Bolsheviklar tuzumiga qarshi kurash harakatlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	79.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Bolsheviklar tuzumiga qarshi kurash harakatlari

Bolsheviklar tuzumiga qarshi kurash harakatlari
MUNDARIJA
KIRISh ....................................................................................................................2-4
I Bob. Istiqlolchilik harakatining mohiyati, sabablari va harakatlantiruvchi
kuchlari
1.1. Sobiq tuzumga qarshi harakatining mohiyati….............…………………..…5-6
1.2. Xalq harakati kelib chiqishining sabablari.........................................................7-9
1.3. Xalq harakatining harakatini harakatlantiruvchi kuchlari..............................10-18
II Bob. Xalq kuchlarining istiqlolga erishish uchun olib borgan qurolli va
tashkiliy harakatlari
2.1. Farg’ona vodiysida milliy istiqlolchilik harakatlari va uning o’ziga xos
xususiyatlari..........................................................................................................19-30
2.2 Xorazm va Buxoro xalq sovet respublikalarida istiqlolchilik harakati va uning
o’ziga xos xususiyatlari..........................................................................................31-34
2.3. Sovet tuzumiga qarshi xalq harakatining 2-bosqichi…………......….............35-45
Xulosa ……………………………………………………………………………..46
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………...........………………47

Kirish
Mavzuni dolzarbligi va ahamiyati: “Ma’naviyatni tiklashi, tug’ilib o’sgan
yurtida o’zini kam sezmay, boshini yurishi uchun insonga ,albatta, tarixiy xotira
kerak” 1
. Kirish so’zimizni mustaqil O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti
Islom Karimovning “tarixiy xotira” haqida haqqoniy fikrlarini keltirish bilan tarixiy
voqea-hodisalar, xotiralar inson bilan chammarchast bog’liqliqligini va uni har bir
inson bilish kerakligini takidlab o’tmoqchmiz.
Biz siz bilan suhbat qurmoqchi bo’layotgan turkistonda sovet tuzumiga qarshi xalq
harakatilari va undagi erk va milliy ozodlik ruhi mavzusi o’z ichiga to bolsheviklar
yurtimizga kirib o’z tuzumini o’rnata boshlashi va Turkisto Muxtoriyati ag’darilishi,
Buxoro amirligi, Xiva xonligi tugatilishi davlaridan to bolshaviklar hamma sohalarni
o’ziga bo’ysundirganicha bo’lgan davr ichida erk va ozodlik uchun qilingan qurolli
va norozilik harakatlarini oladi. Bu davr xalqimizning boshidagi eng og’riqli kechgan
paytdir. Eng muhimi shundaki, bu davrda bo’lib o’tgan voqealarni uzoq yillar
davomida xalqimizga noto’g’ri talqinlar bilan singdirilgan. Bu mavzuni
o’rganishning ahmiyati va dolzarbligi ham shundadir. Biz buni iloji boricha to’g’ri va
haqqoniy yoritib berishga harakat qilamiz.
Bu mavzuni hayotimizdagi ahamiyatini mustaqil O’zbekistonning birinchi prezidenti
Islom Karimovning quyidagi qo’rboshchilarning zabardast yetakchilaridan biri
Madaminbekka bergan xolis tariflaridan ham bilsak bo’ladi: ”Madaminbek... ozodlik,
adolat uchun kurashgan... Ushbu harakatning Madaminbek kabi nainki o’zining, balki
el-yurtining or-nomusi va sha’nini o’ylab, o’z maslakdoshlari bilan shu kurashga
otlangan bilimli, irodali namoyandalari... bo’lganini unutmaslik lozim”.
Bundan ko’rinib turibtiki, davlat rahbar Madaminbek misolida o’sha davrdagi haqiqiy
yurt jonkuyarlariga ishora qilyaptilar.Va bu insonning fazilatlarini bugungi kundagi
insonlar uchun namuna qilyaptilar.
Mavzuning maqsad vazifalari:
- Avvalo shu ish orqali tarixdan olgan bilim va ko’nikmalarimizni yuzaga chiqarish;
- Ilmiy ishlarni yaratishni o’rganish;
1 Karimov I.-Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q., Toshkent,”Sharq”1998. 8-bet.

- Tarixiy voqea-hodisalarga to’g’ri baho berish va xulosalar chiqara olishni
shakllantirish;
-To’plagan ma’lumotlar asosida xalqimizga istilochilik harakatini aslicha yetkazib
berish shu bilan birga ilmiy tahlillar berish;
- Kitobxonlarga istiqlolchilik xalq harakatining mohiyati, harakatning kelib chiqish
sabablari, harakatlantiruvchi kuchlari, qo’rboshilarning qurultoylari, qo’rboshchilrlar
faoliyati haqida tushuncha berish. Ularda vatanparvarlik tuyg’ularini shakllantirish;
-Turkiston istiqloli uchun kurashda Muhammad Aminbek – Madaminbek,
Shermuhammadbeklarning tutgan irni va ular tomonidan tuzilgan muxtor hukumatlari
haqida tushuncha berish;
- Xorazm va Buxoro Xalq Sovet Respublikasida istiqlol uchun olib borilgan kurashlar
va Vatan ozodligi yilida kurashgan qahramonlar haqida batafsil ma`lumot berish.
Yoshlarni Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash;
-Kitobxonga kurashning yangi davri va uning iziga xos xususiyatlari, Farg’ona
vodiysida Shermuhammadbekning istiqlol uchun kurashi, Parpibek, Isroilbek,
Mahkam xoji, Aliyorbek, Muhiddinbek, Omon Polvon kabi qo’rboshilarning
faoliyati, sharqiy Buxoroda Ibrohimbek, Xorazmda Junaidxon boshchiligidagi janglar
(20-yillarning 2-yarmi), istiqlolchilik harakatining butunlay mag’lubiyatga uchrashi,
harakatning yakunlari va saboqlari haqida tushuncha berish.
Mavzuni o’rganilish darajasi: Mustaqillikdan so’ng milliy istiqlolchilik harakatiga
to’g’ri baho berila boshlandi. Tarixchilar oldiga tarixni haqqoniy tarzda yaratish,
qayta tiklash vazifasiqo’yildi. Shu o’rinda mustabit tuzum davrida xalqimizga
noto’g’ri talqinlar bilan o’rgatilgan mavzularni, jumladan, turkistonda sovet tuzumiga
qarshi xalq harakatlarimavzusida turli ilmiy ishlar, kitoblar, maqolalar yaratildi.
Tarixchi Qahramon Rajabovning ”Turkiston tarixi” kitobida va ”Buxoroga qizil
armiya bosqini va unga qarshi kurash”, ”Biz bilgan Madaminbek” kabi maczularda
ishlar olib borgan. «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2002 yil 21-
sonida Biz bilgan Madaminbek” maqolasi bosib chiqarildi. Bunda tashqari
Shamsutdinov G. Bosmachilik haqida o’ylar maqolasi G’G’Muloqot. 1993.
7,8sonlarida chiqadi. Shamsuddinov Rustamning Bosmachilarni qanday baholash
kerak” Shermuhammadbek hayot chizgilari” maqolalari Fan va turmush jurnalida

1995- yil bosib chiqildi. Shodmonqul Oston o’glini” Milliy qahramonlar kim”
maqolasi 1992- yil 12-fevralda bosib chiqariladi. Shunday bo’lsada, bu mavzu
bo’yicha yagona to’xtamga kelib to’liq ochib berimagan. Bu mavzu o’rganish yana
davom etyapdi.
Mavzuning obyektilari: Kitoblar, jurnallar, gazetalar va internet tarmoqlari, shahsiy
fikrlar.
Mavzuni tarkibiy tuzilishi. Kirish, ikki bobdan, har bir bob uchtadan reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

I Bob. Istiqlolchilik harakatining mohiyati, sabablari va
sharakatlantiruvchikuchlari:
1.1. Istiqlolchilik harakatining mohiyati
XX asr birinchi yarmi insoniyat tarixi uchun keskin o’zgarishlar va alg’ov
dalg’ov davr bo’lib keldi. Bu davrda kuchli davlatlar yer va turli o’ljalar ilinjida
1jahon urushini boshladi. O’z o’rnida buning faol ishtirokchisi Rossiya imperiyasi
urushda mag’lubiyatlari natijasida davlat tontarishi boldi. Hokimyatni burjuaziya
zodagonlari keyinroq, ya’ni 1917- yil oktabrda bolisheviklar to’lig’icha qo’liga oladi.
Ular o’z hokimyatini butun rus mustamlakasi bo’ylab zo’rlik bilan yoya boshlaydi.
Turkistonda oktabr to’ntarishidan keyin sodir bo’lgan voqealar jarayoni shuni
ko’rsatadiki, bolsheviklar o’rnatgan sovet rejimi o’lka xalqlariga nafaqat mustaqillik,
hatto milliy muxtoriyatni ham ravo ko’rmadi 1
.
Mustaqillik osonlikcha qo’lga kiritilmasligini tushunib yetgan milliy vatanparvarlar
ko’lga qurol olib, bolsheviklar va bosqinchi qizil armiyaga qarshi istiqlolchilik
harakatini boshlab yubordilar. Dastlab bizda mustaqillik uchun jamiyatni yetakchilari,
ya’ni jadidlar va boylar kurashgan. Lekin ularni harakatlarini bolshaviklar qurol
yordamida yo’qqa chiqardi. Endi istiqlol uchun xalq harakati yuzaga chiqdi. Sovet
rejimi va kommunistik mafkura hukmronligi yillarida ularga "bosmachi" deb noxaq
tamg’a bosildi. 2
Ushbu o’rinda "bosmachi" so’zining mohiyati hususida
to’xtalmasdan o’tib bo’lmaydi. "Bosmachi" so’zi aslida "bosmoq" fe`lidan olingan.
Aslini "Bosmachi" va "bosmachilik" iboralari milliy ozodlik harakatining mohiyatini
pasaytirish, ajdodlarimizning Rossiya zulmi va bolsheviklar xukmronligiga qarshi
olib borgan qonli kurashlarini xaspo’shlash uchun buyuk davlatchi - shovinistlar
tomonidan o’ylab topildi va "banditlik", "qaroqchilik" so’zlari bilan asossiz ravishda
bir qatorga qo’yildi.
Kommunizm mafkurachilari va ularning maddohlari xatto 1917-yilgacha bo’lgan
milliy ozodlik harakatlarini ham ko’p xollarda shu atama bilan nomladilar. Uni
sho'rolar terminida «bosmachilik harakati», «aksil-inqilobiy kuchlar bosqini», «bir
to'da yurt buzg'unchilari harakati» va shu singari nomlarda «ta'riflab», «tavsiflab»
kelish sovet tarixshunosligida o'ziga xos odatiy tusga kirgandi. Biroq xalqimizda
«oyni etak bilan yopib bolmaydi» deyilganidek, ajdodlarimizning el-u yurt erki,

ozodli-gi uchun olib borgan bu mardona kurashi to'g'risidagi tarixiy haqiqat milliy
istiqlol sharofati bilan to'liq tiklanib, o'z haqqoniy, xolis bahosini topdi. Bu harakat
sovetlar mafkurasi to'qib chiqargan shunchaki «bosmachilik» harakati emas, balki
sovet hokimiyatining g'ayri tabiiy siyosati va zo'ravonlikka asoslangan amaliyotga
qarshilik ko'rsatish harakatidir.
Xayriyatki, O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, "bosmachi" yorlig’i
yopishtirilgan ota-bobolarimizning muborak nomlari istiqlolchilar sifatida namoyon
bo’ldi.

1.2. Istiqlolchilik harakati kelib chiqishining sabablari
Istiqlolchilik harakati "Turkiston muxtoriyati tor-mor qilinishi bilan
boshlanganligi" deyarli barcha tarixchilarning asarlarida e`tirof qilinadi. Aslini
olganda, muxtoriyat xukumati ag’darib tashlanmaganida ham yoki bu hukumat xatto
mutlaqo bilmaganida ham istiqlolchilik harakatining vujudga kelishi tabiiy bir hol
edi. Zotan, bu davrda Turkistonda vujudga kelgan ijtimoiy — siyosiy vaziyat
istiqlolchilik harakatining boshlanishini muqarrar qilib qiygan edi. Chunki
Turkistonda istiqlolchilik harakatining boshlanishi uchun muxtoriyatning tor — mor
qilinishi bilan birga boshqa bir qator jiddiy sabablar ham mavjud edi.
Birinchidan, 1917 yilda sodir bo’lgan oktabr to’ntarishi va buning natijasida
hokimiyatni qo’lga kiritgan bolsheviklar tomonidan ilgari surilgan kommunistik
mafkura Turkiston xalqlari uchun mutlaqo yot tushuncha edi. Mahalliy aholi bu
g’oyani avval boshdanoq iziga singdira olmadi va unga qarshi turdi. Xalqimiz
1917yilda sodir etilgan fevral va oktabr o'zgarishlariga katta umidvorlik bilan ko'z
tikkandilar. Ular ilg'or jadidchilik harakati rahnamoligida Rossiyada rivojlanib
borayotgan demokratik harakatlardan foydalanib, erk, ozodlikni qo'lga kiritmoqchi,
o'lka xalqlarini mustaqillikka olib chiqmoqchi bo'lgandilar. Biroq sovet hokimiyati
o'rnatilgach, mahalliy xalqlarni sariq chaqaga arzitmasdan, ularni siyosiy faoliyatdan
oshkora chetlatib zo'ravonlikni avjga mindirish yaqqol ko'zga tashlandi 1
.
Ikkinchidan, sovet hukumati o’rnatilgan dastlabki kundanoq hokimiyatni
boshqarishga mahalliy xalq vakillari jalb qilinmadi, ularning milliy g’ururi,
xaqhuquqi inkor qilindi 2
. Turkistonda o’rnatilgan bolsheviklar tuzumi chor Rossiyasi
mustamlakachiligining yangi shakli ekanligi isha dastlabki kunlardanoq oshkor
bo’lgan edi.
Uchinchidan, yangi tuzum o’rnatilgan kundanoq mahalliy xalqning asrlar davomida
shakllangan urf — odatlari, milliy qadriyatlari toptaldi. Qozi sudlovi bekor qilindi
vaqf erlari tortib olindi, mulkchilikning barcha shakliga chek qiyildi. Turkistonda
sovet rejimiga qarshi qurolli harakatrniig bosh sababi bolsheviklarning o lkadaʻ
1 O’zbekiston tarixi., Toshkent., “Akademiya”., 2010., 278-b
2 Абдурахимова Н ., Эргашев Ф . Туркистонда чор мустамлака тизими . - Т .: Академия , 2002., 69-b

yuritgan mustamlakachilik va shovinistik siyosati bo ldi. Bolsheviklar tomonidanʻ
amalga oshirilgan dastlabki sotsialistik tadbirlar (korxonalarning davlat ixtiyoriga
o tkazilishi, xususiy mulkning tugatilishi, oziq-ovqat taqsimoti va g alla
ʻ ʻ
monopoliyasi, islom dinining cheklanishi va ateizm targ iboti, masjid, Madrasa,
ʻ
xususiy maktab va qozixonalarning bekitilishi, vaqfyerlarning tortib olinishi,
majburiy mehnatning joriy qilinishi, bozorlarning yopilishi va boshqalar) xamda qizil
armiya jangchilarining talonchilik va bosqinchilik siyosati harakatga alohida
keskinlik va ko lam bag ishladi.Bu hodisalar kurashning tobora kengayishi va
ʻ ʻ
rivojlanishiga olib keldi.
Turkiston Muxtoriyatining tugatilishi istiqlolchilik harakatining butun Farg’ona
vodiysida ommaviy ravishda boshlanishiga bir turtki vazifasini o’tadi, xolos. Rossiya
imperiyasining mustamlakachilik zulmi ostida ezilib kelgan farg’onaliklar
Turkistonda birinchi bilib bolsheviklar rejimiga qarshi qurolli kurashga otlandilar.
Shu tariqa, Turkistonda sovet hokimiyati va bolshevikcha rejimga qarshi istiqlolchilik
harakati 1918 yil fevral oyining oxirlarida boshlangan edi.

1.3. Istiqlolchilik harakatini harakatlantiruvchi kuchlari
Istiqlolchilik harakatining asosiy harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar,
chorikorlar, mardikorlar, hunarmandlar va kosiblar edi. Turkiston respublikasi
rahbarlaridan birining e`tirof etishicha, istiqlolchilik harakatida asosan dehqonlar va
hunarmandlar qatnashdi. Ularga shahar axolisining aksariyat qismi: o’ziga to’q
badavlat oilalarniig vakillari, savdogarlar, islom dini arboblari hamda ba`zi boylar
qo’shildi. Istiqlolchilar safida oq-qorani tushungan savodxon kishilar — ziyolilar ham
ko’pchilikni tashkil qilardi va ular jadidlar orasidan ajralib chiqqan Turkiston
munavvarlari va muborizlari edi. Bir siz bilan aytganda, istiqlolchilar safida xalqning
barcha tabaqasiga mansub kishilar bor edi 1
.
Dastlabki istiqlolchi guruhlarning tashkil topishi Kichik va Katta Ergashlarning
nomlari bilan bog’liqdir. Turkiston Muxtoriyati hukumati qishiniga boshchilik
qo’lgan Kichik Ergash qo’rboshi 1918 yil 19 — 21 fevralda Qo’qon shahrida qizil
askarlarga qarshi bo’lgan "ikki kunlik urush natijasida mag’lubiyatga uchradi, uning
2.000 kishilik armiyasidan omon qolgan ikki yuzga yaqin kishi Kichik Ergash
rahbarligida Qo’qon uezdidagi Bachqir qishlog’iga (Qo’qondan 18 chaqirim shimoli
— sharq tomonda) jang bilan chekinishdi". O’zining kindik qoni to’ko’lgan Bachqir
qishlog’ida Kichik Ergash yigitlari bilan qal`a shaklida istehkom qurib, mustahkam
irnashib oldi. 26 fevral kuni Bachqirga 5 ta qizil gvardiyachilar otryadi va dashnoqlar
drujinasi hujum qilishdi. 27 fevralda bo’lgan janglarning birida Kichik Ergash shaxid
bo’lgach, uning o’rniga Katta Ergash qo’rboshi Farg’ona vodiysida bolsheviklarning
mustamlakachilik tartibiga qarshi kurash boshladi 2
.
Sovet hokimiyati va bolsheviklarga qarshi milliy istiqlol harakatini tashkil qilish endi
uning zimmasiga tushadi. 1918 yil mart oyiga kelib Farg’ona vodiysida bir-biridan
mustaqil ravishda 40 dan ortiq qo’rboshi dastalari faoliyat ko’rsatardi.
Madaminbek Skobelev uezdida, Shermuhammadbek va Nurmuhammadbek
Marg’ilon atroflarida, Omon Polvon, Qobul, Sotiboldi Qozi va Rahmonqul
Namangan uezdida, Parpi qo’rboshi Andijon shahri atrofida, eshmat qo’rboshi

1 Xasanov M. Turkiston muhtoriyati: haqiqat va uydirma. “Fan va turmush”., 1990. 9,10,11-sonlar.
2
Shamsutdinov G. Bosmachilik haqida o’ylar., “Muloqot”., 1993. 7,8-sonlar.

Qiqonning Buvayda qishlog’ida, Umar Choli Urganji qishlog’ida, Jonibek Qozi
O’zgan tomonda, Muhiddinbek Novqatda harakat qilmoqda edi. Bu tarqoq holda
bo’lgan istiqlolchilik harakatini yagona qo’mondonlikka biysundirish va birgalikda
harakat qilish maqsadida "Shiroi Islomiya" va "Shiroi Ulamo" tashkilotlari
a`zolarining tashabbusi bilan 1918 yil mart oyining oxirida Bachqir qishlog’ida
Farg’onadagi butun qo’rboshilarning birinchi qurultoyi chaqirildi. Unda 40 dan ortiq
yirik qo’rboshilar qatnashdi. Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik harakatining
boshlig’i qilib Katta Ergash saylandi va unga butun musulmon qishinlarining Oliy
bosh qimondoni - "Amir al musliminKatta Ergash qo’rboshining irinbosarlari qilib
Madaminbek va Shermuhammadbektayinlandi.
Madaminbek
Turkiston istiqloli uchun fidoyi kurashchi Madaminbekning ulug’
nomini xalqimiz doimo mehr-muhabbat bilan tilga olib kelmoqda, uning xotirasini
qalbining to’ridasaqlamoqda. Madaminbekning asl ismi Muhammad Aminbek
Ahmadbek o’g’li bo’lib, u 1892 yili Marg’ilon atrofida – hozirgi Toshloq tumanining
Sadda qishloq fuqarolar yig’ini hududidagi So’kchilik qishlog’ida o’rtahol oilada
tug’ildi. Madaminbekning otasi Ahmadbek o’rta bo’yli, to’ladan kelgan chiroyli
odam bo’lganligini marg’ilonliklar yaxshi eslashadi. Ahmadbekning besh farzandi
bo’lib, Madaminbek ularning eng kenjasi edi. Madaminbekning Maqsudali va
Mamadali ismli ikki akasi, Mehriniso va Mayramniso ismli ikki opasi bo’lgan. Ota-
onasi o’z davrining savodli va bilimdon kishilari, mahalla-ko’y, qarindosh-urug’lar
davrasida boobro’ odamlar bo’lishgan. Ana shunday ma’rifatli oilada voyaga yetgan
Madaminbek to’g’ri so’zli, do’stlariga sadoqatli, mulohazali va diyonatli yigit bo’lib
o’sdi 1
.
Madaminbek Birinchi jahon urushi arafasida chor Rossiyasi hukmronligiga qarshi
bosh ko’taradi. 1914 yili qamoqqa olinadi. Sud Madaminbekning o’zi tan olmagan
ayblar – qotillik va o’g’rilikni ham unga to’nkab, 14 yilga1 Sibirdagi Nerchinsk
degan joyga katorgaga hukm qiladi. 1917-yil Fevral inqilobidan keyin siyosiy
mahbus sifatidaMadaminbekozodlikkachiqadivaMarg’ilongaqaytibkeladi.
«Sho’roiulamo» jamiyatiningrahbarlariMadaminbekni shahar mirshablari boshlig’i–
qo’rboshisi lavozimiga bejiz tavsiya etishmaydi. Agar u qotil va o’g’ri bo’lganida
1 Иброҳим Карим – Мадаминбек ., ( Иккинчи нашр )., Тошкент ., “ Шарқ ”., 2000. 16- б

nufuzli ulamolar va ziyolilar unga bu lavozimni taklif qilishmas edilar. Sovet rejimi
yillarida Madaminbek va boshqa qo’rboshilarga «o’g’ri», «bosqinchi», «bandit»
degan sun’iy yorliqlarni yopishtirish odat tusiga kirgan edi. Turkistonda bolsheviklar
hokimiyatni zo’ravonlik bilan egallagach, Farg’ona viloyatiharbiy komissari
K.Osipov Madaminbekni Marg’ilon militsiyasi boshlig’i etib tayinlash haqidagi
buyruqqa qo’l qo’yadi va uni qurol-yarog’ bilan ta’minlaydi. 1918 yil yanvar oyining
oxirigacha Madaminbek shu lavozimda xizmat qiladi. Biroq sovet rejimining xalqqa
qarshi siyosati Madaminbekni ozodlik uchun kurashga undadi. 1918 yil mart oyining
boshlarida Madaminbek o’z militsionerlari bilan istiqlolchilar safiga o’tdi.
Madaminbek ayrim siyosatdonlar va tarixchilar hozir ham da’vo qilayotganlaridek,
Qo’qon xoni bo’lish uchun emas, balki yurtida tinchlik o’rnatish va bosqinchilarga
qarshi kurashish uchun qo’liga qurol tutdi. Madaminbek atrofida Marg’ilon va
Toshloqdagi jasur chapani yigitlar to’plandilar. «Yakkatut bo’lisi Garbuva (Garbobo)
qishlog’idagi Madaminbek guruhining qarorgohiga ommaviy ravishda mahalliy
yoshlar kelib qo’shilardi», – deb yoziladi 1918 yilgi rasmiyhujjatlarning birida. 1918
yil bahorida Madaminbek qo’l ostida dastavval
1000-1500 yigit to’plandi.
«Deh qondan so’nggi yaktagini ham tortib olgan» sho’ro hokimiyatiga qarshi
kurashish Madaminbekning asosiy matlabi bo’lgan. Milliy-ozodlik harakati safiga
Madaminbek singari salohiyatli sarkardaning qo’shilishi juda katta ahamiyatga ega
edi. «O’z oldiga sovet hokimiyatini ag’darish va Farg’ona Muxtoriyatini tiklash
vazifalarini qo’ygan Madaminbek tadbirkor siyosatchi va uddaburon tashkilotchi
fazilatlariga ega edi», – deb tan olinadi o’sha davrga oid rasmiy hujjatlarning yana
birida. Madaminbek yigitlari o’rtasida harbiy intizom kuchli edi. Madaminbekchilar
bosqinchi va o’g’rilarni o’zlari ushlab jazosini berishardi. Masalan, «1919 yil boshida
Toshloqda Ishoq ishboshi va Tojibek kunjarafurush mayda bosqinchilik guruhlarini
tuzgani uchun Madaminbek yuborgan odamlar tomonidan otib tashlandi».
Madaminbek siymosida sarkardalik, davlat va siyosat arbobiga xos sifatlar o’zaro
mujassam bo’lgan. U Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilarning tan olingan
yo’lboshchisi edi. Madaminbek vodiydagi sovet hokimiyati organlariga muqobil

ravishda o’z siyosiy boshqaruv usulini o’rnatdi. Bunday boshqaruv usulini yana
Farg’ona vodiysida Katta Ergash va Shermuhammadbek, Buxoro respublikasida
Ibrohimbek, Mulla Abdulqahhor, Anvar Posho va Salim Posho, Xorazm
respublikacida esa faqat Junaidxon kabi sardorlargina joriy etgan edilar. 1918 yil
noyabr oyining boshida Andijon uezdidagi Oyimqishloqda (hozirgi Andijon viloyati
Jalolquduq tumani) bo’lgan Farg’ona vodiysi qo’rboshilarining qurultoyida Katta
Ergash qo’rboshi o’rniga istiqlolchilarning Oliy bosh qo’mondoni qilib
Madaminbek saylandi. Uning o’rinbosarlari qilib Katta Ergash (taxminan 1882 –
1921) va Shermuhammadbek (1893–1970) tayinlandi. Madaminbek 1918 yilning
oxiridayoq mustaqillikka urinayotgan yirik qo’rboshilarning faoliyatini boshqarishga
muvaffaq bo’ldi.
Shermuhammadbek, Nurmuhammadbek, Xolxo’ja Eshon, Mahkam Hoji,
Rahmonqul, Omon Polvon va qirg’iz mujohidlarining boshlig’i Muhiddinbek singari
qo’rboshilarni yagona qo’mondonlik ostiga birlashtirish undan juda katta
kuchg’ayratni talab etdi. O’z qishlog’i va tumanida «o’zi bek» bo’lgan bu
qo’rboshilarning qarshiligi va o’zboshimchaligini Madaminbek sindirishga erishdi. U
Xolxo’ja Eshonning shuhratparastligi va kaltabinligiga qarshi ancha kurashdi. Katta
Ergash qo’rboshi bilan Madaminbekning munosabatlari ham tez-tez o’zgarib turardi.
Madaminbek qo’shini safida xalqning barcha tabaqalariga mansub kishilar bor edi.
«Madaminbek boylar va mahalliy aholi tomonidan to’la ravishda
qo’llabquvvatlanmoqda», – deb aytgan edi 1918 yil oktyabrda Marg’ilon shahrining
favqulodda komissari Sugrubov 1
.
Madaminbek har qanday aksilinqilobchi va sovetlardan norozi odamni, u qaysi millat
vakili ekanligi va diniy e’tiqodidan qat’i nazar, xursandlik bilan kutib olardi, deyiladi
boshqa bir rasmiy hujjatda. Madaminbek qisqa muddat ichida o’z atrofiga aqlli
maslahatchilarni to’pladi va u ko’magida yaxshi tayyorlangan xodimlarni Farg’ona
vodiysining hamma joylariga o’z vakillari sifatida yubord 2
i. Madaminbek yuborgan
bunday vakillar vodiyning barcha shaharlari, katta qishloqlarida bo’lib tub xalqlarni
1 Зиёев . Ҳ – Ўзбекистон мустақиллиги учун куршларнинг тарихи ., Тошкент ., “ Шарқ ”., 2011., 269-b
2 Ali Bodomchi. 1917—1934 yillarda Turkistonda Milliy istiqlol harakati va Anvar Posho. Qo‘rboshilar.1-jild. Istanbul.
1975., 23-b

mustabid sovet rejimi va bosqinchi qizil armiyaga qarshi kurashga oyoqlantirdilar.
Madaminbek turli siyosiy oqimdagi kishilarni birlashtira oldi.

Shuning uchun ham hech qaysi qo’rboshi uningchalik kuch-qudratga ega bo’lmagan
edi – deb o’sha paytdayoq yozgan edi uning g’oyaviy muxoliflaridan biri sovet harbiy
tarixchisi V.Kuvshinov.
1919-yil yanvarida Madaminbek qo’l ostida 16000 kishidan iborat armiya bo’lgan, –
deb ta’kidlanadi Farg’ona viloyati soveti nomiga 1919-yil 27-yanvarda yo’llangan
o’ta shoshilinch ma’lumotnomada. O’sha yil o’rtalariga kelib esa
Madaminbek qo’l ostida 25.000 yigit sovet rejimi va qizil armiyaga qarshi istiqlol
janglarini olib borgan. Bu paytda Shermuhammadbekda 20000 yigit, Katta Ergash
qo’rboshida bo’lsa 15000=16000 yigit bo’lgan. O’zbekiston Respublikasi Birinchi
Prezidenti Islom Karimov 1998-yil avgust oyida Farg’ona shahrida bo’lgan mitingda
Madaminbek shaxsiga, uning suronli hayotiga, bu millatparvar, isyonkor, oqil
insonning taqdiriga munosib baho berib sovet tuzumi davrida adolat va haqiqat uchun
tinmay kurash olib borgan yurtparvarning suronli hayotiga quyidagi tarzda
munosabat bildirdi: «Madaminbek muttaham, o’g’ri bo’lmagan. Ozodlik, adolat
uchun kurashgan» Yosh Madaminbek tadbirkor lashkarboshi bo’lish bilan birga, usta
siyosatchi, mohir diplomat ham edi. U Farg’ona vodiysidagi qo’rboshilarni yagona
qo’mondonlik ostiga birlashtirdi, Buxoro amiri Said Olimxon (1881 – 1944) va Xiva
xonligining amaldagi hukmdori Junaidxon (1857 – 1938) bilan qizil armiyaga qarshi
birgalikda kurashish uchun muzokaralar olib bordi. Samarqand viloyati
istiqlolchilarning rahbarlari Bahrombek (? – 1922) va Ochilbek
(taxminan 1883 – 1923) huzuriga o’z vakillarini jo’natdi. Afg’oniston va Turkiyaga
ham ishonchli kishilar yuborildi.
Madaminbek Rossiyaning Koshg’ardagi sobiq konsuli Uspenskiy va Buyuk
Britaniyaning bosh konsuli P.Eserton orqali jahon sahnasiga chiqishga, Yevropa
davlatlari hamda AQShdan bolsheviklarga qarshi kurash olib borish uchun iqtisodiy
va harbiy yordam olishga intildi. Madaminbekning bu sa’y-harakatlari xalqaro
maydonda sezilarli yutuqqa olib kelmasa ham, lekin Farg’ona vodiysining o’zida

mustabid sovet rejimiga qarshi kuchlarni birlashtirishda muhim ahamiyatga ega
bo’ldi. Madaminbek tomonidan mohirona diplomatik siyosat yuritilganligi natijasida
1919-yil 22-oktyabrda uning boshchiligida Farg’ona Muvaqqat muxtoriyat hukumati
tuzilgani vodiydagi vaziyatni istiqlolchilar foydasiga o’zgartirib yubordi. Yagona,
kuchli va malakali zamonaviy musulmon armiyasi tuzish ishlari qizib ketdi.
1919 yilning kech kuziga kelib, «Madaminbek qo’l ostida salkam 30000 yigit» qizil
armiyaga qarshi istiqlol janglarini olib bordi. Bu paytda «Shermuhammadbekda
20000 yigit», «Katta Ergash qo’rboshida 8000 yigit bo’lgan». Ana shu
lashkarboshilar vodiydagi jangovar harakatlarni yo’naltirib turdilar. Sovet rejimi va
bolsheviklar istiqlolchilarga qarshi kurashish uchun barcha vositalarni ishga soldi.
Turkiston fronti, Turkkomissiya, Turkbyuro, keyinchalik RK(b)P markaziy komiteti
O’rta Osiyo byurosi kabi turli tashkilotlar, komissiya va byurolar tuzilib, boz ustiga
Rossiya markazidan doimiy ravishda Turkiston mintaqasiga yangi-yangi qizil askar
qismlari tashlab turildi. Bu holat, xususan, Orenburg tiqini tugatilgach, avj olib ketdi.
1920-yil yanvar oyining o’rtalariga kelib, jangovar tashabbus qizil armiya qo’liga
o’tdi.
Harbiy tashabbus qo’ldan ketganligini, har qadamda xiyonat ta’qib qilayotganini
ko’rgan Madaminbek o’z yigitlari hayotini saqlab qolish maqsadida
Farg’onadagi sovet qo’shinlari qo’mondonligiga yarash muzokaralari boshlashni
taklif etdi. Istiqlolchilar qo’shinining Bosh qo’mondoni Madaminbek bilan
2Turkiston o’qchi diviziyasining boshlig’i N.A.Veryovkin-Roxalskiy o’rtasida 1920-
yil 6-martda Skobelev (hozirgi Farg’ona) shahrida yarash bitimi imzolandi.
Madaminbek bilan birga sovet hokimiyati tomoniga uning o’nlab qo’rboshilariva
3500 yigiti ham o’tgan edi 1
. Lekin Madaminbekning diplomatik tadbirlari bu gal
samarasiz tugadi. Sovet qo’mondonligi tomonidan muzokarala o’tkazish uchun
qo’rboshilar orasiga yuborilgan Madaminbek Shermuhammadbekning roziligi bilan
Xolxo’ja Eshon tomonidan 1920- yil 14- mayda qirg’izlarning Qorovul qishlog’i
atrofida xiyonatkorona o’ldirildi. Madaminbek bilimdonligi va tashabbuskorligi,
o’zining demokratik qarashlari va harbiy salohiyati bilan boshqa qo’rboshilardan
1 Ziyoyeva D.H. Turkiston milliy ozodlik harakati. -T.: G’.G’ulom nashriyoti, 2000., 87-b

ancha ustun turgan. U xalq orasida kuchli mehr-muhabbat va katta obro’ga sazovor
edi.
Tabiiyki, millat mustaqilligi uchun kurashgan Madaminbek singari yurtparvarlar
sovet rejimi uchun juda xavfli edi. Shu sababli ham Madaminbekning

halok bo’lishidan birinchi navbatda sho’rolar manfaatdor bo’lgan. Adolat yuzasidan
aytganda, Madaminbekning ayrim ishlari ba’zi o’zbilarmon qo’rboshilar va
ulamolarga ham yoqmas edi. Istiqlolchilik harakatidagi bunday ziddiyatli holatlar
Madaminbek qismatining fojiali tugashida o’z ta’sirini o’tkazmasdan qolmadi.
Madaminbek fojiali ravishda halok bo’lgan bo’lsa ham, uning porloq nomi Turkiston
istiqlolchilari o’rtasida tillarda doston bo’ldi. Madaminbek haqida turli qo’shiqlar
to’qilib, istiqlolchilar tomonidan kuylandi. Maxfiy arxiv hujjatlarining guvohlik
berishicha, ana shunday qo’shiq matnlarining biriga Munavvar Qori ancha sayqal
bergach, bu qo’shiq yana ham mashhur bo’lib ketadi. Madaminbekning qabri hozirgi
Qirg’iziston Respublikasi hududida, Oloy vohasidagi Shig’ay qishlog’idadir. Bu
manzil XX asrning 20-yillaridan boshlab o’zbek, qirg’iz va boshqa turkiy xalqlarning
ziyoratgoh maskaniga aylangan. Qabr ustiga o’rnatilgan marmartoshda «Turing
begim, gunohlarni yuvaylik, bosqinchini Ona yurtdan quvaylik!» degan she’riy bitik
lotin imlosida o’zbek tilida o’yib yozilgan.
She’riy matn ostida qilichning rasmi aks ettirilgan. Madaminbek yurt ozodligi va
istiqloli uchun kurashda qurbon bo’ldi. U o’z o’limi bilan bugungi
Mustaqilligimizga poydevor qo’ydi, hozirgi istiqlol kunlarimizni yaqinlashtirdi.
Shermuhammadbek Shermat qo’rboshi Qo’shoqvoy hoji o’g’li (1893, Farg’ona
viloyati Toshloq tumanidagi G’orbuvo qishlog’i — 1970.10.3, Turkiyaning Adana
sh.) — Turkistonda sovet rejimiga qarshi qurolli harakat namoyandalaridan biri (1918
—22), Turkiston-turk mustaqil islom jumhuriyati raisi (1920—22). Validiyning
yozishicha, Shermuhammadbek 1916- yilda podsho Rossiyasi tomonidan
mardikorlikka olingan va urush chizig’ida ishlash uchun safarbar qilingan kishilar
qatorida Polsha frontiga tashlangan. Turkiston muxtoriyati hukumati qizil askarlar
tomonidan ag’darilgach, Shermuhammadbek sovet rejimiga qarshi milliy-ozodlik
kurashining ilk bosqichidan boshlab jangga kirgan. 1918—20- yillarda katta Ergash

va Madaminbekning o’rin-bosari sifatida Farg’ona vodiysida istiqlolchilarning yirik
lashkarboshisi bo’lgan.
Madaminbek istiqlol kurashidan chetlashgach, 1920- yil bahoridan boshlab
Shermuhammadbek Farg’ona vodiysidagi qurolli harakatga rahbarlik qilgan.
Shermuhammadbek Farg’ona vodiysi hududining katta qismini qizil askardan ozod
qilib, sovet hokimiyatini tugatgan hamda shariatga asoslangan boshqaruvni joriy
qilgan. U bu paytda BXSR, XXSR va Samarqand viloyatidagi sovet rejimiga qarshi
kurashayotgan istiqlolchilar bilan aloqani ham yo’lga qo’ygan. Anvar Posho va
Junaidxon bilan 3 tomonlama hamkorlik o’rnatgan. Shermuhammadbekning Sharqiy
Buxoro qo’rboshilari Ibrohimbek va Fuzayl Maxdum bilan munosabatlari yaxshi
bo’lgan. Afg’oniston va Turkiya bilan ham aloqalar o’rnatilgan 1
. Shermuhammadbek
vodiyda qizil armiyaga qarshi harbiy amaliyotlar olib borish bilan cheklanmasdan,
sovet hokimiyati bilan muzokaralar olib borish orqali ham o’z talablarini bayon
etgan. Sovet hokimiyati Shermuhammadbekning bu haqli talablarini rad etgach,
muzokaralar o’z-o’zidan to’xtab qolgan.Validiy boshchiligida faoliyat ko’rsatgan
«Turkiston milliy birligi» tashkiloti bilan Shermuhammadbek boshchiligida
Turkiston-turk mustaqil islom jumhuriyati hukumati o’rtasida o’zaro aloqa
o’rnatilgan.
Samarqandda yarim ochiq holatda o’tgan Turkiston musulmonlarining 2qurultoyi
(1922 y.15—20 aprel)da Shermuhammadbek qatnashib, hukumat faoliyati haqida
ma’ruza qilgan. Qurultoy oxirida hukumatning 7 bo’lim va 36 banddan iborat
Muvaqqat Konstitutsiyasi (Asosiy Qonuni) qabul qilingan. Qizil armiya tomonidan
Turkiston mintaqasiga katta harbiy qismlar tashlangach, Shermuhammadbek
Farg’ona vodiysini tark etib (1922 y. 30 dekabr), ukasi Nurmuhammadbek va
qo’rboshi To’xtasin Maqsud bilan 450—500 kishilik harbiy guruhga boshchilik
qilgan holatda dastlab BXSR hududiga, 1923-yil bahorida esa Afg’onistonga o’tib
ketgan va Qobulda yashagan 2
.
Shermuhammadbek muhojirlikda ham Turkiston mustaqilligi uchun kurash
g’oyasidan voz kechmagan. U Afg’onistondan kichik qo’shin bilan Vaxsh daryosi
1 Rajabov Q., Haydarov M. Turkiston tarixi. -T.: Universitet, 2002., 81-b
2 Rajabov.Q. Buxoroga qizil armiya bosqini va unga qarshi kurash.,Toshkent., “Ma’naviyat”., 2002. 31-b

orqali Sharqiy Buxoroga o’tmoqchi bo’lganida sovet aviatsiyasi yordamida ortga
qaytarilgan (1929 y. 15 aprel) Shermuhammadbek Afg’onistonda tuzilgan
turkistonlik muhojirlarning «Vatanni ozod qilish» (ba’zi manbalarda «faol») yashirin
tashkilotining asoschilaridan biri. Kobul hukumati 2-jahon urushi davrida
Shermuhammadbekni 2 yilga (1943—45) qamoqda ushlab turgan.
Shermuhammadbek ozodlikka chiqqach, Hindiston, so’ngra Pokistonning Peshovar
(1951—55) va Turkiyaning Adana (1955 yil dan umrining oxirigacha) shaharlarida
yashagan. Adana shahrida dafn qilingan.
Shermuhammadbek sovet rejimi davrida «Ko’rshermat» (janglarning birida uning
ko’ziga o’q tekkan edi) deb tahqirlangan va uning jangovar faoliyati soxtalashtirilgan.
Uning serqirra faoliyati to’g’risida Turkiya, O’zbekiston, Italiya, Germaniya va
boshqa mamlakatlarda kitoblar yozilgan. O’zbek haykaltaroshi Abdumalik
Ubaydullaev Shermuhammadbekning haykalini yaratgan. Mana yuqorida xalq
harakatining eng ko’zga ko’ringa yetakchilaridan ikkita qo’rboshining hayoti,
faoliyati va xarakterlari haqida tanishib chiqdik. Bundan shuni bilsak bo’ladiki, bu
qo’rboshchilar qayerdagi bosmachi, qaroqchilar emas balki, chin xalqparvar insonlar
bo’lgan. Agar, ular qaroqchilar bo’ganida qanday qilib qonunlar ishlab chiqar edi.
Boshqa davlatlar bilan munosabat o’rnatyapti. O’sha davlatlar oddiy bosmachi bilan
aloqa qilmaydi. Milliy-ozodlik harakatini boshqargan yirik qo’rboshilar
№ Ismi Tug’ilganyurti tug’ilgan yili

1. Ergashbek (Katta Ergash) Bachqir 1882
2. Muhammadaminbek (Madaminbek) Marg’ilon 1894
3. Shermuhammadbek G’orbuvo 1894
4. Parpibek Andijon 1882
5. Jonibek Qozi O’zgan 1867
6. Muhiddinbek Ko’kjar (Oloy) 1877
7. Omon Polvon Namangan 1867
8. Xolxo’ja Eshon O’sh 1874
9. Islom Polvon Qorayozibuvo 1882
10. Rahmonqulibek Ashoba 1877

11. Nurmuhammadbek G’orbuvo 1899
Hozirgacha e’lon qilingan ma’lumotlarda 600dan nafar ozodlik harakati
yalovbardorlari qo’shilgan.

Turkistondagi istiqlolchilik harakatining iziga xos milliy xarakteri va xususiyatlari
mavjud bilib, ular harakatdagi qo’rboshilar dastalari va guruxlari faoliyatida, ularning
maqsad va istaklarida iz ifodasini topgan edi. Bularda islom shariati qonun - qoidalari
asosidagi milliy davlat barpo qilishdan tortib, milliy demokratik tartibdagi mustaqil
davlat tuzish kabi g’oyalar mujassamlashgan edi.

2. 1.Farg’ona vodiysida milliy istiqlolchilik harakatlari va uning o’ziga
xosxususiyatlari
1919 yil 22 oktyabrda istiqlol uchun kurash harakati kuchlarini tiklash va uni yanada
mustahkamlash maqsadida Ergashtomda qo’rboshilar quriltoyi chaqirildi. Quriltoyda
Muvaqqat Farg’ona hukumatini tuzishga qaror qilindi, hukumat boshlig’i va bosh
qo’mondonlikka Madaminbеk saylandi. Hukumat boshlig’ining o’rinbosarligiga
Monstrov nomzodi ko’rsatildi. Gеnеral Muxanov harbiy vazir, advokat Nyunsbеrg
Ichki ishlar vaziri, Hakimjon Azizxonov Moliya vaziri bo’ldi.
Umumiy tarkibi 24 kishidan iborat bo’lgan mazkur hukumatda 16 kishi tub еrli aholi
vakillari bo’lsa, 8 kishi Ovrupo millatlariga mansub xalqlarning (Plotnikov,
polkovnik Fеnik) vakillari edilar 1
.
Qirg’iz millatiga mansub kapitan Sulaymon Kugunov ham hukumat tarkibiga
kiritilgan edi. Madaminb е k shaxsida davlat va siyosiy arbobga hamda harbiy
sarkardaga xos sifatlar mujassamlashgan edi. Madaminb е k Farg’ona vodiysida Sovet
hukumati organlariga muqobil bo’lgan siyosiy boshqarish tizimini joriy etdi. «U
bizning rahbarlikdagi kamchilik va xatolarimizdan mohirona foydalandi, unda o’z
«boshqarish apparati, o’z tribunali, o’z «g е nshtabi» bor edi, u qonunlar chiqardi», d е b
ta'kidlangan edi uning dushmanlaridan biri bo’lgan Gromatovich. Faqat Ergash va
Sh е rmuhammadb е kkina shunga o’xshash boshqarish tizimini joriy eta oladilar.
Madaminb е k istiqlolchilar qo’shiniga yagona, uyushgan harbiy qo’shilma tusini
b е rdi, uning askarlari orasida kuchli harbiy intizom bor edi 2
.
Madaminb е k askarlari tinch aholini talovchilar va bosqinchlarni o’zlari ushlab, qattiq
jazoladilar. «O’z oldiga Sovet hukumatini ag’darib tashlashni va Farg’ona
muxtoriyatini tiklashni vazifa qilib qo’ygan Madaminb е k mohir siyosatchi va
tadbirkor tashkilotchi sifatlariga ega edi»,-d е b ta'kidlanadi hujjatlarning birida bu
o’rinda O’zb е kiston R е spublikasi 1- Pr е zid е nti Islom Karimovning «Madaminb е k
Sov е t saltanati davrida adolat va haqiqat uchun tinmay kurash olib borgan yurtparvar
o’g’lon, Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik harakatining е takchisi edi» d е gan
haqqoniy bahosini eslab o’tish joizdir. Muvaqqat Farg’ona hukumati harbiy va
1 Isoqboyev. A – Istiqlolchilik harakati tarixi., Namangan., 2008. 81-b
2 Shamsutdinov R., Karimov Sh. O’zbekiston tarixidan materiallar. Uchinchi kitob. -Andijon, «Andilon
nashriyotmatbaa» OAJ, 2004.,56-b

moddiy yordam so’rab Buxoro amirligi va Afg’oniston hukumatiga o’z vakillarini
yubordi. Ammo h е ch qanday amaliy yordam ola olmadi. Quriltoyda Sovetlarga
qarshi kurashayotgan vatanparvar kuchlarning harakati birligini tashkil etishga katta
e'tibor b е rildi. O’sha paytda Farg’ona vodiysida harakatda bo’lgan 150 ga yaqin
istiqlolchi guruhlar (otryad)ni Madaminb е k, Sh е rmuhammadb е k, Xolxo’ja va katta
Ergash boshchiligida to’rtta yirik guruh qilib birlashtirishga qaror qilindi. Bu ishda
rus of е ts е rlari yaqindan amaliy yordamlar b е rdilar.
Qo’rboshi otryadlarni qaytadan shakillantirish, markaziy rahbarlikni yo’lga qo’yish,
harbiy komandir kadrlarni tarbiyalash va tayyorlash yuzasidan bir qator tadbirlar
amalga oshirdi. Ammo bu tadbirlar kutilgan natijani b е rmadi, istiqlol uchun
kurashuvchi barcha kuchlarni yagona markaz va jabhaga birlashtirib kurashni yo’lga
qo’yish imkoniyati bo’lmadi. Bu ishning muvaffaqiyat qozonmaganligining sabablari
ko’p bo’ldi, albatta. Eng asosiy sabab mustaqillik va milliy-ozodlik uchun kurash olib
borayotgan turkistonlik vatanparvar kuchlar g’oyaviy-siyosiy va madaniy kurash
saviyasining talab darajasida bo’lmaganligi edi. Bu hol milliy ozodlik kurashiga
rahbarlik qilayotgan qo’rboshilarning faoliyatida o’z aks sadosini topdi. Ular tajribali,
ayyor va pixini yorgan sovetlar saltanati mustamlakachiligiga qarshi bir yoqadan
bosh chiqarib kurashmoq uchun o’zaro umumiy til topa olmadilar, birlasha olmadilar.
Ko’p hollarda qo’rboshilar birgalashib harakat qilish o’rniga o’z bilganlaricha va
h е ch qanday dastursiz o’zlaricha alohida-alohida guruhlariga bo’linib dushmanga
qarshi kurashar edilar.
Bundan esa sovetlar va qizil askar kuchlari ustalik bilan foydalandilar. Ayni chog’da
1919 yilning kuz oylaridan boshlab Sovetlar hukumati istiqlolchi kuchlarga qarshi
kurashda o’z taktik yo’lini o’zgartirdi, u yanada ayyorroq va ustamonlik bilan ish olib
bora boshladi. Bu borada xususan s е ntyabr oyiga k е lib Turkiston bilan Rossiya
Markazi o’rtasida uzilib qolgan aloqaning tiklanishi, Turkkomissiya ish faoliyatining
boshlanishi va nihoyat M.V.Frunz е boshchiligida Turkiston frontining tashkil etilishi
hal qiluvchi o’rin tutdi.Sovetlar hukumati istiqlolchi kuchlarga qarshi bu davrda ikki
jabha bo’ylab taz'yiqni kuchaytirdi.
Birinchisi, ma'naviy taz'yiq edi. Turkkomissiya rahbarligida Sovetlar o’z
targ’ibotchi va tashviqotchilarini omma orasiga, jang qizib turgan hududlarga

yubordi. Ular orqali xalq ommasining ongiga Sovetlar hukumati adolatli, xalqparvar
hukumat, u mustamlaka asoratidagi ezilgan millatlarning himoyachisi, bo’lib o’tgan
dahshatli qirg’inlardan uning aybi yo’q, d е gan g’oya singdirildi. Jumladan, 1919 yil
28 noyabrda bo’lib o’tgan TKP O’lka Qo’mitasining majlisida F.I.Golosh е kin
«Farg’ona to’g’risida» so’zga chiqib go’yo h е ch narsadan b е xabar kishiday bunday
d е gan edi: «...u е rdagi partiya, sov е t turmushi va iqtisodiy turmush boshboshdoqlik
va dahshat ichida qolgan, xolos. Sinfiy kurash yo’q, balki milliy kurash bor, u ham
k е skinlashtirilib rosa avjiga е tkazilgan».
«Turkkomissiya g’oyalarini tashviqot-targ’ibot qilishda maxsus tayyorgarlik»dan
o’tkazilgan tatar brigadasidan k е ng foydalanildi. Ular «Qizil askarlar m е hnatkashlar
ommasiga qarshi emas, balki boylar, burjuylar tarafida bo’lgan «bosmachilar»ga
qarshi kurashmoqdalar» d е b va'zxonlik qildilar. Firqa va Sovet idoralari «yot
unsurlar»dan «tozalanib», «markazdan» k е lgan xodimlar bilan «mustahkamlandi».
«Milliy adovatni kuchaytirgan» dashnoqlar faoliyati ham to’xtatildi, Kompartiya
o’lkada yagona hukumron partiya bo’ldi 1
. Xo’jalik hayoti, iqtisodiy va moddiy
ta'minot sohalarida ham «zarur chora-tadbirlar» ko’rildi. Masalan, 1920 yil mart
oyida TMI Qo’mitasi « Е rlarni m е hnatkash d е hqonlarga qaytarish to’g’risida» d е kr е t
qabul qildi.
Ommadan olinadigan soliqlar miqdori kamaytirildi, Farg’ona vodiysi «iqtisodiyotini
ko’tarish» maqsadida, irrigatsiya va paxtachilikni tiklash uchun moddiy mablag’lar
ajratildi. Bu tadbirlar albatta ma'lum ma'noda o’z natijalarini b е rdi. Aholining
g’oyaviy-siyosiy saviyasi past qismi sovetlarning ayyorlik bilan ishlatgan bu
tuzog’iga ilinib aldandi, istiqlol uchun kurash jabhasidan ch е tlandi, o’z qurolini
tashlab sovetlar tomoniga o’tdi. Sovetlar bunday kuchlardan ustalik bilan
foydalandilar va t е z orada 2-Turkiston o’qchilar diviziyasi tuzildi. Bu diviziya
Rossiyadan е tib k е lgan qo’shin qismlari bilan mustahkamlandi. Ana shu tariqa
Sovetlar hukumati milliy istiqlol uchun kurashayotgan Turkiston vatanparvarlarni
ikki qismga bo’lib yubordi va ularni bir-biriga qarshi jangga soldi. Bundan

mustaqillik uchun kurash jabhasi zaiflashdi va yutqazdi.
1 O’zbekistonning yangi tarixi. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. 2-kitob. -T.: Sharq, 2000., 113-b

Bunday tashviqot-targ’ibot ishlari b е vosita qo’rboshilar orasida ham olib borildi, o’z
qurolini tashlab sovetlar tomoniga o’tgan, sovetlarni tan olgan qo’rboshilarni sovetlar
k е chiradi va gunohidan o’tadi, d е b qarmoqqa ilintirishga o’rinishlar ko’p bo’ldi. Bu
ishda sovetlarning yolg’on va'dalariga aldanib ular tomoniga o’tgan va ongli suratda
milliy hiyonat va sotqinlik qilgan tub е rli aholi vakillari kuchidan foydalanildi.
Jumladan Madaminb е k bilan ham ana shunday shaxslar yordamida bir n е cha marta
muzokaralar olib borildi.
Sovet armiyasi markaziy arxivining 110 chi fondi, 1-ro’yxat, 15 ishida
Namangan u е zdi shahar inqilobiy qo’mitasi a'zosi Inomjon Nizombo е vning 1919-yil
19-d е kabrda Madaminb е k bilan olib borgan muzokarasining tafsiloti haqida inqilobiy
qo’mitaga yozgan bayonnomasi saqlanmoqda. Ikkinchi tazyiq harbiy tazyiq edi.
Sovetlar hukumati og’zaki tashviqotda o’zini qo’yning og’zidan cho’pni ham
olmaydigan, b е ozor va tinchliks е var kuch sifatida ko’rsatsada, amalda vatanparvar
istiqlolchi kuchlarga qarshi harbiy bosim va tazyiqni tobora kuchaytirdi,
yangidanyangi va dahshatli qirg’inlarni amalga oshirdi. Buni 1920-yil yanvar-f е vral
oylaridagi jang op е ratsiyalarida yaqqol ko’rish mumkin. Yanvar oyi o’rtalarida
Bachqir qishlog’ida b е taraf turgan Ergash qo’rboshiga hujum uyushtirildi.Uning
kuchlari tormor qilindi, Bachqir qishlog’i kult е paga aylantirildi. Ergash qo’rboshi
qochishga ulgurdi, ammo t е zda qo’lga olindi va qatl etildi.
1920-yil yanvarida Farg’ona istiqlolchilariga qarshi Volga musulmonlaridan tashkil
topgan tatar brigadasi tashlandi. Brigada qo’mondoni Yusuf Ibrohimov harbiy
komissar Vafo Burnash е v, qarorgohi komissari M е hnat Qosimovlar edilar. Brigada
o’zining asosiy zarbasini Madaminb е k qarshi qaratdi. Yanvardan F е vral oyi
oxirigacha qattiq to’qnashuvlar bo’ldi. Tatar brigadasi tarkibiga qizillar xizmatida
bo’lgan o’zb е k va qozoq musulmon jangchilari ham kiritildi. Kuchlar sovetlar
foydasiga tubdan o’zgargan edi. Madaminb е k qo’shini tobora kuchsizlanib borardi.
Ustiga ustak K.Monstrov o’zgarib borayotgan vaziyatdan sarosimaga tushib 1920-yil
17-yanvarda bolsh е viklar tomoniga o’tib k е tdi. Madaminb е k lashkarida birorta ham
rus jangchisi qolmadi.
Shunday og’ir sharoitda Madaminb е k lashkari bilan tatar brigadasi o’rtasida
shiddatli janglar bordi. Bu janglarda 4 ming 5 ming kishi ishtirok etdi. Janglar

Andijon, O’sh atroflarida, G`ulcha, Ergashtom, Poytug’, Asaka, S е gizaqum, Tol,
Oyim hududlarida olib borildi. Dastlab Madaminb е k ustun holatda bo’ldi, qator
g’alabalarga erishdi. Biroq asir olingan tatarlarning istiqlolchilar orasida olib borgan
targ’ibot va tashviqotlar, K.Monstrovning kutilmaganda qizillar tomoniga o’tib
k е tishi Madaminb е k qo’shini jangchilari ruhini tushirib yubordi. 2-3 f е vral kunlarida
Madaminb е k Poytug’da ayniqsa Qoradaryo bilan Norin daryosining qo’shilish joyida
bo’lgan jangda o’zining juda katta kuchlaridan mahrum bo’ldi. Albatta, vatanparvar
kuchlarga b е rilgan surunkali bunday shiddatli zarbalar jangchilarning ruhiy holatiga
salbiy ta'sir ko’rsatdi. Madaminb е k vujudga k е lgan oby е ktiv va suby е ktiv vaziyatni
oqilona hisobga oldi. U o’zining asosiy jangovar kuchlarini saqlab qolish uchun 2-
Turkiston diviziyasining qo’mondonligi bilan yarash bitimi muzokaralarini
boshlashga qaror qildi 1
.
1920-yil 6-martida tinchlik muzokaralarida: 2-Turkiston o’qchi diviziyasi shtabi
tomonidan: diviziya boshlig’i V е ryovkin-Raxalskiy, 2) diviziya harbiy komissari
Sl е pch е nko, 3) shtab boshlig’i Xodoranskiy, 4) shtab harbiy komissari Bogay е vskiy,
5) siyosiy komissariyat mudiri Shafranskiy, 6) viloyat inqilobiy qo’mitasining raisi
Nizomiddin Xo’ja е v, 7) otliq birigada qo’mondoni E.F.Kuj е llo va 8) brigada harbiy
komissari Atonov: Madaminb е k tarafidan vakil sifatida: 1)
Radz е vskiy, 2) B.N.Sitnyakovskiy 3) Mulla Mo’min Karimxo’ja е v, 4) Madali Mirza
Muhammadjonov va 5) Hayitoxun Islombo е v qatnashdila 2
r.
Tinchlik bitimida quyidagilarni o’qiymiz: «M е n Muhammad Aminb е k o’z qo’shinim
hamda o’zlarining batamom roziliklarini shaxsan m е nga izhor qilgan qo’rboshi va
a'zolarim bilan birgalikda tantanali qasamyod qilamanki, endilikda Sovet
hokimiyatini tan olaman sodiq xizmatkor bo’lishga so’z b е raman, uning barcha
buyruq va topshiriqlariga quyidagi shart-sharoitlarda amal qilaman: 1) Sovet
hukumati Turkiston fuqarolari hayotini yo’lga qo’yishda shariat asoslarini saqlab
qolib, m е hnatkashlarning manfaatlarini himoya etib, ahli islomga mavjud shariat,
ya'ni musulmonlarning mahalliy shart-sharoiti va urf-odatlariga huquq b е rganida.
2) Otryadimning doimiy qarorgohi Namangan shahri etib tayinlanganida.
1 Зиёев . Ҳ – Ўзбекистон мустақиллиги учун куршларнинг тарихи ., Тошкент ., “ Шарқ ”., 2011., 275-b
2
Ziyoyeva D.H. Turkiston milliy ozodlik harakati. -T.: G’.G’ulom nashriyoti, 2000., 98-b

3) M е n boshqa frontlarga chiqmasdan, vaqtincha Farg’ona tasarrufida, Sovet
hokimiyatini har tomonlama ham ichki, ham tashqi dushmanlardan himoya
qilishga va'da b е raman.
4) Otryadimda xizmat qilayotgan barcha ruslar to’la ozod etiladi va xohishlariga
binoan otryadimda xizmatda qolishlari mumkin.
5) Shu yilning 13-martida k е chikmay o’z vakillarim bilan Turkfront-Harbiy Inqilobiy
K е ngashi va Turkiston Markaziy hokimiyatiga sodiq ekanimni bildirish uchun
Toshk е ntga borishga so’z b е raman. 2-Turkiston o’qchi diviziyasining boshlig’i
V е ryovkin-Raxalskiy, «Harbiy siyosiy komissari Sl е pch е nko. Islom qo’shinining
qo’mondoni Madaminb е k». Madaminb е k muzokaralar davomida milliy
istiqlolchilarga qo’shilgan: «bosmachilar» xalqni talon-taroj qilish bilan
shug’ullangan», «kallak е sarlar» «sovetlar hokimiyatini tan olmadilar» kabi barcha
aybnomalarning asossiz ekanligini ochib tashlagan edi. U bunday dеgan edi:
«M е n Marg’ilondan chiqqanimda, talon-taroj bilan shug’ullanish va qo’mondon
bo’lishni maqsad qilgan emasman. Chiqishimga sabab Sovetlar hukumati
vakillarining ahli islomga o’tkazgan munosabatlaridagi adolatsizliklardan anchayin
xo’rlanishim bo’ldi. Sizlar o’z ro’znomalaringizda endi Sovet hukumati
yangilanayotganini, uni nomunosib vakillardan tozalashga kirishayotganlaringizni
yozmoqdasizlar. Mеn o’shandoyoq: agar Sovet hukumati shu yo’lga kirsa, mеn u
bilan birga bo’laman, dеb aytgan edim. Mеn Marg’ilondan chiqqanimda yuz
bеrayotgan adolatsizliklardan qahr-g’azabga mingan edim, jon jahdim bilan
dushmanlarga qarshi kurashdim. Shuni tan olishim kеrakki, qon to’kilayotgani,
shuningdеk bu kurishda xo’rlangan Farg’ona xalqi xonavayron bo’layotgani mеnga
og’ir botardi. O’ylashimcha, biz urushni davom ettiravеrsak, xalq dеhqonchilik bilan
shug’ullana olmay qoldi, battar qashshoqlashadi va ochlikdan nobud bo’la boshlaydi.
Sizlar bilan kurashayotganimga ikki yil bo’ldi. Ana shunda Sovet hukumati
o’zgargani, g’oyali odamlar bilan yangilanayotganini bilib, Sovet hukumati bilan
murosa qilib yashashni xohladim.
Mеn tomondan tuzilayotgan bitimning muhim shartlari
quyidagilar hisoblanadi: qo’shinim o’zim bilan birga bo’lishi hamda mеningsiz hеch
qayoqqa jo’natilmasligikеrak. Mabodo Farg’ona sarhadlariga hujum boshlansa, shu

zahoti o’zimning ishonchli yigitlarim bilan uni dushmanlardan muhofaza etishga
kirishaman». Sulh tuzilgan kunlarning birida Marg’ilonga Toshkеntdan 27 a'zosi
bo’lgan salohiyatli hay'at kеldi va u Madaminbеk bilan muzokaralar olib bordi.
Hay'at talabi bilan Madaminbеk o’z qo’shinlarini manеvr shaklida ko’rik qildi.
Mazkur tantanada Shеrmuhammadbеk va Xolxo’jadan tashqari Qo’qon, Namangan,
Marg’ilon, Andijon qo’rboshilar ham hozir bo’ldilar. Bu marosim Marg’ilon ot
bozorida ertalabdan k е ch p е shingacha davom etdi. Madaminb е k qo’shinlaridagi tartib
intizom va qurolli suvoriylarni ko’rgan G.V.Zinov е v ertasiga huddi shunday ko’rikni
Skob е l е v shahrida ham o’tkazishni Madaminb е kdan iltimos qildi. Shunday ko’rik
ertasi kuni Skob е l е vda ham o’tkazildi. Uni ko’rgan G.V.Zinov е v Madaminb е kka
qarab: «Siz Xudmuxtor bir hukumat qurishga haqli ekansiz» d е b tan olishga majbur
bo’ldi.
Shu kuni k е chqurun yig’ilish bo’lib, unda ham sovetlardan ham istiqlolchilardan
rahbar vakillar qatnashdi. Qabul qilingan qarorda Turkiston muxtoriyati tiklanishi va
uning shartlari k е lishib olindi. G.V.Zinov е v shartnomani imzolash uchun
Madaminb е kni Toshk е ntga borishi lozimligini qayd etdi.Taklifni Madaminb е k qabul
qildi.O’z navbatida u Zinov е vga «Faqat m е n borib k е lguncha hamrohlaringiz bilan
Siz Marg’ilonda bizni qarorgohda bo’lib turasiz» d е b shart qo’ydi.Taklif Zinov е v
tomonidan qabul qilindi. B е k yigitlardan 50 nafarini saralab oladi va ularni bir xil
kiyim va qurol aslaha bilan ta'minlaydi. Barcha qo’rboshilarni o’rdada to’plab, o’zini
Toshk е ntga k е tayotganligi sabablari va qaytib k е lgunga qadar qizillarga hujum
qilmaslik, ular bilan aksincha yaxshi aloqada bo’lishlik, Moskva va Toshk е ntdan
vakillarini, jumladan rais G.V.Zinov е vning yaxshi saqlab turishlikni buyurdi. Ertasi
kuni Madaminb е k o’z maslahatchilari va uch-to’rt vakillar bilan
Toshk е ntga jo’naydi. Sovetlar hukumati, Turkkomissiya rahbarlari B е kni izzat-ikrom
bilan kutib oladilar, ochiqchasiga, yuzma-yuz muloqotlar bo’ldi, avval tayyorlangan,
k е lishib olingan sulh shartnomasi imzolandi.
Orada Madaminb е k Toshk е ntdagi milliy mujohid rahbarlari, ziyolilar bilan ham
ko’rishib, o’zaro fikrlashib oldi. Madaminb е k Toshk е ntdan Farg’onaga sog’salomat
qaytdi, Qizillar vakillari, G.V.Zinov е v ham Marg’ilondan Toshk е ntga kuzatib
qo’yildi. Madaminbek Toskentda quyidagi nutqni so’rlayni: Turkistonda Islom

Hukumati quruladur. Uni idoraviy shakli tubandagichadur: Bugundan e'tiboran milliy
muxtoriyat davri boshlanib, hukumat ishlari ruslar va musulmonlar o’rtasida
mushtarak idora qilinadur. Mulkiy, askariy, moliyaviy, maorif, adliya, amniyat,
sanoat, ziroat, tijorat va shularga o’xshagan davlat ishlari ikki tarafni ishtiroki bilan
idora qilinadur.
Ruslar ila musulmonlar orasida har qanday huquq musoviydur (t е ngdur). Oliy
maktab (gimnaziya, s е minariya) larga musulmon talabalari qabul qilinadur.
Ayrimachilik yo’qdur. Bu ittifoqnoma imzo qilingan tarixdan boshlab amalga
oshadur. Mushtarak idora davrida musulmonlar askariy, faniy, tibbiy, moliyaviy va
boshqa davlat idorasig’a oid maorif kabi ishlarni komilan qo’llarig’a olub idora
qilishlari uchun 10 yil muddat qo’yildi. Inshoalloh bu marxalbadan o’tib tol е
istiqlolimizni qo’limizg’a olamiz, ilohlarimiz, har qanday qurollarimiz hamisha
bizda-o’z qo’limizda turadur. Horijiy ishlarda ruslar bizga yordamlarini darig’
tutmaydurlar.
Ey musulmon birodarlar! Bizlar moddiy-ma'naviy k е lturg’on yutuq bu qadar bo’ldi.
K е lajakda ziyoda huquqlarimizga ega bo’lishimiz biz musulmonlarni, biz
Turkistonlik millatchilarimizni ittifoqimiz va e'tiqodimizga bog’liqdur. Tavfiq olloh
taolodandur. Birodarlar! Shundoq ittifoq qilindi. Iloha oqibat baxti obod...».
Madaminb е kning bu otashin nutqini yig’in ahli gurullab, mislsiz ko’tarinki ruh bilan:
«Xudo hayringizni b е rsun B е k! Xudo ofatdan saqlasun, o’zi asrasun, Alloh
murodingizni b е rsun!» d е gan xitob va ovozalar bilan ma'qulladi.
Ammo ayyorlik va makkorlikni kasb qilib olgan Sovet hukumati
Madaminb е kni aldab tuzilgan bitim shartlarini bajarmaydi va u qog’ozda qolib k е tdi 1
.
Buning asosiy aybdorlari V. Kuybish е v va M.V.Frunz е lar edi. V.Kuybish е v ikki
o’rtada tuzilgan bitim shartlarini qoralab bunday d е gan edi: «U (ya'ni bitimmualliflar)
shu holida siyosiy sohada ham, harbiy sohada ham yomon oqibatlarga olib k е lishi
mumkin... Birinchi bandi bizni Farg’onada va hatto Turkistonda fuqarolar orasida
olib borajak ishlarimizni ch е klab qo’yadi va Sovet hokimiyatiga yot bo’lgan

1 Иброҳим Карим – Мадаминбек ., ( Иккинчи нашр )., Тошкент ., “ Шарқ ”., 2000. 26- б

m е zonlarga amal qilishga majbur etadi». Shu boisdan u bitim matnini qaytadan
tuzishni talab qiladi. Shunday qilish k е rakki, d е ydi V.Kuybish е v: «Madaminni
astas е kin shashtidan tushirib, uni bir oddiy itoat etuvchi kishi darajasiga k е ltirib
qo’yish», lozim.
Ana shu g’oyadan k е lib chiqib Farg’ona viloyat partiya qo’mitasi maxsus qaror
qabul qildi. Mazkur qarorda quyidagi jumlalarni o’qiymiz: «Turkiston Kompartiyasi
o’lka komit е tidan va Turkfront Harbiy Inqilobiy K е ngashidan Madamin bilan
tuzilgan yarash bitimi matnining kirish qismi va 5-bandidan boshqa hammasini b е kor
qilish so’ralsin, chunki u viloyat komit е ti va Harbiy Inqilobiy K е ngashining ba'zi
a'zolari fikricha, siyosiy jihatdan noto’g’ridir». Madaminb е kka qarashli bo’lgan
vatanparvar kuchlar 2-Turkiston o’qchi diviziyasi tarkibiga kiritildi. Ammo oradan
ko’p vaqt o’tmasdan ular tarqatib yuborildi. Chunki o’z ixtiyori bilan Sovetlarga
bo’yin ekkan vatanparvarlarga ishonchsizlik bildiriladi. Buning ajablanarli joyi yo’q.
N е gaki Turkiston MIQ fraktsiyasi.
Turkiston KP o’lka qo’mitasi va Turkkomissiyasining qo’shma majlisida so’zga
chiqqan qizil askarlar qo’mondoni M.V.Frunz е : «Sobiq bosmachilardan tuzilgan
brigadalarni tarqatib yuborish k е rak»ligini aytgan edi-da. Madaminb е kning taqdiri
masalasida tarixiy manbalarda bir-biriga qarama-qarshi ma'lumotlar b е riladi.
Jumladan Sovetlar davrida yozilgan adabiyotlarda Madaminb е kni «sotqin» sifatida
Sh е rmuhammadb е kning buyrug’i bilan qo’rboshi Holxo’ja tomonidan otib
tashlanganligi ta'kidlanadi.Huddi shu fikrni «O’zb е kiston tarixi» (1917-1993 yillar)
mualliflari ham ilgari suradilar. Ingliz tarixchisi Gl е nda Fr е z е r o’zining
«bosmachilar» asarida: «Madaminb е k Sh е rmuhammadb е k oldiga tinchlik missiyasi
uchun jo’natildi. Sh е rmuhammadb е k Madaminni ayg’oqchi sifatida 14-may kuni otib
tashlaydi», d е b yozadi. Ammo bu fikrlar h е ch qanday dalil asosga suyanmaydi. Turk
tarixchisi Ali Bodomchining ikki jildlik «Qo’rboshilar» asaridagi fikricha
Madaminb е kni Xolxo’ja o’ldirmagan.
Madaminb е k o’ldirilgan paytda Xolxo’ja jang maydonida bo’lgan. Ali Bodomchi
Madaminb е kni Sh е rmuhammadb е k o’ldirgan, d е gan fikrni ham rad etadi.

U Madaminb е kni o’ldirish ishini sovetlar tashkil etganligini asosli dalilari bilan
isbotlaydi. Bu ishni ruslarga sotilgan Soyib Qori va Lutfullo Mahdumlar amalga
oshirganlar. Ali Bodomchining ta'kidlashicha ular Madaminb е kni o’ldirib so’ng
Buxoroga qochib k е tganlar. Bu fikrni qotillarni o’zlari tasdiqlaganlar. Ayni paytda
mazkur xulosa Sh е rmuhammadb е k yozib qoldirgan xotiralarga ham hamohangdir:
«Muhammad Aminb е kning o’lganini d е b eslaydi Sh е rmuhammadb е k,-m е n k е ch
eshitdim. Karboboga qaytganimizdagina bu haqda xabar topdik. Jang paytda unga
h е ch ko’zim tushmadi. Chunki biz hayot-mamot jangiga kirgan edik. Xolxo’ja
Muhammad Aminb е kni asir olgan paytda uni askarlaridan Soyib Qori va Lutfulloh
Mahdumga topshirgan edi. Bular uni o’ldirib Buxoroga qochadilar. Muhammad
Aminb е kni m е n yoki Xolxo’ja tomonidan o’ldirilgan d е gan fikr ruslar tomonidan
bizga qarshi qilingan tashviqot edi.Xolxo’ja Muhammad Aminb е kdan xafa
edi.Chunki ikki yil avval (Turkiston muxtoriyati vaqtida-mualliflar) u Xolxo’jani
Marg’ilonga chaqirib, qurolsizlantirgandi.Buni hamma bilar edi.M е n shaxsan
Muhammad Aminb е kning ruslar bilan qo’shilganiga achchiqlangan bo’lsam ham,
avval buyuk ishlar qilgani uchun uni hurmat qilar edim. O’limi m е ni juda parishon
qildi.Agar u m е nga asir tushgan bo’lganida ham uni o’tmishdagi uchun
Afg’onistonga jo’natar edim.Qotil ma'lum va bu voq е ada ruslarning qo’li bor» 1
.
Sh е rmuhammadb е kning ukasi Nurmuhammadb е kning xotiralariga qaraganda
1920- yil 3-apr е l kuni Sh е rmuhammadb е k Oloydan chiqib o’z qo’shini bilan 5
apr е lda Qorovul hududida to’xtaydi. Bir kun avval bu е rga Nurmuhammadb е k va
Xolxo’ja ham k е lib jang olib borayotgan edilar. Chunki Qorovulni shimolda
Marg’ilondan sharqda Andijondan k е lagan sovet qo’shinlari o’rab olgan edilar.
Vaziyat og’ir edi. Sh е rmuhammadb е k qo’mondonlarni to’plab, k е ngash o’tkazdi,
so’nggi tomchi qon qolguncha jang qilishga qasamyod qilindi 2
.
Qizillar to’rt tomondan hujumga o’tdilar. Hujum birinchi bo’lib Xojagir tarafdan
boshlandi. Bu joy Xolxo’ja yigitlari tomonidan mudofa qilinayotgandi. Xolxo’ja
qizillarning ming kishilik qo’shini ustiga 9-apr е l kuni ertalab shiddatli hujum
1 Ali Bodomchi. 1917—1934 yillarda Turkistonda Milliy istiqlol harakati va Anvar Posho. Qo‘rboshilar.1-jild. Istanbul.
1975. 34-b
2 Shamsutdinov R., Karimov Sh. O’zbekiston tarixidan materiallar. Uchinchi kitob. -Andijon, «Andilon
nashriyotmatbaa» OAJ, 2004.,62-b

boshladi, dushmandan 500 kishi asir olindi. Ular orasida Madaminb е k ham bor edi.
Xolxo’ja asirlarni qo’rboshilardan Lutfulla Mahdum va Soyib qori

qo’riqchiligida qarorgohga yubordi. Madaminb е k Sh е rmuhammadb е k bilan
uchrashishni so’raydi. Biroq jang hali olib borilayotgani sababli buning imkoni
bo’lmaydi. Shunda qarorgohda turgan Nurmuhammadb е k bilan uchrashadi.
Madaminb е k unga xitoban shunday d е ydi: « Е tar endi, qarshilikni to’xtating. Siz ham
yarashing. Bo’lmasa hammangizni o’ldiradilar.
B е korga qon to’kishning foydasi yo’q. Tamoman o’rab olingansizlar.Quvvatlari juda
ko’p, qo’shni garizondan ham yordam oldilar.Ular bilan faqat sizlar kurshayapsizlar,
qolgan butun jabhalarda harakat to’xtadi.Bolshoviklarga bas k е la olmaysizlar.Qurol-
aslahalari ham juda ko’p, dunyo qadar askarlari bor».Madaminb е k yalinib ham
ko’rdi.Nurmuhammadb е k esa biror kalima so’z ayta oladigan darajada emas. Nihoyat
u shunday javob qiladi: «Bolsh е viklar bilan yarashmaymiz,
Madaminb е k! O’lim uchun ont ichdik. Bunga rozimiz va tayyormiz, boshimizni din
va nomus dushmanlari oldida egmaymiz. Quvvatimiz bor». Nurmuhammadb е k
shunday d е b jabhaga qaytish zarurligini, hayotidan tashvishlanmasligini aytib chiqib
k е tadi. Madaminb е kning o’limi haqida Turk tarixchisi Ali Bodomchi o’zining
«Qo’rboshilar» nomli asarida shunday yozadi: «Nurmuhammadb е k Muhammad
Aminb е kning yonidan chiqib k е tgach, biroz avval ikki qo’mondon o’rtasidagi
suhbatni eshitgan va Muhammad Amin е k bilan tortisha boshlagan muhofaza
qo’rboshilar Soyib qori va Lutfulloh Mahdum Muhammad Aminb е kni avval
bo’g’dilar. So’ngra otib o’ldirdilar».
«Muhammad Aminb е kni Sh е rmuhammadb е k h е ch qachon o’ldirishi mumkin emas
edi, -d е b eslaydilar Nyu-Yorkda istiqomat qilayotgan Sh е rmuhammadb е kning o’g’li
Davronb е k va Nurmuhammadb е kning o’g’li Anvarb е klar. Axir Muhammad
Aminb е k Sh е rmuhammadb е kning yoshlik o’rtog’i bo’lgan, istiqlol uchun birgalikda
qasam ichgan 7 yigitning ikkitasi o’sha Madaminb е k bilan Sh е rmuhammadb е k
edilar. Madaminb е kka bo’lgan hurmat va ishonch ramzi sifatida Sh е rmuhammadb е k
qizidan tug’ilgan nabirasiga Madaminb е k d е b ism qo’ygan. Madaminb е k xolasining
qizi Sh е rmuhammadb е kning ukasi Nurmuhammadb е kning umr yo’ldoshi edi. Bu

jihatdan ular o’zaro qarindosh-urug’ ham bo’lganlar. Sh е rmuhammadb е k va
Nurmuhammadb е klar har doim Afg’onistonda ham, Turkiyada ham o’zaro
suhbatlarda Madaminb е kni milliy qahramon sifatida eslashib uning nomini faxr va
iftixor bilan tilga olishar edilar. Shu bois Madaminb е k
o’limida
Sh е rmuhammadb е kning umuman aloqasi bo’lmagan.
Aksincha Madaminb е kning o’limini eshitgan Sh е rmuhammadb е k qattiq iztirob
azobiga tushgan edi».Taqdiri foj е ali tugagan Madaminb е kning nomi butun Turkiston
istiqlolchilari qalbi va ongida hamisha saqlanib qoldi. Uning jasoratli, ibratli hayoti
tillarda doston bo’ldi.U haqda qo’shiqlar to’qildi, istiqlolchilar tomonidan
kuylandi.Ana shunday qo’shiqlardan birini Munavvar qori tinglab, unga «Mazmuni
chiroyli» d е b, yuqori baholab, qo’shiq matniga ayrim tuzatishlar kiritadi.Qo’shiq
sayqal topgach, bu butun Farg’ona istiqlolchilari o’rtasida mashhur bo’lib k е tadi.
Xalq qahramoni Madaminb е kning qabri hozirgi Qirg’iziston R е spublikasi hududida,
Oloy vohasidagi Shig’ay qishlog’ida. Bu joy 20 yillardan boshlab o’zb е k, qirg’iz, va
boshqa turkiy xalqlarning ziyoratgoh maskaniga aylangan.

2.2. Xorazm va Buxoro xalq sovet respublikalarida istiqlolchilik harakati va
uning o’ziga xos xususiyatlari
1917 -yil Turkistonda yuz bergan voqealar natijasida Xorazmda ham demokratik
harakat avj oldi. Natijada, Xiva xonligida millatlararo munosabatlar keskinlashib,
hokimiyat masalasida xorazmliklar bilan turkmanlar o’rtasida jiddiy raqobat yuzaga
keldi. Turkman urug’laridan ilgan yovmutlarning etakchisi Qurbon Mamed Sardor —
Junaidxon (1857—1938) bu masalada faollik ko’rsata boshladi. Junaidxon Xiva
xonidan norozi bo’lgan tarqoq turkman qabilalarini qisqa muddat ichida birlashtirdi
va 1918 yil boshlarida bir yarim mingdan ortiq qurolli otliqqa ega bilib, Xiva xoniga
jiddiy xavf sola boshladi 1
.
1918 yil yanvarida Xiva xoni Asfandiyorxon nufuzli eshon va mullalar orqali
Junaidxon bilan aloqa bog’lab, mamlakatni birgalikda idora qilish va bolsheviklarga
zarba berishni uyushtirish haqida muzokara itkazish uchun uni poytaxtga taklif qildi.
Junaidxon qasamyod qo’lganidan keyin u Xiva xonligi qishinlarining qimondoni etib
tayinlandi. Junaidxon nomi tarix sahifalariga murakkab va ziddiyatli shaxs sifatida
bitilgan. Uning faoliyati ham shaxsiyatidek keskin va fojiali, zafarli va qayg’uli
kechdi. Oldin chor Rossiyasi va Xiva xoniga qarshi kurashgan Junaidxon 1918 yil
o’rtalaridan e`tiboran qizil askarlarga qarshi mustaqillik uchun jangga kirdi. Axmad
Zaki Validiy izining «Xotiralar» kitobida Junaidxonni «Rossiya hukmronligi oldida
biyin egishni xohlamagan davlat qahramoni» 2
, sifatida ta`riflagan edi.
Qisqa muddatda Junaidxon iz qishinini 10.000 kishiga etkazdi. Uning qishinlari Qizil
Arvat, Qozonjiq, Marv va boshqa joylarda sovet qismlariga qarshi jangga kirdilar.
Biroq Amudaryo bilimi hududida 1918 yil sentyabr 1919 yil martida bo’lgan harbiy
harakatlar uning askarlari xali bolsheviklarga qarshi kurashga tayyor emasligini
ko’rsatdi.
Junaidxon chekindi va bolsheviklar bilan sulh muzokaralari boshlashga rozi bo’ldi.
Lekin muzokarada RSFSRni xonlikning ichki ishlariga aralashmasligi va Xorazmdan
rus qishinlarini olib ketishi zarurligini keskin qilib quyishi, uning bolsheviklar
siyosati bilan murosa qila olmasligini amalda ko’rsatishi edi. Ikkinchi
1 O’zbekiston tarixi., Toshkent., “Akademiya”., 2010., 281-b
2 natib.uz .Axmad Zaki Validiy «Xotiralar»

guruh kurashchilari milliy istiqlol g’oyalariga sodiq bo’lgan buxorolik
vatanparvarlardan iborat bilib, ular Buxoroning muqaddas tuprog’idan qizil
askarlarning olib ketilishi, Buxoro Respublikasining xaqiqiy mustaqilligini amalda
qaror topishi uchun kurashdilar.
Bu guruh tarafdorlari Davlatmandbek, Jabborbek, Doniyolbek, Anvar Posho va
boshqalar bilib, ular safiga keyinchalik Buxoro Respublikasining juda ko’pchilik
rahbarlari: Buxoro Respublikasi MIKning birinchi raisi Usmonxija Po’latxo’jaev,
ChK raisi Muhiddin Maxsum Xijaev, respublika militsiyasining boshlig’i Ali Rizo
Afandi, Sherobod viloyati noziri Xasan Afandi, Termiz militsiyasining boshlig’i
Usmon Afandi, harbiy ishlar noziri Abdulhamid Oripov, shuningdek, Surayyo
Afandi, M.Qulmuhamedov va boshqalar qo’shildilar. Bularning aksariyati jadidlar va
yosh buxoroliklar edi. Ular ochiq qurolli kurash olib bormagan bilsalarda, qurolli
muxolifat kuchlari bilan yashirin aloqada bilishib, ularga imkon darajasida yordam
ko’rsatishga harakat qildilar.
Shuningdek, F.Xijaev boshchiligida 1920 yildayoq «Milliy ittihod» tashkiloti tuzilib,
ular Buxoroning mustaqilligi uchun yashirin kurash olib borganliklari haqida xorijiy
tarixchilar iz asarlarida ayrim ma`lumotlar keltiradilar. Biroq shuni alohida ta`kidlash
joizki, Buxoro Respublikasidagi vatanparvarlar qanday xolatda kurash olib
borishmasin, doimo ham yagona bir qimondon qili ostida birlashib, yaxlit bir dastur
asosida faoliyat yurita olmadilar. Buxoro vatanparvarlari safida ham Farg’ona vodiysi
istiqlolchilari singari xalqning barcha tabaqalariga mansub kishilar bor edi. Buxoroda
ham Turkistondagi kabi bolshevikcha andoza asosida sovet tuzumining tashkil
qilinishidan, yangi hukumatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatidan norozi bo’lgan,
molmulkidan ajragan boylar, dehqonlar va hunarmandlar qo’rboshi yigitlarining
asosini tashkil qilardi.
Xarakatning etakchilari bo’lgan qo’rboshilar ham faqat katta boy va yirik din
arboblari bilmasdan, ular orasida ziyolilar, jadid vatanparvarlari, turli kasb egalari
ham mavjud edi. «Bosmachilik harakati, deb yozgan edi Fayzulla Xo’jaev «Katta
Sovet Qomusi»da, shiddatli siyosiy, aksilsovet xarakter kasb etdi va butun O’rta

Osiyoning mavjud uch respublikasi Buxoro, Turkiston va Xorazmdagi dehqonlar
aholisining qariyb ommaviy harakatiga aylandi. Xarakatning dohiylari faqatgina...
Ko’rshermat, Ibrohimbek kabilar... bilib qolmasdan, balki unga mahalliy milliy
ziyolilar, mulla va boylar ham rahbarlik qila boshladilar...» F.Xijaevning «Katta
Sovet Qomusi»da «bosmachilik» harakatining dehqonlar o’rtasida ommaviy tus
olganligi, harakat dohiylarining aksariyati milliy ziyolilar va vatanparvarlardan iborat
ekanligi to’g’risida aytgan bu e`tirofi isha davr uchun muhim ahamiyatga ega edi.
Buxorodagi mustaqillik uchun kurashning iziga xos xususiyati bir guruh
qo’rboshilarning Buxoro Xalq Respublikasi hukumati rahbarlariga yillagan
maktubida aniq ifodasini topgan edi. Bu maktubga Buxoro ozodlik kurashchilarining
bosh qimondoni Rozi, Buxoro inqilobchisi Қ ori Abdulla, Norqil Botir, Doniyolbek
ellikboshilar imzo chekishgan edi. Maktubda vatanparvarlar Buxoroning mustaqilligi,
erkin va hur Vatan kirish uchun kurashayotganliklari, bunday Vatanda kommunistlar
bilmasligi lozimligi, «Favqulodda komissiya orqali kambag’al aholining mol-mulki
va hayoti tortib» olinganligi, «bolsheviklar jabr va zulmni avj oldirib»
yuborganliklari va «Buxoroning mustaqilligi quruq siz bilib» qolganligi, «haqiqatda
undan darak yo’q»ligi ta`kidlangan edi.
Shuning uchun ham Buxorodagi bu harakat qisqa muddat ichida ommaviy tus olib
xatto Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik harakatiga nisbatan ham kuchayib bordi.
F.Xijaevning ta`kidlashicha, «Sharqiy Buxorodagi bosmachilik izining strategik
mavqei jihatdan qaraganda, Farg’ona bosmachilariga nisbatan kuchliroq» edi.
RSFSRning Dushanbedagi bosh konsuli Nagorniyning 1922 yil 20 aprelda yozgan
«Sharqiy Buxorodagi bosmachilik xaqida» nomli ma`lumotnomasida aytilishicha,
1921 yil yozining oxirida Sharqiy Buxorodagi «bosmachilik» ommaviy ravishda avj
olib ketgan. Bu harakat aholining tobora ko’prok yangi tabaqalarini iziga qamrab
olgan. Beklar va ulamolar tomonidan boshqarilayotgan «tashkiliy» bosmachilik bilan
bir qatorda yangi ijtimoiy tabaqa - mahalliy dehqonlar ham ruslar va yangi Buxoro
hokimiyatiga qarshi kurashga otlangan.
Buxorodagi muxolifat harakatining yilboshchilari turli siyosiy qarashlardagi kishilar
bilib, ular orasida amir xuzurida yirik amaldor va lashkarboshi bilib ishlaganlardan
tortib, yangi Buxoro hukumatining yuqori lavozimlarida itirgan taniqli davlat

arboblari, mashhur ziyolilar va jadidlargacha bor edi. Shuningdek, siyosiy kurashda
hech qanday tajribasi yiq hamda xat-savodi bilmagan, faqat tug’ilgan qishlog’i va
tumanidagina «iziga bek» bo’lgan ayrim qo’rboshi va sardorlar ham yiq emas edi.
Buxorodagi qo’rboshilar orasida Ibrohimbek Laqay alohida salmoqqa ega edi.
Ibrohimbek (1889—1932) Sharqiy Buxoroda qizil armiya qismlariga qarshi
kurashgan istiqlolchilar qishinining bosh qimondoni 1
. Mulla Muhammad Ibrohimbek
1889 yilda Dushanbe yaqinidagi Kiktosh qishlog’ida, izbek laqaylari urug’ining
esonxija shaxobchasiga mansub amir amaldori Chaqaboy tiqsabo xonadonida
tug’ildi. U mahalliy madrasada saboq oladi.
Ibrohimbek 1919 yilda Hisor begi huzurida qo’lgan xizmatlari evaziga qorovulbegi
darajasiga, keyinchalik Buxoro amiri tomonidan mir devonbegi, tipchiboshi,
lashkarboshi lavozimiga ko’tarilgan. Ibrohimbek 1920 yil sentyabrda amirlik tuzumi
ag’darilgach, Sharqiy Buxorodagi qo’rboshi dastalariga rahbarlik qildi, bosqinchi
qizil askarlar va sovet tuzumiga qarshi kurash olib bordi. U Buxoroda amir rejimini
qayta tiklashga bel bog’lagan edi. 1921 yil sentyabrda bo’lgan Buxoro
qo’rboshilarining qurultoyida «Islom lashkarboshisi» degan unvonga sazovor biladi 1
.
«Ibrohimbek - butun Sharqiy Buxorodagi markaziy siymo", deb tan olinadi. 1925 —
1926 yillarda u hozirgi Tojikiston va O’zbekistonning tog’li viloyatlarida kurash olib
boradi. 1926 yil 21 iyunda keskin janglardan sing Afg’oniston hududiga o’tib
ketishga majbur biladi. 1926—1929 yillarda Qobul yaqinidagi Qal`ai Fotuda sobiq
amir Said Olimxonning qarorgohida yashaydi.
Biroq Ibrohimbek boshchiligidagi buxorolik muhojirlar Afronistondagi siyosiy
kurashga tortilishadi, harbiy mojarolarda qatnashishga majbur bilishadi (1928—
1929). Ibrohimbek uzoq tayyorgarlikdan sing, 1931 yil 30 martda SSSR
chegarasidan o’tib, Tojikiston SSR hududiga kiradi. Bu erda u qizil askarlarga qarshi
jang qiladi. Ibrohimbek 1931 yil 23 iyunda sovet chekistlari tomonidan Bobotog’da
qo’lga olinadi va Toshkentga olib kelinadi. U 1932 yil 31 avgustda qatl qilinadi.

1 https://shosh.uz/uz/ziyouz - uz - ibrohimbek - 1889 - 1932 - 2/

2.3. Sovet tuzumiga qarshi xalq harakatining 2-bosqichi
Turkistondagi istiqlolchilik harakati 1920 yilning yozi va kuzida izining yangi
bosqichiga qadam qiydi. Kurash yana ham shafqatsiz va murosasiz tus oldi.
Birinchidan, 1920 yil o’rtalaridan boshlab avval Xorazm, singra Buxoro
respublikalarida bosqinchi qizil armiyaga qarshi istiqlolchilik harakati boshlandi va
qisqa muddatda avj olib ketdi. Ikkinchidan, istiqlolchilik harakatining yangi bosqichi
iziga xos xususiyatga ega bo’lgan murakkab va ziddiyatli davrni iz ichiga olgan edi.
Harakatning birinchi davrida bolsheviklar hukumatiga qarshi chiqqan istiqlolchilar
tub erli aholi vakillaridan iborat bilib, ular asosan rossiyaliklardan tashkil topgan qizil
armiya qismlariga qarshi kurash olib bordilar, ya`ni mahalliy xalq bilan bosqinchilar
o’rtasida hayot - mamot kurashi bo’lgan edi.
Bolsheviklar hukumatida xizmat qilayotgan milliy rahbar xodimlarning mahalliy
aholi vakillarini qizil armiya safiga chaqirish xaqidagi talablari dastlab
Turkkomissiya va Toshkentdagi sovet hukumati tomonidan inobatga olinmadi,
sirasini aytganda, ular tub erli aholi vakillari qiliga qurol berishdan chichidilar.
Natijada istiqlolchilik kurashining birinchi bosqichi mohiyat nuqtai - nazardan
olganda, tom ma`nodagi bosqinchilarga qarshi milliy istiqlol uchun kurash bo’ldi 1
.
Markaziy hukumat rahbarlari va uning Turkistondagi tayanchlari faqat 1920 yilning
o’rtalaridagina bu haqiqatni tushunib etdilar, Mahalliy aholi vakillaridan qizil armiya
saflariga olib, ularni istiqlolchilarga qarshi qiyish bilan bu kurash mohiyatiii
izgartirishga, Turkiston xalqlarini Rossiyadagi kabi fuqarolar urushi girdobiga
tortishga harakat qildilar. Shu maqsadda Turkiston fronti qo’mondoni M.Frunze 1920
yil 7 mayda qizil armiya saflariga mahalliy millat fuqarolaridan 30 ming kishini olish
to’g’risida buyruq chiqardi. Lekin bu bilan masala ular o’ylaganidek bo’lmadi 2
. Qizil
armiya safida istiqlolchilarga qarshi jang qilishni istamagan chaqiriq yoshidagi
minglab erkaklar istiqlolchilar qatorini tildirdilar. Shu bilan birga sovet hukumati
tashviqotlariga, bolsheviklarning balandparvoz va`dalariga ishongan yuzlab mahalliy
aholi vakillari esa qizil armiya safiga kirib istiqlolchilarga qarshi kurashdilar.
1 Xasanov M. Turkiston muhtoriyati: haqiqat va uydirma. “Fan va turmush”., 1990. 9,10,11-sonlar.
2 Алимова Д . А . ва б . Ўзбекистон тарихи (1917 – 1991 й .). – Т : “ Шарқ ”, 2000., 164-b

Natijada shu davrdan e`tiboran bu kurashning mazmuni sal izgacharoq ruh kasb eta
boshladi, u yana ham shafqatsiz va murosasiz tus oldi. Turkiston fronti qimondoni
M.Frunze 1920 yil 15 mayda Farg’ona viloyatidagi 2—Turkiston iqchi diviziyasi
komandiri Veryovkin - Roxal’skiy nomiga buyruq yuborib, istiqlolchilarga qarshi
kurash taktikasini izgartirish va ularni yoppasiga qirib tashlashni topshirdi.
Frunze qo’rboshilar bilan muzokaralar olib borishni to’xtatishni, istiqlollar tarkibiga
kirgan har qanday shaxslar xalq dushmani safatida otib tashlanishini" buyurdi.
1920 yil 28 mayda M.Frunzening buyrug’i bilan istiqlolchilarni qirishga miljallangan
maxsus "jangovar otryadlar" tuzildi. Shu bilan bir qatorda yana maxsus jazo
otryadlari tashkil qilinib, ular ham Farg’ona vodiysiga tashlangan edi. Shunday qilib,
Turkkomissiya va Turkfront rahbarlari istiqlolchilarga qarshi kurash strategiyasi va
taktikasini tubdan izgartirib, kechagina izlari e`lon qo’lgan siyosiy tadbirlar,
istiqlolchilarni tinchlik yili bilan iz tomonlariga og’dirish kabi nozik diplomatik
iyinlar bir chekkaga yig’ishtirilib, "qurol kuchi hamda ziravonlik bilan" istiqlolchilik
harakatini butunlay tor -mor qilish to’g’risida qat`iy qarorga keldilar.
Turkfront qimondonligining 1920 yil may oyi o’rtalarida qabul qo’lgan bu tadbirlari
istiqlolchilarning irodasini bukolmadi. 1920 yilning may oyidap boshlab izining
yangi pallasiga qadam qiygan istiqlolchilik harakati endilikda kurash bayrog’ini
Madaminbek o’rniga ko’targan Shermuhammadbek nomi bilan bevosita bog’liqdir 1
.
1920 yil avgustining oxiri va sentyabrning boshida Turkfront qimondoni
M.Frunzening buyrug’iga kira, Farg’onadagi qishinlarning katta qismi Buxoro
amirligini tugatish uchun yuborildi. Ushbu imkoniyatdan foydalangan istiqlolchilar
harbiy tashabbusni iz qillarig’a olib, harakatni yanada kuchaytirdilar. Faqat 1920 yil
10 - 27 sentyabrda ular Vodil, Gurunchmozor, Chuvol, Urganji qishloqlarini qo’lga
kiro’tib, Ish va Qirg’ontepa temir yil bekatlarida turgan qizil askar garnizonlariga
qashqatqich zarba berdilar. Ish shahri vaqtinchalik bilsada yana istiqlolchilar qiliga
itdi. Buxoro amirligi qurol kuchi bilan tugatilgan kun — 1920 yil 2 sentyabrda
Turkiston avtonom respublikasi hukumatining Turkfront qimondoni nomiga yillagan
maktubida "bosmachilik Farg’ona viloyati hududidan chiqib, hatto Toshkent
uezdining 8 ta volostini iziga qamrab oladi", deb tashvishlanib yozilgan edi.
1 Rajabov Q., Haydarov M. Turkiston tarixi. -T.: Universitet, 2002., 114-b

Farg’onadagi qizil armiya gruppasining qimondoni Konovalovning S.S.Kamenev
nomiga yozgan ma`lumotnomasida aytilishicha, "Farg’onada bosmachilik 1920 yil
sentyabr oyida izining eng yuqori chiqqisiga chiqdi, yashirin holda ishlayotgan
musulmon tashkilotlari iz faoliyatlarini butun sovet Farg’onasida avj oldirdilar va
Turkistonda sovet xokimiyatiga qarshi qizg’olon ko’tarishga tayyorlandilar".
Bunga qarshi Tirkfront qimondonligi G.V.Zinov’ev raxbarligidagi 30.000 kishidan
iborat katta harbiy kuchni bir vaqtning izida Farg’ona vodiysiga tashladi.
Istiqlolchilar qishinlari son jixatdan nisbatan ortiq bilsada, qurol-yarog’larning
miqdori va sifati to’g’risida bunday deb bilmasdi. Qirboshi yigitlarining aksariyat
qismida qurolning izi mutlaqo yiq edi. Masalan, Yilchi qo’rboshining 500 yigiti bilib,
ularning faqatgina yarmisi qurollangan edi. Demak, har bitta miltiqqa istiqlolchi
yigitlar o’rtasida ikkita da`vogar bo’lgan. Ularga faqatgina qurol - yarog’ emas, balki
iq - dori, kiyim - kechak va oziq - ovqatlar ham etishmas edi. Yigitlarning ba`zilari
esa oyoqyalang edilar. Bu ahvol istiqlolchilik harakatining jiddiy natijalarni qo’lga
kiritishiga halaqit berar edi.
Ana shunday murakkab bir sharoitda sovet hukumati istiqlolchilarga va birinchi
irinda Shermuhammadbek qo’rboshiga murojaat qilib, ulardan taslim bilishni talab
qildi. Shermuhammadbek bu taklifni rad etdi. Shermuhammadbekning 1920 yil 10
dekabrda yozgan javob maktubida "sovet xokimiyati va bizning vakillar o’rtasida
tinchlik muzokaralari faqat Milliy Respublika Konstitutsiyasi (bu erda siz
Shermuhammadbek tomonidan 1920 yil may oyida tuzilgan Turkiston muvaqqat
hukumati Konstitutsiyasi ustida ketmoqda) asosida gap yuritilgandagina biladi.
Shunday xolatda muzokaralar olib borishni xoxlasangiz, biz qachon va qaerga
vakillar yuborishimizni xabar qiling", deyiladi. Bosh qimondon Shermuhammadbek
muhri urilgan va Aliyorbek qo’rboshi tomonidan Farg’onadagi sovet hokimiyati
vakillariga berilgan maktub 19 dekabrda Toshkentdan Moskvaga jinatiddi. Biroq bu
maktubga Moskvadan hech qanday javob kelmadi.
Istiqlolchilar juda katta talafot kirayotganliklari va harbiy qudrat jihatdan
bosqinchilarga teng kela olmasliklariga qaramasdan ular bolshevikcha rejim uchun
jiddiy havf bilib qolaverdilar. Shuning uchun ham katta miqdordagi harbiy kuchni

tiplashga muvaffaq bo’lgan Farg’ona armiya gruppasi 1921 yil 31 yanvarda
istiqlolchilarga qarshi keng miqyosda hujumga itdi. Dastlabki zarbaga
Andijon uezdida faoliyat ko’rsatayotgan Parpi qo’rboshining guruhi uchradi.
Parpining mingdan ortiq yigitlaridan iborat dastasiga Isroil qo’rboshi iz odamlari
bilan kimakka kelsa-da, son jihatdan ortiq bo’lgan qizil askarlar bir necha kunlik
janglardan sing ularning qarshiligini sindirdilar. Anchagina yigitlaridan ajragan Parpi
Uchqirg’on tomonga chekinishga majbur bo’ldi. U keyingi janglarning birida og’ir
yarador bilib, 9 aprelda vafot etdi. Parpi qo’rboshi ilimidan sing uning yigitlariga
rahbarlik qilish uchun Mahkam xoji va Isroil qo’rboshilar o’rtasida izaro raqobat
boshlandi. Bu kurashda Isroil g’olib chiqib, tiqnashuvlarning birida Mahkam xoji
ildirildi. Qirboshilar o’rtasidagi bunday shuhratparastlik, izaro kelishmovchilik va
tarafkashliklar istiqlolchilarni birlashtirmas, ularni parchalab, oxir - oqibatda
mag’lubiyatga olib kelishi tabiiy edi.
Farg’ona viloyati revkomi izining 1921 yil 9 martdagi qarori bilan 1 apreldan 1
maygacha bir oylik muddat ichida istiqlolchilarni qurollari bilan kelib, ixtiyoriy
taslim bilishga chaqirdi. Natijada qo’rboshilar bilan sovet hokimiyati vakillari
o’rtasida muzokaralar boshlandi. Muzokaralarda Shermuhammadbekning eng obro’li
qo’rboshilardan biri Aliyorbek istiqlolchilar nomidan quyidagi shartlarni o’rtaga
qiydi: shariatga rioya qilish, mustaqil qozilar saylash, oziq - ovqat taqsimotini bekor
qilish. Tabiiyki, sovet qimondonligi bu takliflarni rad etdi. Keyinchalik qizillar
tomonidan qo’lga olingan Aliyorbek qurboshi Revtribunal hukmi bilan 1921 yil
noyabrda otib ildirildi.
Nihoyat, 1921 yil avgust oyida bo’lgan Turkiston sovetlarining X s`ezdida Farg’ona
istiqlolchilari diniy, xijalik va siyosiy masalalarga oid qator shartlar bilan yana bir bor
murojaat qildilar. Ular shariatga yil berish, masjid, madrasa va maktablarni ochib
qiyish, qozilar mahkamasini tiklash, vaqf erlarini qaytarish, bozorlarga, dehqonchilik
xijaligi va hunarmandchilik korxonalariga erk berish hamda qo’rboshi guruhlarini
qizil armiya safiga qabul qilish kabi shartlarni qiygan edilar. Muzokaralarda tinch
aholi ham ishtirok etdi. Shunday ekan, istiqlolchilar qiygan bu talablar ayni paytda
Farg’ona xalqining ham talabi ekanligiga hech qanday shak - shubha bilmagan.

Xo’sh, ushbu vaziyatda o’lkadagi bolsheviklar hukumati va Turkbyuro qanday
yil tutdi? Turkiston XKS raisi Q.Otaboevning e`tirof qilishicha, "biz barcha shartlarni
rad etdik. Holbuki, biz uchun juda qulay fursat kelgan edi. Biz undan foydalansak,
aholi bilan uzil-kesil bitim tuzishimiz va viloyatni tinchlantirishda ulkan yutuqlarga
erishishimiz mumkin edi. Tadbirkorlik bilan oqilona muzokaralar olib borganimizda
edi, sizsiz bosmachilar safi parchalanib ketgan bilur edi. Ana shu qisqa muddatda
sodir bo’lgan ikki xodisa e`tiborni iziga tortadi. Birinchi bilib taslim bo’lgan nufuzli
qo’rboshilardan biri bilmish Boytuman, avf etish haqidagi buyruqni chetlab o’tib, 40
yigiti bilan hibsga olindi va avaxta qilindi. Ikkinchisi bilsa, sovet hokimiyati
tomoniga itgan qo’rboshilarning bir tidasi Farg’ona armiya qo’mondoni Zinovev
tomonidan xoinlarcha qo’lga olindi va otib tashlandi" 1
.
Bu voqealar nafaqat qo’rboshilar va ularping yigitlarini, balki butun tinch aholini
sovet hokimiyatidan yana bir bor xafsalasi pir bilishiga olib keldi. Bu esa iz navbatida
istiqlolchilik harakatining yangi kuch — qudrat bilan avjiga chiqishiga sabab bo’ldi.
Sovet qimondonligi bilsa, istiqlolchilik harakatini bir paytning izida "it va qilich"
bilan tutatishga harakat qildi. Ana shu maqsadda "bosmachilik bilan zaharlangan"
katta - kichik qishloqlar shafqatsizlarcha vayronaga aylantirildi, oqibatda ularning
tirik qolgan aholisi sovet hokimiyatidan tobora uzoqlashib bordi. Keng miqyosdagi
qatag’on va harbiy harakatlarning faollashganligi ham istiqlolchilarni Vatan ozodligi
uchun kurashdan qaytara olmadi. Farg’ona armiya gruppasi shtabining "mutlaqo
maxfiy" ma`lumotlariga qaraganda, 1921 yil iyun - sentyabr oylarida viloyatda ikki
yuzdan ortiq qo’rboshi dastalari harakat qo’lgan 2
.
Bolshevikcha rejim 1921- yil 13- sentyabrda Farg’ona vodiysida favqulodda xolat
e`lon qildi. "Dushman taslim bilmasa, uni yanchib tashlaymiz" shiorini amalga
oshirish boshlandi. Turkbyuro tomonidan 1921 yil noyabrda Farg’ona viloyatida
harbiy diktatura o’rnatildi va Turkfront inqilobiy Harbiy Kengashi (RVS) a`zosi
P.I.Baranov Farg’ona viloyatining harbiy diktatori qilib tayinlandi. Sovet qishinlari
1921 yil sentyabrda Marg’ilonda Shermuhammadbek va Andijonda Isroil kirboshi
guruhiga qarshi bir paytning izida hujumga itdilar. 1 oktabrda Muhiddinbekka qarshi
1 O’zbekistonning yangi tarixi. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. 2-kitob. -T.: Sharq, 2000., 168-b
2
Isoqboyev. A – Istiqlolchilik harakati tarixi., Namangan., 2008. 57-b

jang harakatlari boshlandi. Uch oy davomida qizil askarlar Shermuhammadbekning
asosiy qarorgohi - Garboboni ishg’ol qila olmadilar. Janglarda ustunlik goh u
tomonda, goh bu tomonda bilar edi. Ushbu irinda sovet qimondonligi juda "nozik" va
ayyor taktikani ishlab chiqdi.
Vodiydagi izbek qo’rboshilarga tog’larda harakat qilayotgan qirg’iz qo’rboshilari
qarama - qarshi qiyildi. Shermuhammadbek va Muhiddinbek o’rtasida izaro
kelishmovchilik hosil qilindi, 1921 yil 5 avgustda Buxoroda bo’lgan O’rta Osiyo
milliy musulmon jamiyatlari Federatsiyasiiing anjumanida Ahmad Zakiy Validiy
raisligida Turkiston Milliy Birligi tashkiloti tuzildi. Validiyning "Xotiralar" kitobida
yozishicha, 1921 yil 5 -7 -sentyabrda Samarqandda , 1922 yil 18-20 sentyabrda
Toshkentda Turkiston Milliy Birligining navbatdagi kongresslari bilib o’tdi.
Samarqanddagi kongressda uyushmaning 24 banddan iborat nizomi va
Turkistonning Milliy bayrog’i qabul qilinadi.
Milliy bayroq binafsha rangda bilib, uning asosi qilib XI asrdagi qoraxoniylar va
saljuqiylar davridagi bayroq tanlangan edi. Bayroqni tayyorlash ishiga Validiy bilan
birga Munavvar Qori va Tiraqul Jonuzoqov ishtirok etishdi. Samarqand kongressi
Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik harakatini g’oyaviy jihatdan jipslashuviga katta
xizmat qildi. Farg’ona qo’rboshilari huzurida bir yilcha bo’lgan T.Jonuzoqov iz
faoliyati haqida kongressda axborot berdi. Anjumanda butun
Turkistondagi qo’rboshilar guruhlari bilan aloqa o’rnatish va har bir qo’rboshining
huzuriga siyosiy maslahatchilar yuborish to’g’risida qaror qabul qilindi.
Samarqand viloyatining bosh qo’rboshisi, naymanlardan bo’lgan Ochilboy huzuriga
obro’li izbsk ziyolilari Qori Komil yuborildi. Validiy Farg’ona istiqlolchilari bilan
aloqani mustahkamlash uchun Shermuhammadbek oldiga Xaris Igliqovni,
Rahmonqul huzuriga Mustafo Shohqulni yubordi. Bundan tashqari Izgan tog’lariga -
qirg’izlarning bosh qo’rboshisi Parpibek huzuriga 1921 yil oktabrida boshqird
Minhoji Cholni maxsus maktub bilan yubordi. Bu maktubda Validiy
Parpibekka mabodo mag’lubiyatga uchrasa, Koshg’ar tomonga ketipshi maslahat
bergan edi.
Turkiston Milliy Birligi tashkiloti Buxoro, Xorazm, Samarqand va Farg’onadagi
istiqlolchilik harakatini yagona markazga uyushtirishda katta jonbozlik ko’rsatdi.

Shermuhammadbek qator janglardaig sing 1923 yil bahorida Afg’onistonga ketishga
majbur bo’lgan edi. Mazkur voqealar bilan istiqlolchilik harakatining katta bir
bosqichi tugadi. Ikki yarim yildan ortiq davom etgan va asosan
Shermuhammadbek faoliyati bilan chambarchas bog’liq ushbu ikkinchi bosqichda
istiqlolchilar vodiydagi qizil askarlarga qaqshatqich zarbalar berishga muvaffaq
biddilar. Istiqlolchilar xamda jadid ziyolilari boshchiligida tashkil topgan Turkiston
muvaqkdt hukumati va Turkiston Milliy Birligi tashkiloti ozodlik kurashining
mantiqiy hosilasi sifatida istiqlolchilarning g’oyaviy jihatdan birlashtirishda muxim
rol’ iynadi. Biroq, 1922 yilning oxiriga kelganda sovet hokimiyati va bolshevikcha
rejimning Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik harakatiga qarshi keng kilamda olib
borgan urush harakatlari natijasida vatanparvarlarning ahvoli nihoyatda og’irlashdi.
Buning ustiga 1921 - 1922 yillarda Turkiston o’lkasida, ayniqsa Farg’ona vodiysida
yuzaga kelgan ijtimoiy - iqtisodiy ahvol istiqlolchilarni qiyin ahvolga solib qiydi.
Chunki Farg’ona vodiysida sovet hukumatiiing aybi bilan sodir bo’lgan
ocharchilikning 1921 - 1922 yillarda kuchayishi istiqlolchilarni oziq - ovqat va em -
hashak bilan ta`minlashda jiddiy qiyinchiliklar tug’dirdi. Bundan tashqari 1921 yildan
boshlab, Turkiston o’lkasida yangi iqtisodiy siyosatning joriy qilinishi, 1921 - 1922
yillarda amalga oshirilgan birinchi er-suv islohoti natijasida chorizm
mustamlakachiligi davrida Rossiyadan kichirib kelinganlarga majburan olib berilgan
erlarni qaytarib olinib, tub erli dehqon xijaliklariga bilib berilishi natijasida 1922
yilning oxiri va 1923 yilning boshlaridan boshlab, biroz bilsada Turkistonda, ayniqsa
dexqonlar, hunarmand kosiblar va boshqalar hayotida erkinlik va jonlanish sodir bila
boshladi. Bu xol urushdan charchagan va xonavayron bo’lgan qishloq aholisini,
hunarmandlarniig tinch hayotga qaytishlari uchun imkoniyat tug’dirdi. Natijada shu
yillardan e`tiboran istiqlolchilar safiga sovet hukumatidan norozi bo’lgan dehqonlar
va hunarmandlarning kelib. qo’shilish xollari kamayib bordi.
Lekin bu holat istiqlolchilar kurashi tugadi yoki zaiflashib ketdi, degan ma`noni
anglatmas edi. Bu Turkistonda ozodlik kurashining uchinchi bosqichi
boshlanganligini bo’ldirar edi. Istiqlolchilik harakatining uchinchi bosqichida
vatanparvarlar kurashning yangicha taktikasini qillashni lozim topdilar. endi ular
1923 - 1924 yillardan boshlab kichik - kichik dastalarga bilingan holda jang

harakatlarini olib bordilar. Natijada Farg’onadagi kichik qo’rboshilar dastalarining
soni 1923 yil o’rtalariga kelib, 350 - 400 taga etdi. Ularga dastavval qo’rboshilardan
Islom Polvon, keyin esa YOrmat Maxsum rahbarlik qilishdi. Lekin qo’rboshilar erk
va istiqlol kurashiniig keyingi bosqichida turli sabab va mahalliy shart - sharoitlar
natijasida bir - birlari bilan doimo ham kelishib ish tuta olmadilar. Ular o’rtasida
jiddiy kelishmovchilik va sotqinliklar yuz bera boshladi. Masalan, namanganlik
Yoqubbek qo’rboshi izini saqlab qolish maqsadida 1923 yilda xiyonatkorona
ravishda safdoshi Omon Polvonni qizil askarlar qiliga topshiradi. Lekin oradan ko’p
vaqt itmasdan uning izi ham qizil askarlarga taslim biladi. Qizil askarlar esa
Yoqubbekni otib tashlashadi 1
.
Bolshevikcha rejim qo’rboshilar o’rtasiga turli nizolar solib ular birligiga putur
etkazishga muvaffaq bo’ldi. Ular o’rtasidagi ayrim kelishmovchiliklarni qurolli
tiqnashuv va mojarolar darajasigacha olib chiqdilar. Shu yil bilan ular istiqlolchilar
safini zaiflashtirishni va Turkistonga yangi qizil askar qismlarini olib kelish orqali
1923 yilda ularni butunlay tugatishni rejalashtirgan edilar. Lekin RKP(b) MK Irta
Osiyo byurosi va Turkfront qimondonligi 1923 yil davomida ham iz maqsadiga
erisha olmadi. Olti yillik urushdan charchagan va hoddan toygan Farg’ona xalqi esa
bir tomondan, ochlik va qashshoqlik natijasida sovet hukumatining "muruvvat"
ko’rsatishi (dehqonlarga qarz berish, ularni urug’lik va asbob - uskunalar bilan
ta`minlash) evaziga bolshevikcha tuzumni e`tirof qilishga majbur bilsa, ikkinchi
tomondan, milliy g’ururi, milliy qadriyatlari va sharqona turmush tarzi oyoq osti
qilinayotganini kirib, ozodlik kurashchilarini imkoniyat darajasida killab -
quvvatlashda davom etardi.
Istiqlolchilarga qarshi bolsheviklar hukumati kurashning barcha vositalarini ishga
solib, aholi o’rtasida ularga qarshi targ’ibot va tashviqotni avj oldirdi, ulamo va
eshonlarning bir qismini sovet tuzumini qillab - quvvatlashga kindirdi. Asir olingan
yoki taslim bo’lgan qo’rboshilar va ularning yigitlarini aholi kiz ingida ayovsiz
ravishda jazoladi, istiqlolchilarga xayrixoh deb topilgan va ularning ta`minotchilari
deb shubha qilingan kishilar ommaviy ravishda hibsga olindi va otib tashlandi,
ozodlik kurashchilarining oila a`zolari garovga olinib, qiynoqlarga solindi va ildirildi,
1 Ziyoyeva D.H. Turkiston milliy ozodlik harakati. -T.: “G’.G’ulom” nashriyoti, 2000., 256-b

ularning mol - mulklari musodara qilindi, aviatsiya yordamida istiqlolchilarning
manzilgohlari bombardimon qilindi, ariq, buloq va quduqlardagi suvni zaharlash kabi
usullar yordamida vatanparvarlarni yiq, qilishga harakat qildilar. Izini "xalqchil" deb
atagan sovet hukumati va uning "baynalmilal" qizil armiyasi ana shunday yovuz
choralar bilan butun Turkistondagi va Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik harakatiga
qarshi kurash olib bordilar. Farg’ona viloyati qishinlarining kimondoni Todorskiy
tomonidan 1923 yil 5 noyabrda Turkiston fronti harbiy prokurori, harbiy tribunal
raisi, qishinlar boshlig’i, Maxsus bilim boshlig’i nomiga, nusxalari esa Alixijaev,
Segizboev va qishinlar shtabi nomiga yuborilgan "shoshilinch va maxfiy"
ma`lumotpomaniig guvohlik berishicha, joriy yilning 11 iyunidan to 4 noyabrigacha
bo’lgan vaqt ichida 30 ta qo’rboshi ildirilgan, 33 ta qo’rboshi asir olingan, 167 ta
kirboshi esa taslim bo’lgan. Demak, 1923 yilning ikkinchi yarmida Farg’ona
vodiysida hammasi bilib 230 ta qo’rboshi istiqlol kurashidan chetlashtirilgan.
1923 yil noyabrida Turkiston XKS raisi T.Risqulov hamda Lisovskiy va
Kondibinlar ishtirokida tuzilgan maxsus Farg’ona viloyati harbiy inqilobiy
kengashining 2 noyabrdagi 1077-qarori biyicha qamoqqa olingan 183 ta
qo’rboshining ishi harbiy tribunalga oshirilgan. Tribunal ushbu qo’rboshilarning
dastlab bir qismini otishga buyurdi. 1924 va undan keyingi yillarda barcha taslim
bo’lgan qo’rboshilar va ularning yigitlarini otib tashlash haqida hukm chiqarilgan.
RKP(b) MK Irta Osiyo byurosining 1924 yil 6 yanvarda bo’lgan yig’ilishida
istiqlolchilarga qarshi tashviqot va targ’ibot ishlariga kuchaytirish masalasi kirib
chiqildi. Butun Turkiston mintaqasidagi ozodlik kurashchilarini mehnatkashlar kiz
ingida "bosmachi" va "xalq dushmani" sifatida ko’rsatish lozimligi, buning uchun
matbuotning barcha vositalaridai keng foydalanish kerakligi ta`kidlandi. Rus va
mahalliy tillarda varaqalar chiqarishni kuchaytirish ham ko’rsatib itildi.
Turkiston fronti qimondoni Pugachyov va Inqilobiy Harbiy Kengash (IHK) a`zolari
Berzin va Shaposhnikovlar "Bosmachilikka qarshi kurash kengashlari" tuzish
xaqidagi nizomni ishlab chiqdilar. Ushbu nizomga kira, "Doimiy Kengashlar"
Turkiston respublikasining barcha viloyatlarida hamda Xorazm va Buxoro Xalq
Respublikalarida tuzilishi, ularning hammasi "Front Kengashi"ga biysunishi lozim
edi. Ushbu "Front Kengashi" tarkibiga rais qilib RKP (b) MK Irta Osiyo byurosining

raisi, unga urinbosar sifatida Turkiston MIK raisi, a`zolari qilib esa Turkiston XKS
raisi, Turkiston fronti qimondoni, IXK a`zolari, TKP MK mas’ul kotibi, Turkiston
ichki ishlar xalq komissari, Buxoro va Xorazm respublikalari MIK mas`ul vakillari,
GPU boshlig’i kiritiddi. RKP(b) MK Irta Osiyo byurosi istiqlolchilarga kdrshi
kurashni bir daqiqa ham bishashtirmaslik kerakligi haqida ko’rsatma berdi. Farg’ona
vodiysidagi istiqlol kurashchilari dastlabki kundanoq ana shunday makkor va kuchli
dushmanga qarshi kurashga tushgan edilar. Vatanparvarlar qilidan birin - ketin
vodiydagi barcha yirik qishloqlar va shaharlar tortib olindi. Istiqlolchilar shunday
og’ir sharoitda kichik - kichik dastalar va guruhlarga bilinib, tog’u - toshlarda, dasht
va qirlarda kurashni davom ettirdilar. 1924 yil 1 mayda Farg’ona vodiysida ana
shunday kichik qo’rboshilar dastalaridan 70 tasi qizil askarlarga qarshi urush olib
borayotgan edi.
Tinimsiz davom etgan etti yillik kurashdan Farg’ona xalqi ham, qo’rboshilar va
ularning yigitlari xam toliqqan edilar. Shuning uchun bilsa kerak, ozodlik
kurashchilarining ko’pchiligi 1923 yilning oxiri - 1924 yil davomida qarshilikni
to’xtatdilar. Shunday qilib, 1924 yilning oxirlariga kelib, Farg’ona vodiysidagi
istiqlolchilik harakatining uchinchi bosqichi ham yakunlandi. Turkfront qimondonligi
tomonidan olib borilgan harbiy harakatlar natijasida istiqlolchilar vaqtinchalik
mag’lubiyatga uchrab chekindilar. Ular keyingi janglar uchun xam kuch tiplashlari
lozim edi. Chunki hali oldinda kurashning tiliq 10 yili turardi.
Buxoro Respublikasidagi vatanparvarlar qizil armiya qismlariga qarshi qariyb 5 yil
davomida shiddatli jang harakatlarini olib borishdi 1
. Bu kurashda buxoroliklar faqat
iz kuchlari va ichki imkoniyatlariga suyanib, bolsheviklar qisqa muddat ichida tashkil
qo’lgan qudratli harbiy davlatning tish-tirnog’igacha qurollangan armiyasiga qarshi
tura oldilar. 1924 yilning oxiri va 1925 yilning boshlariga kelganda hozirgi Buxoro,
Navoiy, Qashqadaryo viloyatlaridagi muxolifat kuchlari umuman mag’lubiyatga
uchradi. Shunday qilib, Buxoro Respublikasi hududidagi istiqlolchilik harakatining
birinchi davri poyoniga etdi.
Buxoro istiqlolchilarining ko’p qismi iz yurtlari mustaqilligi va ozodligi uchun
1 Rajabov.Q. Buxoroga qizil armiya bosqini va unga qarshi kurash., Toshkent., “Ma’naviyat”.,2002.,78-b

kurashlarda qurbon bo’ldilar. Tirik qolgan va besh yillik tinimsiz janglardan
charchagan va toliqqan fidoyilarning aksariyati yangi hukumatga taslim bo’ldilar.
Taslim bilishni xohlamagan minglab vatanparvarlar esa, Afg’oniston va boshqa
xorijiy davlatlarga muhojir bilib ketishni afzal kirdilar. Ular bilan birgalikda in
minglab buxoroliklar ham tabarruk va muqaddas Vatan tuprog’ini tashlab, chiqib
ketishga majbur bo’ldilar. Manbalarda ko’rsatilishicha, buxorolik muhojirlarning soni
400.000 kishi atrofida bo’lgan. Qisqacha xulosa qilsak, Sobiq itiifoq hokimiyatiga
qarshi qurolli harakatni xalq qo’llab-quvvatladi va uning tarixi bolshevizm
mafkurasining Turkiston xalqlari turmush tarziga zidligini ko’rsatib beradi.
Xayriyatki, O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, "bosmachi" yorlig’i
yopishtirilgan ota-bobolarimizning muborak nomlari istiqlolchilar sifatida namoyon
bo’ldi.

XULOSA
Matonatli xalqimiz bugungi yorug’ kunlarga, mustaqil davlatga erishgunicha
qancha-qancha mashaqqatlarni boshidan o’tkazmadi deysiz! Masalan, yaqin
mingyillikni olaylik, XIII-XIV asrlarda mo’g’ullar istilosi davrida xalq salkam
madaniyari, millati, udumlari va dinini yo’qotib qo’yay dedi. Ammo shunday
inqirozlardan so’ng A. Temur va temuriylar davrida to’g’ri siyosat tufayli xalqimiz
o’zini kuch-qudratini, yaratuvchanligini dunyoga ko’rsatib qo’ydi. Shunday
bosqinlardan biri bizga XIX asrning ikkinchi yarmida Podsho Rossiyasi tomonidan
uyushtirildi. Bularning mustamlakachgilik siyosatiga qarshi doimo xalqimizda
qarshilik qarshilik harakatlari bo’lib turgan.
Lekin bu xalq harakatlari hokimyat tepasiga bolsheviklar boshchiligida
kommunistlar kelganidabutun Turkiston bo’ylab alangalanib ketdi. Chunki, ular
xalqning asrlar davomida saqlanib kelayotgan va qon-qoniga singib ketgan
urfodatlari, din-u diyonati, madaniyati va yashash tuzumini o’zgartirmoqchi bo’ldilar.
Insoniyat tarixidagi barcha kurashlar kabi, Turkistondagi milliy-ozodlik harakati ham
ayrim nuqsonlardan holi bo’la olmadi. Qo’rboshilarning yakka hokimiyatga intilishi,
Muhammadaminbek-Xolxo’ja Eshon, Muhiddinbek-Isroilbek mojarolari hamda yo’l
qo’yilgan boshqa qator-qator xatolar, albatta, qizil imperiya foydasiga ishladi.
Turkiston o’lkasi Rossiya tomonidan ikkinchi marotaba bosib olingach, uning aholisi
“ikkinchi nav” darajasiga tushirib qo’yildi, shuningdek, mahalliy aholi armiya
saflariga safarbar etilmadi. Natijada yigirma-o’ttiz tasodifiy shaxslarni istisno
qilganda yigirmanchi asrning birinchi choragiga kelib, Turkistonda mahalliy aholidan
chiqqan harbiy kadrlar yo’q edi.
Sho’ro armiyasida esa podsho davridan qolgan harbiy kadrlar juda ko’pchilikni
tashkil etgan. Ozodlik harakati ishtirokchilari miltiq otish, qilich chopish va boshqa
harbiy ko’nikmalarni jang asnosidagina o’rgana oldilar. To’g’ri, ular janglarda harbiy
mahoratlarini oshirib, tajribali generallarni tang qoldirgan qator g’alabalarga erisha
oldilar. Ammo, harbiy ilm, baribir, harbiy ilm-da.
Qo’rboshilarimiz taktika jihatidan mahorat cho’qqilariga ko’tarilgan bo’lsalarda,
strategiya jihatdan malaka oshirishga ulgurmadilar. Illo, bu ilmga uzoq yillik janglar
asnosidagina erishish mumkin. Istiqlolchilar va istilochilar o’rtasidagi teng¬siz

kurashda, yuqoridagi omillarga ko’ra istilochilarning qo’li baland keldi. Hech kimdan
kam bo’lmagan xalqimiz buyuk davlat qurish uchun intilmoqda. Shu o’rinda
hujjatlarning birida bu o’rinda O’zb е kiston R е spublikasi 1- Pr е zid е nti Islom
Karimovning «Madaminb е k Sov е t saltanati davrida adolat va haqiqat uchun tinmay
kurash olib borgan yurtparvar o’g’lon, Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik
harakatining е takchisi edi» d е gan haqqoniy bahosini eslab o’tish joizdir.
Xalq xarakatiga yillar davomida xato boholar berib kelindi. Masalan, harakatni
uyashmagan qilib ko’rsatish va o’zlarini ikkiyuzlamachi harakatlarini yashirish uchun
ular Madaminbek bilan sulh tuzadi va bu sulhga amal qilmaydilar. Bu orada
Madaminbek hiyonatkorona o’ldiriladi. O’sha davr manbalarida va hozirgi
“O’zbekiston tarixi” darliklarida uni Shermuhammadbek va Xolxo’jalar tomonidan
oldirigan deb, yuritiladi. Ammo turk taruxchisi Ali Bodomchi o’zining “Qorboshchi”
nomli asarida Madaminbekni ruslar tomonga sotilgan Soyib Qori va Lutfulloh
Mahdum tomonidan oldirilib Buxoroga qochib ketgani keltirilgan. Bu kabi fikrlarni
Shermuhammadbekning estaliklarida ham o’qish munkin.
Xullas, bu harakat 1935-yillargacha davom etdi. Sobiq sovet tuzum butkul
mag’libiyatga uchratgan bo’lsada, bu xalq bilan ehtiyot bo’lib munosabat yuritish
kerakligini bilib oldi. Ularning ko’rsatga jasoratlari biz uchun vatanparvarlik
namunasi sifatida o’rnak vazifasini bajarib keladi.

ADABIYOTLAR:
1. I.A.Karimov Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. -T.: Sharq, 1998.
2. Bobobekov X., Rahimov J., Sodiqov H. O’zbekiston tarixi. -T.: 1994.
3. Validiy A.Z. Bo’linganni bo’ri yer. Turkiston xalqlarining milliy Karimov
mustaqillik uchun kurashlari tarixidan. -T.: Adolat. 1997.
4. Ziyoyeva D.H. Turkiston milliy ozodlik harakati. -T.: G’. G’ulom nashriyoti, 2000.
5. Rajabov Q.K. Mustaqil Turkiston fikri uchun mujodalar. -T.: O’zbekiston. 2000.
6. Rajabov Q., Haydarov M. Turkiston tarixi. -T.: Universitet, 2002.
7. O’zbekistonning yangi tarixi. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. 2kitob.
-T.: Sharq, 2000.
8. Xasanov M. Turkiston muhtoriyati: haqiqat va uydirma. “Fan va turmush”. 1990.
9,10,11-sonlar.
9. Shamsutdinov R., Karimov Sh. O’zbekiston tarixidan materiallar. Uchinchi kitob. -
Andijon, «Andilon nashriyot-matbaa» OAJ, 2004.
10. Shamsutdinov G. Bosmachilik haqida o’ylar. “Muloqot”. 1993. 7,8-sonlar.
11. Ali Bodomchi. 1917—1934 yillarda Turkistonda Milliy istiqlol harakati va Anvar
Posho. Qo’rboshilar.1-jild. Istanbul. 1975.
12. Rajabov.Q. Buxoroga qizil armiya bosqini va unga qarshi kurash., Toshkent.,
“Ma’naviyat”.,2002
13. Алимова Д.А. ва б. Ўзбекистон тарихи (1917 – 1991 й.). – Т: “Шарқ”, 2000
14. Зиёев. Ҳ – Ўзбекистон мустақиллиги учун куршларнинг тарихи., Тошкент.,
“Шарқ”., 2011
15. Иброҳим Карим – Мадаминбек., (Иккинчи нашр)., Тошкент., “Шарқ”., 2000
16. Isoqboyev. A – Istiqlolchilik harakati tarixi., Namangan., 2008.

Bolsheviklar tuzumiga qarshi kurash harakatlari

Sotib olish