Bolani oilaga joylashtirishning huquqiy asoslari - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	53.5KB
Покупки	1
Дата загрузки	03 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Bolani oilaga joylashtirishning huquqiy asoslari

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
IJTIMOIY ISH KAFEDRASI
OTA-ONA QARAMOG’ISIZ QOLGAN BOLALAR BILAN IJTIMOIY ISH
AMALIYOTI FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU : Bolani oilaga joylashtirishning huquqiy
asoslari
BAJARDI : Ijtimoiy ish yo’nalishi talabasi
QABUL QILDI :
TOSHKENT

MUNDARIJA :
KIRISH
I. BOB. BOB. BOLA ASRAB OLISHNING TARTIBI VA HUQUQIY
ASOSLARIning nazariy metodologik asoslari
1.1. Ota-ona qaramog’idan mahrum bo'lgan bolalarni farzandlikka, oilaga
berish.
1. 2. Yetim va ota-ona qarovisiz qolgan bolalarni joylashtirishning huquqiy
asoslari.
1. 3 . Bola asrab olish istagini bildirgan ota-onalar bilan ish olib borish
II.BOB. BOLANI OILAGA JOYLASHTIRISHDA YUZAGA
KELADIGAN MUAMMOLARNI TAHLIL QILISH VA YECHIM
2.1. Ijtimoiy muassasa tarbiyalanuvchilarining ijtimoiylashuvida va oilaga
joylashtirishda yuzaga keladigan muammolar.
2.2. Bola asrab olish tartibi va jarayonda yuzaga keladigan to'siqlar va
qiyinchiliklar.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

Kirish
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarblig i: Hozirgi kunda
davlatimizda olib borilayotgan davlat siyosatining asosiy yo’nalishlaridan biri sifatida
inson qadri, uning huquq va erkinliklarni to’laqonli ta’minlab berishga qaratilgan
izchil islohatlar tizimini alohida ta’kidlab o’tishimiz lozim.
Yurtimizda bola huquqlarini himoya qilish bo‘yicha davlat siyosatining asosiy
yo‘nalishlari sifatida bolaning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini
ta’minlash, bolaning hayoti va sog‘lig‘ini muhofaza qilish, bolaning kamsitilishiga
yo‘l qo‘ymaslik, ularning sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilish, bolalar huquqlari
va imkoniyatlarining tengligini ta’minlash bola huquqlari kafolatlarining huquqiy
asoslarini takomillashtirishdan iboratdir.
Aholining maxsus jamoat va davlat qaramog'iga muhtoj toifalari orasida yetim
bolalar va ota-ona qaramog 'isiz qolgan bolalar alohida o 'rin tutadi. Bugungi kunda
jamiyatning asosiy vazifasi - ularni to'laqonli, sog'lom fuqarolar etib voyaga
yetkazish, ularga keyinchalik ijtimoiy moslashishni osonlashtiradigan kasbiy va turli
xil hayotiy ko nikmalarni singdirishdir. ʻ
Xususan, muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan 2021-yil
avgust oyida “Yetim bolalar va ota-ona qaramog’idan mahrum bo’lgan bolalarni
tarbiyalashning tubdan yangilangan tizimini joriy etish chora tadbirlari tog’risida”gi
qarori qabul qilindi. 1
Ushbu qaror asosida ota-ona qaramog’idan mahrum bo’lgan
bolalarni davlat tomonida qo’llab-quvvatlashni kuchaytirish hamda yoshlarning
ta’lim-tarbiyasi, ijtimoiy nafaqalari hamda uy, ish bilan ta’minlash masalalarida aniq
vazifalar belgilab berilganligi va bu asosida olib borilayotgan ishlar katta ahamiyat
kasb etadi.
So‘nggi yillarda mamlakatda bolalar o’rtasida ota-ona qaramog’isiz qolishining
oldini olish, aholi va yoshlar orasida sog‘lom oila qurishga mas’uliyat bilan
yondashishni targ‘ib qilish, oilaviy qadriyatlarga ma’naviy-axloqiy munosabatni
shakllantirish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda.
Maqsad-institutsional yondashuvga asoslangan tizimdan oila muhitiga
asoslangan tizimiga o’tishdir. Inisitutsional muassasa tarbiyalanuvchilarini qanchalik
1
Yetim va ota-ona qaramog idan mahrum bo lgan bolalarni tarbiyalashning tubdan yangilangan tizimini joriy etish
ʻ ʻ
chora-tadbirlari to g risida"gi O zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-5215-son 09.08.2021-yil
ʻ ʻ ʻ

ko'p farzandlikka bersak, oilaga joylashtirsak bu albatta bizning yutug'imiz bo'lar edi.
Eng muhimi esa bola oila muhitida voyaga yetaadi.
Ekspertlarning fikriga ko’ra, internat shaklidagi muassaslardagi bolalalar sonini
qisqartirish muhimdir. Buning uchun bolaning oilasiga yordam berish orqali ularni
qaramog’isiz qolishlarini oldini olish, zarurat bo’lgan taqdirda esa bolalarni
institutsional muassasalarga emas, avvalo bolalarga oila muhitini ta’minlash lozim.
Bolani farzandlikka berish, oilaga joylashtirishda mavjud muammomalar borligi,
ushbu muammolar sabab bola hayotida ikkilamchi yetimlik va boshqa ko rishlardaʻ
bolalarning qaramog siz qolish holatlari ortib bormoqda. Bu kabi muammomalar
ʻ
yechimi topishga chuqur kirishish lozim. Zero, bola kelajagi, uning huquqlari va
ta minoti davlat himoyasidadir. kerak emas mavzu nimaga dolzar shuni yozing
ʼ
Kurs ishi mavzusining o’rganilganlik darajasi. Insoniyat yaratilganidan beri
jamiyat shakllanib, shu davrlardan boshlab yetim bolalar va ularni asrab olish ilg or
ʻ
fikrli kishilar, davlat arboblari, ilm-fan namoyandalarini befarq qoldirmagan.
Jumladan, Sharq mutafakkirlari asarlarida, bundan tashqari xorij olimlari hamda
mamlakatimiz olimlari tomonidan yetimlik tushunchasi va bolalarning ota-ona
qaramog siz qolish sabablari, ularni farzandlikka berish, patranat oilalar faoliyati,
ʻ
bolalarning ta lim tarbiyasi chuqur o rganilgan va bugungi kunda ham
ʼ ʻ
o rganilmoqda.
ʻ
Sharq mutafakkirlari qatorida Xo ja Ahmad Yassaviy,
ʻ 2
Alisher Navoiy 3
kabi
tasavvuf ta limoti vakillari ham o’z qarashlarini bildirib o’tgan. J.Boulbi fikricha
ʼ
"Bola hayotining ilk bosqichida ona qiyofasi bilan qattiq bog'lanish imkoniyatiga ega
bo'lmaganligi uchun bunday bolalar mehr ko'rsatishga, sevishga qodir emas. Bunday
belgilar me yordagi oilalarda o'sgan va so'ng ota-onalaridan ajralgan bolalarda ham
‟
kuzatiladi". Yetim bolalar va ota-ona qaramog’isiz qolgan bolalarning rivojlanishi va
psixologiyasi yuzasidan Muxina 4
. V. S, Maslou 5
kabi olimlar tadqiqotlar olib
2
Ahmad Yassaviy. Hikmatlar. –Toshkent. G’. G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1991.-234 b
3
Alisher Navoiy. Hayratul-abror.-Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti,1989.-B254
4
Muxina, V.S. Yoshga bog'liq psixologiya. Rivojlanish fenomenologiyasi. - M .: Akademiya, 2009 - 640 b.
5
Maslou, A. Motivatsiya va shaxsiyat - 2-nashr, Sankt-Peterburg: Peter, 2008 - 352 p.

borishgan. Bundan tashqari xorij olimlaridan Bazarova Y. B 6
, Zaxarova J. A 7
, L. V.
Petranovkaya, mamlakatimizda esa G aniyeva M. Xʻ 8
, Latipova N. M 9
, Zaitov E. X,
Abduxalilov A. A 10
. Psixolog-pedogoglardan esa Salaeva M. S 11
hamda Aripova A.
X 12
kabilar bolalar ta lim tarbiyasi va ularda kechadigan o zgarishlar haqida ilmiy
ʼ ʻ
izlanishlar olib bormoqda.
Kurs ishining obyekti: Inistutsional muassasa tarbiyalanuvchilari.
Kurs ishining predmeti: Bolani farzandlikka berishda, oilaga joylashtirishda
yuzaga keladigan muammolar va ularning xususiyatlari.
Kurs ishining maqsadi: Inisitutsional muassasada tarbiyalanayotgan bolani
farzandlikka berish, oilaga joylashtirish shakllarini nazariy metodologik jihatdan
o rganish.
ʻ
Kurs ishining vazifasi:
- Inisitutsional muassasada tarbiyalanayotgan bolada yuzaga keladigan
holatlarni tahlil qilish;
- Inisitutsional muassasa tarbiyalanuvchilarini farzandlikka berishning bola
uchun ahamiyati, ularning shakillanishida oilaning ahamiyatini asoslab berish;
- Farzand asrab olish istagini bildirgan ota-onalar bilan ish olib borish ularga
nazariy bilim va ko'nikmalar berish;
- Ijtimoiy ish amaliyotida ota-ona qaramog isiz qolgan bolalarni ijtimoiylashuvi
ʻ
va oilaga joylashtirishda yuzaga keladigan muammolarning mohiyatini ochib berish;
6
Базарова Е.Б. Институциональные изменения в социализации детей-сирот и детей, оставшихся без попечения
родителей // Вестник Бурятского государственного университета. - 2012. - № 5. - С. 167-171
7
Захарова Ж.А. Проблемы детей-сирот, воспитывающихся в условиях замещающей семьи // Отечественный
журнал социальной работы. - 2007. - № 1. - С. 44-48
8
Ганиева М.Х. История развития и современное состояние социальной работы. // Бола ва замон. – Ташкент,
2009. - №4. – С. 43-44.
9
Латипова Н.М. Социальная работа с молодёжью. // Материалы международного форума «Социальная
поддержка детей и молодёжи – основа благополучного и процветающего общества». – Ташкент, 2013.
10
Zaitov E. Kh., Abdukhalilov A. A. Opportunities to improve the system of social protection of graduates of
institutional institutions in Uzbekistan //ACADEMICIA: AN INTERNATIONAL MULTIDISCIPLINARY
RESEARCH JOURNAL. – 2021. – Т. 11. – №. 1. – С. 1349-1360.
11
Salaeva M.S. Bola shaxsida kasb-kor moyilliklarining shakllanishida oilaning tahsiri / O'zbekiston Respublikasida
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni hayotga joriy qilishning II bosqichida pedagogika fanining vazifalari». Respublika
ilmiy materiallari . - T .: O ' zPFITI . 2002. - B . 70-73.
12
Арипова А.Х. Идея со konferentsiyasi вершенной и всесторонне развитой личности - как социокультурный
феномен в развитии человека. " Science and Education " илмий журналининг ISSN 2181-0842 VOLUME 2, ISSUE
4. Стр.522-527

- Inisitutsional muassasadan farzand asrab olayotgan ota-onalarning
muammolarini o'rganib chiqish, va undan foydalanib ota-onalar uchun amaliy taklif
va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Mundarijadan kelib chiqib qiling
Kurs ishining tuzilishi: Mazkur kurs ishi kirish, 2 asosiy bob, 4 paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat bo lib:ʻ

I. BOB. BOB. BOLA ASRAB OLISHNING TARTIBI VA HUQUQIY
ASOSLARINI TAHLIL QILISH.
1.1 Ota-ona qaramog’idan mahrum bo'lgan bolalarni farzandlikka, oilaga
berish.
Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasida, Bola huquqlari to'g'risidagi
Konvensiyada “...barcha odamlar erkin, qadr-qimmat va huquqlarda teng bo'ib
tug'iladilar”, deb belgilanadi. Har bir bola oilada yashash va tarbiyalanishi, o'z ota-
onasini bilishi, ularning g'amxo'rligidan foydalanish, ular bilan birga yashash
huquqiga ega. Bu huquq bolaga barkamol voyaga etish, sog'lom tan va tafakkurda,
hech narsaga alishib bo'lmaydigan ota-onaning ko'z qarog'ida bo'lib, ularning mehr-
muhabbatidan bahramand bo'lish, tashqi olam-atrof bilan o'ziga eng yaqin kishilar
hisoblanmish ota-onalari orqali bog'lanish, bu tufayli atrofda bo'layotgan voqea-
hodisalarni asl holida tushunishi, idrok qilish va xulosa chiqarish, o'zgalar
tajovuzidan, tahdididan munosib himoyalanish imkonini beradi. Konstitutsiyaning
64-moddasida aytilganidek, “ota-onalar o'z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar
boqish va tarbiyalashga majburdirlar”. Qonunchiligimizning muvaffaqiyatli
jihatlaridan biri shundaki, u bola manfaatlarini ustuvor deb biladi. Shu ma'noda agar
oiladagi muhit, sharoit bola manfaatlariga zid bo'lsa, qonunchilik uni ushbu oilada,
sharoitda qolishga yo'l qo'ymaydi. Shuningdek, Konstitutsiyada ham “davlat va
jamiyat yetim bolalarni va ota-onalarining vasiyligidan mahrum bo'lgan bolalarni
boqish, tarbiyalash va o'qitishni ta minlaydi...” deb belgilanadi. Ana shunday‟
hollarda bolani farzandlikka olishga yo'l qo'yiladi. 1995 yil 21 dekabrda qabul
qilingan va 1997 yil 1 martda amalga kiritilgan O'zbekiston Respublikasining
Fuqarolik kodeksida farzandlikka olish alohida turdagi fuqarolik holati hisoblanib,
ushbu holatni qayd etish Fuqarolik holati hujjatlari (FHDYO) yozish organlariga
topshirilgandi. Mazkur kodeksga 1998 yil 25 dekabrda kiritilgan o'zgartirishlarga
ko'ra, farzandlikka olish alohida turdagi fuqarolik holati hujjatlari sirasidan chiqarilib,
tug'ilish, o'lim, nikoh tuzilganligi, nikohdan ajralish boshpanalar, internatlarda

yashashga majburdirlar", deydi. 13
Muallifning ta rifiga ko ra, bolaning o z oilasiʼ ʻ ʻ
bag rida emasligi uning yetimligidan guvohlik beradi.
ʻ
Ota-onadan birining yoki har ikkalasining o'rtasida vujudga kelgan bola tarbiyasi
bilan bog'liq nizolar voyaga yetmagan bolalar tarbiyasini nazorat qiluvchi va bolalar
huquqini himoya qilish majburiyati zimmalariga yuklatilgan organlarning,
fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organining, shuningdek prokurorning talabiga
asosan ko'riladi. Birinchi navbatda bola tarbiyasiga oid nizolar vasiylik va homiylik
organi tomonidan ko'rilishi mumkin. Qonunda nazarda tutilgan hollarda vasiylik va
homiylik organlarining bola tarbiyasiga doir qarorlari bajarilmagan hollarda, masala
sud tartibida ko'rib chiqiladi. Vasiylik va homiylik organlari ota-onalarning voyaga
etmagan o'z bolalarini tarbiyalash bilan bog'liq majburiyatlarini qanday
bajarayotganlari ustidan nazorat olib borish bilan birga, ularga o'z ota-onalik
huquqlarini amalga oshirishda ko'maklashadilar. Zarur hollarda voyaga etmagan
bolalarga o'z huquqlari va majburiyatlarini himoya qilishda yordamlashadilar.
Vasiylik va homiylik organlari nafaqat o'zlari qo'zg'atgan ishlari bo'yicha, balki
boshqalar tomonidan qo'zg'atilgan ishlarni ko'rilishida, bolalarning huquqlarini va
manfaatlarini himoya qilish borasida sud jarayonida ishtirok etib, xulosa berishga
majburdirlar. Voyaga yetmagan bolalarning tarbiyasi bilan bog'liq barcha nizolarni
sudda ko'rish jarayonida vasiylik va homiylik organlari ishtirok etib, bola tarbyaisida
turgan shaxsning va bolani o'z tarbiyasiga berishni talab qilgan shaxsning turmush
sharoitlarini, xulq-atvorlarini, bolaga yetarli tarbiya berish imkoniyatlari va
qobiliyatlari bor-yo'qligini tekshirib, nizo mohiyatiga oid asoslantirilgan xulosani
taqdim etishlari kerak. Sudlarda ko'riladigan oilaviy munosabatlarga doir fuqarolik
ishlarining ancha qismini bola tarbiyasiga oid ishlar tashkil etadi. Bunday ishlarni
ko'rish bilan sud, nafaqat, ota-onalarning huquq va majburiyatlarni aniqlaydi, balki
voyagayetmagan bolalarning taqdirini belgilovchi masalalarni, bolaning manfaatlarini
hisobga olib, uni u bilan yashashi, uning tarbiyasini kimga ishonish mumkinligi
masalasini ham hal qiladi. Voyaga yetmagan bolalar tarbiyasi taqdirini hal qilishda
13
Бреева Е. Б. Социолное сиротство. Опыт социологического обследованияю.// Социологического исследования.
2004. N _4. -С.45.
⁰

ularning o'zlari o'z huquqlarini himoya qila olmaydilar, chunki hali muomala
layoqatiga ega emaslar. Ularning ota-onalari esa, sudda taraf sifatida ishtirok etib,
o'zlarining shaxsiy huquq va manfaatlarinigina himoya qiladilar. Ularning harakati
voyaga etmagan bolalarning huquq va manfaatlari bilan hamma vaqt ham mushtarak
bo'lavermaydi va ular bolalarni tegishlicha tarbiyalashni ta minlay olmaydilar.‟
Shuning uchun voyaga yetmagan bolalarni tarbiyalashga doir ishlarni ko'rishda
vasiylik va homiylik organlarining ishtiroki alohida ahamiyat kasb etadi. Ular
davlatning vakolatli organi sifatida ota-onalar tomonidan va boshqa shaxslar
tomonidan bolalarni tarbiyalash vazifalarini bajarish ustidan nazorat olib boradilar.
Quyidagi nizolar bola tarbiyasi bilan bog„liq hisoblanadi: alohida-alohida turgan ota-
onalar o'tasida voyaga yetmagan bolalarning kim bilan turishi masalasiga doir
nizolar; qonunga asoslanmagan yoki sud qarori bilan belgilanmagan tarzda
noqonuniy ravishda ushlab turilgan bolalarni qaytarib olish haqidagi ota-onalarining
talablari; ota-onalik huquqidan mahrum qilish; ota-onalik huquqini tiklash; ota-onalik
huquqini cheklash; ota-onalik huquqini cheklashni bekor qilish; ota-onalik huquqidan
mahrum qilmasdan ota-onasidan bolani olish; farzandlikka olishni haqiqiy emas deb
topish; farzandlikka olishni bekor qilish va boshqa ishlar. Voyaga yetmagan bolalarni
tarbiyalash huquqi bilan bog'liq nizolarni, voyaga yetmagan bolalarni tarbiyalash
uslubi to'g'risidagi ota-onalar o'rtasidagi nizolar bilan aralashtirib yubormaslik kerak.
Bolani tarbiyalashda qo'llaniladigan uslub, ayrim hollarda, bolani tarbiyadan olish
uchun asos bo'lishi mumkin. Vasiylik va homiylik organlarining sud jarayonida
ishtirok etishi taraflarning, ya ni ota-onalarning turmush sharoitini va ulardagi
‟
bolalar tarbiyasi uchun yaratilgan imkoniyatlarni tekshirib xulosa berish va ish
bo'yicha tegishli fikr bildirish bilan chegaralanadi.

1.2. Yetim va ota-ona qarovisiz qolgan bolalarni joylashtirishning
huquqiy asoslari.
O’zbek xalqi o'zining uzoq tarixi davomida yaratilgan ta'lim-tarbiyaga oid boy
merosga ega. Bundan tashqari, avlodlarda insonparvarlik, kamtarlik, mehnatsevarlik,
do'stlik, iymon-e'tiqod, mehr-oqibat, odoblilik kabi umuminsoniy fazilatlarni
shakllantirishning o'ziga xos tajribasini to'plagan. Ma'lumki, yangi O'zbekiston
sharoitida kelajagimiz poydevori bo'lgan yoshlami barkamol insonlar qilib
tarbiyalashda sog'lom ijtimoiy-ruhiy muhitni yaratib berishga katta ahamiyat berib
kelinmoqda.
Qonun o'gay ota va o'gay ona tomonidan farzandlikka olish hollaridan tashqari
holatlarda farzandlikka oluvchi va farzandlikka olinuvchilar yoshidagi farq o'n besh
yoshdan kam bo'masligini shart qilib qo'yadi. Farzandlikka olinuvchining
qarindoshlari, farzandlikka olinuvchi oilasida yashayotgan shaxs, aka-uka, opa-
singillarni ular o'rtasidagi qarindoshlik aloqalarini buzmasdan farzandlikka olayotgan
shaxslar, o'gay ota va o'gay ona, O'zbekiston Respublikasi fuqarolari, kasallik,
baxtsiz hodisa oqibatida farzandlaridan ajralgan shaxslar farzandlikka olishda
ustunlik huquqiga egadirlar. Qoida tariqasida, o' yoshga to'lgan bolani farzandlikka
olish uchun uning roziligi talab qilinadi. Farzandlikka olish uchun bolaning roziligi
vasiylik va homiylik organi tomonidan aniqlanadi. Agar bola er-xotinning har
ikkalasi tomonidan farzandlikka olinayotgan bo'lsa, bunday hollarda xotin (er)ning
roziligi ham talab etiladi. Shuningdek, bolani farzandlikka olish uchun farzandlikka
olinayotgan bola ota-onasining roziligi ham talab etiladi. Ammo quyidagi hollarda
ota-onaning roziligisiz farzandlikka olishga yo'l qo'yiladi:
- ota-onaning kimligi noma'lum bo'lsa;
- ota-ona ota-onalik huquqidan mahrum qilingan bo'lsa;
- ota-ona muomalaga layoqatsiz, bedarak yo'qolgan deb topilgan yoki vafotetgan deb
e'lon qilingan bo'lsa;
- ota-ona bir yildan ortiq muddat davomida bolalar yoki davolashmuassasalaridagi

bolasidan uzrli sabablarsiz xabar olmagan bo'lsa. Farzandlikka olingan bolalar barcha
shaxsiy va mulkiy huquqlarda farzandlikka oluvchining o'z bolalariga
tenglashtiriladi. Ayni vaqtda farzandlikka olinganlar va ularning ota-onasi
(shuningdek, qarindoshlari) bir-birlariga nisbatan shaxsiy va mulkiy huquqlarni
yo'qotadilar hamda o„zaro majburiyatlardan ozod bo'ladilar. Farzandlikka oluvchilar
o'z zimmalaridagi majburiyatlarni bajarishdan bo'yin tovlayotgan yoki ularni lozim
darajada bajarmayotgan bo'lsalar, ota-onalik huquqini suiiste'mol qilayotgan bo'lsalar,
farzandlikka olinuvchilarga nisbatan shafqatsizlik bilan muomalada bo'lsalar, muttasil
ichkilikbozlikka yoki giyohvandlikka mubtalo bo'lgan bo'lsalar, farzandlikka olish
bekor qilinadi. Shuni ham eslatish o'rinliki, farzandlikka olish fuqarolarning mutloq
erki hisoblanib, farzandlikka oluvchiga majbur qilinmaydi. Shuningdek, farzandlikka
olish sirini oshkor qilish tegishli ravishda jinoyat qonunchiligi bilan ta'qib qilinadi.
Bolaning hayoti va sog'ligi bevosita xavf ostida qolganda vasiylik va homiylik organi
bolani ota-onadan (ularning biridan) yoki bolani o'z qaramog'iga olgan boshqa
shaxslardan zudlik bilan olishga haqlidir. Bolani zudlik bilan olish fuqarolar o'zini
o'zi boshqarish organining tegishli hujjatiga asosan amalga oshiriladi. Bola
farzandlikka olinganda vasiylik va homiylik organi tezda prokurorga xabar berishi,
bolani vaqtincha muayyan yerga joylashtirishi va fuqarolar o'zini o'zi boshqarish
organi bolani olish to'g'risida hujjat qabul qilganidan keyin yetti kun ichida ota-onani
ota-onalik huquqidan mahrum qilish yoki ularning ota-onalik huquqini cheklash
to'g'risida sudga da'vo bilan murojaat etishi shart. Bolaning hayoti, sog'ligi bevosita
xavf ostida qolganligi aniqlanganida, vasiylik va homiylik organlari, bolaning
ahvolidan kelib chiqib, uning otasi (onasi)ni ota-onalik huquqidan mahrum qilish
yoki cheklash masalasini hal qilish bilan birga bolani ushlab turgan shaxslardan, otasi
yoki onasidan uni zudlik bilan ajratib olib, joylashtirish choralarini ko'rishiga
haqlidirlar. Bolani uning otasi yoki onasidan, shuningdek, uni qaramog'iga olgan
boshqa shaxslardan olish fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organining hujjatiga
asosan amalga oshiriladi. Bolani ota-onasidan yoki qaramog'ida saqlab turgan
shaxsdan ajratib olish uchun biron-bir asos bo'lsa, uning sog'ligi yoki hayotiga oilada
vujudga kelgan xavfli muhitning o'zi kifoya bo'ladi. Bolani ota yoki onasidan yohud
uni qaramog'idan asrab turgan shaxsdan ajratib olgan vasiylik va homiylik organi

zudlik bilan bu haqda prokurorga xabar qiladi va bolani vaqtincha muayyan yerga
joylashtirish choralarini ko'radi. Fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organi
tomonidan bolani olish haqida tegishlihujjatlar rasmiylashtirilgandan keyin yetti kun
ichida vasiylik va homiylik organi yoki prokuror da'voo ariza bilan sudga murojaat
qilishi kerak. Davo arizada bolaga nisbatan uning ota yoki onasini yohud har
ikkalasini ham ota-onalik huquqidan mahrum qilish yoki ularning ota-onalik
huquqlarini cheklash to'g'risidagi masalani hal qilish talabini qo'yadi. Demak, bolaga
isbatan uning otasi yo onasini yoki har ikkalasini ota-onalik huquqidan mahrum etish
masalasini hal qilishdan oldin, xavf ostida qolgan bolalarni olish va tegishli joyga
joylashtirish huquqi vasiylik va homiylik organiga berilgan. Ayrim hollarda voyaga
yetmagan bolalarning otasi yoki onasining ruhiy kasalligi ularning oilada yashashi va
normat tarbiyalanishi uchun imkonyait bermaydi. Bunday ota-onalarni ham ota-
onalik huquqidan mahrum qilish uchun hamma vaqt yetarli asos bo'lavermaydi. Ular
faqat kasalliklari tufayli bolalarini tarbiyalash bo'yicha majburiyatlarini ado
etmaydilar. Ammo voyaga etmagan bolalarni bunday oilada qoldirish ham ular uchun
xavfli muhitni tug'diradi. Bunday holarda, sud bolaning ota-onalarini ota-onalik
huquqidan mahrum qilmasdan uni olib, tegishli tarbiya muassasalariga joylashtirish
haqida qaror chiqarishi mumkin. Bolalarni ota-onasidan yoki qaramog'ida bo'lgan
boshqa shaxslardan olish masalasi sud tomonidan da'vo ishlarini yuritish tartibida
ko'riladi. Bolani olish haqidagi da'vo ariza vasiylik va homiylik organi tomonidan,
davlat va jamoat tashkilotlari tomonidan, bolani vasiy yoki homiysi, ota-onalardan
biri va prokuror tomonidan berilishi mumkin. Bunday da'vo ishlari albatta, vasiylik
va homiylik organi hamda prokurorning ishtirokida ko'rilishi kerak. Sud tomonidan
bolalar tarbiyasi bilan bog'liq nizolar ko'rilayotganda, bolaning himoyasi uchun kim
da'vo taqdim qilganligidan qat'i nazar, ishda ishtirok etish uchun vasiylik va homiylik
organi jalb qilinishi kerak. Vasiylik va homiylik organi bolaning hamda uni o'z
tarbiyasiga berishni talab qilayotgan shaxs (shaxslar)ning turmush sharoitlarini
tekshirishi va tekshirishnatijalarini hamda unga asoslangan nizo mohiyatiga oid
xulosasini sudga taqdim qilishi shart.
Konstitutsiyamizning 64-moddasida «Ota-onalar o‘z farzandlarini voyaga
yetgunga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar», — deb belgilangan bo‘lsada,

aksariyat hollarda fuqarolar o‘z ota-onalik majburiyatlarini unutib qo‘yganliklari
kuzatilmoqda. Oilaning moddiy axvolini yaxshilash, boylik orttirish va o‘zining orzu-
havaslarini amalga oshirish maqsadida chet ellarga ishlashga ketayotgan oilalarning
ko‘pchiligi farzandlarini yaqin qarindoshlari vasiyligiga qoldirib ketayotgan bo‘lsa,
ba’zilari davlat internat tipidagi muassasalarga qoldirib ketish holatlari ham tez-tez
uchramoqda.
Barchamizga ma lumki O zbekiston Respublikasida yetim va ota-ona qaramog isizʼ ʻ ʻ
qolgan bolalarni oilaga joylashtirish shakllari sifatida:
- Vasiylik (14 yoshga to lmagan bolalar);
ʻ
- Homiylik (14 yoshdan 18yoshgacha bo lgan bolalar);
ʻ
- Patronat (oilaga tarbiyaga olish)
- Farzandlikka berish kabi muqobil shakllari mavjud.
Biroq bugungi kunda so nggi chora sifatida qo llashilishi lozim bo lgan beshinchi
ʻ ʻ ʻ
yo nalish ham mavjud bo lib, yetim va ota-ona qaramog isiz qolgan bolalarni tarbiya,
ʻ ʻ ʻ
davolash muassasalari ya ni (bolalar uyi, bolalar shaharchasi, mehribonlik uyi)ga
ʼ
joylashtirish yo nalishi mavjud
ʻ
Bolalarni oilaga tarbiyaga berishda bolalarning ilk bolalik davridagi ijtimoiy
yetimlikning, jumladan bolaning kichik yosh davridan boshlab institutsional
muassasalarda tarbiyalanishining salbiy oqibatlarini oldini olish, bolalarni ota-ona
mehri, oila mas uliyatini his qilishlari, jamiyatda ijtimoiylashuv jarayonlarini
ʼ
to laqonli egallashlari hamda ularning kelajakda komil inson bo lib yetishishlari
ʻ ʻ
uchun asos sifatida ko rishimiz mumkin. O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ
Konstitutsiyasining 65-moddasiga ko ra bolalar ota-onalarining kelib chiqishi va
ʻ
fuqarolik holatidan qat iy nazar qonun oldida tengdirlar.
ʼ
Konstitutsiyamizning 41-moddasida “Har kim bilim olish huquqiga ega. Bepul
umumiy ta lim olish davlat tomonidan kafolatlanadi. Maktab ishlari davlat
ʼ
nazoratidadir” deya belgilangan. 45-moddada “Voyaga yetmaganlar mehnatga

layoqatsizlar va yolg iz keksalarning huquqlari davlat himoyasidadir” deya e tirofʻ ʼ
etilgan.
Asosiy Qonunimizda oilaga alohida bob ajratilgan. “Oila” bobining 64-moddasida
“Ota-onalar o z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga
ʻ
majburdirlar. Davlat va jamiyat yetim bolalarni va ota-onalarining vasiyligidan
mahrum bo lgan bolalarni boqish tarbiyalash va o qitishni ta minlaydi, bolalarga
ʻ ʻ ʼ
bag ishlangan xayriya faoliyatlarini rag batlantiradi” deb kafolatlab qo yilgan. 65-
ʻ ʻ ʻ
moddada esa “Farzandlar ota-onalarning nasl nasabidan va fuqarolik holatidan qati
nazar qonun oldida tengdirlar. Onalik va bolalaik davlat tomonidan muhofaza
qilinadi” deb ta kidlangan.
ʼ
Ta kidlash lozimki, O zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan keyin
ʼ ʻ
ratifikatsiya qilgan eng birinchi xalqaro huquqiy hujjatlardan biri – bu bola huquqlari
to g risidagi Konvensiya hisoblanadi. 1992-yilda mazkur Konvensiyaga qo shilib,
ʻ ʻ ʻ
O zbekiston bola huquq va erkinliklarini ta minlash bo yicha bir qator xalqaro-
ʻ ʼ ʻ
huquqiy majburiyatlarni o z zimmasiga oldi. Jumladan, Konvensiya qoidalariga
ʻ
ko ra, O zbekiston Respublikasi Birlashgan Millatlar tashkilotining bola huquqlari
ʻ ʻ
bo yicha Qo mitasiga Konvensiyaning bajarilishi to g risida doimiy ravishda
ʻ ʻ ʻ ʻ
hisobotlar ham taqdim etib turadi.
Mazkur sohadagi ishlarni yana-da takomillashtirish va muvofiqlashtirib borish
maqsadida mamlakatimizda Oliy Majlisning Inson huquqlari bo yicha vakili
ʻ
(ombudsman) o rinbosari – Bola huquqlari bo yicha vakil lavozimi joriy qilindi
ʻ ʻ
hamda uning huzurida Bola huquqlarini himoya qilish bo yicha jamoatchilik
ʻ
kengashi tuzildi. Bolalar Ombudsmani birinchi navbatda bolalar huquqlari himoyasi
ta minlanishi ustidan parlament nazoratini olib boradi. Shuningdek, voyaga
ʼ
yetmaganlarning yashash sharoitlarini o rganadi, bolalarning murojaatlari bo yicha
ʻ ʻ
surishtiruv olib boradi hamda mamlakatdagi mavjud bola huquqlarini himoya
qiluvchi tashkilotlar faoliyati bilan hamohang tegishli kamchiliklarni bartaraf etishga
yordam beradi. Ahamiyatlisi, bolalar Ombudsmani parlamentga doimo hisobot berib,
O zbekistonda davlat va nodavlat tashkilotlari tomonidan bolalarning huquqlarini
ʻ

himoyasi qanday amalga oshirilayotganini nazorat qilib boradi. Statistik
ma lumotlarga ko ra, 2020-yil 1-yanvar holatiga yurtimizda 0-14 yoshdagi jamiʼ ʻ
bolalar soni 9 million 870 ming 276 nafarni tashkil etgan. Shundan, 5 million 112
ming 470 nafari o g il bolalar bo lsa, 4 million 757 ming 806 nafari qiz bolalardir.
ʻ ʻ ʻ
Hozirda O zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi tomonidan voyaga
ʻ
yetmaganlar o rtasida nazoratsizlik va huquqbuzarliklarning oldini olish, ularga
ʻ
imkon beradigan sabab va shart-sharoitlarni aniqlash, bartaraf etish, ularning ijtimoiy
himoyasini ta minlash masalalariga alohida e tibor qaratib maqsadida “Bola
ʼ ʼ
himoyasi” elektron dasturiy ta minot tizimi ishlab chiqildi.
ʼ
Bu tizim ota-ona qaramog isiz qolgan har bir bola to g risidagi barcha zarur
ʻ ʻ ʻ
ma lumotlarni o z ichiga oladi. U orqali har bir bolaning ahvoli, nima bilan
ʼ ʻ
mashg ulligi, uning huquqi, erkinligi va manfaatini kim qay tarzda ta minlayotganini
ʻ ʼ
bevosita kuzatish mumkin. Tizimning boshqa qator qulayliklari va afzal jihatlari ham
mavjud. Hozirda mazkur tizim sinov tariqasida Buxoro viloyatida muvaffaqiyatli
ishga tushirildi.
O zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning bevosita nazorati ostida mamlakat
ʻ
tarixida ilk bora “Mehr” maxsus insonparvarlik operatsiyasi amalga oshirildi. O tgan
ʻ
davrda “Mehr” operatsiyasi 3-marta amalga oshirildi. Mazkur operatsiyadan maqsad
turli yo llar bilan Yaqin Sharqdagi jangovar harakatlar maydoniga borib qolgan
ʻ
o zbekistonlik ayollar va bolalarni Vatanga qaytarishdan iborat.
ʻ

Ma lumotlarga ko ra, mazkur insonparvarlik operatsiyasi orqali 137 nafar bolalar
ʼ ʻ
O zbekistonga qaytarilgan. Bugungi kunda ushbu bolalarning barchasiga davlat
ʻ
tomonidan ijtimoiy himoyaga olingan. Jumladan, tibbiy, psixologik va ijtimoiy
yordam (kiyim-kechak bilan ta minlash, ularning shaxsini tasdiqlovchi hujjatlarni
ʼ
rasmiylashtirish, homiylar va vasiylarga biriktirish, bog cha, maktabga joylashtirish
ʻ
va h.k. masalalar bo yicha) ta minlangan.
ʻ ʼ
Bolalarni manfaatlariga uning oilada qolishi, yoxud yaqin qarindoshlar qaramog iga
ʻ
berilishi (farzandlikka, vasiylik va homiylikka yoxud oilaga tarbiyaga berish

(patronatga) mos keladi. Shu o rinda bolani joylashtirishning muqobil shakllaridanʻ
biri bo lgan oilaga tarbiyaga berishning qator afzalliklarga ega ekanligi barchamizga
ʻ
ma lum. O zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 194-200-moddalari Oilaga
ʼ ʻ
tarbiyaga (patronat) berish to g risida bo lib, mazkur kodeksning 198-moddasida
ʻ ʻ ʻ
voyaga yetgan har ikkala jinsdagi shaxslar tutingan ota-ona bo lishlari mumkinligi
ʻ
ta kidlab o tilgan. Kodeksda yaqin qarindoshlarning yoki qo ni-qo shnining tutingan
ʼ ʻ ʻ ʻ
ota-ona bo lishiga to sqinlik qiluvchi holatlar ko rsatib o tilmagan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Yetim bolalar va ota-ona qaramog idan mahrum bo lgan bolalarni tarbiyalash
ʻ ʻ
(patronat)ga olishning huquqiy mexanizmlari O zbekiston Respublikasining Oila
ʻ
kodeksi hamda O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 12-
ʻ
apreldagi "O zbekiston Respublikasining Oila kodeksini amalga oshirish uchun zarur
ʻ
bo lgan me yoriy hujjatlarni tasdiqlash to g risida"gi 171-sonli qarorining 3-ilovasi
ʻ ʼ ʻ ʻ
bilan tasdiqlangan Nizomga muvofiq amalga oshiriladi.
Bundan tashqari 2019-2023-yillarda Mehribonlik uylarini (bolalar uylarini)
noinstitutsiyalashtirish bo yicha chora-tadbirlar dasturi qabul qilindi. Mazkur dastur
ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 11-fevraldagi
ʻ
yetim va ota-ona qaramog isiz qolgan bolalarni ijtimoiy himoyasini kuchaytirish
ʻ
to g risidagi farmoni bilan nazarda tutilgan. Farmonda bolalarni joylashtirishning
ʻ ʻ
oilaviy va boshqa muqobil shakllarini keng joriy etish, ayniqsa ularni tarbiyalash
(homiylik) uchun oilaga qabul qilish, shuningdek, bolalarni mustaqil hayotga
tayyorlash uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish bo yicha qo shimcha choralar
ʻ ʻ
ko rilishi zarurligi qayd etilgan
ʻ
2021-yil 1-noyabrdan "Mehr daftari"ga kiritilgan yetim bolalar va ota-ona
qaramog idan mahrum bo lgan bolalarni qo llab-quvvatlash jamg armalari tashkil
ʻ ʻ ʻ ʻ
etildi.
O quv-tarbiya muassasalarida tarbiyalanayotgan, vasiylikka, homiylikka va oilaga
ʻ
tarbiyaga oilgan (patronat) qizlarning ijtimoiy holati har yili kamida ikki marotaba
o rganib boriladi.
ʻ

Shunga ko ra, bu qizlar "Mehr daftari"ga kiritilib, ularni qiynayotgan masalalarniʻ
joyida hal qilishga hamda o quv-tarbiya muassasalaridan keyingi hayotida o z o rnini
ʻ ʻ ʻ
topishga ko maklashiladi.
ʻ
1.3. Bola asrab olish istagini bildirgan ota-onalar bilan ish olib borish
Zamona zayliga qaramay, o‘zbeklar an’anaviy turmush tarzini, oilaviy hayotni
qadrlaydigan xalq bo‘lib qolmoqda. Ammo bu an’anaviylik, oilaparvarlik qadriyatlar
turmush tarzi o‘zgarishi asnosida qiyinchiliklarga duch kelmoqda: oilaviy rishtalarni
doim ham mustahkam saqlash imkoni bo‘lmayapti, manfaatlar, hayotdan ko‘zlangan
maqsadlar farq qilishi tufayli oilalar buzilib ketmoqda. Bu orada esa bolalar ota-
onasiz qolmoqda... To‘g‘ri, ota-onasiz farzandlar hozir O‘zbekistonda ayrim
davlatlardagidek juda ko‘payib, ulkan muammoga aylanmagan, mehribonlik uylari
to‘lib-toshmagan. Shunga qaramay, har bir odam, har bir bola mehrga muhtoj.
Xalq orasida tez-tez bir narsani eshitib qolamiz: ko‘pgina o‘zbek oilalariga begona
farzandni asrab olib tarbiyalash “uyatli” yoki “hijolatli” tuyuladi. Ya’ni bu masalada
an’anaviylik o‘zbek xalqining bolajonligiga zid keladi. O‘zlari farzand ko‘rmagan
oilalar-ku, bola asrab olishga har doim ham jur’at etmas ekan, farzandi bo‘lishiga
qaramay bola asrab oladiganlarni qidirib topish undanam qiyin bo‘lsa kerak.
Albatta, hamma ham yuqoridagi fikrga qo‘shilmaydi. Bu shunchaki bir stereotip,
asossiz mubolag‘a bo‘lishi mumkin. Jamiyatimiz turfa odamlardan tashkil topgan
axir. Lekin yuzaki kuzatuvlarimiz jamiyatimizda bola asrab olish noodatiy, erish
hisoblanishini (“yetim qo‘zi asrasang...” deb boshlanuvchi xunuk bir maqol ham bor)
va harqalay rivojlangan G‘arb davlatlaridagi bola asrab olish madaniyati bizda hali
shakllanmaganini tasdiqlamoqda. Oila ham ijtimoiy institut, ham kichik gurug
ekanliginidan kelib chiqib, unga quyidagicha ta rif berish mumkin:- oila-bu uyushgan
ʼ
ijtimoiy guruh bo lib, uning a zolari umumiy hayot, nikoh yoki qarindoshlik
ʻ ʼ
munosabatlari bilan bog lanadi.
ʻ
XXI asrda turli hayot tarzlari va g'oyalar raqobatga kirishdi. Bunda muvaffaqiyatga
erishish uchun har bir davlat o'zligini saqlagan holda diniy va milliy qadriyatlarini
boshqalarga anglatishni asos qilgan mafkuraga ega bo'lishi lozim. Aks holda, o'zlikni

yo'qotish, bebaho qadriyatlardan voz kechish kishini taraqqiyotdan ajratib, uni tobe,
mustaqil fikri yo'q manqurtga aylantirib qo'yadi. Hozirgi kunda g'arazli maqsadlarni
amalga oshirish uchun zimdan olib borilayotgan fitnalar ba'zi millatlarning o'zligini
yo'qotishga qaratilganini sezish mumkin. Bunda e'tibor xududlarini egallashemas,
balki inson ongini egallashga yo'naltirilgan. Albatta bola tarbiyasi o'ta murakkab va
ma'suliyatlidir. Bu har bir ota-onadan o'z 14
ustida muntazam ishlashni, bolalar
tarbiyasiga oid barcha ma'lumotlardan baxobar bo'lib borishni talab etadi. Farzand
tarbiyasi bu shunchaki tajriba, oddiy ko'rsatma va bilimlar jamlanmasi emas, balki o'z
ichiga diniy-axloqiy bilimlar, tibbiyot, etika, psixologiya, pedagogika kabi sohalariga
oid bilimlarni ham qamrab oladigan murakkab jarayondir.
Bugungi kunda oilaviy tarbiyaning qiyinlashuvi shundaki, birinchidan, jamiyat
taraqqiy etib borgani sari har tomonlama yetuk insonni shakllantirish talablari ortib
boraveradi. Bu esa oilada bolaga estetik, jinsiy tarbiya, axloqiy tarbiya berish sifati va
ko'lamini oshirish talabini qo'yadi.
Ta'lim-tarbiya, odob-axloq bolalikdan berilgani ma'qul. Mashhur Sharq mutafakkiri,
buyuk ajdodimiz Abu Ali Ibn Sino o’zining “Donishnoma” asarida bola tarbiyasi
uchun avvalo ota-ona ma’sulligini ta’kidlaydi.
Rasululloh (s.a.v.): “Birontangiz o'z farzandlaringizni tartib-intizomga o'rgatsa, bu
har kuni sadaqa bergandan yaxshiroqdir”, deya marhamat qilganlar.
Bolalarni intizomga o'rgatish oila mustahkamligiga asos bo'ladi. Islom shu ma'noda
ota-onalarni o'z farzandlariga sog'lom tarbiya berishga rag'batlantiradi. Hadisi
sharifda “Farzandlaringizni hurmat qiling va ularni yaxshi xulq bilan xulqlantiring”
deb ta'kidlangan. 15
Farzand tarbiyasi jarayonida bola huquqlarining kamsitilmasligi talab etiladi.
Oilaviy tarbiya ijtimoiy tarbiyaga nisbatan bolalarning ruhiy olamiga, hissiyoti va
tuyg'ulariga chuqur ta'sir ko'rsatadi. Taniqli pedagog A.S.Makarenko besh yoshgacha
bo'lgan tarbiya bolaning shaxsiyati shakllanishida o'ta muhim ahamiyatga ega ekanini
qayd etib o'tgan. Bu haqda u shunday deb yozgan: “...tarbiyaning bosh asosi besh
14
Abu Ali Ibn Sino “Donishnoma” asari. Mantiq. I bo’lim . 2008. - B. 21
15
http://xorazmiy.uz Hadisi Sharif 2021. -416 b

yoshda nihoyasiga yetadi, demak, siz besh yoshgacha nima qilgan bo'lsangiz, bu
tarbiyaviy jarayonning 90 foizini tashkil etadi, keyingi tarbiya esa qayta tarbiyalash
negizida davom etadi”. 16
Mana shu jarayonda bola tarbiyasiga o'ta e'tiborli bo'lish
lozim.
Yoshlarning qalbi va ongida sog'lom hayot tarzi, milliy va umuminsoniy
qadriyatlarga hurmat-ehtirom tuyg'usini shakllantirishda, har jihatdan barkamol etib
tarbiyalashda buyuk mutafakkir ajdodlarimiz merosi katta ahamiyat kasb etadi. Zero,
hayotning asl mazmun-mohiyatini anglab yetishga o'z umri va salohiyatini
bag'ishlagan allomalarimizning asarlarida sog'lom avlod tarbiyasi bilan bog'liq
masalalarga alohida o'rin berilgan.
O‘zbekistonda farzand asrab olmoqchi bo‘lgan fuqarolar uchun yangi yosh
mezonni joriy etish taklif etildi. Bu bo‘yicha qonun loyihasi Oila va xotin-qizlar
davlat qo‘mitasi tomonidan jamoatchilik muhokamasi portaliga
joylashtirilgan.
Taklifga ko‘ra, farzand asrab olish uchun fuqarolar turmush qurganiga kamida
ikki yil bo‘lgan va nikohda yashagan bo‘lishi kerak hamda ular 25 yoshga to‘lishi
kerak. Mazkur qonun loyihasi xalqaro tajribalarga tayangan holda Amerika Qo‘shma
Shtatlari, Xitoy, Germaniya va boshqa bir qator davlar faoliyatini kuzatish orqali
ishlab chiqilgan. Xususan, turmush o‘rtoqlarning kamida ikki yil birga yashashi,
shuningdek, turmush qurmagan farzand asrab oluvchilar uchun kamida 25 yosh
bo‘lishi talabi AQShda ham mavjud. Xitoyda farzand asrab oluvchilar 30 yoshdan 35
yoshgacha bo‘lishi kerak, er va xotin ham kamida ikki yil nikohda bo‘lishi kerak va
boshqa cheklovlar ham mavjud. Germaniyada farzand asrab olmoqchi bo‘lgan yoki
farzand asrab olmoqchi bo‘lgan ayollar uchun minimal yosh 21 yosh, erkaklar uchun
esa 25 yosh etib belgilangan. Sud amaliyotiga ko‘ra, farzand asrab oluvchilar odatda
35−40 yoshdan oshmagan fuqarolar bo‘lishi kerak. Janubiy Koreyada oila qurmagan
shaxslar farzand asrab olishi mumkin emas. Farzand asrab oluvchilar kamida uch yil
nikohda bo‘lishi va 25 yoshdan 45 yoshgacha bo‘lishi kerak. Shuningdek, Oila
kodeksiga bolaning manfaatlari farzandlikka olishga mos kelishini aniqlash
16
A. S. Makarenko “Ota-onalar kitobi” asari. 1937 . - 285 b

maqsadida sud tomonidan farzandlikka oluvchilarga sinov muddatini belgilash
to‘g‘risidagi moddani to‘ldirish taklif etilmoqda. Bu muddat olti oydan ikki yilgacha
bo‘lishi mumkin.
Farzandlikka olish bolani farzandlikka olishni istagan shaxslarning (shaxsning)
arizasiga ko ra vasiylik va homiylik organlarining farzandlikka olishning asosliligi vaʻ
farzandlikka olinayotgan bola manfaatlariga to g ri kelishi haqidagi xulosasi hisobga
ʻ ʻ
olingan holda sud tomonidan amalga oshiriladi. Aka-ukalar va opa-singillarni turli
shaxslar tomonidan farzandlikka olishga, qoida tariqasida, yo l qo yilmaydi.
ʻ ʻ
Bola asrab olish qanday amalga oshiriladi? Birinchi navbatda, farzandlikka olishni
xohlovchi shaxs yashash joyidagi vasiylik va homiylik organiga shu masalada ariza
bilan murojaat qiladi. Ular arizaga ilova tarzida quyidagi hujjatlarni taqdim etishi
kerak bo‘ladi:
- nikoh to‘g‘risidagi guvohnomaning nusxasi (agar nikohda bo‘lsa);
- oila a’zolari ko‘rsatilgan holda yashash joyidan ma’lumotnoma;
- ish joyidan ish haqi ko‘rsatilgan ma’lumotnoma;
- ish joyidan yoki yashash joyidan tavsifnoma;
- farzandlikka olishni xohlovchi shaxsning sog‘lig‘i to‘g‘risida tibbiy maslahat
komissiyasi xulosasi, psixiatriya va narkologiya muassasalari, teri-tanosil kasalliklari
dispanseri ma’lumotnomalari;
- sanitariya qoidalari va normalariga muvofiq mulk huquqidagi, ijara shartlaridagi
yoki boshqa asoslardagi uy-joy mavjudligini tasdiqlaydigan hujjat. Ariza va unga
ilova qilingan hujjatlar 30 ish kuni davomida o‘rganib chiqiladi va yakuniy xulosa
qaror qabul qilingan kundan boshlab besh kun ichida ariza beruvchiga yetkaziladi.
Agar murojaat rad etilsa, ariza topshirish davomida taqdim etilgan hujjatlar qaytarib
beriladi. Ariza beruvchi chiqarilgan qaror ustidan shikoyat qilish huquqiga ega.
Tuman, shahar hokimining farzandlikka olish haqidagi qarori chiqarilgunga qadar
farzandlikka oluvchilar o‘z arizalarini qaytarib olishga haqli.

Farzandlikka olish qanday rasmiylashtiriladi? Farzandlikka olingach, bolaga yangi
tug‘ilganlik haqida guvohnoma taqdim etiladi. Unda bolaning ota-onasi sifatida
farzandlikka oluvchi qayd etiladi. Bolaning ismini, sharifini, agar farq bir yildan
ortiqni tashkil qilmasa, tug‘ilgan vaqtini ham o‘zgartirish mumkin. Bola o‘n yoshdan
oshmagan bo‘lsa, tug‘ilgan yeri ham o‘zgartirilishiga ruxsat beriladi. Bola asrab
oluvchi va bola o‘rtasidagi yosh 15 yoshdan kam bo‘lmasligi kerak. Bola o‘n
yoshdan katta bo‘lsa, farzandlikka olishda uning ham roziligi olinadi. Farzandlikka
olish jarayonida farzandlikka olinayotgan bola ota-onasining ham roziligi talab
etiladi. Quyidagi holatlar bundan mustasno:
- ota-onaning kimligi noma’lum bo‘lsa;
- ota-ona ota-onalik huquqidan mahrum qilingan bo‘lsa;
- ota-ona muomalaga layoqatsiz, bedarak yo‘qolgan deb topilgan yoki vafot etgan
deb e’lon qilingan bo‘lsa;
- ota-ona bir yildan ortiq muddat davomida bolalar yoki davolash muassasalaridagi
bolasidan uzrli sabablarsiz xabar olmagan bo‘lsa.
Farzandlikka olingan shaxs o‘z ota-onasi va qarindoshlari bilan bog‘liq mulkiy
huquqlarini yo‘qotadi. Masalan, asrab olingan bolaning ota-onasidan qolgan meros
ortiq unga daxldor bo‘lmaydi. Farzandlikka olish sir tutilishi ta’minlanadi.
I bob bo yicha xulosaʻ
Ota-ona qaramog'idan mahrum bo'lgan ijtimoiy muassasalrda tarbiyalanayotgan
bolalar taqdiri qadim zamonlardan mavhum va dolzarb muammolardan bo'lib
qolmoqda. Achinarlisi shundaki, ijtimoiy muassasalarning ishonchiga dars ketgan
bo'lsa ham ko'pchilik tomonidan bu ma'qullanib kelmoqda. Biz yetimlar va ijtimoiy
muassasada tarbiyalanuvchilarning muammolari bilangina cheklanib qolmoqdamiz.
Lekin asl muammoning mohiyati bilan esa kurashishni unitib qo'yganmiz. Birinchi
navbatda oilalarning ajralib ketishiga barham beradigan ijtimoiy xizmatlarni
rivojlantirish hamda o‘z oilalari bilan yashay olmaydigan bolalarga munosib muqobil
takliflarni taqdim etish zarur. Ikkinchidan, insoniy va moliyaviy resurslarni qayta
yo‘naltirgan holda bolalarni bosqichma-bosqich muassasalardan ularning

ehtiyojlariga ko‘proq mos keladigan vasiylikning oilaviy shakllariga o‘tkazish zarur.
Eng asosiysi — yetimlik oqibatlari bilan kurashish emas, balki uning oldini olish,
himoyaga muhtoj oilalarning ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini yaxshilash hamda inklyuziv
rivojlanishga ko‘maq qilish ham zarur.
II.BOB. BOLANI OILAGA JOYLASHTIRISHDA YUZAGA
KELADIGAN MUAMMOLARNI TAHLIL QILISH VA YECHIM
2.1. Ijtimoiy muassasa tarbiyaluvchilarining ijtimoiylashuvi va oilaga
joylashtirishda yuzaga keladigan muammolar.
"Ijtimoiylashuv" so'zi dastlab siyosiy iqtisodiyotdan kelib chiqqan. U siyosiy
iqtisodiyotda er va ishlab chiqarish vositalarining umumlashuvi ma'nosini anglatgan.
"Ijtimoiylashuv" atamasini birinchi bulib amerikalik sosiolog F. G. Keddings
insonlarga nisbatan qo'llagan. U "ijtimoiylashuv nazariyasi" (1987) kitobida
hozirgiga yaqin ma'noda "ijtimoiy tabiat yoki individ xarakterini rivojlantirish,
insonni ijtimoiy hayotga tayyorlashdir" degan fikrni bildiradi. 17
XX asr o'rtalarida
ijtimoiylashuv inson rivojlanishini butun umri mobaynida o'rganuvchi hamda
fanlararo boglanuvchi mustaqil ilmiy sohaga aylandi. Ijtimoiylashuvning turli
kontsepsiyalarini tahlil qilish uni, shartli ravishda, ikki asosiy yondashuvga ajratish
imkonini beradi: — sub'ektiv-ob'ektiv. Unda insonga jamiyat ta'sirining sust
iste'molchisi sifatida qaraladi (E. Dyurkgeym, T. Parsons); — sub'ektiv-sub'ektiv.
Bunda ijtimoiylashuv jarayonida insonning faol o'rni, uning hayotiy holatlarga ta'sir
etish qobiliyati nazarda tutiladi. Jamiyat va ijtimoiy moslashuv jarayonlarini
tushunishning hozirgi talablariga ikkinchi yondashuv ko'proq mos keladi, chunki
zamonaviy fanda ijtimoiylashuv insonning madaniyatni o'zlashtirish jarayonidagi
rivojlanishi va o'zgarishi bilan belgilanadi.
Ijtimoiylashuv jarayoni. Bolaning ijtimoiylashuvi, xususan, insonning ijtimoiy
moslashuvi uning bilishga bulgan ob'ektiv ehtiyoji jarayonida paydo buladi. Biroq bu
bilan uzviy ravishda bolada boshqa bir ob'ektiv ehtiyoj — o'ziga xoslikni namoyon
qilish hissi ham shakllanadi. Bola uni yuzaga chiqarish uchun turli usul va vositalarni
17
F. G. Keddings “Ijtimoiylashuv nazariyasi” 1987 y. -156 b

qidira boshlaydi va buning natijasida uning individuallashuvi ro'y beradi. Shaxsning
faqat o'ziga tegishli bulgan ijtimoiy ahamiyatga ega xislatlari individual tarzda
namoyon buladi, uning ijtimoiy xulq-atvori esa takrorlanmas jihatlarga ega buladi.
Bola ijtimoiylashuvida muhit muhim ahamiyatga ega. Bu ijtimoiy muhitni bola
asta-sekinlik bilan o'zlashtiradi. Agar bola tug'ilgandan keyin, asosan, oilada
rivojlansa, uning keyingi rivojlanishi turli muhitlar maktabgacha ta'lim muassasalari,
maktab, maktabdan tashqari tarbiya muassasalari, turli ko'ngilochar maskanlarda
kechadi. Bola o'sib borgansari, uning ijtimoiy muhiti "hududi" kengayib boradi. Bola
qanchalik ko'p muhitlarni o'zlashtirsa, u shunchalik keng doira hududini egallashga
harakat qiladi. Bola doimo uzi uchun qulay bulgan, uni yaxshi tushunadigan va unga
hurmat bilan munosabatda bo'ladigan muhitni izlashga urinadi. Shuning uchun u bir
muqitdan boshqa muhitga ko'chib yurishi mumkin. Muhit bolaning ijtimoiylashuv
jarayoni va ijtimoiy tajriba to'plashida muhim ahamiyatga ega.
Muhit tushunchasi turli fan vakillari sosiologlar, psixaloglar, pedagoglarning
urganish ob'ekti hisoblanadi. Ular muhitning bunyodkorlik salohiyati va bola
shakllanishi, rivojlanishidagi ta'sirini o'rganadilar.
Ijtimoiylashuv jarayonida muhitning o'rni. Ijtimoiy pedagogikada jamiyat, ijtimoiy
muhit, avvalambor, bolaning yangi muhitga integrasiyalashuvi nuqtai nazaridan
o'rganiladi. Bunda inson va unga ta'sir kdluvchi tashqi omillarning jamiyatdagi o'zaro
munosabati hamkorlik tavsifi ega ekanligi muhimdir. Muhit inson kirib borishi, o'zini
qulay sezishi uchun qaerda joylashganini bilishi etarli bo'lgan ko'cha, uy va shu kabi
narsalar emas. Balki muhit bu alohida o'zaro munosabatlar tizimi va qoidalari bilan
tavsiflanadigan inson jamoalari hamdir. Shuning uchun ham inson muhitga yangilik
kiritadi, muayyan darajada ta'sir kiladi, o'zgartiradi va o'z o'rnida muhit ham
insonning oldiga uz talablarini qo'yadi. U insonni, uning xatti-harakatlarini qabul
qilishi ham, inkor qilishi ham mumkin.
Ijtimoiy moslashuv bolaning muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvining sharti va natijasi
hisoblanib, asosan, uch yo'nalishda olib boriladi: faoliyat, muloqot va anglash.
Faoliyat sohasida bolada faoliyat turlarining kengayishi, faoliyatning zaruriy shakl va
vositalarini qo'lga kiritishi, muomala doirasining kengayish i, uning mazmunini

chuqurlashishi, jamiyatda qabul qilingan xulq-atvor me'yorlarini o'zlashtirishi sodir
bo'ladi. Anglash sohasida o'z "men"i obrazini shakllantirish, o'zining ijtimoiy
mansublik va ijtimoiy o'rnini anglash ro'y beradi. Bu jarayonlarning barchasini
tarbiya tartibga soladi.
Tarbiya ijtimoiylashuv sifatida. So'nggi o'n yilliklar davomida pedagogika va
boshqa fanlarda ijtimoiylashuv va tarbiya tushunchalari ning o'zaro munosabati keng
muhokama qilib kelinmokda. Bugungi kun talablaridan kelib chiqib, bu muammoga
alohida e'tibor qaratish lozim. Shu bilan birga, ba'zi mualliflar tarbiyani ijtimoiylash
uv bilan almashtirishga harakat qilishsa, boshqalari esa tarbiyani bola
ijtimoiylashuvining bir qismi sifatida o'rganishmokda. Yana bir guruh olimlar
ijtimoiylashuv deganda, fuqaroviy va axloqiy tarbiyani tushunishadi. To'rtinchi guruh
olimlar shaxs ijtimoiylashuvini tarbiyaning asosiy maqsadi, deb
hisoblashadi.Qarashlar bir-biridan ma'lum darajada farq qilgani bilan, tarbiya bola
ijtimoiylashuvining asosiy omillaridan biri ekanligini hamma tan oladi. Tarbiyaning
asosida ijtimoiy harakat bulishi, uni ijtimoiylashuvdan farqlaydi. Ijtimoiylashuv
tushunchasini fanga kiritgan Maks Veberg uni muammolarni yechishga qaratilgan
harakat, inson xulq-atvorining taxminiy variantlarini sub'ektiv anglash sifatida
ta'riflagan.
Bola uchun oilaning roli juda muhimdir. Bolalar o'z ota-onalarining oilalarida o'sishi
kerak, ammo agar buning iloji bo'lmasa, biologik oilaga alternativa boshqa oila
(homiylik, vasiylik, farzand asrab olish) bo'lishi mumkin.
Qurilmaning oilaviy shakllari ijtimoiy himoya, bolaning mulkiy va uy-joy
huquqlarini himoya qilish, parvarish qilish, tarbiyalash, rivojlanishni tuzatish va
kompensatsiya qilish, tibbiy muammolarni hal qilish, psixologik jarohatlarni bartaraf
etish, ota-ona qaramog'isiz qolgan bolaning kundalik ehtiyojlarini qondirish, ota-ona
qaramog'idan mahrum bo'lgan bola, oilaviy vasiylik sharoitida uning shaxsini
shakllantirish.
O rnini bosuvchi oilalar farzand asrab oluvchi bolalarni tarbiyalash va ular bilanʻ
munosabatlarda muayyan qiyin vaziyatlarga duch kelishadi. Bu, masalan, bolalarning
o'rganishni istamasligi, biologik oila bilan munosabatlarni saqlab qolish zarurati,

aldash, o'g'irlik holatlari, ovqatlanish xatti-harakatlarining buzilishi, oila a zolariʼ
bilan kelisha olmasligi, munosabatga kirishishni xohlamasligi kabilarni keltirishimiz
mumkin.
Bunda oilaning asosiy vazifasi bolani biologik ota-onalar bilan almashtirish,
ularning to'liq ijtimoiylashishi uchun sharoit yaratishdir. So'nggi yillarda
mamlakatimizda ota-ona qaramog isiz qolgan bolalarni oilalarga joylashtirishda
ʻ
oilalarni rivojlantirish va ularni psixologik va pedagogik qo'llab-quvvatlashga e'tibor
qaratilmoqda. O'zgarishlar ijtimoiy muassasalarning o'zida ham sodir bo'ladi -
o'quvchilarni mustaqil hayotga tayyorlash uchun ularni ushlab turish shartlari
o'zgaradi (oilaviy sharoitlarga iloji boricha yaqin sharoitlar, alohida xonalarda-
kvartiralarda, oila a zolari qarindoshlari bilan birgalikda yashashlari va boshqalar).
ʼ
Ota-onalar esa bir qator muammolarni hal qilishga chaqiriladi. Jumladan:
-Yangi turmush tarzi stressini yumshatish va yengillashtirish;
-Yosh normasi doirasida shaxsni rivojlantirishga yordam beradigan qulay shart-
sharoitlarni yaratish;
-Shaxsni shakllantirish va uni kelajakdagi mustaqil faoliyatga tayyorlash uchun asos
sifatida bolani madaniy va ma'naviy-axloqiy qadriyatlar bilan tanishtirish;
Bolalarning oilaviy tuzilishi tizimini yaratish va yetimlikni va bolalarning
qaramog isiz qolishlarini tubdan hal qilish muammosini oilaviy tuzilishning mavjud
ʻ
shakllari doirasida hal qilib bo'lmaydi. Ularning har biri o'ziga xos xususiyatlarga
ega, bu ba'zi bolalar uchun manbaga aylanadi, boshqalari uchun esa muammolarni
keltirib chiqaradi. Masalan, bolani yangi oilaga to'liq kiritishni o'z ichiga olgan shakl
sifatida asrab olish, rad etilgan yosh bola uchun juda manba bo'lishi mumkin va qon
onasiga kuchli bog'lanish tajribasiga ega bo'lgan o'spirin uchun katta muammolarni
keltirib chiqarishi mumkin.
Shuni tan olish kerakki, bola uchun maqbul shaklini tanlash vazifasi murakkab va
murakkab bo'lib, uni "eng to'g'ri" sifatida har qanday shaklini ixtiyoriy ravishda
"tayinlash" bilan hal qilib bo'lmaydi

Qanday bo'lmasin, oilaviy ta'limning maqbul shaklini tanlash muammosi "biz oila
uchun bolani emas, balki bola uchun oilani qidirmoqdamiz"tamoyili asosida hal
qilinishi kerak.
Bugungi kunda hayotni boshqarishning u yoki bu shaklini tanlab, mutaxassislar
quyidagi asosiy qoidalarga tayanadilar:
1.Tanlov bolaning manfaatlari nuqtai nazaridan amalga oshiriladi.
2.Shaklni tanlash jarayonining mohiyati oilaning resurslari va cheklovlari va bolaning
ehtiyojlarini taqqoslashdir.
Oilaga joylashtirish shakllari bir-biridan tubdan farq qiladigan eng muhim parametr
qo'shimchalarga tegishli. Shaklini tanlashda birinchi navbatda mehr-oqibat holatini
tahlil qilish kerak . Oilaga joylashtirish shaklini tanlash to'g'risida qator xizmat va
oilaning ongli ravishda qo'shma qarori bo'lishi kerak.
Bolaning oiladagi haqiqiy o'rni va asrab oluvchi ota-onalarning roli ularning rasmiy
maqomiga mos kelishiga intilish muhimdir. Bu oilaning xotirjamligi va u bilan
konstruktiv hamkorlikning kalitidir. Oilaga joylashtirishda bolaning oilada yashash
va tarbiyalash huquqini amalga oshirish uchun vosita mavjud, ular moslashuvchan
tarzda ishlatilishi kerak, bolaning manfaati uchun zarur bo'lganda o'zgartirilishi va
birlashtirilishi kerak.
Boshqa tomondan, tayyorgarlik bosqichidan o'tgan bola uchun munosib o'rinbosar
oilani tanlab, ular bilan ishlashni davom ettirish, psixologik, tibbiy va pedagogik
qo'llab-quvvatlashni (professional qo'llab-quvvatlash) tashkil etish kerak.
Oilaviy xizmat mutaxassislariga o'z vaqtida kasbiy yordam ko'rsatish tizimi,
shuningdek, bola huquqlariga rioya etilishini nazorat qilish va bolaning rivojlanishini
monitoring qilish tizimi bolani qabul qilgan oilani professional qo'llab-quvvatlash
deb ataladi.
Bolaning shakllanishida oilaning ahamiyati va rolining muhimligini anglagan holda,
yangi sharoitlarda bolalarning turli yosh bosqichlarida duch keladigan muammolar va
qiyinchiliklarni hisobga olish kerak:

1.Biologik oilada tarbiya va yashash muddati;
2. Bolaning davlat muassasasida bo'lish muddati;
3. Yangi oilaga joylashtirilganda bolaning yoshi;
4. Bola joylashgan o'rnini bosuvchi oilaning turi;
5. O rnini bosuvchi oilada biologik bolalarning mavjudligi va ularning asrab olinganʻ
bolaning yoshiga nisbati;
6. Yangi rolni bajarish uchun uning tayyorgarligi va o'rnini bosuvchi ota-onalar
darajasi;
7. Oilada bolalarni tarbiyalashning qo'llaniladigan shakllari va usullarini tanlash.
Bolalar uylari va maktab internatlardagi bolalar uchun asosiy qiyinchilik oila
a'zosi-o'g'il, qiz uchun yangi rol pozitsiyasini o'zlashtirishdir, chunki bu asrab olingan
bola oldingi hayot bosqichida o'zlashtirilmagan, qoida tariqasida u normal oilaviy
munosabatlar tajribasiga ega emas. Shu sababli, asrab olingan bolalar o'zlarini o'g'il
(qiz), hatto undan ham qiyinroq - aka (singil) deb bilishlari qiyin.
Shunday qilib, bunday bolalar oila nima ekanligi, uning qanday ishlashi, unda
yashash qoidalari qanday ekanligi to'g'risida aniq ko'rsatmalarga muhtoj. Vaziyat
o'smirlik davrida murakkablashishi mumkin.
Bir qator tadqiqotchilarning ishlarida ko'rsatilgandek G. S. Krasnitskaya, G. V.
oila, V. N. Oslon ushbu davrda bunday bolalar ko'pincha aktuallashtirish bilan bog'liq
psixologik jihatdan murakkab sharoitlarni boshdan kechirishadi, bu esa asrab olingan
ota-onalar bilan chuqur nizolarga olib kelishi va ularning psixologiyasida iz qoldirishi
mumkin. Bunday vaziyatga xos bo'lgan bolaning o'ziga xosligi muammolari,
shuningdek, o'zini past baholash, shaxslararo ishonchning etarli emasligi va yomon
akademik ko'rsatkichlarda namoyon bo'ladigan asrab olingan bola sindromi haqida
gapirishga imkon beradi.
O'rnini bosuvchi oilalarni qo'llab-quvvatlash tajribasi ularda mavjud bo'lgan
qarindoshlar va asrab olingan bolalar o'rtasidagi munosabatlarning ikki turini ajratib
ko'rsatishga imkon beradi:

● Birinchidan o z va asrab oluvchilarga bo'linish o'rnini bosuvchi ota-onalarʻ
qarindoshlarini o z farzandlari bilan taqqoslashadi. Taqqoslash paytida "yomon" bola
ʻ
ajratilgan rolni bajarishga majbur bo'ladi. Bu yerda asrab olingan bolalar ko'pincha
undan voz kechish qo'rquvini rivojlantiradilar.
● Ikkinchidan ota-onalar hammaga bir xil munosabatda bo'lishadi, hamma teng
yashash sharoitlariga ega. Bu erda o'z farzandlari qiyin ahvolda: ular ota-onalarining
e'tiborini, mehrini va sevgisini yo'qotadilar. Shuning uchun ularni ota-onalarning
tarafdorlari qilish juda muhimdir. Farzand asrab oluvchilar o'z farzandlari misolida
kattalar bilan muloqot qilishni o'rganadilar. Shuni ham ta'kidlash kerakki, agar ota-
onalar o'z farzandlari bilan yomon munosabatda bo'lishsa, o'zaro tushunish bo'lmasa,
unda asrab oluvchilar bilan bu yanada qiyin bo'ladi.
Farzand asrab oluvchilar oilalari bilan bo'lgan tajriba shuni ko'rsatadiki, farzand
asrab olish bolaning, ayniqsa o'spirinning xatti-harakatlariga ko'rinadigan iz
qoldirmaydi, Agar:
- O rnini bosuvchi oilada biologik bolalar yo'q
ʻ bo lsa ʻ ;
- Farzand asrab olish mavzusi bola bilan yoshligida muhokama qilingan;
- Ta'lim jarayonida ushbu faktga e'tibor qaratilmadi va bolaning ba'zi
muvaffaqiyatsizliklari va uning genetikasi o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rishga urinishlar
qilindi;
- Agar farzand asrab oluvchilar, agar kerak bo'lsa, bolaga biologik qarindoshlari
haqida ma'lumot to'plashda yordam berishga tayyor bo'lsa. Shu bilan birga, farzand
asrab olingan bolani o'rnini bosuvchi oilada shakllantirish jarayoni muvaffaqiyatli
bo'lishi uchun hisobga olinishi kerak bo'lgan ikkita qoida mavjud:
* farzand asrab olish bola tarixining ajralmas qismidir va bu haqiqatni e'tiborsiz
qoldirib bo'lmaydi;
* asrab olingan bolalar kattalar va mutaxassislardan yordam olsalar, ularning
rivojlanishidagi qiyinchiliklarga muvaffaqiyatli qarshi turishlari va ularni yengib
o'tishlari mumkinYordam tizimiga quyidagilar kiradi:

* oilaga moliyaviy yordam (nafaqalar, ish haqi, maxsus holatlarda moddiy yordam,
imtiyozlar berish);
* ijtimoiy va huquqiy yordam (hujjatlarni rasmiylashtirish, sudda bola huquqlarini
himoya qilishda yordam berish, bola huquqlarini amalga oshirishda, masalan, uy-joy
olish va boshqalar).;
* ijtimoiy-pedagogik yordam (ta'lim muassasalarini tashkil etishda, qo'shimcha
ta'lim, yozgi ta'til va boshqalarni tashkil etishda yordam berish);
* tibbiy va reabilitatsiya yordami (tekshiruvlar va davolanishda yordam berish,
defektolog, nutq terapevti va bolani reabilitatsiya qilish uchun zarur bo'lgan boshqa
mutaxassislarning yordamini ta'minlash);
* psixologik yordam va o'qitish (mutaxassislar tomonidan qo'llab-quvvatlash, bola va
o'gay ota-onalarga individual va oilaviy maslahat berish, ota-onalarning psixologik va
pedagogik vakolatlarini oshirish uchun o'quv mashg'ulotlarini o'tkazish, o'zaro
qo'llab-quvvatlash guruhlari yoki homiylik ostidagi ota-onalar klublarini yaratish va
boshqalar).
2.2. Bola asrab olish tartibi va yuzaga keladigan to'siqlar va
q jarayonda iyinchiliklar.
Bolaga mehr e tibor va g amxo rlik ko rsatish xalqimizga xos ezgu fazilatlardanʼ ʻ ʻ ʻ
hisoblanadi. Mamlakatimizda bolalar avlod davomchilari, kelajagimiz vorislari
sifatida qadrlanadi. O zbekistonda yashovchi diniy e tiqodi va millatidan qat i nazar
ʻ ʼ ʼ
barcha bolalar mamlakatning katta xazinasidir.
Mustaqillik yillarida davlatimiz tomonidan mazkur masalaga alohida e tibor
ʼ
qaratilib, bolalar haq-xuquqini himoyalashga doir qator qonun va me yoriy hujjatlar
ʼ
qabul qilindi, tub islohotlar amalga oshirildi. Mamlakatimizda bolalar va yoshlar
faoliyatiga doir jami 40 dan ortiq qonun va qonunosti hujjatlari qabul qilingan bo lib,
ʻ
ularda bolalar va yoshlarni har tomonlama yetuk va barkamol shaxs sifatida
tarbiyalashning huquqiy va tashkiliy mexanizmlari yaratilgan.

Jumladan, bolalar huquqlarini himoya qilishga oid asosiy normalar O zbekistonʻ
Respublikasining Konstitutsiyasi, Oila kodeksi, Fuqarolik kodeksi, Mehnat kodeksi
va boshqa bir qator qonun hujjatlarida o z ifodasini topgan. “Bola huquqlarining
ʻ
kafolatlari to g risida”, “Bolalarni ularning sog lig iga zarar yetkazuvchi axborotdan
ʻ ʻ ʻ ʻ
himoya qilish to g risida”gi O zbekiston Respublikasi qonunlari mamlakatimizda
ʻ ʻ ʻ
navqiron avlodni har tomonlama himoya qilish, turli tahdid va ma naviy xurujlardan
ʼ
asrash kabi muhim masalalarni o z ichiga olgan. Bundan tashqari, O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq bolada tug ilishi bilanoq inson va fuqaroning
ʻ
huquq, erkinliklari vujudga keladi hamda ular davlat tomonidan kafolatlanadi.
Farzandlikka olish bolani farzandlikka olishni istagan shaxslarning (shaxsning)
arizasiga ko ra vasiylik va homiylik organlarining farzandlikka olishning asosliligi va
ʻ
farzandlikka olinayotgan bola manfaatlariga to g ri kelishi haqidagi xulosasi hisobga
ʻ ʻ
olingan holda sud tomonidan amalga oshiriladi. Aka-ukalar va opa-singillarni turli
shaxslar tomonidan farzandlikka olishga, qoida tariqasida, yo l qo yilmaydi.
ʻ ʻ
Kimlar farzand asrab ololmaydi?
ota-onalik huquqidan mahrum qilingan yoki ota-onalik huquqi cheklanganlar;
muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan deb topilganlar;
asab kasalliklari yoki narkologiya muassasalarida ro yxatda turuvchilar;
ʻ
qasddan sodir qilgan jinoyatlari uchun ilgari hukm qilinganlar;
Nikohda turmaydigan shaxslar ham bola asrab olishi mumkin. Farzandlikka
olinuvchining qarindoshlari, uning oilasida yashayotgan shaxs, O‘zbekiston
fuqarolari, aka-uka, opa-singillarni ular o‘rtasidagi qarindoshlik aloqalarini
buzmasdan – birga farzandlikka olayotgan shaxslar, o‘gay ota va o‘gay ona, kasallik,
baxtsiz hodisa oqibatida farzandlaridan ajralgan shaxslar farzand asrab olishda
imtiyozga ega.
Qanday hollarda farzandlikka olish ota-onaning roziligisiz amalga oshiriladi?
▪
ota-onaning kimligi noma lum bo lsa; ʼ ʻ
▪
ota-ona ota-onalik huquqidan mahrum qilingan bo lsa; ʻ

▪ ota-ona muomalaga layoqatsiz, bedarak yo qolgan deb topilgan yoki vafot etgan deb ʻ
e lon qilingan bo lsa;
ʼ ʻ
▪
ota-ona bir yildan ortiq muddat davomida bolalar yoki davolash muassasalaridagi
bolasidan uzrli sabablarsiz xabar olmagan bo lsa;
ʻ
▪
farzandlikka olganligi bekor qilingan sobiq farzandlikka oluvchilari;
Farzandlikka olishning huquqiy oqibatlari: Farzandlikka olingan bolalar barcha
shaxsiy va mulkiy huquqlarda farzandlikka oluvchining o z bolalariga
ʻ
tenglashtiriladi. Farzandlikka olinganlar va ularning ota-onasi bir-birlariga nisbatan
shaxsiy va mulkiy huquqlarni yo qotadilar hamda o zaro majburiyatlardan ozod
ʻ ʻ
bo ladilar. Bola bitta shaxs tomonidan farzandlikka olingan taqdirda, uning
ʻ
manfaatlarini ko zlab, bolaning huquq va majburiyatlari, agar farzandlikka oluvchi
ʻ
erkak bo lsa, onasining iltimosiga ko ra, agar farzandlikka oluvchi ayol bo lsa,
ʻ ʻ ʻ
otasining iltimosiga ko ra saqlanib qolishi mumkin. Agar farzandlikka olinayotgan
ʻ
bolaning otasi yoki onasi vafot etgan bo lsa, vafot etgan otaning yoki onaning ota-
ʻ
onasi (buva yoki buvi) iltimosiga ko ra bolaning shaxsiy nomulkiy hamda mulkiy
ʻ
huquq va majburiyatlari, agar bolaning manfaatlari shuni talab etsa, vafot etgan
otasining yoki onasining qarindoshlariga nisbatan saqlanib qolishi mumkin.
farzandlikka olganligi bekor qilingan sobiq farzandlikka oluvchilari;
Kimlar farzandlikka olishda ustunlik huquqiga ega?
•farzandlikka olinuvchining qarindoshlari;
•farzandlikka olinuvchi bola oilasida yashayotgan shaxs;
•aka-uka, opa-singillarni ular o rtasidagi qarindoshlik aloqalarini buzmasdan
ʻ
farzandlikka olayotgan shaxslar;
•o gay ota va o gay ona;
ʻ ʻ
•O zbekiston Respublikasi fuqarolari;
ʻ
•kasallik, baxtsiz hodisa oqibatida farzandlaridan ajralgan shaxslar.

Farzandlikka olinayotgan bolaning farzandlikka olinishiga roziligi:10 yoshga
to lgan bolani farzandlikka olish uchun uning roziligi talab qilinadi.Farzandlikkaʻ
olishda bolaning roziligi vasiylik va homiylik organlari yoki sud tomonidan
farzandlikka olish to g risidagi ish ko rib chiqilayotganda aniqlanadi. Agar bola
ʻ ʻ ʻ
farzandlikka oluvchilarning oilasida tarbiyalanayotgan bo lsa va ularni o z ota-onasi
ʻ ʻ
deb e tirof etsa, farzandlikka olish farzandlikka olinayotgan bolaning roziligisiz
ʼ
amalga oshirilishi mumkin. Ota-onaning bolaning farzandlikka olinishiga roziligi:
Farzandlikka olish uchun farzandlikka olinayotgan bola ota-onasining roziligi talab
etiladi. Sud tomonidan farzandlikka olish to g risida qarori chiqarilgunga qadar ota-
ʻ ʻ
ona bergan roziligini qaytarib olishga haqli.
Qanday hollarda farzandlikka olish ota-onaning roziligisiz amalga oshiriladi?
•ota-onaning kimligi noma lum bo lsa;
ʼ ʻ
•ota-ona ota-onalik huquqidan mahrum qilingan bo lsa;
ʻ
•ota-ona muomalaga layoqatsiz, bedarak yo qolgan deb topilgan yoki vafot etgan deb
ʻ
e lon qilingan bo lsa;
ʼ ʻ
•ota-ona bir yildan ortiq muddat davomida bolalar yoki davolash muassasalaridagi
bolasidan uzrli sabablarsiz xabar olmagan bo lsa.
ʻ
Farzandlikka olishning huquqiy oqibatlari Farzandlikka olingan bolalar barcha
shaxsiy va mulkiy huquqlarda farzandlikka oluvchining o z bolalariga
ʻ
tenglashtiriladi. Farzandlikka olinganlar va ularning ota-onasi bir-birlariga nisbatan
shaxsiy va mulkiy huquqlarni yo qotadilar hamda o zaro majburiyatlardan ozod
ʻ ʻ
bo ladilar. Bola bitta shaxs tomonidan farzandlikka olingan taqdirda, uning
ʻ
manfaatlarini ko zlab, bolaning huquq va majburiyatlari, agar farzandlikka oluvchi
ʻ
erkak bo lsa, onasining iltimosiga ko ra, agar farzandlikka oluvchi ayol bo lsa,
ʻ ʻ ʻ
otasining iltimosiga ko ra saqlanib qolishi mumkin. Agar farzandlikka olinayotgan
ʻ
bolaning otasi yoki onasi vafot etgan bo lsa, vafot etgan otaning yoki onaning ota-
ʻ
onasi (buva yoki buvi) iltimosiga ko ra bolaning shaxsiy nomulkiy hamda mulkiy
ʻ
huquq va majburiyatlari, agar bolaning manfaatlari shuni talab etsa, vafot etgan
otasining yoki onasining qarindoshlariga nisbatan saqlanib qolishi

mumkin.Farzandlikka olishni sir saqlash qonun bilan himoya qilinadi. Farzandlikka
olishga oid ma lumotlarni farzandlikka oluvchilarning roziligisiz, agar ular vafotʼ
etgan bo lsa, vasiylik va homiylik organining roziligisiz berish taqiqlanadi.
ʻ
Farzandlikka bola oluvchilarning yoki vasiylik va homiylik organining erkiga
qarshi, yetim yoki ota-ona g amxo rligidan mahrum bo lgan bolalarni farzandlikka
ʻ ʻ ʻ
olishning qonun bilan qo riqlanadigan sirini oshkor qilish jinoiy javobgarlikka sabab
ʻ
bo ladi.
ʻ
Chet el fuqarosi yoki fuqaroligi bo lmagan shaxs bo lib, boshqa davlat hududida
ʻ ʻ
doimiy yashayotgan bolani O zbekiston fuqarolari tomonidan farzandlikka olish
ʻ
mazkur bola doimiy yashayotgan davlatning qonun hujjatlarida belgilangan tartibda,
farzandlikka olinayotgan bola yetim va farzandlikka oluvchilarning (oluvchining)
yaqin qarindoshi bo lgan yoki o z vatanida turli sabablarga ko ra farzandlikka
ʻ ʻ ʻ
olinishi mumkin bo lmagan hollarda amalga oshiriladi. Chet el fuqarosi yoki
ʻ
fuqaroligi bo lmagan shaxs bo lib, boshqa davlat hududida doimiy yashayotgan
ʻ ʻ
bolani O zbekiston fuqarolari tomonidan farzandlikka olishda farzandlikka
ʻ
olinayotgan bolaning O zbekistonga kirishi va O zbekistonda doimiy yashashi uchun
ʻ ʻ
O zbekiston vakolatli organining (ichki ishlar organlari migratsiya va fuqarolikni
ʻ
rasmiylashtirish bo limlari) ruxsatnomasi talab qilinadi.
ʻ
Farzandlikka olish agar farzandlikka oluvchilar: Farzandlikka olinuvchining
xulq-atvori farzandlikka oluvchilarning sha ni va qadr-qimmatiga putur
ʼ
yetkazayotgan, ularning hayoti yoki sog lig iga xavf solayotgan bo lsa, farzandlikka
ʻ ʻ ʻ
olinuvchi voyaga yetganidan keyin farzandlikka olish bekor qilinishiga yo l
ʻ
qo yiladi.
ʻ
Farzandlikka olinganning ota-onasi, prokuror, vasiylik va homiylik organlari,
voyaga yetmaganlar ishlari bo yicha idoralararo komissiyalar, shuningdek 16 yoshga
ʻ
to lgan farzandlikka olingan bola farzandlikka olishni sud tartibida bekor qilishni
ʻ
talab etish huquqiga ega. Farzandlikka olishni bekor qilishga faqat sud tartibida yo l
ʻ
qo yiladi.
ʻ

I bob bo yicha xulosaʻ
Ikkinchi bob yuzasidan quydagi xulosaga keldikki, rivojlangan mamlakatlarda yetim
va ota-ona qaramog isiz qolgan bolalarni ijtimoiy himoyasini, huquqlarini to laqonli
ʻ ʻ
ta minlash, ularni joylashtirishda eng muqobil shakl sifatida foster oila tushunchasi
ʼ
keltirib o tilgan bo lib, ushbu shakl bolalarning o sishi, rivojlanishi va tarbiyasida
ʻ ʻ ʻ
boshqa shakllarga nisbatan afzalliklarga ega. Muhtaram Prezidentimiz Shavkat
Mirziyoyevning bolalarni joylashtirishning oilaviy hamda boshqa muqobil shakllarini
keng joriy etish, ayniqsa, ularni tarbiyalash uchun oilaga qabul qilish (patronat),
shuningdek, bolalarni mustaqil hayotga tayyorlash uchun qulay shart-sharoitlar
yaratish bo‘yicha qabul qilgan qarorlari qaysidir ma noda bolalar hayotida muhim
ʼ
ahamiyat kasb etdi. Ya ni institutsional muassasalarda tarbiyalanayotgan bolalar bilan
ʼ
oila muhitida o sayotgan bolalar o rtasida ham jismoniy ham aqliy tomondan sezilarli
ʻ ʻ
farqlar mavjud. Jumladan, mehribonlik uylari yoki bolalar uylari qaysidir ma noda
ʼ
o z natijasini bermayotganligi, bolalarning hayotida yuzaga kelyotgan oddiy
ʻ
vaziyatlarga tayyor emaslik holatlari juda ham ko p uchramoqda. Institutsional
ʻ
muassasalarda tarbiyalanayotgan bolalar mustaqil hayotga qadam qo ygandan keyin
ʻ
birinchi navbatda ijtimoiylashuvinin yo qligi, kimdir ularga g amxo rlik qilishlarini
ʻ ʻ ʻ
kutish, ishlashga yo naltirilgan noto g ri munosabat, oila va hayot haqidagi noto g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
fikrlar, yetarli mas uliyat va tajribaning yetishmasligi, moliyaviy savodsizlik, mavjud
ʼ
harajatlarni rejalashtirishga qodir emasligi, bolalar uyining cheklangan shartlari
sababli ongning qashshoqligi, huquqiy savodsizlik va yetarli mas uliyat, tajribaning
ʼ
yetishmasligi kabi muammomalarga duch keladi. Bu kabi muammomalarni oldini
olish, bolalarni qo llab-quvvatlash, bolalik baxtini his qilishlarda esa albatta oilaning
ʻ
o rni alohida.
ʻ

Xulosa
Kurs ishimiz so nggi xulosasi sifatida institutsional muassasalardaʻ
tarbiyalanayotgan bolalar tajribasi oiladan tashqaridagi yoki katta jamoa sharoitida,
shubhasiz, nafaqat bolalar davrida balki, kattalar hayotida ham salbiy ta sirini
ʼ
qoldiradi. Bunday oqibatlar bolaning jismoniy, intellektual va hissiy rivojlanishida,
shuningdek, umumiy sog lig iga ham ta sir etishi ayni haqiqat.
ʻ ʻ ʼ
Aksariyat muassasalardagi tarbiya har bir bolaga alohida e tibor qaratish
ʼ
imkoniyatini bermaydi va kundalik o rnatilgan tartib-qoida guruh asosida
ʻ
tashkillashtirilgan tamoyilga asoslanadi. Muassasada tarbiyalanayotgan bola bilan
oila muhitidagi bolaning dunyo qarashi, aqliy va jismoniy rivojlanishidagi farqlar
sezilarli ekanligini ko’rishimiz mumkin.
Yuqorida keltirilgan fikrlar asosida bolalarni oilaga joylashtirish muammolarini
to lqonli hal qilish, buning uchun esa ushbu jarayonni bosqichma-bosqich olib
ʻ
borishimiz lozim. Buning uchun esa nafaqat bola, balki bolani joylashtiradigan oila
bilan ham alohida ishlash va hamkorlikni yo’lga qo’yish kerak. Mavjud
muammolarni hal qilish uchun ushbu soha mutaxasisslari ya’ni ijtimoiy ish
xodimlarining o’rni alohida hisoblanadi.

Taklif va tavsiyalar
● Bolani asrab olgan ota-ona va bola o'rtasida bir-biri o'rtasida xissiy bog'liqlikni
uyg'otish. Chunki ota-ona bolaga mehr berib undan javob olmasa yoki aksincha bo'lsa
birmuncha muammolar yuzaga kelishi mumkin.
● Bolani farzandlikka berishdan oldin oila bilan yaxshi ish olib borish, oilaning
sharoiti yashash muhitini o'rganish imkon darajasida bolaning oilaga moslashishini
yengillashtirib berish. Chunki ko'pgina holatlarda ota -ona yoki bola bunga tayyor
bo'lmagan hollarda ikkilamchi yetimlik holatlari kuzatilib qolmoqda.
● Birinchi navbatda bolani joylashtirishda ota-onalarga mo ljallangan, ularningʻ
tafakkurini va amaliy faoliyatini kuchaytiruvchi, oilada bolaning xulqini va
o zlarining tarbiyaviy ta sirini tahlil qilishga undovchi pedagogik bilimlarni kengroq
ʻ ʼ
targ`ib qilish maqsadga muvofiq bo’lar edi.
● Bolani oilaga joylashtirgandan so’ng ushbu oila bilan ishlashni chuqurroq davom
ettirish shart. Bu orqali psixologik, pedogogik hamda professional qo’llab-
quvvatlashni tashkil etish bilan aksariyat hollarda yuzaga keladigan ikkilamchi
yetimlik holatlarini oldini olgan bo’lar edik.
● Oilada yuzaga keladigan muammolarni asosli o’rganib chiqish orqali uni hal
qilishda muammo turiga qarab boshqa kasb mutaxasisslari bilan hamkorligini keng
yo’lga qo’yishni tashkil etish kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʻ
I . O zbekiston Respublikasi qonunlari va huquqiy-me yoriy hujjatlari:
ʻ ʼ
1. O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent.:O’zbekiston, 2020-yil
ʻ
2. O zbekiston Respublikasi Oila Kodeksi. Toshkent.: Adolat. 2000-yil
ʻ
3.O zbekiston Respublikasi " Bola huquqlari kafolatlari to g risida"gi qonun
ʻ ʻ ʻ
Toshkent 2008
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yetim bolalar va ota-ona qaramog‘idan
mahrum bo‘lgan bolalarni tarbiyalashning tubdan yangilangan tizimini joriy etish
chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2021-yil 9-avgustdagi PQ-5215-son
5.. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining yetim va ota-ona
ʻ
qaramog idan mahrum bo lgan bolalarni har tomonlama qo llab-quvvatlashga
ʻ ʻ ʻ
qaratilgan " Mehr daftarini" joriy etish chora-tadbirlari to g risidagi 17.01.2022-yil
ʻ ʻ
26-son qarori
Internet ma’lumotlari:
1. https://lex.uz
2. https://www.unicef.org
3. https://yuz.uz

Bolani oilaga joylashtirishning huquqiy asoslari

Купить