamol avlodni voyaga yetkazishda o‘z
samarasini berishi shubhasizdir.
H ozirgi paytda maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini
rivojlantirishga yanada yuqoriroq talablar qo‘yilmoqda. Bunda
3

rasimlarga qarab hikoya tuzish ham nutqini rivojlantirishda samarali
usuldir Bu talablarga javob berish nutqni rivojlantirishga oid yangi
izlanishlarni taqozo etadi. Shunday qilib, pedagogika ilmining hozirgi
bosqichida maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishga
nisbatan qo‘yiladigan talablar bilan ushbu talablar ijrosi o‘rtasida
ziddiyatlar namoyon bo‘lmoqda. Unda O‘zbekiston Respublikasi Bosh
vaziri, Prezidentning Davlat maslahatchilari, tegishli vazirlik va idoralar
rahbarlari ishtirok etdi. Mamlakatda milliy genofondni mustahkamlash,
yosh avlodni yetuk kadrlar etib tarbiyalash masalalariga doimiy e'tibor
qaratib kelinmoqda. 2017 yil 16 avgust kuni bo‘lib o‘tgan yig‘ilishda
ta'lim tizimini rivojlantirishning ko‘plab yo‘nalishlari belgilab berildi.
Xususan, Maktabgacha ta'lim tizimini tarkibiy jihatdan tubdan isloh
qilish, mazkur muassasalarga bolalarni to‘la qamrab olish bo‘yicha
muhim vazifalar qo‘yilgan edi.
O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimining birinchi – maktabgacha
ta’lim rivojining zamonaviy bosqichi qator o‘zgarishlar bilan
tavsiflanadi: maktabgacha ta’lim ochiq turdagi ta’lim muassasasi sifatida
shakllandi; maktabgacha ta’lim muassasalarining eng muhim funksiyasi
bolalarning hayotiy faoliyatini muhofaza qilish va salomatligini
mustahkamlash; tarbiyalanuvchilarni maktab ta’limiga muvafaqqiyatli
tayyorlash va boshqalar. Shuningdek, bugungi kunda Respublikamizda
xilma-xil (yasli, bolalar bog’chasi, bolalar bog’chasi-boshlang’ich
maktab, davlatga qarashli va xususiy) turdagi maktabgacha ta’lim
muassasalari ham faoliyat yuritmoqda. Prezidentning 2017- yil 30
sentabrdagi “Maktabgacha ta'lim tizimi boshqaruvini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni hamda
“O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta'lim vazirligi faoliyatini
4

tashkil etish to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq bu sohada yangi tizim
yaratildi.
Yangi vazirlik oldiga maktabgacha ta'lim sohasida yagona davlat
siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish, Maktabgacha ta'lim
muassasalari davlat va nodavlat tarmog‘ini kengaytirish va moddiy-
texnik bazasini mustahkamlash, ularni malakali pedagog kadrlar bilan
ta'minlash, Maktabgacha ta'lim muassasalariga bolalarni qamrab olishni
keskin oshirish, ta'lim-tarbiya jarayonlariga zamonaviy ta'lim dasturlari
va texnologiyalarini tatbiq etish orqali bolalarni har tomonlama
intellektual, ma'naviy-estetik, jismoniy rivojlantirish hamda ularni MTT
ga tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash vazifalari qo‘yildi.
Yuqoridagi fikrlarga asoslanib, biz mazkur kitobda maktabgacha
katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishning samarali yo‘llari hamda
vositalarini ishlab chiqishda tayanch bo‘ladigan nazariy, metodik
usullarni yoritishga qaror qildik.
Kurs ishining maqsadi – MTT da O‘yinchoq va predmetlarga qarab
hikoya qilishga o‘rgatish va amaliyotga joriy etish .
Kurs ishing vazifalari:
– Bolalarning nutqini o’stirishda oila bilan ishlash.
– Bolalarning ota ona bilan munosabatini mustaxkamlash
– Og’izaki nutqini shakillantirish ota ona ko’magi.
– Bolalardagi eslab qolish qobilyatini rivojlantirish
Kurs ishi ob’ekti Sho’rchi tumani MTB bo’limiga qarashli 18-MTT
Kurs ishining predmeti : Bolalarning nutq madniyatini o'sishida oilaning
o’rni
Kurs ishining metodologik asoslari: O‘zbekiston Respublikasining
Birinchi Prezidenti Islom Karimovning milliy g‘oya, ma’naviy
5

qadriyatlarga munosabat va ilm-fan taraqqiyoti bilan bog‘liq
qarashlari,Shavkat Mirziyoyev ning qarorlari .
Kurs ishi metodlari: kuzatish, tajriba, suhbat,qayta tahlil qilish.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi . Kurs ishi kirish, ikki bob, oltita
paragraf, xulosa va, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
6

1-Bob Bolalarning nutq madniyatini o'sishida oilaning o’rni
1.1 Matabgacha ta’lim muassasalari va oilada metodik
ishlarning olib borilishi.
Maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachilarining oila bilan olib
boradigan ish mazmuniga quyidagilar kiradi:
 bola tarbiyasi, oilani mustahkamlash, onalik va bolalikni
ximoya qilish bo‘yicha maktabgacha ta’lim muassasasida amalga
oshirilayotgan ishlarning mazmuni bilan tanishtirib borish;
 ota-onalarga o‘z farzandlarining tarbiyasi uchun davlat va
jamiyat oldida javobgar ekanliklarini tushuntirib borish;
 ota-onalarni bola tarbiyasi uchun zarur bo‘lgan bilim,
malakalardan xabardor qilish (bolalarning yosh, anatomik-fiziologik va
ruxiy xususiyatlari, ularni oilada tarbiyalashning mazmuni, metodi,
shart-sharoitlari bilan tanishtirish);
 bola tarbiyasida oila bilan hamjixatlik, bolani to‘g’ri
tarbiyalashni nazorat qilib borish, oila tarbiyasining eng yaxshi
namunalarini o‘rganish va ommalashtirish.
Bola maktabgacha ta’lim muassasasida egallagan eng yaxshi
fazilatlarni oila sharoitida davom ettirib, oilada egallagan eng yaxshi
fazilatlarni esa maktabgacha ta’lim muassasasida qo‘llansa, istalgan
ijobiy natijalarga erishish mumkin.
Tarbiyachilar oila tarbiyasiga doir tajribalaridagi ijobiy ishlarni
ko‘ribgina qolmay, balki uni qo‘llab-quvvatlash va shu asosida ota-onalar
e’tiborini bola tarbiyasida xali xal etilmagan vazifalarga qaratishlari
lozim.
Yuqoridagi ishlarni rejalashtirish, tashkil etish va ularga raxbarlik
qilishda mudira javobgar shaxs hisoblanadi.
Ota-onalar bilan ishlash bo‘yicha yillik reja tuziladi. Bu reja
7

pedagogik kengashda muhokama qilinadi. Rejada umumiy va guruxiy
majlislar, ota-onalar uchun ochiq eshiklar kuni, suhbat va maslahatlar,
otaliq tashkilotlarida ko‘rgazmalar tashkil etish va konsertlar qo‘yib
berish, shuningdek, bu tadbirlarni o‘tkazish vaqtlari va unga mas’ul
bo‘lgan shaxslar belgilanadi.
Ota-onalar bilan olib boriladigan ishlarning mavzulari va mazmuni
tarbiyachi-metodistning rejasida va tarbiyachining kalendar rejasida aks
etadi.
Ota-onalar bilan ishlash bo‘yicha juda ko‘p ishlarni tarbiyachi –
pedagog amalga oshiradi, chunki u bola tarbiyasida yuz berayotgan
o‘zgarishlarni hammadan ko‘proq ko‘radi va bolalar hayoti bilan
yaqindan tanish bo‘ladi. U ota-onalarga bolalar tarbiyasida ko‘proq
nimalarga e’tibor berish kerakligi, ularni maktab ta’limiga tayyorlash,
sog’lig’ini saqlash, ovqati va kun tartibini to‘g’ri tashkil etish va
boshqalar sohasida tavsiyalar berib boradi.
1.2. Maktabgacha ta’lim muassasasi hing ota- onalar bilan
hamkorlikdagi ish lar mazmuni.
Ta’lim muassasalari va oila o‘rtasida hamkorlik o‘rnatishda
mudira, pedagoglar jamoasi va ota-onalar birgalikda faol ishtirok etishlari
lozim. Shundagina bola tarbiyasida kutilgan natijalarga erishish mumkin.
Ota-onalar bilan ishlashda quyidagi alohida ish shakllaridan
foydalaniladi: suhbatlar, maslahatlar, oilalarga borish, ayrim ota-onalarni
maktabgacha ta’lim muassasasi ga taklif etish, alohida esdaliklar va
ko‘chma papkalardan foydalanish.
Bolaning uyiga borishdan ko‘zlangan maqsad oila sharoiti,
bolaning oiladagi hulqi qiziqishlari, ota-onasi va oila a’zolari bilan
tanishish, shuningdek, ota-onalarni bola tarbiyasining samarali usullari
bilan tanishtirish va oilaning bola tarbiyasidagi ijobiy tajribalarni
8

o‘rganib, ommalashtirishdir.
Tarbiyachi bolaning uyiga tekshiruvchi sifatida emas, balki do‘st,
bola tarbiyasidek murakkab ishda yordam beruvchi sifatida borishi, oila
a’zolari bilan nazokat va xushmuomalalik bilan munosabatda bo‘lishi
kerak. Tarbiyachi har bir oilaga har gall borishidan avval o‘z oldiga aniq
maqsad qo‘yishi, qaysi mavzuda suhbatlashishini oldindan belgilab olishi
lozim. Ota-onalarga beriladigan savollar puxta o‘ylangan bo‘lishi kerak.
Suhbat shunday tuzilishi kerakki, tarbiyachi bilan ota-ona bir-
birlarini yaxshi tushunishlari, ular o‘rtasida ishonchli aloqa o‘rnatilishi
darkor. Oilaga borishdan oldin tarbiyachi shu oila to‘g’risida (ota-
onalarning fe’l-atvori, oilaviy munosabatlar, bolaning rivojlanish
darajasi) to‘g’risida ma’lum tasavvurlarga ega bo‘lishi kerak. Tarbiyachi
ota-onalar hurmati va ishonchini qozonmoq uchun avval ota-onalarning
bolaning ijobiy fazilatlari to‘g’risida fikr, mulohazalarini bilib oladi va
bolaning uyidagi hayotini qanday tashkil etish kerakligi, unga nimalarni
o‘qib, hikoya qilib berish mumkinligi, bolaning kun tartibi, uni oila
mehnatida qatnashtirish, kattalarga xurmat ruhida tarbiyalash kabi ta’lim-
tarbiya ishlari mazmuni va usullari bo‘yicha tavsiyalar beradi.
Albatta, tarbiyachining oila bilan olib boradigan ishida bolaning
yoshi, imkoniyatlari, o‘ziga xos xususiyatlari e’tiborga olinadi.
Oilaga borishning maqsad va mazmuni tarbiyachining rejasi va
hisobotida, kundalik daftarida aks ettirilishi kerak. Tarbiyachi har bir
bolaning oilasiga yiligi kamida 2 marta borishi kerak.
Ota-onalar bilan olib boriladigan ishlarning mazmuni rang-barang
bo‘lib, unda ayrim masalalar birgalikda muhokama qilinishi taqozo
etiladi. Masalan:
 bolalarni tarbiyalashda oilaning roli, ota-onalarning
vazifasi, bolalarni maktabga tayyorlash to‘g’risidagi qonunlar,;
9

 maktabgacha tarbiya muassasalarining yillik ish rejasi
to‘g’risida;
 ota-onalar jamoatchiligining ishi haqidagi masalalar shular
jumlasidandir.
Bu masalalarni jamoa bo‘lib muhokama qilish uchun ota-
onalarning guruxi va umumiy majlislari, maslahatlar, konferensiyalar,
ota-onalar kechalari kabi ish shakllari jamoa ish shakllariga kiradi.
Ota-onalar majlisi. Ota-onalar majlisiga Maktabgacha ta’lim
muassasasi dagi hamma gurux bolalarining ota-onalari, parallel guruxlar
ota-onalari va bitta gurux bolalarining ota-onalari taklif etilishi mumkin.
Umumiy majlisda ota-onalarni maktabgacha ta’lim yoshidagi
bolalarni har tomonlama rivojlantirish va tarbiyalash vazifalari, shu yilgi
rejalar, ota-onalar qo‘mitasining faoliyati, oila tarbiyasidagi ilg’or
tajribalar bilan tanishtiriladi. Bunda majlisda mudira yoki metodist-
tarbiyachi ma’ruza qiladi, ota-onalar so‘zga chiqishadi, bolalar
gapirishadi. Bular ta’lim-tarbiya ishidagi yutuq va kamchiliklarni aniqlab
olishga imkon beradi, oila va jamoatchilik aloqasini mustahkamlaydi,
ota-onalarning o‘z bolasining tarbiyasi uchun javobgarligini oshiradi,
ularda m aktabgacha ta’lim muassasasi ga qiziqish uyg’onadi.
Guruxdagi ota-onalar majlisida mazkur yoshdagi bolalarning ota-
onalari uchun dolzarb bo‘lgan masalalar muhokama qilinadi.
Masalan, umumiy majlis mavzusi «Bolalarga axloqiy tarbiya
berishda oilaning roli» bo‘lsa, o‘rta guruxda o‘tkaziladigan majlisda bu
mavzu murakkablashtirilib, «Bolalarda mexnatsevarlikni tarbiyalashda
ta’lim muassasalari va oilaning birgalikdagi ishlari», «Bolalarda
kattalarga hurmatni tarbiyalash» va xakazo bo‘lishi mumkin.
Ota-onalar uchun tayyorlangan ma’ruzani, bolalar ishini, tegishli
mavzudagi kinofilm, diapozitivlar ko‘rish bilan qo‘shib olib borish
10

mumkin. Bolalar hayoti, faoliyati to‘g’risidagi misollardan
foydalanganda ijobiy materiallar ko‘proq bo‘lishi kerak, salbiy faktlarni
gapirishda ehtiyotkorlik va odob doirasidan chetga chiqmaslik, tanqid
qilinuvchilarning nomlari ko‘rsatilmasligi lozim. Tanqidiy mulohazalar
majlisdan keyin yakka tartibdagi suhbat orqali ota-onalarga yetkazilishi,
bola tarbiyasidagi xato va kamchiliklarni bartaraf etish bo‘yicha aniq
tavsiyalar taklif etilishi mumkin.
Yilning oxirida o‘tkaziladigan gurux majlisida ota-onalarga bir yil
mobaynida amalga oshirilgan ta’lim-tarbiya ishlari va kelgusi yilning
rejalari, haqida gapirib beriladi. Bu majlisda faol ota-onalar ham hisobot
beradilar va faollarning yangi tarkibi saylanadi.
Ota-onalar burchagi va ko‘rgazma tashkil etish .
Ota-onalar burchagi ularni tarbiyaga oid yangiliklar va pedagogik
masalalar bilan tanishtirish maqsadida tashkil etiladi. Ularga kitoblar,
jurnallar, rasmlar, bolalarning ishlari, bolalar ovqatining xillari, bolarning
uyidagi va oiladagi kun tartibi, ota-onalar uchun eslatmalar, e’lonlar
joylashtiriladi. Burchak vaqti-vaqti bilan tarbiya vazifasiga qarab
o‘zgartirib turiladi.
Pedagogik bilimlarni targ’ib qilish bo‘yicha tashkil etiladigan
ko‘rgazmalar ko‘pincha ota-onalar konferensiyalari, majlislari,
konsultatsiyalar oldidan tashkil etiladi. Unda xalq ta’limi to‘g’risidagi
qonun va qarorlar, maktabgacha ta’lim muassasalari tarmoqlari va undagi
tarbiyalanuvchilar sonining o‘sishini ko‘rsatuvchi diagrammalar, bolalar
bilan olib boriladigan ta’lim - tarbiya jarayonlari, bolalar hayotini aks
ettiruvchi tasvirlar, kitob va o‘yinchoqlar, bolalarning ishlari o‘rin oladi.
Ota-onalar burchagi oila bilan olib boriladigan ishning ko‘rgazmali usuli,
uning did bilan bezatilishiga alohida e’tibor berilishi kerak. Bundan
tashqari, ota-onalarga tarbiya to‘g’risidagi filmlar namoyish etiladi, bular
11

ko‘pincha ota-onalarni qiziqtiradigan baxslar boshlanishiga sababchi
bo‘ladi.
Ota-onalar uchun ochiq eshiklar kunining tashkil etilishi ham
maktabgacha ta’lim muassasalari ishida muhim o‘rin egallaydi. Bunday
kunlarda ota-onalarga bolalarning mashg’ulotlari, mexnat, o‘yin
faoliyatlari, sayrlar va bolalarning jamoada o‘larining qanday tutushlari
va shunga o‘xshashlar ko‘satiladi.
Ota-onalar qo‘mitasi. Ota-onalar qo‘mitasi «Maktabgacha ta’lim
muassasasining Ustavi»ga binoan mudiraga yordam berish uchun
tuziladi. U ota-onalarning umumiy majlisida bir yil muddatga saylanadi.
Bu qo‘mitaga har bir yosh gurux ota-onalaridan 1-2 vakil saylanadi.
Qo‘mitaning asosiy vazifasi mudiraga maktabgacha ta’lii muassasasining
xo‘jalik va ta’lim-tarbiya ishlarida yordam berish, qo‘mita a’zolari, ota-
onalar majlisi va kechalarni tayyorlash, o‘tkazish va boshqa ishlarda
tarbiyachilarga ko‘maklashishdir.
Ota-onalar qo‘mitasi bolalarning ota-onalari bilan tanishadi,
bolalarni tayyorlash bo‘yicha ular bilan ish olib boradi. Qo‘mita a’zolari
har ikki oyda bir marta yig’ilish o‘tkazadi. Ota-onalar qo‘mitasi
mudiraning ish rejalari va ishning axvoli to‘g’risidagi o’larini
qiziqtiruvchi ba’zi masalalar haqidagi ma’ruza va hisobotni eshitishga
haqlidir.
Ota-onalar qo‘mitasining faoliyati haqidagi hujjatlar maktabgacha
ta’lim muassasasida saqlanadi.
Munozara shaklidagi ota-onalar bilan o‘tkaziladigan pedagogik
kengash.
Maqsad: Ota-onalarga bolalarining maktabning ilk bosqichiga
moslashuvini silliqlik bilan o‘tishida yordam berish. Bolalarni maktabga
tayyorlashda ota-onalarning vaziyatlarini aniqlash.
12

Ishtirokchilar:
- maktabgacha ta’lim muassasasi metodisti;
- katta gurux tarbiyachilari;
- maktabga tayyorlov guruhi tarbiyalanuvchilarining
ota-onalari; 1-sinf o‘quvchilarining ota-onalari.
1.3. Ota-onalar bilan o‘tkaziladidan pedagogik kengash.
Pedagogik kengashga tayyorgarlik:
1. Ota-onalar bilan bolalar maktabga tayyorgarligi to‘risida suhbat
uyushtirish.
2. Tarbiyachilar bilan bolalarni maktabga tayyorgarligi yuzasidan
mavzuli nazorat olib borish.
3. Ota-onalar majlislarida ular bilan bolaning maktabga tayyoligi
bo‘yicha baxs- munozara o‘tkazish.
4. 1-sinf o‘qituvchilari bilan uchrashuv o‘tkazish.
Kun tartibi :
1. “Bola maktab bo‘sag’asida” mavzusida 1-sinf o‘qituvchilari,
ota-onalari va tayyorlov guruhi tarbiyachilari bilan mavzusida savolnoma
o‘tkazish;
2. Bolalarning maktabga tayyorligini aniqlash (munozara asosida);
3. Bolalarni maktabga tayyorligini savolnoma orqali aniqlash.
4. Uyga vazifa. Bolalarni maktabga tayyorlash borasida ota-onalar
uchun ko‘rgazma tayyorlash.
1- qism. So‘rovnoma
Hurmatli ota-onalar!
Sizning bolangiz yaqinda 7 yoshga to‘ladi. Bolalik o‘tib tartibli,
rejaga asoslangan ta’lim boshlanib, u bolangizning uni tomonlama shaxs
sifatida shakllanishiga yordam beradigan yangi muhim bosqich
13

boshlanadi. Birinchi sentyabrda sizning bolangiz o‘zining birinchi
qadamini o‘zinin tengdoshlari, o‘qituvchisi bilan birgalikda maktabning
ostonasiga qo‘yadi.
Sizdan bir necha savollarga yozma ravishda javob berishingizni
iltimos qilamiz.
1. Shaxsan siz uchun «maktabda o‘qiy bilish» jumlasi nima
ma’noni bildiradi? Kerakli javobni chizib qo‘ying.
- yaxshi baholar olish;
- ustozining gapiga quloq solish va to‘polon qilmaslik;
- maktab hayotidagi barcha qonun-qoidalarni bilish va ularga
amal qilish.
2. Sizningcha bola maktabga tayyorgarlikni oilada ola oladimi? Uni
siz qanday tushunasiz? Fikringizni yozma ravishda berishingiz mumkin.
3. Maktab boladan yangi mas’uliyat va yangi majburiyatlarni talab
qilishi munosabati bilan siz bolangizga nisbatan qanday munosabatdasiz?
Kerakli javobning tagiga chizing, to‘ldiring.
- bolaga nisbatan qattiqqo‘llikni va nazoratni kuchaytiraman;
- bolani oiladagi barcha majburiyatlardan ozod etaman.
- boshqacha yo‘l tutaman. Q anday? Ko‘rsating.
4. Sizning bolangizda o‘qishga moyillik bormi? Siz nima deb
o‘ylaysiz?
5. Bolangizni maktabga tayyorlash bo‘yicha sizni qiziqtirgan
kitoblarni qaerdan olasiz? Keraklisining tagiga chizing.
- tasodifan sotib oldim;
- tanishlarim tavsiya qilishdi;
- pedagogikaga aloqasi bor kishi menga tavsiya qildi;
- bizning kutubxonada mavjud.
14

1-masala yuzasidan berilgan t avsiyalar asosida kengash
quyidagicha qaror chiqaradi:
1. Ota-onalarni bolalarining silliqlik bilan maktab ta’limiga
moslashuvini ta’minlash uchun ular bilan hamkorlik ishlarini muntazam
olib borilsin. Muddat doimiy. Mas’ul. Tarbiyachilar.
2. Bolalarni maktabga tayyorlash borasida ota-onalar bilimlarini
muntazam oshirib borilsin. Mas’ul ….. Muddat…...
3. Bolalarni maktabga tayyorlash borasida ota-onalarga adabiyotlar
tavsiya qilinsin. Mas’ul…... Muddat…….
2-qism. Munozara
Biz ushbu pedagogik kengash asosida o‘zaro fikr almashinuvga,
tajriba almashinuvga, xis-tuyg’ularimizni ifodalashga harakat qilamiz.
Hurmatli ota-onalar !
Hozir biz Sizning bolangiz maktabga chiqish arafasida hissiy
tuyg’ularingiz qay darajada ekanligini aniqlashga harakat qilamiz. Har
bir stolda rangli kartochkalar qo‘yilgan. Sizning bolangizni maktab
bo‘sag’asiga qadam qo‘yishi munosabati bilan bog’liq hayajoningiz
darajasini ko‘rsatadigan rangni tanlang.
- qora - kuchli;
- ko‘k - me’yorida;
- yashil - sezmayapman.
Maktabga baradigan va maktabga qatnayotgan bolalar ota-
onalarining hayajoni taqqoslanadi.
Qora rang ko‘targan bolaning ota-onasidan «Sizningcha, bu his-
hayajon kimga yoki nimaga boliq deb o‘ylaysiz?» deb so‘raladi.
Suhbatimiz aniq va ravshan bo‘lishligi uchun har birimiz bu sabab
kimga yoki nimaga boliq ekanligini aniqlab olishimiz kerak.

15

2-Bob Bolalarni maktabga tayyorlashda ota-onalarning о‘rni
2.1 Bolalar nutq madaniyatinihg о‘sishida oilaning о‘rni.
Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimov tomonidan 2016 yil –
«Sog’lom ona va bola yili» deb nomlanishidan maqsad sog’lom nasl,
sog’lom muhit, sog’lom oila, sog’lom bola kelajagini ta’minlash, ota-
onalar va maktabgacha ta’lim muassasalarining hamkorligi hamda bir-
birlariga bo‘lgan munosabatlarini yaxshilashdir.
O‘zbek oilasining o‘ziga xos, betakrorligi - nutq etiket
qoidalarignutq etiket qoidalarignutq etiket qoidalarignutq etiket
qoidalarigka intilish kabilarning barhayotligidadir.
Bolalarning ta’lim-tarbiyasiga, bilim olishiga asosiy zamin
yaratuvchi maskon oiladir. Bolalarda insoniylik, avvalambor, oilada, ota-
onalardan ibrat olgan holda shakllanadi. Ota-ona bolaga boshidan ta’lim-
tarbiyani, nutq madaniyatini, odamiylik hislatlarini qunt bilan singdirib
borsalar, yetuk, barkamol, sog’lom, mustaqil fikrlovchi, eng asosiysi,
odobli shaxs bo‘lib yetishadilar.
Inson hayotda bilim olishga intilishni, Vatanni sevishni,
ardoqlashni, kattalarni hurmat qilishni, muomala madaniyatini ota-
onadan o‘rganadi. Oila birinchi navbatda ta’lim-tarbiya maskani
hisoblanadi. Yosh avlodga ma’naviy, axloqiy-madaniy tarbiya berishning
yo‘llari va vositalari xilma-xil bo‘lib, bular ichida bolalarning nutqi,
muomalasi alohida o‘rin tutadi. Farzand ota-onaning baxti va boyligi
hisoblanadi, ota-onalarning bolalarni sevishi, o‘z navbatida bolalarning
ota-onalaridan o‘rgangan, eshitgan muomalalari, so‘zlashish madaniyati
bolalarning ota-onalarini astoydil hurmat qilishi oila ko‘rki bo‘lib
hisoblangan.
Ota-onaning shaxsiy namunasi bola tarbiyasining eng muhim
metodlaridan biri hisoblangan. Ota-onalarning o‘zaro bir-birlari bilan
16

suhbatlashishi, ovozlarining past-balandligi, sizlab gaplashishlari, bir-
birlarini tinglashlari, yurish-turishlari, munosabatlarining ta’siri ostida
o‘sib-ulg’ayishlari shular jumlasidandir.
Ota-onaning shaxsiy namunasi bola tarbiyasining eng muhim
metodlaridan biri hisoblanadi. Bolalarni yuksak axloqli va odobli qilib
tarbiyalash qadim zamonlardanoq, barcha xalqlarning orzusi, istagi bo‘lib
kelgan. Ota-ona o‘z bolalarida mehnatsevarlik, kattalarga hurmat, o‘zidan
kichiklarga shafqatli bo‘lish va g’amxo‘rlik qilish, yovuzlikka nafrat kabi
ijobiy xislatlarni shakllantirishga harakat qilganlar.
Ba’zi oilalarda ota-onalarning o‘zaro kilishmovchiliklari sababli
bolalar hayotda juda qiynaladilar. Bunday oilalarda bo‘lib turadigan
janjal-to‘palonlar, xaqoratli so‘zlar oilada o‘sib kilayotgan farzandlarga
katta ta’sir etadi. Bolalarda ota-onasiga bo‘lgan hurmat yo‘qoladi. Bola
yurish turish va o‘zaro munosabat qoidalari, yoshlarning ota-ona va
kattalar oldidagi burchi, mehnati, kasb-kori va ularning inson hayotidagi
roli haqidagi dastlabki tushuncha va tasavvurlarni oilada oladilar, odob
hamda ma’naviy hayot oilada uyg’onadi. Shuning uchun ota-onaning
jamiyat oldidagi eng katta va birinchi vazifasi farzandlarning qobiliyatlari
va qiziqishlariga e’tibor bergan holda ularga to‘g’ri ta’lim-tarbiya
berishlaridir.
2.2. Ota-onalar va maktabgacha ta’lim muassasalari
hamkorligida bolalarni tarbiyalash.
Bugungi kunda farzandlarining ehtiyoj va intilishlari asosida
yuksak darajada ta’lim-tarbiya berayotgan oilalar juda ko‘p.
Bola har qadamda, har daqiqada kattalardan ta’sirlanadi, o‘rganadi,
eshitgan ko‘rganlarini takrorlaydilar. Ota-onalaridan muloqotga kirish
madaniyatini o‘rganadilar, bu narga keyinchalik ularning hayoti
mazmunini begilaydi. Ota-onalar bolalariga nutq madaniyatiga muvofiq
17

nimani qanday gapirish mumkin, nimani aytmaslik kerakligini yaxshi
biladilar.
Nutq madaniyati inson ma’naviy madaniyatining tarkibiy qismi
hisoblanadi. Nutq madaniyati bu avvalo fikrlash madaniyatidir.
Ota-onalar avvalambor bolalarining nutq madaniyatini nazorat qilib
borishlari, bolalari nutqiga jiddiy e’tibor berishlari, muloqotda nutq etiket
qoidalariga rioya qilishlari, bola nutqini takomillashtirishni to‘g’ri yo‘lga
qo‘yishlari kerak.
Har bir oila umumjamiyat talablari asosida faoliyat yuritadi.
Jamiyat taraqqiyotining rivoji esa uning bag’rida mavjud bo‘lgan
oilalarning ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy qiyofasining shakllanganlik
darajasiga bevosita bog’liqdir.
Oila bola uchun eng muhim tarbiyaviy muhit bo‘lib, bu muhitda
shaxs kamolotida eng muhim hisoblangan hulq-atvor, iroda, xarakter va
dunyoqarash shakllanadi.
Oilaviy munosabatlar farzandlarning aqliy, ruhiy kamolotini
ta’minlabgina qolmasdan, ota-onalarda o‘ziga xos faollikni ham yuzaga
keltiradi. Oilada qaror topgan sog’lom ma’naviy-ruhiy muhit
farzandlarning yetuk, barkamol bo‘lib voyaga yetishishlari uchun beqiyos
ahamiyatga egadir.
Ota-onalar o‘z ijtimoiy burchini bajarar ekanlar, farzandlarning
mehnatga, uni tashkil etuvchilarga nisbatan mehr-muhabbat, hurmat
tuyg’usini shakllantirish, ularni ijtimoiy foydali mehnatga tayyorlash,
turli ko‘rinishdagi munosabatlarini me’yorlarga og’ishmay rioya etish,
sog’lom turmush tarzini yaratish, ko‘zda tutiladi.
Oila jismoniy va psixologik jihatdan sog’lom, ma’naviy barkamol,
ijtimoiy mehnat hamda oilaviy hayotga tayyor, nutq madaniyati
shakllangan, so‘zga boy shaxsni o‘sib ulg’aytirib beradi. Ota-onalar
18

bolalarining yetuk, barkamol va sog’lom o‘sishlarida ularning kundalik
hayotiy rejimiga amal qilishlari nihoyatda muhimdir.
Oilada uyushtirilayotgan suhbatlar alohida diqqatga sazovordir.
Odob-axloq mavzusida uyushtirilgan muloqotlar farzandlarning til
vositalarini mustaqil tarzda qo‘llashlariga erishish zarurligini ko‘rsatadi.
Bunday oilaviy suhbatlar farzandlarning kundalik faoliyatida, sayru
sayohatlarda samarali natija berishi shubhasizdir.
Hozirgi zamon talablariga muvofiq oilada bolalar ona tilini, adabiy
talaffuz me’yorlariga binoan barcha tovush va so‘zlarni aniq va tiniq
talaffuz etib, so‘z boyligini rivojlantirmog’i lozim. Bolalar shaxsini
shakllantirish, nutqini rivojlantirish borasida yo‘l qo‘yiladigan
kamchiliklar hali-hanuz oilalarda yetarli darajada emas. Ota-onalarning
bolalarga beparvoliklari, so‘zlashganda nutq madaniyatiga ahamiyat
bermasliklari oilada bola nutqining buzilishiga olib kelmoqda.
Oilada bolalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tizimi birgalikda
uyushtiriladigan o‘yinlarda, sayrlarda yuqori darajada shakllanadi.
Bolalarning nutq madaniyatini shakllantirishda oiladagi katta-kichiklar,
tengdoshlari bilan qilinadigan muomalalari ko‘proq rol o‘ynaydi.
Farzandlarning o‘z harakatlari va xulqini boshqara bilishi diqqat,
fikr va xotira sifatini oshirishga ta’sir ko‘rsatadi.
Oila va oilada bola tarbiyasi doimo dolzarb muammolardan biri
bo‘lib kelgan va bundan buyon ham shunday bo‘lib qoladi. Tarbiya ishi
qanchalik erta boshlansa, hosil ham shuncha erta ko‘zga tashlanadi.
Shuning uchun ota-onalar va ta’lim muassasalari tarbiyachilari hamda
pedagoglarning vazifasi yosh avlodni aqlan yetuk, jismonan sog’lom,
axloqan pok, barkamol inson qilib tarbiyalashdan iboratdir. Sog’lom bola
avvalo sog’lom va mustahkam oilada dunyoga kelishi, muqaddas
dargoxda o‘sib, ulg’ayib, tarbiyalanib voyaga yetishi hammaga ma’lum.
19

Oilada farzand tarbiyasida qo‘yilgan har bir xato va kamchilik insonning
kelajagiga o‘z ta’sirini o‘tkazmasdan qolmaydi va aksincha to‘g’ri va
sog’lom bola tarbiyasi kelajak poydevori bo‘lib xizmat qiladi.
Bola tarbiyasi bilan shug’ullangan oilalarning bolalari ta’lim
muassasasida o‘z imkoniyatlarini mashg’ulot jarayonida qiynalmasdan
ko‘rsata oladilar. Oila va talim muassasaslarining uzluksizligi bolani
nafaqat jismoniy va aqliy jihatdan rivojlantiradi, balki uni ma’naviy
shakllanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Oila va ta’lim muassasalari
tomonidan bolalarga berilayotgan ta’lim-tarbiya, pandu nasihatlari
haqiqat yo‘lida xizmat qilishga da’vat etishidan iborat bo‘lishi lozimdir.
Oila va maktabgacha ta’lim muassasalarining eng dolzarb
vazifalaridan biri sog’lom bola tarbiyasi ekan, demak maktabgacha ta’lim
muassasalarida hozirgi zamon talablariga mos ravishda, har tomonlama
mukammal tarzda singdirilgan bilim, tarbiya yosh go‘dak qalbida, ongida
muxrlanib qoladi. Bolalarni jismonan barkamol etib tarbiyalash, yetuk,
yuqori ahloqli shaxsni shakllantirishning hamma tarkibiy qismlari, ya’ni
aqliy tarbiya, ahloqiy tarbiya, mehnat tarbiyasi, jismoniy tarbiya va
nafosat tarbiyasiga xos bo‘lsa, oilada ota-onalarimizning zimmasida
sog’lom nasl, sog’lom bola tarbiyasi mas’uliyati, bolalarni sharqona
uslubda tarbiyalash, milliy qadriyatlarimizni kundalik hayotga tatbiq
etish, yoshlar qalbida Vatanga muhabbat ruxida tarbiyalash, imonu
e’tiqod, insofu diyonat haqida ma’lumotlarni to‘liq bilish bilan birga
bolalardagi mehr oqibat, kattalarga bo‘lgan hurmat kabi xislatlarni
shakllantirish vazifalari turibdi.
20

2.3. Ota-onalar bilan treninglar o‘tkazish usullari.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida ota-onalar uchun treninglar,
munozaralar, testlar, topshiriqlar, savol nomalar, interfaol metodlar vaqti-
vaqti bilan o‘tkazilib turilsa, ayniqsa , maktab yosh i dagi 6-7 yoshli
bolalarni maktabga tayyorgarligini aniqlashda ota-onalarning ishtirokida
olib boriladigan har bir mashg’ulotlar farzandlarining nimaga qodir
ekanli g ini anglab olishlariga yaqindan yordam beradi va bolalarni
maktabga tayyorlashda oila a’zolarining mas’uliyati oshardi.
Ta’lim muassasalarida ota-onalar va tarbiyachilar bilan
o‘tkaziladigan har bir munozaralar bolalarni maktabning ilk bosqichiga
qadam qo‘yishlarini silliqlik bilan o‘tishida yordam beradi hamda
sog’lom bola va mustahkam sog’lom muhit sharoitini yaratishga imkon
beradi.
Treninglar maktabgacha ta’lim muassasa uslubchisi, maktabgacha
tayyorlov gurux tarbiyachisi va tarbiyalanuvchilari hamda ularning ota-
onalari, boshlang’ich sinif o‘qituvchilari ishtirokida o‘tkazilishi bola
rivojlanishida to‘g’ri tashxis qo‘yishga yordam beradi.
Ota-onalarga: «Sizning bolangiz yaqinda yetti yoshga to‘ladi .
Uning hayotida yangi tartibli, rejaga asoslangan ta’lim boshlanib, u
bolangizni har tomonlama sog’lom, tetik, mustaqil shaxs sifatida voyaga
yetishida zamin yaratish bosqichlariga aylanadi» deb murojat etiladi .
Maktab ostonasiga birinchi qadamini qo‘yar ekan sizning bolangiz
hayotida o‘chmas, esda qoluvchi damlar boshlanadi, deb savolnomalar
tarqatiladi va yozma ravishda javob berilishini iltimos qilinadi.
1. Sizning bolangizda maktabda o‘qishga moyillik bormi?.........
2. Sizningcha bola maktabga tayyorgarlikni oilada
oladimi?....................
3. Maktabda muvaffaqiyatli o‘qib ketishi uchun nima zarur?..............
21

4. Jismoniy sog’lom bo‘lishi uchun nimalarga e’tibor qaratilishi
lozim?.........................
5. Shaxsan sizning bolangiz maktabgacha ta’lim muassasasidan so‘ng
maktab sharoitiga moslashishi uchun nimalarga etibor qaratar
edingiz?...........................
6. Maktabgacha ta’lim muassasalari va maktab ta’limi o‘rtasidagi
farqlarni bolangiz ongiga singdira olasizmi?....
7. Maktab hayotidagi qonun-qoidalarni bilishi va unga amal qilishiga
yordam bera olasizmi?.................................
8. Maktabgacha ta’lim muassasalaridan qanday talab va istaklaringiz
bor ?
kabi savollarga javoblar olingandan so‘ng munozarani olib borish uchun
ota-onalarga topshiriqlar beriladi:
- ota-onalarning maktab bo‘sag’asidagi tashvishlari qay darajada
ekanligini aniqlash,
- maktabga bolalarni har tomonlama tayyorlash uchun ota-onalarni
qiziqtirgan kitoblarning mavjudligi,
- bolani sog’lom muhitda tengdoshlari bilan o‘rtoqlashishga
ko‘maklashishi.
- o‘qish va sanashni bilish darajalarini aniqlashga yordam berish.
- bolalarni intizomli, tartibli, chidamli va mustaqil fikirlashga undash.
Ota-onalar topshiriqlar yuzasidan o‘zaro munozara qilganlaridan
so‘ng ularning fikr va mulohazalarini tinglash hamda maktabgacha ta’lim
muassasalari tarbiyachilari va boshlang’ich ta’lim o‘qituvchilariga
bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashda ularni sog’lomligiga katta e’tibor
qaratish, jismonan va aqlan rivojlantirish mas’uliyatini yuklash,
muassasalar bilan hamkorlikda ish olib borish vazifalarini bajarishdan
iboratligi tushuntiriladi hamda ta’limning keyingi turi - boshlang’ich
22

sinflarda muvaffaqiyatli ta’lim olishga yo‘naltiriladi. Xususan,
mustahkam oilada sog’lom bola tarbiyasi bolalarni ma’rifatli,
ishbilarmon, tadbirkor, bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitiga o‘tishning
ma’naviy-axloqiy asoslarini to‘g’ri tushuna oladigan, halol, to‘g’ri,
birovlar haqqiga xiyonat qilmaydigan, hayr-ehson, sahovat va muruvvat
kabi fazilatlarning asl ma’nosini yaxshi anglaydigan jamiyat a’zosi qilib
tarbiyalashda maktabgacha ta’lim muassasalari va ota-ona avvalo, o‘zi,
qolaversa, farzandlarini ham o‘rgatib bormog’I, har biri o‘z mas’uliyatini
anglab yetmog’i, ota-ona va tarbiyachi farzand tarbiyasida mohirona
bo‘lishi bugungi kun talablaridan biri hisoblanadi.
Ota-onalarga topshiriq.
Muloqotni, munozarani vujudga keltirish uchun ota-onalarga ko‘p
uchraydigan jumlalarni tavsiya qilish mumkin. Ularni o‘qib ko‘ring va
ular bolalarga qanday ta’sir etishini izohlab bering.
«Maktabga borsang, o‘shanda ko‘rasan.»
«Bilasanmi, sen a’lochi bo‘lsang biz seni juda yaxshi ko‘ramiz.»
«Sen shunday o‘qiki, sen uchun biz qizarmaylik”
Natijasi:
Bu jumlalarning hammasi bolada o‘ziga bo‘lgan ishonchni,
maktabga borishga xohishini so‘ndiradi.
Boshqacha qilib aytganda, ota-onalarning o‘z-o‘zlariga bergan
bahosi bolasiga berilgan bahodan ustun bo‘ladi. Shuni esda tutingki,
bolalarni o‘zi bajara olmaydigan topshiriqlar bilan band qilib qo‘ymang.
Bu ularni yolg’on gapirishiga olib keladi. «Agar diktantda xato qilsang
ko‘rasan» kabi. Bu jazolashga taqlid hisoblanadi. Jazolangan bolada ota-
onasiga nisbatan dushmanlik paydo bo‘lishiga olib keladi.
Nutqni rivojlantirish metodikasining nazariy asoslari: til, nutq,
nutqiy faoliyat. Til – bu ijtimoiy hodisadir. O‘zbekiston Respublikasi
23

hududida yashayotgan har bir xalqning ona tili uning milliy o‘ziga xosligi va
ma’naviy madaniyatining yorqin ko‘rsatkichidir.
Til tafakkur bilan monand bog’langani holda ongni shakllantiradi. Nutq
va tafakkur o‘rtasidagi bog’liqlik nafaqat psixologik jarayonlarning chuqur
bosqichlarida, balki ijtimoiy hodisalar darajasida ham namoyon bo‘ladi.
So‘zning insonga, uning xulq-atvoriga ko‘rsatadigan ta’siri barchaga yaxshi
ma’lum. «Garchi til bilan tafakkur bir-birisiz yashay olmasa ham ular o‘zida
aynan bir hodisani ifodalamaydi. Tafakkur – ob’ektiv borliqning intihosi, til
esa – ifoda usuli, fikrni boshqa kishilarga berish va mustahkamlash vositasi.
So‘z bilan tushuncha dialogik tarzda bir-birini taqozo etadi 1
.
Hozirgi paytda mamlakatimizda tillar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarda
ikki tamoyil mavjud: bir tomondan, milliy tillarning yanada rivojlanishi va
takomillashuvi, o‘zga tomondan esa – o‘zbek tilining davlat tili sifatidagi
ahamiyatining oshishi ro‘y bermoqda.
O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi va yuzaga kelgan
iqtisodiy ehtiyojlar mamlakatdagi ko‘p sonli aholining ona tili bo‘lgan o‘zbek
tilini davlat tili sifatida o‘rganishni shart qilib qo‘ydi, bu esa ko‘p millatli
jamiyat sharoitida katta ijtimoiy ahamiyat kasb etadi.
Tildan foydalanish – bu ijtimoiy faoliyatning muayyan turi sohasida
kishilarning o‘zaro muloqotidir. Hozirgi davr nuqtai nazaridan olib qaralganda
quyidagilar eng muhim sohalar hisoblanadi:
- xo‘jalik faoliyat sohasi;
- ijtimoiy-siyosiy faoliyat sohasi;
- maishiy soha;
- uyushtirilgan muloqot sohasi;
- badiiy adabiyot sohasi;
- ommaviy kommunikatsiya sohasi;
- estetik ta’sir ko‘rsatish sohasi;
- xalq og’zaki ijodiyoti sohasi;
1
Бородич A.M. Методика развития речи детей: Учеб. пособ. для студ. пед. инс. 2-е изд. –М.: Просвещение,
1981. –С. 101-255.
24

- ilm- fan sohasi;
- ish yuritishning barcha turlari sohasi;
- shaxsiy istiqbol sohasi;
- diniy soha.
Biz ko‘rib chiqayotgan jihatdan olinganda esa eng dolzarbi maishiy soha
va uyushtirilgan ta’lim sohasidir.
Ko‘p yillik amaliyot shuni ko‘rsatdiki, bolalikda bilingvizm (ikki tillilik)
bola hayotida har bir tilning tutgan o‘rniga, uning ikki tillilikdan qaysi
vaziyatlarda va qay darajada foydalanishiga bog’liq holda shakllanadi.
Maktabgacha yoshda ikki tillilik shakllanishining quyidagi o‘ziga xos
holatlarini ko‘rsatib o‘tish mumkin:
- bola tug’ilgan paytidan boshlab ikki tilli oilada bir tildan o‘zga tilga
o‘tib muomala qilish sharoitida tarbiyalanadi;
- bola oilada ona tilida so‘zlashadi, undan tashqarida esa (qo‘shnilar,
qarindoshlar va boshqa shaxslar bilan) o‘zga tilni o‘zlashtiradi;
- bola o‘zga tilni aniq maqsadga yo‘naltirilgan mashg’ulotlarda va
ulardan tashqari vaqtlarda maktabgacha ta ’lim muassasasida egallaydi.
Psixolingvistik adabiyotlarda yozilishicha, haqiqiy ikki tillilik faqat
odam hech bo‘lmaganda bitta tilda har qanday fikrni mos tarzda ifodalashga
qodir bo‘lgan taqdirdagina rivojlanadi. Agarda nutq bironta tilda ham
to‘laqonli shakllanmagan bo‘lsa, bu holda fikr tuzilmasi buzilib ketadi va o‘z
fikrini ifodalashga bo‘lgan intilish muvaffaqiyatsizlikka uchraydi, bu esa
nafaqat psixologik ezilishlarga, balki muloqot sifatidagi chuqur yo‘qotishlarga
va inson shaxsiga ziyon yetishiga olib keladi. Yarim tillilik deb ataladigan
bunday hodisa, umuman olganda, jamiyat uchun ham ancha xavflidir, chunki
bunda uning a’zolarining muayyan qismi hissiyotlarini boshqara olmaydi
hamda o‘z hissiyotlari, ehtiyojlari, istak-xohishlarini tegishli tarzda so‘z
shakliga keltira olmaydi. Agarda inson xohlagan narsasini ayta olmasa, u
boshqalar bilan teng ravishda raqobatlashishga, kommunikatsiyaning odatdagi
shakllaridan foydalanishga qodir bo‘lmay qoladi hamda u o‘z-o‘zini
25

boshqarishning qandaydir boshqa shakllariga murojaat qilishga, ba’zan esa
zo‘ravonlik qilish, kuch ishlatishga majbur bo‘ladi. Shundan kelib chiqqan
holda, ilk yoshdan boshlab individning nutqiy rivojlanishini tuzatishni to‘g’ri
tashkil etish zarurdir. «Ilk start» ona tilini qabul qilishga va keyinchalik har
qanday boshqa tilni o‘zlashtirib olishga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi». Til
qanchalik oldin egallab olinsa, bilimlar ham shunchalik oson va to‘liqroq
o‘zlashtiriladi» (N.I.Jinkin) 2
.
Bola tug’ilgan paytidan boshlab ijtimoiy mavjudot hisosblanadi. Uning
har bir yosh bosqichidagi ijtimoiy rivojlanishi o‘z xususiyatlariga, vazifa va
mazmuniga ega bo‘lib, bularni amalga oshirish uchun pedagogika sohasidagi
ishlarga tegishli shart-sharoitlarni yaratish darkor.
Ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish. Bola hayoti kattalarning
hayoti va faoliyatiga qo‘shilib ketgan. Lekin shunga qaramasdan, ayni paytda
bola ularga ta’sir ko‘rsatishning o‘ziga xos insoniy vositalarining birontasiga
ham ega emas. Bu esa rivojlanishning ushbu bosqichidagi asosiy irsiy
(genetik) vazifani, ya’ni kichkintoylarda kattalar bilan muloqot qilishning
metod va vositalarini shakllantirish vazifasini belgilab beradi. Emotsional-
vositasiz muloqot ushbu yoshdagi asosiy faoliyat turi hisoblanadi.
Bolani ajratib qo‘yish, kattalar bilan emotsional aloqalarning kamligi
bola hayotining birinchi oylaridan boshlaboq uning yetarli darajada
rivojlanmasligiga olib kelishi mumkin.
Go‘daklik yoshida bolaning ayniqsa kattalar bilan muloqoti jadal
rivojlanadi, dastlabki mehr qo‘yish shakllanadi, ijtimoiy kutishlar vujudga
keladi (bola kattalardan muayyan hayotiy vaziyatlarga mos keluvchi
harakatlarni kutadi), bola bilan kattalar o‘rtasidagi sherikchilikning ilk
ko‘rinishlari shakllana boshlaydi. Bola o‘zining qo‘lidan hali hech narsa
kelmasa-da, biroq kattalarning harakatlarini boshqarishni o‘rganadi. Bu hol
unda nutqning hali mavjud emasligidan qat’iy nazar, ro‘y beradi. Uning
ixtiyorida faqat ovoz munosabatlari va imo-ishoralargina mavjud.
2
Жинкин Н.И. Механизмы речи. – М. АПН, 1958. – С. 38.
26

Dastlabki so‘zlar emotsional ifodaliligi, vaziyatga mosligi va
kommunikativ yo‘naltirilganligi bilan ajralib turadi. Bunday nutq avtonom
yoki vaziyatga oid nutq deb ataladi, u faqat bola atrofidagi muhit bilan yaxshi
tanish bo‘lgan yaqinlarigagina tushunarlidir. So‘zni dastlabki tushunish
muayyan vaziyatni qabul qilish bilan uyg’unlashgandir. Ilk so‘zlar muayyan
narsalarga taalluqli bo‘lib, umumlashtiruvchi xususiyatga ega emas (soat
deganda faqat devorda osilib turadigan soatlar tushuniladi). So‘z bola
xulqining umumiy ko‘rinishidan joy oladi va u imo-ishora, qo‘l harakatlari,
qarash-nigohlar, ifodali vositalar bilan birgalikda bir so‘zli fikrni bildirishga
olib keladi («Xayr», «Ber», «Ol»).
Ilk so‘zlarning paydo bo‘lishi bolani rivojlantirishning ijtimoiy vaziyati
o‘zgarganidan dalolat beradi. Endi bolaning o‘zi o‘z istak-xohishlarini ma’lum
qilishi mumkin, kattalar esa og’zaki ko‘rsatmalar yordamida uning xulq-
atvorini yo‘naltirish imkoniga ega bo‘ladilar.
Bolaning bu yoshda o‘zini-o‘zi anglab yetishini unga nisbatan
kattalarning munosabati in’ikosi deyish mumkin. O‘ziga nisbatan ijobiy
munosabat – shahsning normal rivojlanishi uchun asos hisoblanadi. O‘ziga
nisbatan salbiy munosabat esa – bolaning ilk yoshda kattalar bilan emotsional-
ijobiy muloqoti kam bo‘lganligi natijasidir.
Bola bilan muloqot u bilan hamkorlik asosiga qurilishi lozim. Doimo
kattalarning biron narsani majburlashlari bolada faol tadqiq etish va bilishga
intilishni emas, balki sustlik, faqat atrof-muhitga moslashish istagini
shakllantiradi.
Ilk bolalikdagi nutq rivojlanishining ikki davri. Ilk yosh (1-3 yosh).
Bir yoshdan uch yoshgacha bo‘lgan davrda bola rivojlanishiga oid ijtimoiy
vaziyat sezilarli darajada o‘zgaradi. O‘z yaqinlari bo‘lmish kattalar bilan
birgalikda bolaning muloqot doirasiga birinchi navbatda kichkintoyning
diqqat-e’tibor va g’amxo‘rlikka bo‘lgan ehtiyojini qondirishi lozim bo‘lgan
boshqa kattalar (maktabgacha ta’lim muassasalari xodimlari, tarbiyachi
yordamchisi) ham kirib kela boshlaydilar. Bunday sharoitda ilk yoshdagi
27

bolalarda kattalar bilan narsalar, o‘yinchoqlar va ular bilan bajarilishi lozim
bo‘lgan harakatlar xususida muloqot qilishga ehtiyoj oshadi.
Bu yoshdagi bolada kattalar bilan emotsional va amaliy aloqalar
o‘rnatish qobiliyati rivojlanadi, bu unga yangi hayotiy shart-sharoitlarga
moslashishga: so‘zlar, iltimoslarni baholovchi fikrlarni va boshqa kishilarning
emotsional munosabatlarini to‘g’ri qabul qilishga yordam beradi.
Bolaning maktabgacha ta’lim muassasasiga kelishi bilan uning «bola –
katta yoshli odam» munosabatlar tizimidagi emotsional aloqalariga «bola -
tengdoshlar» munosabati ham qo‘shiladi.
Bola hayotining uchinchi yilida kichkintoylar bir-birlariga faol taqlid
qila boshlaydilar, o‘zlarini ko‘rsatishga intiladilar va shu bilan birga o‘ziga
nisbatan munosabatni his qila boshlaydilar, dastlabki nutqiy dialoglar paydo
bo‘ladi.
Ilk yoshdagi bolalarda bolalar jamiyati endigina shakllana boshlaydi.
Ular bo‘sh vaqtlarining ko‘p qismini bir-birlariga yaqin turgani holda asosan
yolg’iz o‘yinlarda o‘tkazadilar. Bolalar tashabbusi bilan vujudga keladigan
o‘yin jamiyatlari – diadalar (ikkitadan bo‘lib o‘ynash) barqaror emas.
Bolaning o‘ziga-o‘zi baho berishi emotsional jihatdan yorqin
buyoqlarga bo‘yalgan bo‘lib, u yaxshi bola bo‘lish, kattalarning talablariga
javob berish, ularning ma’qullashlariga erishishga intilish bilan bog’liqdir.
Bola hayotining o‘zga yili nihoyasida bolalar o‘zlariga nisbatan umumiy
baholarni beradi: «yaxshi», «katta» va boshq.
Uch yoshga kelib «men» tizimi vujudga keladi. U bolaning o‘z ismi
orqali («men Yulduzxonman», «men Kamronbekman») o‘zining qaysi jinsga
mansubligi haqidagi tasavvurlarini (o‘g’il bola, qiz bola), ma’qullash, tan
olishlariga («men yaxshiman») va mustaqillikka ehtiyojini («men o‘zim») o‘z
ichiga oladi.
Maktabgacha ta’lim muassasasida moslashish davrining yaxshi o‘tishi
uchun tarbiyachi guruhda bolalar uchun emotsional jihatdan qulay muhitni
ta’minlashi zarur. Katta yoshli odam o‘z hissiyotlarini ochiq va ishonib ifoda
28

qilar ekan, u bu bilan bolani yaxshi ko‘rishini va uning uchun qayg’urishini,
uning tashvishlariga sherik bo‘lishga tayyor ekanligini tushunishga undaydi.
Bolaning ham ijobiy (quvonch, zavq-shavq va boshq.), ham salbiy (qo‘rquv,
tashvish, arazlash va boshq.) his-tuyg’ularini erkin ifoda qilishiga
ko‘maklashadi.
Ijtimoiy xulq-atvor va muloqotning ahloqiy negizi bolaning emotsional
sohasi orqali shakllanadi.
Tabiiy ravishda vujudga keladigan va ataylab yaratiladigan, katta yoshli
odam bolaning yordami, g’amxo‘rligi va diqqat-e’tiboriga muhtoj bo‘ladigan
turli vaziyatlardan foydalanish zarur. Bunday vaziyatlarda katta yoshli odam
o‘z his-tuyg’ularini samimiy ravishda namoyon qiladi, bolaga ham ijobiy, ham
salbiy emotsiyalarni ifodalash yo‘llarini ko‘rsatib beradi.
Uyushtirilgan birgalikdagi harakatlarda pedagog har bir bolaga
erishilgan muvaffaqiyatlardan xursand bo‘lish, zavqlanish imkonini beradi,
bolaning har bir mustaqil sa’y-harakatlarini qo‘llab-quvvatlaydi va
rag’batlantiradi, bola qiynalib qolsa unga sezdirmasdan yordam beradi, ayni
paytda unga salbiy baho berishdan o‘zini tiyadi.
Salbiy baholar bolaning boshqa bolalar bilan o‘zaro munosabatlariga
ta’sir qiladi va bu hol guruhda emotsional jihatdan noqulay muhitni yuzaga
keltirishi mumkin.
Tarbiyachi doimo boshqa bolalar oldida bolaning har qanday yaxshi
harakatlariga ijobiy baho berib borishi darkor.
Katta yoshli odam bolada o‘ziga nisbatan qiziqish, birgalikdagi
faoliyatda, o‘yinlarda ishtirok etish istagini hosil qilishi zarur. Ushbu
maqsadda u sevimli ertaklar, badiiy adabiyotlar, she’rlardan olingan holatlarni
o‘yin vaziyatlariga qo‘shadi.
Bolalar bilan bunday mazmunli muloqotda ular bilan tarbiyachi
o‘rtasida ishonchga asoslangan munosabatlar shakllana boshlaydi va bolalarda
unga taqlid qilish istagi vujudga keladi.
29

Uch yoshga kelib bola ijtimoiy rivojlanishning quyidagi
ko‘rsatkichlariga ega bo‘ladi:
- vaziyatli-amaliy muloqot va kattalar bilan oddiy hamkorlikni egallay boshlaydi;
- kattalar va tengdoshlari bilan muloqotga muhtoj lik ;
- tengdoshlar bilan nutqiy muloqot emotsional-amaliy muloqot shakliga ega;
- eng oddiy shaklda tashabbuskorlik, mustaqillikkni namoyish qila boshlaydi;
- o‘z imkoniyatlariga ishona boshlaydi.
Uch yoshli bolalardagi markaziy yangilik – «MEN» tizimining paydo
bo‘lganligidir, u o‘z navbatida bolada o‘zi harakat qilishga ehtiyojni, irodali
xulq-atvor elementlarinii vujudga keltiradi. «MEN» tizimining shakllanganligi
o‘ziga-o‘zi baho berish va u bilan bog’liq kattalar talablariga mos bo‘lishga
intilish paydo bo‘ladi.
1 yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan bolalar nutqini rivojlantirishga doir
mashg’ulotlarni didaktik o‘yinlar, ermak o‘yinlar, sahna ko‘rinishlari shaklida
o‘tkazish tavsiya qilinadi. Ular nafaqat ko‘ngilochar tusga, balki albatta ta’lim
tusiga ega bo‘lishi lozim.
Xulosa:
Xulosa qilib aytganda Oilada biror-bir yutuqqa erishish tarbiyaga
bog’liq. Shuning uchun ham oilada tarbiya, madaniy xulq-atvor odatlarini
30

shakllantirishga muayyan darajada e’tibor berish, ularda yaxshilik,
kamtarlik, adolatlilik, vijdonlilik to‘g’risidagi axloqiy tasavvurlarini
tarkib toptirish va shu xildagi sifatning didiga nisbatan salbiy
munosabatni tarbiyalash kerak.
Oilada farzandlar nutq madaniyatini shakllantirish, mamlakatimiz
ravnaqiga hissa qo‘shadigan, barkamol avlodni voyaga yetkazishda o‘z
samarasini berishi shubhasizdir.
Bola uchun maktabgacha ta’lim muassasasiga qatnay boshlagan
dastlabki kunlar va oylar juda murakkabdir – chunki bolaning onasi
o‘rniga boshqa notanish kattalarning paydo bo‘lishi, u o‘rganib qolgan
odatiy turmush-tarzini izdan chiqaradi. Bu ko‘pchilik bolalarda salbiy
emotsiyalar, qo‘rquvni vujudga keltirib, ushbu holat butun organizmni
qamrab olishi va uning rivojlanishini anchagacha susaytirib qo‘yishi
mumkin. Bunday paytda uyquning, ishtahaning buzilishi, tozalik
ko‘nikmalarini vaqtincha esdan chiqarish, emotsional kechinmalar
(yig’loqilik, qo‘rquv, hujumkorlik, o‘jarlik va boshq.), sustlik, o‘zi
mustaqil ravishda ovqatlanishdan bosh tortish holatlari kuzatiladi. Agarda
pedagog xushmuomalali va sabr-toqatli bo‘lsa, bu holatlar 3-6 haftada
o‘tib ketadi, ayrim bolalarda esa, bundan uzoqroqqa ham cho‘zilishi
mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar
31

1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”.T.:
O’zbekiston 2020. y
2. Mirziyoyev Sh.M “ Harakatlar strategiyasi 2017-2021 y” T.: Ma’naviyat,
2017
3. O’zbekiston Respublikasining “ Ta’lim to’g’risida”gi Qonun. Barkamol
avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevor. T.:Sharq,2020y
4. Shavkat Mirziyoyev buyuk kelajagimizni mart va oliy janob halqimiz bilan
qulaylik T.: 2019 y.
5. Qosimova K., Matjonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyev Sh.
“Nutq o’qitish “ T.: 2009 – 100 -163 b
6. G’ulomova X ., Yo’ldosheva Sh., Mamatova G’., Boqiyeva H. husnixat va
uni o’qitish mettodikasi T. D.T.U, 2009 y 70 b
7. “Sog‘lom ona va bola yili” Davlat dasturi T.: -2016 yil.
8. “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili ” Davlat dasturi T.: -2017
yil.
9. O‘zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’lim to‘g’risidagi Nizom. //
Maktabgacha tarbiya. -T.: 2000, 1-son.
10. Maktabgacha ta’lim Konsepsiyasi. –T. : 2011.
11. Arushanova A.G. Razvitie rechi doshkolnika (grammatika). Metodicheskoe
posobie dlya vospitateley. –M.: 1997.
12. Anna Freyd. Detskiy psixoanaliz. –SPb.: Piter, 2003. (Seriya «Xristomatiya
po psixologii»).
13. Asqarova M. va boshqalar Kichik yoshdagi bolalar nutqini o`stirish. -T.:
2001.
14. Abduazimov O. Multimedia - noyob ne'mat. «Xalq so‘zi» gazetasi, 2002,
28-fevral.
15. Begmatova N.X., Aripov M. Multimediya texn о logiyasidan foydalanish.
- Т .: 2012 .
16. Bekmatova O.A. va boshqalar «Quvnoq harflar». -T.; ”O‘qituvchi” 2000.
32

17. Vaxobova F.N., Rasulova M. Sh. va boshqalar «Maktabgacha yoshdagi
bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo‘yiladigan davlat talablari».–T.; 2008.
18. Гербова В. Планирование работы п o развитие речи и ознакомление с
художественной литературой // Дошкольное воспитание. 1999. №3. С.
19-22.
19. Jalolova G . « Bolalarni maktabga tayyorlashda noan ’ anaviy o ‘ yinlardan
foydalanish ».- T -.:2004.
20. Jumaboev M. Bolalar adabiyoti. –T.: 1996.
21. Ismailova R. Idrok jarayoni – еtakchi omil: 6-7 yoshli bolalarga tarbiya //
Boshlang’ich ta’lim. 1999. №3. 36-37 b.
22. Ismoilova M. Noan’anaviy ish uslublari orqali bolalarning ijodiy
qobiliyatlarini o‘stirish yo‘llarini axtaryapmiz: Tajriba minbari //
Maktabgacha tarbiya. 1992. №2. 44-46 b .
23. Ka дырова Р. M . Teo рия и методика развитие речи ( T екс лекции ). –
T .: Уз. ПФИТИ, 2000.
24. Kadirova R.M. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarda dialogik nutqni
rivojlantirishning omillari (o’quv qo‘llanma). –T.: TDPU, 2002.
25. Lyublinskaya A.A. Tarbiyagacha bolalarning rivojlanishi haqida. –T.:
O‘qituvchi, 1997. -279 b.
26. Maktabgacha ta’lim muassasasida pedagogik kengash.V.Belaya. -M.:
2009.
27. Mo‘minova L. R. Maktabgacha yoshdagi bolalarni savodga o‘rgatish
dasturi. –T.: 1996.
Elektron ta’lim resurslari:
www.pedagog.uz
www.ziyonet.uz
www.edu.uz
www.kasu.u
33

BOLALARNING NUTQ MADNIYATINI O'SISHIDA OILANING O’RNI

Sotib olish