Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 501.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 18 Апрель 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

Nazokat

Дата регистрации 27 Октябрь 2024

1 Продаж

Boshlang’ich sinf matematika darslari samaradorligini testlar orqali rivojlantirish (1-2-sinf misolida

Купить
Boshlang‘ich sinf matematika darslari samaradorligini testlar orqali
rivojlantirish (1-2-sinf misolida).
mavzusida  yozgan
Kurs  ishi
Topshirdi :                                 Xo‘jyazova Farida 
Qabul qildi:                             
Urganch- 2025
1 MUNDARIJA:
Kirish………………………………………………………………..……..…3
I   BOB.   Boshlang‘ich   sinf   matematika   darslari   samaradorligini   oshirish
jarayonida testlardan foydalanish usullari 
1.1. O‘quvchilar   ijodiy   ishlashga   o‘rgatishda   mashqlar   sistemasi   va   testlar
majmualaridan foydalanish…………………………………………….7.
1.2. Bolalarni arfmetik amallarni ifodalashga o‘gatish……………………….9
II BOB.  Boshlang‘ich sinf matematika darslari samaradorligini testlar orqali
rivojlantirish (1-2-sinf misolida)…………………………………………….17
2.1. O‘quvchilar ijodiy ishlashga o‘rgatishda qiziqarli testlarni yechish usullarini
qo‘llash …………………………………………………….….…..……17
2.3.   Hayotiy   masalalar   yechish   jarayonida   ijodiy   ishlashga   o‘rgatish
metodikasi…………………………………………………………….…..……29
Xulosa………………………………………………………………..………..42 
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati…………………………………………44
2 Kirish
  1.Masalaning kiritilishi.  Hozirgi paytda maktablarda boshlang‘ich sinflarda
matematika   o‘qitishning   asosiy   vazifalaridan   biri   o‘quvchilarni   har   tomonlama
etuk   insonlar   qilib   tarbiyalash   hisoblanadi.   Bunda   ularda   matematika   bo‘yicha
bilimlar   berish   bilan   birga   ularga   o‘rganilayotgan   bilimlarni   asosli   va   puxta
bo‘lishini  ta‘minlash,   ularni   qo‘llay  olish  ko‘nikma  va malakalarini   shakllantirish
muhim   ahamiyatga   ega.   Ayniqsa   matematika   darslarida   ijodiy   ishlash
qobiliyatlarini   rivojlantirish   hamda   ularni   kelgusida   olingan   bilimlarni   ongli
hayotiy   faoliyatda   muvaffaqiyatli   qo‘llashlari   uchun   zarur   ko‘nikma   va
malakalarni   shakllantirish   boshlanqich   matematik   ta‘limning   asosiy   vazifalariga
aylanishi   lozim.   SHu   nuqtai   nazardan   o‘quv   jearayonida   matematik   masalalar,
jumladan  hayotiy   mazmunli,ularning   to‘plagan   tajribasiga   asoslangan   masalalarni
yechish   usullariga   va   ularni   qo‘llashga   o‘rgatish   o‘ziga   xos   xususiyatlarga   ega,
ularni ta‘lim mazmuni va o‘rganilayotgan tushunchalar mohiyatini ochib berishda
foydalanish,   o‘zaro   aloqadorlikda   va   o‘quvchilar   amaliy   faoliyati   tajribasi   bilan
qo‘shgan   holda   o‘qitish   dolzarb   masalalardan   hisoblanadi.   Bu   usullarni   ishlab
chiqish   va   amalda   qo‘llash   o‘qitish   sifat   va   samaradorligini   oshirishga   xizmat
qiladi.   Boshlang‘ich   ta‘limda   matematika   o‘qitishning   asosiy   maqsadlaridan   biri
ham   o‘quvchilar   intellektual   tafakkurini   shakllantirish   asosida   o‘quvchilar
qobiliyat va qiziqishlarini rivojlantirish hisoblanadi. Demak, boshlang‘ich sinflarda
ijodiy   ishlash   tushunchasini   mohiyatini   va   hisoblash   usullarini   etkazish
uslubiyatini   ishlab   chiqish   o‘z   ichiga   o‘quvchilarda   umuman   boshlang‘ich
matematika   asosiy   tushunchalarni   shakllantirish   va   ularni   amalda   qo‘llay   olish
ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishni oladi. 
Bunga sabab quyidagilar: 
  1.Boshlang‘ich   ta‘limda   matematika   o‘qitish   ijodiy   ishlash   va   tushunchalar
mohiyatini   ochish   orqali,   hayotiy   mazmunli   mashq   va   misollardan   keng
foydalanish   va   shu   asosda   mantiqiy   biri-biriga   bog‘langan   tushunchalar,   ta‘riflar,
qoidalar   va   xulosalarni   keltirib   chiqarish   o‘quvchilar   matematik   qobiliyatlarini
rivojlantirigshga xizmat qiladi..
3   2.   Boshlang‘ich   ta‘limda   matematika   o‘rganishda   har   bir   amalning   o‘ziga   xos
xususiyatlarini   o‘zida   aks   ettiruvchi   matnli   mashqlar   va   ularni   o‘quvchilar
ha1yotiy tajribasi bilan bog‘lab taklif etish uzviylikka ega, bu esa o‘quvchilarning
fanga   qidiqishlarini   oshirish   bilan   birga   ijodiy   ishlash   qobiliyatlarini   rivojlanishi
uchun asos  bo‘ladi. SHuningdek umumiy ijodiy ishlash  usullari  va ko‘nikmalarni
rivojlantirishga ta‘sir ko‘rsatadi. 
  3.Boshlang‘ich   ta‘limda   matematika   o‘qitishda   ijodiy   ishlash   qobiliyatlarini
rivojlantirish arifmetika materiallari mazmuni, o‘rganilayotgan asosiy tushunchalar
va   ularga   doir   masalalarni   yechish   ko‘rgazmali   tasavvurlar   bilan   birga   mantiqiy
ijodiy ishlashni, asoslash va amaliy qo‘llanishni talab etadi. 
SHularni   hisobga   olib   ushbu   malakaviy   bitiruv   ishi   boshlang‘ich   sinflar
matematika darslarida bo‘lish tushunchasini o‘qitish uslublari 
o‘rganishga va bu borada uslubiy tavsiyalar ishlab chiqishga bag‘ishlangan. 
  2.Mavzuning   dolzarbligi.   Boshlang‘ich   sinflar   matematika   darslarida
boshlang‘ich   sinf   o‘quvchilarini   hayotiy   masalalar   yechish   jarayonida   ijodiy
ishlash   qobiliyat-larini   rivojlantirish   uchun   keng   imkoniyatlar   mavjud.   Bu   shu
bilan   asoslanadiki,   ikkinchidan,   boshlang‘ich   sinflar   matematika   darslarida
ko‘pigan   tushunchalarni   hayoti   tajribaga   asoslanib   o‘qitishga   asoslanadi,
ikkinchidan, tushunchalar, qoidalar va ularni kuzatishlar,mashq va misollar asosida
ko‘rgazmali   chiqarilishi   usullari,   amallar   va   ularning   xossalarini   bayon   etishda
ularning qo‘llanilishi, uchinchidan, matnli va syujetli mashq va misollar va ularni
yechishda   o‘quvchilar   da   ijodiy   ishlash   ko‘nikmalarini   gakllantirish   bilan   birga
algebraik va geometrik tushunchalar, boshqa amallar bilan o‘zaro aloqadorligidan
foydalanish talab etiladi. SHuning uchun o‘quvchilarini hayotiy masalalar yechish
jarayonida   ijodiy   ishlash   qobiliyat-larini   rivojlantirish   samarali   usullarini   ishlab
chiqish   va   ularni   zamonaviy   pedagogik   texnologiyalar   asosida   qo‘llash   usullarini
o‘rganish dolzarb vazifa hisoblanadi. 
  3.Ishning   maqsad   va   vazifalari.   Ishning   maqsadi   -   boshlang‘ich   sinflarda
matematika   o‘qitish   uslubiyati   nazariyasi   va   amaliyotiga   asoslanib   o‘quvchilarini
hayotiy   masalalar   yechish   jarayonida   ijodiy   ishlash   qobiliyatlarini
4 rivojlantirishning   o‘ziga   xos   xususiyatlari   va   ularni   shakllantirishning   samarali
usullarini   o‘rganish   asosida   o‘qitish   amaliyotida   qo‘llash   uslubiyatini   ishlab
chiqish. 
 Ishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 
  1.   Boshlang‘ich   sinflar   matematika   darslarida   o‘quvchilarini   hayotiy   masalalar
yechish   jarayonida   ijodiy   ishlash   qobiliyatlarini   rivojlantirish   bo‘yicha   ilmiy,
uslubiy adabiyotlar va manbalarni o‘rganish asosida ijodiy ishlash tushunchasi  va
mohiyatini   tushunish   hamda   hisoblash   usullarini   o‘rgatish,   qoidalarni
o‘rganishning   turli   bosqichlarida   o‘quvchilarni   hisoblash   hamda   mantiqiy   ijodiy
ishlash usullariga o‘rgatish uslubiyatini ishlab chiqish; 
  2.   Boshlang‘ich   sinflar   matematika   darslarida   ijodiy   ishlash   va   ularning
xossalarini   o‘rganish   jarayonida   mashqlar   va   misollardan   foydalanish   asosida
o‘quvchilarini   ijodiy   ishlash   qobiliyatlarini   rivojlantirish   tarkib   toptirish
ko‘nikmalarini tarkib toptirish texnologiyalariga doir tasavvurlarni yaratish; 
  3. O‘quvchilarga turli  ijodiy ishlash ko‘nikmalarini o‘rgatish asosida  ularda turli
o‘quv   vositalaridan   samarali   foydalanish   yordamida   ularda   arifmetik
qonuniyatlarni chuqur va puxta egallashlariga imkon beruvchi tafakkurini o‘stirish
usullarini sistemalashtirish va ularni amalda qo‘llash uslubiyatini ishlab chiqish. 
  4.   Ilmiy   tadqiqot   metodlari.   Ishda   quyidagi   ilmiy   tadqiqot   usullaridan
foydalanildi: 
  1.Ilmiy   uslubiy   adabiyotlar   va   manbalar,   vaqtli   pedagogik   matbuotda,   Internet
saytlarida   (masalan,   ziyonet.uz   da)   malakaviy   bitiruv   ishi   mavzusiga   tegishli
ma‘lumotlarni o‘rganish va tahlil etish; 
 2. O‘qitish amaldiyotida ilg‘or pedagogik tajriba va texnologiyalarni o‘rganish va
umumlashtirish; 
 5.Ishning ilmiy ahamiyati.  Ish ma‘lum ilmiy uslubiy ahamiyatga ega, unda: 
  1.   Boshlang‘ich   sinflar   matematika   darslarida   o‘quvchilarda   hisoblash   va   ijodiy
ishlash   ko‘nikmalarini   shakllantirishuchun   hayotiy   masalalarni   qo‘llash   usullarini
nazariy asoslanishi, qayta tahlil qilinib, ishlab chiqilgan; 
5  2. Boshlang‘ich sinflar matematika darslarida o‘qo‘uvchilar fikrash qobiliyatlarini
rivojlantirishda ijodiy ishlashga doir misol va mashqlarni yechishda o‘quvchilarni
masalalar   yechish   texnologiyalari   bilan   birga   ijodiy   ishlashni   qo‘llay   olish
usullarini qo‘llay olishga o‘rgatish metodikasi xususiyatlari bayon qilingan. 
  6.Ishning   amaliy   ahamiyati.   Ish   natijalaridan   boshlang‘ich   sinflar   matematika
darslarida   o‘quvchilarini   hayotiy   masalalar   yechish   jarayonida   ijodiy   ishlash
qobiliyatlarini   rivojlantirish   metodikasi   matematika   o‘qituvchilariga,   matematika
fanini   o‘qitish   metodikasi   bo‘yicha   ilmiy   tadqiqotlarda,   o‘z   ish   va   ilmiy
faoliyatlarida foydalanishlari mumkin. 
  7.Ishning   tuzilishi.   Ish   kirish,   2   ta   bob,   6-paragrafdan,   xulosa   va   foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 
  8.Olingan   natijalarning   qisqacha   mazmuni.   Ishda   boshlang‘ich   sinflar
matematika   darslarida   o‘quvchilarini   hayotiy   masalalar   yechish   jarayonida   ijodiy
ishlash   qobiliyatlarini   rivojlantirish   metodik   xususiyatlari   ochib   berilgan   hamda
bunda   maxsus   mashqlar   maxsus   sistemasi,   testlar   majmuidan,   qiziqarli
masalalardan   hamda   maxsus   tanlangan   matnli   masalalar   yechish   usullariga
o‘rgatish   va   konkret   mavzular   bo‘yicha   o‘quvchilarning   ijodiy   ishlash
qo‘nikmalarini shakllantirishga doir misollar keltirilgan.
6 I BOB. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matematika o‘qitish jarayonida ijodiy
ishlashga o‘rgatish usullari
1.1 O‘quvchilar ijodiy ishlashga o‘rgatishda mashqlar sistemasi va testlar
majmualaridan foydalanish
  O‘quvchilar   ijodiy   ishlash   qobiliyatlarini   rivojlantirishda   masala   yechishiga
o‘rgatish,   berilgan   va   izlanayotgan   sonlar   orasidagi   bog‘lanishni   aniqlashni   va
buning   asosida   ijodiy   ishlashni   tanlash   hamda   ularni   bajarishni   o‘rgatishdan
iboratdir.Masalalar  yechish   davrida  o‘quvchilar   egallashi  lozim   bo‘lgan  sonlar  va
izlanayotgan   son   orasidagi   bog‘lanishni   o‘zlashtiradilar.O‘quvchilarni   masalalar
echa olishlari bu o‘quv darslarini qanchalik o‘zlashtirganligiga bog‘liq.
  Boshlang‘ich sinflarda echilishi berilgan sonlarni va nomalumlar orasidagi bir xil
bog‘lanishlarga   asoslangan.   Aniq   mazmunni   va   sonli   berilganlari   bilan   esa   farq
qiluvchi   masalalar   guruppasi   bilan   ish   ko‘riladi.   Masalalar   ustida   ishlash
o‘quvchilarni   avval   bir   turdagi   masalalarni   yechishga   so‘ngra   boshqa   turdagi
masaialarni   yechishga   o‘rgatish   lozim.O‘quvchilarni   sonlar   bilan   va   sonlar
orasidagi bog‘lanish o‘rgatiladi.
 Bularga erishish uchun bir necha bosqichlar ko‘zda tutish lozim bo‘ladi.
1-bosqichda   o‘qituvchi   ko‘rilayotgan   turdagi   masalalarni   yechishga   tayyorgarlik
ishini   olib   boradi.   Bu   bosqichda   o‘quvchilar   masalalarni   yozishdan   tegishli
amallarni   tanlash   uchun   asos   bo‘ladigan   bog‘lanishlarni   o‘zlashtirishlari   kerak
bo‘ladi.
  2-bosqichda   o‘qituvchi   ko‘rilayotgan   turdagi   masalalarni   yechishi   bilan
o‘quvchilarni   tanishtiradi,   bunda   o‘quvchilar   berilgan   sonlar   va   nomalum   son
orasidagi   bog‘lanishni   aniqlaydilar.   Buning   asosida   ijodiy   ishlashni   tanlashni
o‘rganadilar, ya‘ni masalada ifodalangan aniq vaziyatdan tegishli arifmetik amalni
tanlashga   o‘tishni   o‘rganadilar.   Bu   ishlarni   olib   borish   natijasida   o‘quvchilarni
masalalarni yechishini va qanday amallarni, tanlashni o‘rganadilar.
  3-bosqichda   o‘qituvchi   ko‘rilayotgan   turdagi   maslalarni   yechish   uquvini
shakillantiradi.O‘quvchilar   bu   bosqichda   ko‘rilayotgan   turdagi   istalgan   masalani
7 uning   aniq   mazmunidan   qat‘iy   nazar   yechishini   o‘rganishlari   lozim.   YA‘ni   bu
turdagi masalalarni yechish usullari umumlashtirishlari kerak bo‘ladi.
 1.Bir kavadratning yuzi 64 kv dm , ikkinchisi esa undan ikki marta ortiq. Ikkinchi
kvadratning yuzini toping.
Yechish:  64*2=128 kv dm ga teng.
Javob: ikkinchi kvadratning yuzi 128 kv dm ga teng.
  2.   Ikkinchi   issiq   xonada   9480   dona,   ikkinchi   issiq   xonada   ikkinchiga   qaraganda
uch   marta   kam   atirgul   etishtiriladi.Ikkinchi   issiq   xonada   ikkinchi   issiq   xonaga
qaraganda nechta ortiq atirgul etishtirilgan?
 Yechish:9480:3= 3160 dona, 9480-3160=6320
Javob: ikkinchi issiq xonada ikkinchiga qaraganda 6320 ta ko‘p atirgul etishtirildi.
  3.   Maxmudda   1800   so‘m   pul   bor.   Agar   u   o‘z   pulini   yarmini   Karimaga   bersa,
ularning pullari teng bo‘ladi. Karimada necha so‘m pul bor?
Yechish:  1800:2=900 so‘m.
Javob: Karimada 900 so‘m pul bor.
 Og‘zaki masalalar.
      Oldingi qilingan ishlar ko‘rsatma materialsiz masala ( og‘zaki masala ) tuzishga
o‘tish   uchun   imkoniyat   yaratadi.   Og‘zaki   masala   tuzishiga   shoshilmaslik   kerak.
Bolalar  odatda masala  sxemasini  oson  o‘zlashtirib oladilar. Unga ergashib  darhol
hayotdagi   haqiqatni   noto‘g‘ri   ifodalaydilar   bunda   masalaning   asosi   hisoblangan
miqdoriy   munosabatlar   mantiqini   tushunmaydilar.   Bajarilishi   lozim   bo‘lgan
harakatning   mazmunini   yaxshi   o‘zlashtirib   olgandan   keyin   bolalar   o‘z   tajribalari
asosida tuzulgan masalalarni ham echa oladilar. Xilma xil mazmundagi masalalar
tevarak-atrof   haqidagi   bilimlarni   aniqlash   va   mustahkamlashga   yordam   beradi,
ularni   bog‘lanishi   va   munosabatlarni   aniq   o‘tashga,   yani   hodisalarni   o‘zaro
bog‘lanish va o‘zaro bog‘liqlari bilan idrok etishga o‘rgatadi.
  O‘qituvchi   bolalarni   masalalar   tuzishga   o‘rgata   borib,   songa   oid   material   hajmi
belgilaydi.   Bolalar   masalalarni   hayotiy   munosabatlarni   to‘g‘ri   aks   ettirishlarni
kuzatib borish kerak.
8 1.2Bolalarni arfmetik amallarni ifodalashga o‘gatish .
      Bolalar masala tuzilishini, masalalarni mustaqil tuzishni savollarga to‘g‘ri javob
berishni o‘rganib olganlaridan keyin ularni ijodiy ishlashni ifoda etishga o‘rgatish
mumkin.   Bolalar:   «   Masalani   yechish   uchun   nima   qilish   kerak?»   «Siz   masalani
qanday echdingiz?» - kabi savollarga javob beradilar. Bunda maktabgacha tarbiya
yoshidagi   bolalarda   muhokama   qilish,   harakatlarni   asosli   tanlab   olish   hamda
olingan   natijani   tushuntira   olish   ko‘nikmasini   o‘stirish   muhimdir.   Ishni   shunday
tashkil   etish   kerakki,   bunda   bolalar   biirinchi   sinfda   masala   yechishda
foydalanadigan   usullarni   egallab   olsinlar.   Masala   muayyan   sxema   asosida   taxlil
qilinadi. Namunaviy savollar:
" Masalada nima haqida gapiriladi?
 Nima deyilgan?
Nechta?   (masalada   berilgan   sonlar   ajratib   olinadi,   ular   o‘rtasidagi   munosabatlar
aniqlanadi)
Biz nimani bilamiz? ( nima ma‘lum)
Biz nimani bilmaymiz? (nima nomalum?)
Masalani yechish uchun nima qilish kerak?
Narsalar soni ko‘paydimi yoki kamaydimi?
SHunday qilib masalani yechish uchun nima qilish kerak? ".
  Bolalar   ifoda   tuzib   masala   savoliga   to‘liq   javob   beradilar   hamda   echimning
to‘g‘riligini   tekshiradilar.   Mashg‘ulot   oxirida   muayyan   harakat   qanday   miqdoriy
o‘zgarishlarga   olib   kelganini   natijada   miqdor   ko‘payganini   ta‘kidlash   zarur.   Har
bir   bola   masalani   takrorlash,   uning   elementini   ajratib   olish   tanlangan   harakatini
tushuntirish ko‘nikmasini egallab olishikerak. Yig‘indini topishga bitta mashg‘ulot
bag‘ishlanadi,   so‘ng   bolalar   qoldiqni   topishga   ya‘ni   hisoblash   harakatlarini   ifoda
etishni o‘rganadilar.
  Masalani   tahlil   qilish   ham   qo‘shish   amalini   ifoda   etishdek   o‘tiladi.   O‘qituvchi
oxirida:   "   6   dan   1   ni   ayirsak   5   qoladi"deydi...   Bolalar   hisoblash   ifodasini
takrorlaydilar o‘qituvchi ularga endi hamma vaqt qaysi sondan qaysi sonni ayirish
kerakligini   so‘zlab   berishlarini   aytadi.Bolalarning   nima   uchun   ayirish   kerakligini
9 va   ayni   harakat   qanday   miqdoriy   o‘zgarishiarga   (   soni   kamaydi)olib   kelgani
tushunib   olishlari   muhimdir.Bolalar   maktabda   qo‘llaniladigan   arifmetikaga   doir
atamalarni o‘rganib olishlari kerak.
  Bolalarga   dastlabki   qadamidanoq   "   qo‘shish"   "   ayirish"   "   hosil   bo‘ladi"   teng
bo‘ladi so‘zlarini o‘rgatib borish kerak.Bolalarning har bir harakatining mazmunini
shuningdek   harakatlar   o‘rtasidagi   bog‘liqlikni   anglab   olishlari   uchun   qo‘shish   va
ayirishga oid masalalarni muntazam ravishda taqqoslash zarur.Bu ularning farqini
yaxshiroq   tushunish   va   tegishli   harakatlarini   farq   qiladigan   kiyinroq   esa   biri
ikkinchisiga o‘xshash maslalarni taqqoslash uchun kerak bo‘ladi.
  Masalan:   Bolalar   bir   konvertdagi   kvadratlar   sonini   aniqlaydilar,   so‘ngra
konvertlardan bitta kvadrat oladilar ayrim hollarda esa konvertga bitta qo‘shadilar.
SHunday   qilib   ular   qo‘shish   va   ayirishga   oid   masala   tuzadilar   Masalalar   nimasi
bilan   bir   biriga   o‘xshash   va   bir   biridan   nimasi   bilan   farq   qilishini   aniqlaydilar.
O‘qituvchi savollar beradi:
 " Ikkinchi va ikkinchi maslalarda nimalar to‘g‘risida gapirilayapti?
Nima ma‘lum?
Nimani bilish kerak?
Ikkinchi masalani yechish uchun nima qilish kerak?
Ikkinchi masalanichi?
Nima uchun?
Qaysi masalalarda natija ( yig‘indi) ko‘proq chiqadi?
Qaysi birida kamayadi?
Nima uchun?
  Ikkinchi   masalada   biz   bitta   kvadrat   qo‘shdik,   kvadrat   ko‘paydi-   biz   qo‘shdek,
ikkinchi masalada  biz bitta kvadratni  oldik konvertdagi  kvadratlar  kamaydi"-  deb
javoblarni umumlashtiradi.
  Keyinchalik bolalar mustaqil  ravishda bir sonni ikkinchi songa qo‘shish yoki bir
sondan   ikkinchi   sonni   ayirishga   oid   masalalarni   tuza   oladilar.   Bolalar   e‘tibori
masala   savolining   u   yoki   bu  amaliy   harakat   bilan   aloqasini   aniqlashga   qaratiladi.
Qoldiqni   topishga   oid   masalalar   hamma   vaqt   bir   xil   savolga   (qancha   qoldi?)   ega
10 bo‘lishi   bilan   farq   qiladi.   CHunki   ayirishga   oid   oddiy   masalalarni   yechish
bolalarda   qiyinchilik   tug‘dirmaydi.   Qo‘shishga   oid   masala   savolida   masala
shartida   bayon   etilgan   yoki   undan   kelib   chiqadigan   harakat   aniq   aks   ettirilishi
shart.   Odatda   bolalar   masala   rejasini   tezda   o‘zlashtirib   olib   savolni   tuzadilar.
Qancha bo‘ldi? Ularni tasvirlangan harakatlarni aks ettirib yanada aniqroq ifodalar
qidirishga undash kerak:
 " Nechta sovg‘a qilishdi?"
"Nechta qo‘yishdi" "
Nechta o‘tiribdi" "
Nechtasi sayr qilayapti?"
" Nechta bola hovlida o‘ynayapti" va hakozo.
  Testlardan   ham   o‘quvchilar   bilimlarini   o‘zlashtirishlari   va   hayotiy   masalarnti
tezkorlik bilan qo‘llash fazilatlarini shakllantirishda foydalanish mumkin.
Masalan, 1-sinf uchun quyidagi testlarni qo‘llash mumkin
 1-5-gacha bo‘lgan sonlarni raqamlash
 1. Tushirib qoldirilgan sonni belgilang. 1 2 3 ... 5.
a) 2 b) 4 d) 3
 2. 3 sonining oldi qo‘shni sonnni belgilang.
a) 2 b) 4 d) 1
3. 5 sonining oldi qo‘shni sonini belgilang.
a) 3 b) 2 d) 4
4. 3 va 5 sonlar orasida joylashgan sonni belgilang.
a) 2 b) 4 d) 1
 5. Agar bir son ikkinchi sondan kichik bo‘lsa, qaysi belgi qo‘yiladi?
a) = b) < d) >
 6. Agar bir son ikkinchi sondan katta bo‘lsa, qaysi belgi qo‘yiladi?
a) = b) > d) <
 7. Qo‘shish belgisini toping. a) - b) + d) =
 8. Sonni orttirish uchun qaysi amal bajariladi?
a) qo‘shish b) ayirish
11 9. Sonni kamaytirish uchun qaysi amal bajariladi?
a) ayirish b) qo‘shish
1-5 gacha bo‘lgan sonlarni qo‘shish va ayirish
1. Ifodalar to‘gri bo‘lishi uchun katakcha o‘rniga mos sonni yozing.
4 + 2 = ...
a) 6 b) 2 d) 1
2. Ifoda to‘g‘ri bo‘lishni uchun katakcha o‘rniga mos sonni yozing.
... + 3 = 5
a) 4 b) 2 d) 8
3. Javobi to‘g‘ri bo‘lgan misolni belgilang.
a) 4-3 = 1
b) 5 - 2 = 1 d) 3 - 2 = 5
4. Javobi to‘g‘ri bo‘lgan misolni belgilang.
a) 2 + 1 = 5
b) 3 + 2 = 5 d) 4 + 2 = 5
5. Sonlar tartibi to‘g‘ri yozilgan qatorni belgilang.
a) 1247689 10 35
b) 123456789 10
6. Ifoda to‘g‘ri bo‘lishi uchun katakcha o‘rniga mos son qo‘ying. .
... + 2 = 4
a) 1 b) 3 d) 2
7. Ifoda to‘g‘ri bo‘lishi uchun katakcha o‘rniga mos sonni qo‘ying.
5-2 = ...
a) 1 b) 4 d) 3
8. Javobi to‘g‘ri bo‘lgan misolni belgilang.
a) 2 + 3 = 5
b) 5 - 4 = 2 d) 4 - 2 = 8
9. To‘g‘ri ifoda tuzing. Javobi qaysi? olma rasmi bor.
a) 3 b) 5 d) 4
10. Rasmda nechta qora koptokchalar bor?
12 6-10 gacha bo‘lgan sonlarni raqamlash
I. 7 sonidan keyin keladigan sonni belgilang.
a) 6 " b)8 d)9
2.8 sonidan oldin keladigan sonni belgilang.
a) 9 b) 7 d) 10
3. 7 va 9 sonlaning o‘rtasida joylashgan sonni belgilang.
a) 5 b) 8 d) 10
4. Qaysi sonlar tushirib qoldirilgan?
1 2 ... 4 5 6 ...... 9
a)4,5,7 b) 2, 6, 8 d) 3,7,8
5. Sonlar tartibi to‘g‘ri yozilgan qatorni belgilang.
a) 12357698 10
b) 1347659 10 82 d) 123456789 10
6. Eng katta sonni belgilang. a) 3 b) 8 d) 9
7. Eng kichik sonni belgilang. a) 5 b) 8 d) 1
8. 6 sonidan oldin keladigan sonni belgilang.
a) 5 b) 4 d) 7
9. 8 va 10 sonlarining o‘rtasida joylashgan sonni belgilang.
a) 9 b) 4 d) 8
10. Javobi to‘g‘ri bo‘lgan misolni belgilang.
a) 5 + 4 = 9 b) 8 - 2 = 5 d) 10 - 4 = 5
11. 3 va 6 sonlarining o‘rtasida joylashgan sonlarni belgilang.
a) 4, 7 b)4,5 d)5,8
12. 10 sonidan oldin keladigan sonni belgilang.
a) 9 b)6 d)7
6-10 gacha bo‘lgan sonlarni qo‘shish va ayirish
1. Javobida 10 soni hosil bolgan misolni belgilang.
a)5 + 4 b)8 + 2 d)8-2
2. Tenglik to‘g‘ri bo‘lishi uchun bo‘sh kataklar o‘rniga mos sonlarni yozing.
1)... + 2 = 9
13 a) 4
b)7
d)6
2) 3 + ... = 8
a) 5 b)3 d)4
3. Javobida 10 soni hosil bo‘lgan misolni belgilang.
a)3 + 3
b) 4 + 6 d)5 + 4
4.Tenglik   to‘g‘ri   hosil   bo‘lishi   uchun   nuqtalar   o‘rniga   amal   belgilaridan   mosini
qo‘ying.
10...9 = 1
a) = b) - d) +
5. Javobida 9 soni hosil bo‘lgan misolni belgilang.
a)3 + 4 b)4 + 4 d)4 + 5
6. Javobida 8 soni hosil bo‘lgan misolni belgilang.
a)4 + 6 b)4 + 3 d)7+l
7.Tenglik   to‘g‘ri   hosil   bo‘lishi   uchun   nuqtalar   o‘rniga   amal   belgilaridan   mosini
qo‘ying.
8...4 = 4
a) + b) - d) <
6...2 = 4
a) - b) + d) =
8. Javobida 6 soni hosil bo‘lgan misolni belgilang.
a)9-3 b)9-2 d)9-4
9. Javobida 1 hosil bo‘lgan misolni belgilang.
a) 7 - 2 ;b) 8 - 7 ; d) 10 - 3
10. Bo‘sh kataklar o‘rniga mos sonlarni yozing.
1)...-9 = 1
a) 10 b) 8 d) 3
2) 8 - 2 = ...
14 a) 4 b)6 d)3
11. Javobida 3 soni hosil bo‘lgan misolni belgilang.
a)9-4 b)9-3 d)9-6
12. Javobida 7 soni hosil bo‘lgan misolni belgilang.
a)6 + 3b) 10 - 4 d)9-2
4-sinf dasturi asosidagi, qisqartirib tuzgan test savollari taqdim qilinadi:
1. Qaysi variantda besh xonali sonlar yozilgan?
a) 345, 25,101,1406,10000
b) 1,16, 5045,19456 v) 56451, 25643, 45650
2. Qaysi variantda misollar to‘g‘ri echilgan?
a) (1206 + 125) - 4- 5 = 1311 6:4- (300 + 15) = 306 45 : 5 + 72 : 8 = 18 1645 - 345
+ 465 = 810
b) (1206 + 125) -4- 5 = 2650 36 : 4 - (300 + 15) = 18 45 : 5 - 72 : 8 = 18
1645 - 345 + 465 = 810 v) (1206+125)-4* 5 = 1311 36 : 4 + (300 + 15)=324 45 : 5
+ 72 : 8 = 18 1645 - 345 + 465 = 1765
3. Qaysi variantda tenglama to‘g‘ri echilgan?
a) x-345 = 125 x = 345 + 125 x = 470
Tekshiramiz: 470 - 345 = 125 125 = 125
b) x - 345 = 125 x = 345 -125 x-480
Tekshiramiz:
480 - 345 = 125
125 = 125 v) x - 345 = 125
x = 345 + 125 X = 940 Tekshiramiz: 940 - 345 = 125 125 = 125
4. Qaysi qatorda misollar to‘g‘ri echilgan?
a) 1 dm + 1 dm = 4 dm 10 sm - 2 sm = 8 sm
20 mm -12 mm = 8 mm
b) 1 dm + 1 dm = 2 dm 10 sm - 2 sm = 8 sm
20 mm -12 mm = 8 mm v) 1 dm + 1 dm = 2 dm 10 sm - 2 sm = 8 sm 20 mm -12
mm = 13 mm
6. Qaysi qatorda uchburchakning perimetri to‘g‘ri hisoblangan?
15 b) R=3 sm+4 sm+2 sm=10 sm v) P=3 sm+4 sm+2 sm = 9 sm
7. Qaysi variantda katta va kichik belgilari to‘g‘ri qo‘yilgan?
a) 164500 > 25645 10000 > 9986 95609 < 168703
b) 164500 > 25645 1000 = 9986 95609 > 168703
v) 164500 = 25645 10000 < 9986 95609 < 68703
9. Qaysi variantda xona birliklari to‘g‘ri yozilgan?
a) 2376 = 2 minglik 3 yuzlik 7 o‘nlik 6 birlik
6732 = 6 minglik 7 o‘nlik 3 yuzlik 2 birlik
147 = 1 minglik 4 o‘nlik 7 birlik
4058 = 4 minglik 5 o‘nlik 8 birlik
b) 2376 = 2 minglik 3 yuzlik 7 o‘nlik 6 birlik
16 II BOB.  Boshlang‘ich sinf matematika darslari samaradorligini testlar orqali
rivojlantirish (1-2-sinf misolida).
2.2. O‘quvchilar ijodiy ishlashga o‘rgatishda qiziqarli masalalarni yechish
usullarini qo‘llash
  Masalalarni   tasvirlash   usuli.   Masaladagi   berilgan   sonlarning   nechtaligini
ta‘kidlashga   va   ular   o‘rtasidagi   munosabatlarini   aniqlay   bilish   ko‘nikmasini
rivojlantirishga   imkon   beruvchi   eng   muhim   matn   usuli-masalani   tasvirlashdir.
Bolalarning   narsalarning   chizmada   tasvirlash   usullari   bilan   tanishishi   ham
foydalidir.   Dastlabki   1-2   ta   masalani   o‘qituvchining   o‘zi   tasvirlab   chizadi.
O‘qituvchi   doskaning   ichiga   5   ta   qo‘ziqorin   va   uning   oldiga   bitta   qo‘ziqorin
solingan   savatchaning   rasmini   chizdi.   Bolalar   o‘qituvchi   qanday   maslalni
chizganini   topganlaridan   kiyin   o‘zlari   hohlagan   narsalar   haqida   masala   tuzadi.
Bolalarni   masalaning   javobi   emas,   balki   masala   shartini   chizish   kerakligi   haqida
bosh qotirish kerak, o‘qituvchi tez chiziladigan narsalarni tanlash haqida maslahat
beradi. U bir  nechta  yaxshi  chiqqan va  1-2 ta yaxshi  chiqmagan rasmlarni  tanlab
oladi.   Bolalar   kim   qanday   masala   tuzganini   topadilar.   Ular   qaysi   rasm   bo‘yicha
masala tuzish mumkin, qaysi rasm buyicha.masla tuzib bo‘lmasligini, nima uchun
xatosi   nimada   ekanligini   aniqlaydilar.   Rasmda   masalada   berilgan   sonlar
ko‘rsatilishi   kerakli   haqida   ishonch   hosil   qilinadi   o‘zaro   tekshirish   olib   borilsa
yaxshi   bo‘ladi.   Ayirishga   oid   masala   tuzishda   ko‘pincha   ikkita   rasm   chizishga
to‘g‘ri   keladi,   birida   kamayuvchi,   ikkinchisida   qoldiq   va   ayiruvchi   chiziladi.
Masalan: ikkinchisida 6 ta archa, ikkinchisida 5 ta archa chiziladi.
  Bolalarga   hisoblash   usulini   o‘rgatish .   Bolalar   ijodiy   ishlashni   ifoda   etishga   va
uni   asoslab   berishga   o‘rganib   olganlaridan   kiyin   ularni   hisoblash   usullri   bilan
tanishtirish   mumkin.   Ular   qo‘shish   va   ayirishni   1   ni   qo‘shib   va   ayirib   o‘rganib
olishlari kerak. Bolalar ushbu usullarni egallab borishda qo‘shni sonlar o‘rtasidagi
bog‘lanish   va   munosabatlarni   tushunishga   hamda   sonlaming   birliklaridan   iborat
tartibini   bilishga   tayanishlari   lozim.   Arifmetik   amasllarni   o‘rgatish   jarayonidagi
mashg‘ulotning   bir   qismi   sonlarni   solishtirish   va   sonlarning   birliklaridan   iborat
17 tarkibi   haqidagi   bilimlarni   mustahkamlashga   o‘rgatadi.   Bolalarga   hisoblash
usullarini   qanday   o‘rgatish   mumkin?   Rasm   buyicha   quyidagi   masalani   tuzishni
taklif   etish   mumkin.  Bolalarni   ijodiy   ishlashni   ifoda  etishni   hisoblash   usullaridan
farq   qila   bilishga   o‘rgatish   uchun   qo‘shishda+   "ga"   ayirishda   -"dan"
qo‘shimchalaridan   foydalanish   maqsadga   muvofiqdir.   Bolalar   hisoblash   vaqtida
olingan   javob   bilan   birga   ijodiy   ishlashni   takrorlaydilar.   SHunday   kiyingi   ular
masala   savoliga   javob   beradilar.   Dastlab   bolalar   ko‘rsatma   material   asosida
keyinroq   miyada   sonlarning   to‘g‘ri   va   teskari   ketma-   ketligi   haqidagi   bilimlar
hamda ular masala o‘rtasidagi bog‘lanish va munosabatlarni tushunishiga asoslanib
hisoblaydilar.
  Yil   oxirida   bolalar   masala   tuzishga   undagi   shart   va   savolni   farq   qila   bilishi,
berilgan sonlarni ajratib olishni, ular o‘rtasidagi miqdoriy munosabatlar aniqlashini
ijodiy ishlashni to‘g‘ri to‘plashni va ifoda etishni hisoblash usullaridan foydalanib
harakat natijasini topishni va masala savoliga to‘liq javob berishni bilishlari kerak.
 Arifmetik masalalar yechish.
Masala   yechishda   "   qo‘shish   "   "   ayirish"   "   barobar"   matematik   atamalaridan
foydalanish zarur. Bolalar " yozishni" mashq qiladilar.
1-2 bola mustaqil " yozganlarini "o‘qib beradilar.
"3 ta sharga 1 ta shar qo‘shilsa 4 ta shar bo‘ladi".
Kim masalani echadi? 3ga 1 ni qo‘shish kerak.
Lolada nechta shar bo‘ldi? 4 ta
 Doskada 3 o‘quvchi barobar 4 deb aytishadi.
Bolalar   ko‘pincha   masalani   hikoya,   topishmoq   bilan   aralashtirib   yuboradilar.
Masalan: Akvariumda 6 ta baliq bor edi. YAna bir necha baliq solib quyishdi. Bu
masalani   yechish   mumkinmi?   YOki   4   og‘ayni   bitta   tom   tagida   yashaydi.   Bular
masala   emas,   balki   hikoya   va   topishmoqdir.   Masalada   eng   kamida   ikkita   son
ishtirok etishi uqtiriladi.
 Geometrik figuralar
 Bolalarni geometrik figuralar bilan tanishtirishning asosiy vazifasi ko‘pburchaklar
bilan   tanishtirishdir.   Uchburchak,   kvadrat,   to‘g‘ri   to‘rtburchaklar
18 ko‘pburchaklarning   turlari   sifatida   qaraladi.   Dastur   mazmuni   shunday   tuzulganki
uni   o‘zlashtirish   natijasida   bolalarning   ko‘pburchaklar   turlari   haqidagi   umumiy
bilimlari   kengayadi.   Bu   bolalrada   elementar   matematik   tafakkurni   o‘stirishga
imkon beradi. Figuralarning moddalari bilan shug‘ullanish jarayonida bolalarning
ko‘pburchakning   ba‘zi   bir   xususiyatlari   haqidagi   tasavvurlari   shakllanadi.   Ko‘p
burchaklar tomonlari burchaklari tengligi bilan aniqlanadi.
  Ikkinchi   tanishishda   ko‘rish,   siljitish,   paypastlash   usullaridan   kiyin   son   va
o‘lchashdan   foydalanadilar.   Avval   umumiy   belgilari:   tomonlari,   burchaklari,
burchak   uchlari   ko‘rsatilishi   lozim.   Bularni   bolalar   ikkinchi   mashg‘ulotlardayoq
o‘zlashtirib   oladilar.   Faqat   nuqtalar   qo‘yib   ularni   birlashtirib,   ko‘pburchaklar
chizganda   qiynaladilar.   xususiyatlarini   o‘rgana   borish   davomida   uning   yangi
xususiyatlari ochila boradi: ularning 4 ta tomoni, 4 ta burchagi, 4 ta burchak uchi
bor.   O‘lchash   asosida   bolalar   o‘zlari   uchun   yangi   xususiyatlar   (teng   va
notenglikni)  aniqlaydilar. O‘lchov asosida  bolalar o‘zlari yangi  xususiyatlar  (teng
va   notenglikni)   aniqlaydilar.   O‘lchov   birligi   qilib   qog‘oz   tugmasi   olinadi:
kvadratga   1   ta   tasma,   to‘g‘ri   turtburchak   uchun   ikkita   tasma.   Bolalar   ixtiyorida
doimo xilma xil ko‘pburchaklar bo‘lishi kerak. Buklash orqali bolalar bir figuradan
boshqa   figuralar   hosil   qiladilar.   Ko‘pburchaklarning   xossalarini   aniqlaydilar.
bunda   ayniqsa   ko‘pburchaklardan   uchburchak   hosil   qilish   va   uchburchaklardan
boshqa figuralar hosil qilishga ko‘p e‘tibor berish kerak
3.. Hayotiy masalalar yechish jarayonida ijodiy ishlashga o‘rgatish metodikasi
1. Rasmga qarab masala tuzing va uni eching.
Bir   xaltadan   10   kg   qulupnay   bor   edi.   Undan   2   kg   va   4   kg   qulupnay   ishlatildi.
Necha kg qulupnay qoldi.
Yechish:  1. 10-2=8 kg 8-4=4 kg
19 2. 10-(2+4)=10-6=4kg
Javob: 4 kg kartoshka qoldi.
2. Uchinchi qopda necha kg bodring bor?
Uch qopda 90 kg bodring bor, 1-qopda 40 kg 2-qopda esa 30 kg, uchinchi qopda
necha kg bodring bo‘lgan?
Yechish:  1. 40+30=70 kg 90-70=20 kg. 2. 90-(40+30)=90-70=20 kg
Javob:Uchinchi qopda 20 kg bodring bo‘lgan.
3.Hammasi bo‘lib necha kg olma bor?
Ikkinchi   savatda   6   kg,   ikkinchi   savatda   esa   9   kg   sabzi   bor   edi.   Uchinchi   savatda
esa   ikkinchi   savatda   qancha   bo‘lsa   shuncha   sabzi   bo‘lgan   uchala   savatda   qancha
sabzi bo‘lgan?
Yechish:  6+9+9=24 kg Javob: uchchalasida 24 kg sabzi bo‘lgan.
4. Rasmga qarab masala tuzing?
20 11 kg 7 kg engil
Ikkinchi velosiped 11 kg ikkinchi velosiped 7 kg engil. Ikkalasi necha kg?
Yechish-  11-7=4 kg 11+4=15 kg. 11+(11-7)=11+4=15 kg.
Javob: Ikkalasi 15 kg
Bir o‘ramda 35 m ip bor edi. Undan oldin 8 m va keyin 5 m qirqib olindi.Necha m
ip qoldi.
Yechish:  35-(8+5)= 35-13=22 m
35-8=27 m 27-5=22 m
Javob:  22 metr ip qoldi
b) Axmadda 16 ta bir chiziq va 20 ta 2 chiziqli daftar bor edi. U yana 14 ta daftar
sotiboldi. Axmadda nechta daftar bo‘ldi.
Yechish:  (16+20)+14=50 ta
Javob:Axmadda 50 ta daftar bo‘ldi.
6.Rasmga qarab masala tuzing va uni eching.
Vali   3   ta   daftarni   12   so‘mga   sotib   oldi.   Unga   yana   4   ta   daftar   kerak   edi.   Unga
necha so‘m kerak edi.
Yechish:  12:3=4 so‘m 4*4=16 so‘m.
Javob: Valiga yana 16 so‘m kerak edi.
7. Rasmga qarab masala tuzing. Niginaning oyisi 4 ta o‘yinchoqni 36 so‘mga
otib oldi. Unga necha so‘m kerak
21 Yechish:  36:4=9 so‘m 9*3=27 so‘m.
Javob  Niginaning oyisiga 27 so‘m kerak.
8.Bog‘bon   60   kg   olxo‘ri   terdi.   U   6   ta   yashikni   barobar   qilib   to‘ldirgandan   keyin
yana 12kg olxo‘ri qoldi. Bog‘bon bittata yashikka necha kg olxo‘ri solgan?
Yechish.  60-12=48 kg. 48:6=8 kg.
Javob: Bog‘bon bitta yashikka 8 kg olxo‘ri solgan.
9.Uchburchakning perimetri 37 sm. Uning birtomoni 11 sm, ikkinchi tomoni 10 sm
bo‘lsa, uchinchi tomonini toping?
Yechish:  11+10=21 sm 37-21 = 16 sm.
Javob:  Uchinchi tomoni 16 sm.
10.Jadvalga qarab masala tuzing?
1 ta quti massali ___ Qutilar soni Ham ma quti massasi
Bir xil 6ta 48 kg ? ________________ 12ta _ 72 kg
Nodir 6 ta qutini sotib oldi. Hamma qutilarning massasi  48 kg. U yana 12 ta quti
sotib oldi. Uning massasi 72 kg edi. Har bir qutining massasi necha kg edi.
Yechish: 48:6=6 kg. 72:12=6 kg
Har bir qutining massasi 6 kg edi.
  Sonlar  va  izlanayotgan  son  orasida   yangi  bog‘lanishlarni  kiritish  yo‘li   bilan  olib
borishi   mumkin.   Masalan   baho   miqdor   jami   pul   kabi   kattaliklar   bilan   to‘rtinchi
proporsionalni topishga doir masala bilan tanishgandan so‘ng ma‘lumotli masalalar
yordam beradi.
  YAngi   turdagi   masalani   yechish   o‘quvchini   hosil   qilishda   shu   turdagi
masalalarning echilish usullarini aralashtirilib yuborishning oldini oladi. Masalan:
sonni   bir   necha   birlik   orttirish   yoki   kamaytirish   bevosita   yoki   bilvosita   bayon
22 qilingan   masalalarni   taqqoslash   lozim.   SHu   maqsadda   masalalarni   jufti   bilan
kiritish kerak.
 1) Noma‘lum son 15 da 8 ta ortiq. Noma‘lum sonni toping x+8=15, x=15-8, x=7
Bu   masalalar   echilgandan   so‘ng   nima   uchun   ularning   har   birida   ham   "dan...   ta
ortiq"   deyilsa   ham   har   xil   amal   bilan   echimini   oddiylashtiradi.   O‘quvchilar
ikkinchi masalada  15 sonini  noma‘lum sondan 8 ta ortiq demak nom‘lum  son 15
dan   8   ta   kam   va   masalani   ayirish   amali   bilan   yechish   lozim   deb   lavob   berishlari
lozim deb javob berishlari kerak.
  Bu   uchinchi   bosqichda   ayrim   masala   ustida   ishlash   metodikasi   xam   boshqacha
bo‘ladi   shuni   ko‘zda   tutish   kerakki   ma‘lum   turdagi   masalani   yechish   o‘quvchini
egallash   hamma   bolalarda   xam   bir   vaqtda   paydo   bo‘lmaydi.   Masalan   bir   gruppa
bolalar   qaralayotgan   turdagi   masalaning   echilish   usulini   umumlashtirishga
muljallangan   ikkinchi   darsdayoq   masalani   o‘qib   darhol   tegishli   bog‘lanishlarni
aniqlay olishlari va amallarni to‘g‘ri bilishlari mumkin. Ikkinchi bir gruppa bolalar
masalani   qisqa   yozuv   yoki   chizmani   bajarganlaridan   so‘ng   echa   oladilar,   ya‘ni
ba‘zan   bolalar   xam   masala   shartini   konkretlashtirishiga   muhtoj   bo‘ladilar.   Xuddi
shu   vaqtda   uchinchi   gruppa   bolalar   masalani   o‘qituvchi   rahbarligida   tegishlicha
muhokama qilganidan so‘nggina echa oladilar.Buni  hisobga olib, shunday sharoit
yaratish kerakki, bunda bolalarning har biri o‘zining imkoniyatiga yarasha ishlasin.
Bunga   turli   gruppa   o‘quvchilariga   turlicha   talab   qo‘yish   yo‘li   bilan   erishiladi.
Bunday   tabaqalangan   yo‘l   tutish   amalda   har   xil   bajariladi.Masalan:   Bolalarning
hammasiga   bitta   masalani   o‘qishni   taklif   qilib,   so‘ngra   ulardan   qaysi   biri   bu
masdalani   o‘zi   echa   olishini   so‘rash   mumkin.   Bu   masalani   qanday   yechishni
biladigan   o‘quvchilarga   masalani   mustaqil   yechishni   qolgan   o‘quvchilarga   esa
masalani   qisqa   yozib   olishni   chizma   yoki   rasmni   chizishni   taklif   qilish   kerak;
SHundan   so‘ng   endi   qanday   yechishni   yana   bir   bor   so‘rash   kerak.   Bolalarning
yana   bir   qismi   masalani   mustaqil   yechishga   kirishadi.   Qolgan   o‘quvchilar   bilan
masalani birgalikda muhokama qilinadi. SHundan so‘ng yechishni mustaqil yozish
taklif   qilinadi.Masalani   boshqalardan   ilgari   echgan   o‘quvchilar   qo‘shimcha
topshiriqlar beriladi.
23   Quyidagi   variant   bo‘lishi   ham   mumkin   qaralayotgan   turdagi   masalalarda
qiyinchilik   darajasi   turlicha   bo‘lgan   bir   nechtasi   mustaqil   ishlash   uchun   taklif
qilinadi. Bunda masalalar shunday maqsad bilan olinadiki engil masalani har bir 1-
sinfda   bolalarni   yechishni   ifoda   yoki   tenglama   ko‘rinishda   yozishga   o‘rgatish
etarli,   bunda   bolalar   yozish   malakalari   hali   bo‘sh   bo‘ladi.   2-3-4-   sinflarda
masalalarni yozib echilishi o‘rgatiladi. Ko‘p hollarda 2 ta yozuv shakli, ya‘ni ifoda
va tenglama tuzish yo‘li bilan yechish ma‘qul bo‘ladi.
  Masala   echimini   tekshirish   degan   so‘z   bu   echim   to‘g‘ri   yoki   xatoligini   aniqlash
demakdir. Boshlang‘ich sinflarda quyidagi 4 ta tekshirish usulidan foydalanadi.
  1.   Teskari masala tuzish va uni yechish.   Bu holda bolalarga berilgan masalaga
tuzish   va   yechish   taklif   qilinadi.   Masalan,   o‘quvchiga   quyidagi   masalani   yechish
taklif qilingan bo‘lsin:
 Masala. 2 ta katta qoshiqqa qancha metal sarf qilinadi?
 Katta qoshiqqa necha gramm metall sarf qilingan?
  Bu   masalani   echganlaridan   so‘ng   bolalar   katta   qoshiqqa   50   gramm   metall   sarf
qilinganini   biladi.   O‘quvchilar   bu   masalalardan   ifoda   qilishadi.   Har   biri   20
grammli 5 ta choy qoshiq sarf qilingan metallardan har biri 50 gramm, nechta katta
qoshiq yasash mumkin. Agar bu teskari masalani yechish natijasida 2 soni chiqsa,
berilgan   masala   to‘g‘ri   echilgan   bo‘ladi.   Bu   usul   2-   sinfda   kiritiladi.   Bu   usulni
istalgan   masalada   qo‘llash   mumkin.Bunda   faqat   teskari   masalaga   bolalaning
kuchlari etadigan bo‘lishi kerak. Barcha masalalarni bu usul bilan tekshirish lozim
deb   o‘ylash   kerak   emas,   chunki   bu   usul   ancha   qiyin   va   uzundan   uzoqdir.
Haqiqatdan   ham   avval   masalani   tuzish   kerak,   bunda   teskari   masala   berilgan
masaladan   qiyin   bo‘lishi   ham   mumkin.   Biroq   ko‘p   hollarda   teskari   masalalar
tuzish   va   ularni   yechishga   doir   mashqlar   o‘zicha   ham   foydalidir.   CHunki   u
metalldagi   kattaliklar   orasida   bog‘lanishlarni   oydinlashtirishga   yordam   beradi.
SHuning   uchun   bu   usul   yordamida   barcha   sodda   masalalarni   4-   proporsionalni
topish kerak.
  2. Masalani  yechish natijasida hosil  qilingan sonlar  bilan berilgan sonlar orasida
moslik o‘rnatish. Bu usul bilan masala echimini tekshirishda masala javobida hosil
24 bo‘ladigan   sonlar   ustida   ijodiy   ishlash   bajariladi.   Agar   bunda   masala   shartida
berilgan sonlar hosil bo‘lsa u holda masala to‘g‘ri echilgan deb hisoblash mumkin
bo‘ladi.   Bunga   quyidagi   masalani   echimini   ko‘ramiz.   Jamoa   a‘zolari   3   qop
kartoshka   hammasi   bo‘lib   200   kg   kartoshka   terdilar.   Ular   ikkinchi   va   ikkinchi
qopni tortishgan edi va 120 kg chiqdi. Ikkinchi va uchinchi qopni tortishgan edi 70
kg chiqdi. Har bir qopda necha kg bor. Ular ikkinchi va ikkinchi qopni tortganda
120 kg chiqdi. Ikkinchi va uchinchi qopni tortganda 142 kg. Har bir qopda necha
kg kartoshka bo‘lgan.
 5 8+62=120 kg 62+80=142 kg 5 8+62+80=200 kg
  Masalani   turli   usullar   bilan   yechish .   3-sinf   o‘quvchilariga   to‘rtinchi
proporsionalni topishga doir shunday masalani ko‘ramiz.
Opasi 15 ta katta daftar sotib oldi unga 7500 so‘m to‘ladi. Singlisi esa 3 ta shunday
daftar sotib oldi. Singlisi qancha pul to‘ladi?
Tenglama tuzib echamiz. X singlisi to‘ladi:
X: 3 =7500:15 X:3=500 X= 1500 so‘m
Tekshirish:
7500:15-3=500-3=1500
  Masalalarni   yechishda   faqat   amallarning   bajarilish   tartibi   bilan   farq   qiladigan   2
usulni turli usul deb bo‘lmaydi.
4.Izlanayotgan sonning chegarasini belgilash.
  Bu   usulning   qullanilishi   shundan   iboratki   bunda   masalani   yechishdan   oldin
izlanayotgan son berilgan sonlarning qaysinisidan katta yoki kichikligini aniqlaydi.
Yechishdan   kiyin   hosil   qilingan   natija   berilgan   sonlardan   biri   bilan   taqqoslanadi,
agar   u   aniqlangan   chegaraga   mos   kelmasa,   masala   noto‘g‘ri   ech   Oralaridagi
masofa   750   km   bo‘lgan   ikki   shahardan   bir   vaqtning   o‘zida   bir   biriga   qarab   2
mashina yo‘lga chiqdi. 1-mashinaning tezligi soatiga 45 km, ikkinchi mashinaniki
soatiga  30 km   tezlik. Har   bir   mashina  uchrashguncha  necha  km   yo‘l   yurgan?  Bu
masalani yechishda har bir mashina uchrashguncha 750 km dan kam yo‘l yurgan.
YAna   ikkinchi   mashina   ikkinchi   mashina   qaraganda   ko‘p   yo‘l   yurgan.   Agar
o‘quvchilar   bu   masalani   yechishda   ikkinchi   mashina   890   km,   ikkinchi   mashina
25 850   km   yo‘l   yurgan   desalar   masala   xato   echilgan   bo‘ladi,   bu   sonlar   shaharlar
orasidagi   masofadan   katta   chiqayapti.   Bunday   masalalarni   yechishda   ham   soda,
ham murakkab masalalarni yechishni tushunishlari kerak. Masalaning echimi:
45+30=75 km /soat; 750:75=10 soat;
45*10=450 km; 30-10=300 km
 Ikkinchi mashinani yurgan yo‘li Bu ikkinchi mashina uchrashguncha yo‘l.
Bir manzildan bir vaqtda ikki poezd qarama-qarshi yo‘lga chiqdi. Agar poezdning
tezligi 55 km /soat bo‘lsa, 4 soatdan keyin ular orasidagi masofa qancha bo‘ladi.
v-tezlik; S=vt -masofa; t= - vaqtlarni topish formulalari
Yechish: 55·4=220km 60·4=240 km
220+240=460 km
 Javob: 4 soatdan so‘ng poezdlar bir birida 460 km uzoqlashgan bo‘ladi.
  Ko‘riladigan   turdagi   masalalarni   yechish   usullarini   shakllantirish .   Ayrim
turdagi masalalarni yechishga o‘rgatishning uchinchi bosqichdagi ish metodikasini
o‘quvchilarda berilgan sonlar va izlanayotgan son orasida tayin bog‘lanish mavjud
bo‘lgan  masalalarni   yechish  o‘quvchilarda  shakllantirishdir.  Boshqacha   aytganda,
o‘quvchini yechish usulini umumlashtirilishi va harakatlanayotgan turdagi istalgan
masalani echa bilishga erishish kerak. Ayrim turdagi masalalarni yechish uslubini
umumlashtirish   ustida   ishlash   eslab   qolish   ishi   bilan   almashtirilishi   kerak   emas.
CHunki bu holda o‘quvchi tanish turdagi masalani taniy biladi va uni yechishdagi
amallarni   bajarish   tartibini   joylaydi.   Avval   qo‘shaman   so‘ngra   bo‘laman   va   h.k.
O‘quvchining   butun   harakati   berilgan   sonlar   va   izlanayotgan   ikkitadan   ortiq
amallar bilan echiladigan masalalar kiritiladi.
  Masala.  Lola  9  ta  bir  xil  daftarcha  sotib  oldi  va  ular   uchun  72  so‘m  pul  to‘ladi.
Uning dugonasi esa 2 ta daftarcha ham sotib oldi. Dugonasi qancha pul to‘lagan?
Bu   bosqichda   shu   kattaliklar   qatnashgan   bitta   teskari   proporsional   bog‘anishli
masalalarni kiritsa bo‘ladi.
  Har   biri   300   so‘mli   3   ta   daftarchaning   hammasi   4   ta   somsa   qancha   pul   tursa
shuncha turadi. Somsa qancha turadi?
26  Kichik yoshdagi o‘quvchilar ma‘lum turdagi masalalarni yechish usullarini to‘g‘ri
umurnlashtirishning   asosiy   shartlaridan   biri   bu   masalalarni   etarli   miqtorda
yechishdir. Biroq qaralayotgan turdagi masalalar bilan aralashtirilib ishlatiladi. Bu
masalalarning echilish usulini yodlab olishning oldini olish uchun zarurdir.
  Yechish   usulini   umumlashtirishda   harfiy   son   orasidagi   tegishli   bog‘lanishlarni
ochib   berishga   qaratilgan   bulish   kerak,   buning   asosida   tegishli   arfmetik   amalni
tanlaydi.
  Bolalarga   umumlashtirish   uchun   yordam   beradigan   metodik   usullarni   ko‘rsatib
beramiz.
  Ma‘lum   turdagi   masalalarni   yechish   usullarini   to‘g‘ri   umumlashtirish   uchun
masalalarni   tanlash   va   joylashtirish   sistemasi   katta   ahamiyatga   ega.   Sistema
ma‘lum   talablarni   qanoatlantirish   lozim.   Eng   avvalo   masalalar   asta-sekin
murakkablashib borishi kerak. Murakkablashtirish masala echiladigan amallarning
sonini orttirish yo‘li bilan berilgan.
  3.   Yechishni   ayrim   amallar   ko‘rinishida   yozish.   Bir   nechta   amalli   ifodani   va
tenglamani   amallarga   doir   tushuntirish   og‘zaki;   yozma   bajarib   birdaniga   tuzish
mumkin. Amallarni bosqichlar deb ataluvchi usul bilan ketma-ket yozish mumkin.
Masala:   Do‘konda   har   biri   2400   so‘m   turadigan   6   juft   tufli   uchun,   4   juft   oyoq
kiyimga   qancha   to‘lanan   bo‘lsa   shuncha   pul   to‘ladi.   Bir   juft   oyoq   kiyim   qancha
turadi?
 a)Ifodatuzib echamiz.
(2400-6):4= 14400:4=3600 oyoq kiyimning bahosi. Javob: oyoq kiyimning bir jufti
3600 so‘m
b) Ifodani tushuntirishlarni yozmasdan ketma-ket yozish 240O-6 (so‘m) (2400-6):4
so‘m
(240O6):4 =3600so‘m
Javob: oyoq kiyimning bahosi 3600so‘m
g) Tenglama tuzib echamiz.
X(so‘m)- oyoq kiyim  bahosi  (2400*6):4 so‘m  (X·6)so‘m-oyoq kiyimlar  jami  puli
x·4=2400-8 x-4=2400-6 x=2400-6:4=23
27 x=14400:4 x=3600 so‘m
  Murakkab   masala   bir   necha   sodda   masalalarni   o‘z   ichiga   olib   bunda   sodda
masalalarni   o‘zoro   shunday   bog‘langanki   ularning   bir   xilllarining   izlanayotgan
sonlari   boshqalar   uchun   berilgan   sonlar   bo‘ladi.   Murakkab   masallalarni   yechishi
uni turli xil sodda masalalarga ajratib yechishga keltiriladi.
1.   Maktabda   10   ta   qiz   navbatchilik   qildi.   Bolalar   esa   3   ta   ortiq   edi.   Maktabda
nechta bola navbatchilik qildi?
Yechish:  10+3=13 10+13=23
Demak: Maktabda 23 ta bola navbatchilik qildi.
  Murakkab   masalalarni   yechishda   1   ta   bog‘lanish   emas   balki   bir   nechta
bog‘lanishlar   bo‘ladi.   Tarkibli   masalada   o‘qituvchi   masala   shartini   beradi   va   uni
qisqa yozuv bilan tushuntiradi.
 Munira, Vasila, Siroj, Karim boqqa bordilar. Munira 6 ta yong‘oq Vasila undan 3
ta   ortiq,   Siroj   2   ta   Vasilaga   qaraganda   1   ta   kam,   Karim   esa   Sirojdan   3   ta   ortiq
yong‘oq topdilar.Karim nechta yong‘oq topgan.
M-4 ta yong‘oq, V-? M dan 3 ta ortiq yong‘oq, S-?  V dan 1 ta kam yong‘oq.
K-? S dan 3 ta ortiq yong‘oq
 Karim topgan yong‘oqlar haqida nima deyiladi. Karim Sirojdan 3 ta ortiq yong‘oq
topgan.
Yechish:   3+2=5   ta-   bu   Vasila   topgan   yong‘oq.   5-1=4   ta   -   Siroj   topgan   yong‘oq
4+3=7 ta- bu Karim topgan yong‘oq. Buyoqchi bir kvartirada 6 ta eshikni ikkinchi
kvartirada 4 ta eshikni bo‘yashi kerak. Buyoqchi qancha eshikni bo‘yashi kerak?
.6+4=10 Demak, buyoqchi 10 ta eshikni bo‘yashi kerak.
  Buyoqchi   10   ta   eshikni   bo‘yashi   kerak.U   7   ta   eshikni   bo‘yadi.   U   yana   nechta
eshikni bo‘yashi kerak?
Javob: 10-7=3 ta yana 3 ta eshikni bo‘yashi kerak.
  Bir   bo‘yoqchi   10   ta   eshikni   bo‘yadi.   Ikkinchi   bo‘yoqchi   esa   undan   3ta   ortiq
eshikni bo‘yadi.Ikkala buyoqchi nechta eshikni bo‘yadilar.
10+3=13 ta 10+13=23 ta 10+(10+3)=10+13=23 ta
 Demak, ikkala buyoqchi 23 ta eshikni bo‘yaganlar.
28 Javob:23 ta
  Bir   bidonda   7   l   ,   2-   bidonda   1   -bidondagidan   3   l   kam   sut   bor.   Ikkala   bidonda
necha litr sut bor?.
1-bidon-7 l
2- bidon? - 1 -bidonda 3 l kam.
Yechish: 7-3=4 7+4=11
7+(7-3)=7+4=11l
Javob: Ikkala bidonda 11 l sut bor;
 Qizchada 3 ta, bolada 2 ta ortiq quyon bor. Ikkalasida nechta quyon bor.
Qizchada 3 ta Bolada-? 2 ta ortiq
Yechish:  3+2=5 ta 5+3=8 ta
Javob: Ikkalasida 8 ta quyon bor.
 Murakkab masalalarni yechishda 4 bosqichga bulib o‘rgatiladi. Ikkinchi bosqichda
bolalar   har   bir   topshiriqning   ma‘nosini   o‘zlashtirishlari   va   ularni   bajarishni
o‘rganadilar.   Masalan:masalada   nima   haqida   gapirayotganini   tuzish   nima
ekanligini tushuntiradi. SHuningdek masalada nima haqida tasavvur qila olishlari,
echilish rejasini tuzishni va h.k bilishlari zarur. Bu o‘quvchilarni egallash bosqichi
masala   echyotganida   o‘quvchi   har   gal   o‘zi   topshiriqni   aytishi   va   bajarishga
o‘rgatish jarayonida o‘tadi. Ikkinchi bosqichda bolalar topshiriqlar sistemasi  bilan
tanishadilar   va   ulardan   masalalar   yechishda   foydalanishni   o‘rganadilar.
O‘quvchilar   topshiriqlar   yozilgan   kartochkalarni   oladilar.Har   bir   masala   ustida
ishlashda   taxminan   6-10   darsda   har   bir   topshiriqni   bolalardan   biri   ovoz   chiqarib
o‘qiydi.Ularning bajarilishida fikr yuritish ham ovoz chiqarib o‘tkaziladi.
  Uchinchi   bosqichda   o‘quvchilar   topshiriqlar   sistemasini   o‘zlashtirishlari   va
masalalar   yechishda   ulardan   mustaqil   foydalana   olishlari   lozim.   SHu   maqsadda
kiyingi   10-15   darsda   masalalar   yechishda   o‘quvchilar   topshiriq   kartochkalaridan
foydalanishni  davom  ettiradilar. Biroq topshiriqni ichlarida o‘qiydilar mulohazani
esa   ovoz   chiqarib   o‘qiydilar.   Bunday   ish   natijasida   o‘quvchilar   beixtiyor
topshiriqlar sistemasini o‘zlashtiradilar.
29   To‘rtinchi   bosqichda   o‘quvchilar   masala   ustida   topshiriqlarga   muvofiq   ravishda
ishlash   uslubi   shakllanadi.   Bu   bosqichda   kartochkalar   bolalarga   kerak
bo‘lmaydi.CHunki   barcha   topshiriqlar   sistemasi   ular   tomonidan   shunday
o‘zlashtirganki,   o‘quvchilar   unga   asoslanib   o‘zlaricha   tez   fikr   yuritadilar.   Bu   esa
o‘quvchida   masala   ustida   ishlash   metodi   shakllanganidan   darak   beradi.
Kiyinchalik   bu   metoddan   yangi   turdagi   masala   ustida   ishlash   vaqtida   ham
matematik   strukturali   masalalarni   yechish   usullarini   umumlashtirib   vaqtida   ham
foydalanadilar.   Masala   ustida   ishlash   umumiy   metodini   shakllantirayotganida
o‘quvchi hamma bolalar ham bu metodni bir vaqtda egallay olmasliklarini ko‘zda
tutish kerak. Agar ba‘zi bolalarda kartochka bilan biroz ishlash etarli bo‘lsa, ba‘zi
bolalar   uchun   2-   3   oy   kerak   bo‘ladi.   SHuning   uchun   bu   umumiy   metodni   hali
egallamagan   bolalarning   kartochkalaridan   foydalanishlarni   man   qilish   kerakmas.
Biroq bu topshiriqlarni maxsus yod oldirish mutlaqo kerak emas, ular ko‘p marta
bajarilishi natijalarida beixtiyor o‘zlashtirilishi kerak.
  Masala  yechish o‘quvchini shakillantirish uchun ikki ayirma bo‘yicha noma‘lum
sonlarni   topishga   doir   turli   guruh   proporsonal   miqdorlar   qatnashgan   1-turdagi
masalalar   taklif   qilinadi   va   ijodiy  xarakterdagi   turli   mashiqlar   o‘tkaziladi   so‘ngra
shu   metodika   bo‘yicha   ikki   ayirma   buyicha   nomalum   sonlarni   topishga   doir   ikki
turdagi masalalar kiritiladi.
 Harakat bilan bog‘liq bulgan masalalar, ya‘ni tezlik vaqt masofa kabi mulohazalar
3-sinfda qaraladi.
  Harakat bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni yechishga tayyorgarlik ishi bolalarning
harakat haqidagi tasavvurlarini umumlashtirishni yangi miqdor tezlik, vaqt, masofa
kabi   miqdorlar   orasidagi   bog‘lanishlarni   ochib   berishni   kuzda   tutadi.   Boalarni
harakat   haqidagi   tasavvurlarni   umumlashtirish   maqsadida   transport   harakatini
kuzatish   bo‘yicha   maxsus   ekskursiyalar   o‘tkazish   foydali.   SHundan   so‘ng
harakatni   kuzatishni   sharoitida   o‘tkazish   mumkin,   bunda   harakatni   bolalarning
namoyish qiladilar. Ekskursiya paytida ham sinfda ishlayotganda ham bir jismning
yoki   ikki   jismning   bir   biriga   nisbatan   qiladigan   harakati   ko‘zda   tutiladi.
Masalan:Bir   jism   tez   yoki   sekin   harakat   qilishi   to‘xtashi,   to‘g‘ri   chiziq   yoki   egri
30 chiziq bo‘ylab harakat qilish mumkin. Ikki jism bir biriga harakat qilishi mumkin.
Bunda   ular   bir   biriga   yaqinlashadi,   bir   biridan   uzoqlashgan   holda   qarama   qarshi
tomonlariga harakat qilishi  bir yo‘nalishda harakat qilishi  mumkin.Sanab o‘tilgan
vaziyatlarida   sinfda   ko‘zatilayotganda   chizmalar   qanday   chizilishini   bolalarga
ko‘rsatish   lozim.   Masofani   kesma   bilan   belgilash   kelishilgan   jo‘nash   oxiriga   etib
borish va h.k.Joylarni kesmada yo nuqta va tegishli harf bilan yoki chiziqcha yoki
bayroqcha bilan belgilanadi. Harakat yo‘nalishi strelka bilan ko‘rsatiladi. Masalan:
2 jismning uchrashma harakati quyidagicha tasvirlanadi.
  Bu   erda   kesma   chizmalar   uchrashguncha   bosib   o‘tiladigan   masofani,   bayroqcha
uchrashuv  joyini   A  va  B   nuqtalar  jismlarning  yo‘lga  chiqqan  manzillarini   strelka
harakat   yo‘nalishini   belgilaydi.   Teskari   mashqlarni   bajarish   ham   foydali   berilgan
chizma   bo‘yicha   tegishli   harakat   bajariladi.   Tezlik   bilan   tanishtirilayotganda
o‘quvchilarning o‘zlari yayov yurganlaridagi tezliklarni topish ishini tashkil qilish
maqsadga muvofiqdir. Buning uchun holida sport zalida yoki yopiq yo‘lka chizish
mumkin. Yo‘lakni 10 m dan qilib masofalarga bo‘yab chiqish kerak, bunda har bir
o‘quvchi   qancha   yo‘l   bosganini   topish   qulay   buladi.   O‘qituvchi   yo‘lakdan   4   min
davomida   yurishni   taklif   qiladi.   O‘quvchilarning   o‘zlari   qancha   yuriganliklarini
belgilab   qo‘ygan.   10   min   belgilar   bo‘yicha   oson   topa   oladiar.   Darsda   har   bir
o‘quvchi 1 minda qanday masofa bosganini hisoblay oladi. O‘qituvchi o‘quvchi bir
minutda   bosib   o‘tgan   masofaning   tezligi   deyishini   aytadi.   O‘quvchilar   o‘zlarini
tezliklarini   aytadilar.   So‘ngra   u   o‘qituvchi   ba‘zi   transport   turlarining   tezligini
aytadi.
  O‘quvchilarning   o‘zlarining   tezliklarini   aytadilar,   so‘ngra   o‘qituvchi   ba‘zi
transport turlarining tezligini aytadi. Bu ma‘lumotlarni o‘quvchilar o‘z lug‘atlariga
yozib   quyishlari   va   kelgusida   masalalar   tuzishda   foydalanishlari   mumkin.   Keyin
bu   bilimlarga   tayangan   holda   tezlik,   vaqt   masofalarning   shu   jumladan   to‘rtinchi
proporsionalni topishga doir proporsional bo‘lishga doir yana ikki ayirmaga ko‘ra
noma‘lum   sonlarni   topishga   doir   tezlik,   masofa,   vaqt   miqdorlari   qatnashgan
masalalarni   yechishadi.   Bu   masalalar   ustida   ishlayotganda   chizma   ko‘rinishidagi
illyustrasiyadan   ko‘proq   foydalanish   kerak,   chunki   chizma   masalada   aks   etib
31 masalalar   ustida   ishlayotganda   chizma   ko‘rinishdagi   ilyustrasiyadan   ko‘proq
foydalanish   kerak,   chunki   chizma   masalada   aks   ettirilgan   hayotiy   vaziyatni   ko‘z
oldiga keltirishga yordan beradi. YUqorida sanab o‘tilgan masala turlari bir vaqtda
3   sinfda   uchrashma   harakat   va   qarama-qarshi   yo‘nalishdagi   harakatga   doir
masalalar   ham   kiritiladi.   Bu   masalaniing   har   biri   berilgan   sonlar   va   izlanayotgan
songa bog‘liq ravishda 3 ta turda bo‘ladi.
  1-jismlarning har birining tezligi va harakat vaqti beriigan izlanuvchi son-masofa
2-tur jismlarning har birining tezligi va masofa berilgan. Izlanuvchan son-harakat
vaqti.   2-   tur-   masofa   jismlardan   birining   tezligi   harakat   vaqti   berilgan   izlanuvchi
son-ikkinchi jism tezligi.
  Uchrashuvchi   harakatga   doir   masalalarni   kiritishga   tayyorgarlik   maqsadida   ikki
jismning   bir   vaqtdagi   harakati   haqida   bolalarda   to‘g‘ri   tasavvur   hosil   qilish   juda
muxim.   O‘quvchilarga   buni   anglashlari   uchun   quyidagilarga   o‘xshash   masala
savollarini kiritish kerak.
  1. Ikki  shahardan  bir  biriga qarab ikkita teploxod suzib ketdi.   Va ular  3 soatdan
so‘ng   uchrashdilar.   Har   bir   teplohod   uchrashguncha   yo‘lda   qancha   vaqt   bo‘lgan?
2)   Qishloqdan   shahargachaga   qarab   yo‘lovchi   yo‘lga   chiqdi.Va   yo‘lovchi   30
minutdan   so‘ng   uchrashdi.   Yo‘lovchi   uchrashuvgacha   yo‘lda   qancha   vaqt   blgan.
Sodda masalalarni yechish yo‘li bilan murakkab masalarni yechish o‘rgatiladi.
  1.O‘quvchilar   bir   tup   pomidordan   ikki   kg.   Ikkinchisidan   ikkinchisiga   qaraganda
bir   kg   ortiq   pomidor   terishdi.   O‘quvchilar   ikkinchi   tupdan   qancha   pomidor
terishdi?
 1 tup-2 kg
2 tup-? 1 kg ortiq
Yechish:  2+1=3 kg
 Javob: O‘quvchilar ikkinchi tupdan 3 kg terishgan.
 Bu masalani quyidagicha o‘quvchilarga savol berib masalalar tuziladi.
  O‘quvchilar bir tupdan 2 kg ikkinchisidan esa ikkinchisiga qaraganda bir kg kam
pomidor terishgan?
32   O‘quvchilar  bir  tupdan  2 kg  ikkinchi  tupdan  1 kg  pomidor   terishdi.  O‘quvchilar
ikkala tupdan qancha pomidor terishgan?
  O‘quvchilar   bir   tupdan   2   kg,   ikkinchisidan   1   kg   pomidor   terishdi.   O‘quvchilar
ikkinchi tupdan ikkinchisiga qaraganda necha kg ortiq pomidor terishgan?
  Bunday   maslalarni   yechishda   o‘quvchilar   amal   tanlash   masala   shartiga   ham
savoliga ham bog‘liq bo‘ladi.
  1.   Ikkinchi   qutida  8   ta  ikkinchi   qutida  undan   3   ta  kam   qalam   bor.  Ikkala   qutida
qancha qalam bor. Masalaning shartiga ko‘ra qisqa yozuv ko‘rsatiladi.
 1 qutida -8 ta
2-? 1 qutidan 3 ta kam.
Yechish:  8+(8-3)=8+5=13 ta
  Javob:   Ikkala   qutida   13   ta   qalam   bo‘lgan.   Endi   o‘quvchilarni   uchrashma
harakatiga   doir   masalalarning   echimi   bilan   tanishtirish   mumkin.   Bunda   1   dars
uchala   turdagi   masalalarni   berilgan   masalani   teskari   masalaga   almashtirish   yo‘li
bilan yangi masalalar hosil qailish yo‘li bilan kiritish maqsadiga muvofiq bo‘ladi.
O‘qituvchi   masalani   o‘qiydi-?   "Ikki   posyolkadan   bir-biriga   qarab   ikkita
velosipedchi   yo‘lga   chiqdi   va   ikki   soatdan   so‘ng   uchrashdi.   Bir   velosipedchi
soatiga 15 km tezlik bilan yurgan. Posyolkalar orasidagi masofani toping"?
Muhokama   qilishdan   so‘ng   yechishning   ikki   usulning   o‘quvchilarning   o‘zlari
topadilar.   Echilishi   avval   ayrim   amallar   ko‘rinishda   tushuntirishlar   bilan   yozish
lozim. Keynchalik esa ifoda yoki tenglama bilan yozish mumkin.
Bir   tokchada   10   ta   kitob,   ikkinchi   tokchada   esa   ikkinchidagidan   5   ta   ortiq   kitob
bor.Ikkala tokchada qancha kitob bor?
 1 tokchada -10 ta kitob, 2- tokchada - ? 5 ta ortiq.
Yechish   10+5=15   ikkinchi   tokchada   kitob   bor,   10+15=25   -ikkala   tokchada   kitob
bo‘lgan.
Javob: Ikkala tokchada 25 ta kitob bor.
  O‘quvchilarni   turli   xil   hayotiy   misollar   keltirib   sodda   va   murakkab   masalalar
tuzishiga o‘rgatiladi.
33   Ozoda   25   ta  yong‘oq  Qumri   undan   5   ta  ortiq,  Maysara   esa   Qumridan   8   ta  ortiq
kam yong‘oq topdilar. Qumri nechta yong‘oq topgan?
  Ozoda   -25   ta   yong‘oq   Qumri-?   Ozodadan   5   ta   ortiq   Maysara   -?   Qumridan   8   ta
kam.
Yechish: 25+5=30 ta 30-8=22 ta (25+5)-8=30-8=22 ta yong‘oq
Javob.Maysara 22 ta yong‘oq topgan.
  O‘qituvchi   doskada,   bolalar   esa   daftarlarida   echilgan   masalaga   doir   chizma
chizadilar.
  Velospedchilar   bir   qishloqdan   bir-biriga   qarab   yo‘lga   chiqdilar.   Ikkinchi
velospedchi   soatiga   15   km/soat,   ikkinchi   velospedchi   soatiga   18   km/soat   tezlik
bilan harakat  qildilar. Ularning bir  soatdagi  tezligini  toping? Qishloqlar  orasidagi
masofa 66 km.
  Bolalar   chizma   bo‘yicha   bu   masala   tuzadilar.   So‘ngra   bu   masala   jamoa   bo‘lib
muhokama qilinadi va echilishi tushuntirishlar bilan yozadi.
1.   15+18=33   km-   velospedchi   lar   1   soatda   yaqinlashdilar.   O‘quvchilar   masalani
tuzadi   shundan   so‘ng   masala   yechishning   2   usulini   jamoa   ravishda   muhokama
qiladilar.
 1-usul
1. 18*2=36 km 2 velospedchi uchrashguncha qadar yurgan yo‘l.
2.66-36=30 km velospedchi uchrashguncha qadar yurgan yo‘l.
3.30*2= 15( soatiga km) velospedchi tezligi.
2 -usul
1. 66:2=33 km- velospedchi lar bir soatda yaqinlashdilar.
2.33-18=15 (soatiga km ) ikkinchi velospedchining tezligi.
3.3. Arifmetik masalalar yechish jarayonida o‘quvchilarning ijodiy ishlashga
o‘rgatish. 
34   Masalalar   yechish   matematikada   o‘qitishni   muxim   tarkibiy   qismidir.   Masalalar
echmasdan   matematikani   o‘zlashtirishni   tasavvur   ham   qilib   bo‘lmaydi.   Masalalar
yechishida   nazariyani   amaliyotga   tadbiq   qilinishi   haqida   fikr   yuritishida   natural
sonlar   arifmetikasini   o‘rganish   maqsadga   muvofiq   masalalar   va   amaliy   ishlar
sistemasi   asosida   tuzilgan.   Ijodiy   ishlashning   mazmunini   amallar   orasidagi
bog‘lanishlarni amalda qo‘llanishlarni bilan natijalar orasidagi baholashlarni ochib
berishda har xil miqdorlar orasidan baxolashlar bilan tanishishiga yechish va ular
haqida fikr yuritish katta axamiyatga ega bo‘ladi.
  Sodda   va   murakkab   masalalarni   ijodiy   ishlash   qobiliyatini   rivojlantirishning
foydali   vositasi   bo‘lib   odatda   o‘z   ichiga   yashirin   ma‘lumotni   oladi.   Masalalarni
yechishda predmetga bo‘lgan qiziqishni rivojlanadi. Umuman mustaqillik, erkinlik,
talabchanlik, mexnatsevarlik maqsadga muvofiqdir.
  Qo‘shish   va   ayirishga   o‘rgatish   1   sinfda   matematika   o‘qitishning   asoslaridan
biridir. Bolalar bog‘chasida asosiy tayyorlov ishlari olib boriladi. Bolalar arifmetik
masalalarni   echib,   hisoblash   malakalarini   egallab   boradi.   Bu   arifmetik
masalalarning   ma‘nosini   tushunishiga   hamda   unga   ongli   ravishda   yondoshishlar,
xatoliklar   natija   hamda   amallar   komponenti   orasidagi   o‘zoro   bog‘lanishlarni
aniqlashga   imkon   beradi.   Maktabgacha   tarbiya   yoshdagi   bolalar   bir   amalli   oddiy
masalalarni, ya‘ni narsalar ustida ish bajarishdan qo‘shish ayirishdan bevosita kelib
chiqadigan (qo‘shdik, ko‘paydi, ayirdik, kamaydi) arfmetik masalalarni echadilar.
Bular   yig‘indi   va   qoldiqni   toipishga   qaratilgan   masalalardir.   Bolalarga   katta   son
kichik sonlarni qo‘shish hollari bilan tanishtiriladi. Ularni avval 1 soni qo‘shish va
ayirish keyinroq 2 va 3 sonlarni qo‘shish va ayirishga o‘rgatib boriladi. Masalalar
yechish   bolalarga   avvolo   mukammal   matematik   tushunchalarni   shakllantiradi.
Ijodiy   ishlash   qobiliyatini   rivojlantiradi.   O‘ylash   masalalarni   hayotga   tatbiq   eta
olish, har bir amaliarni ma‘nosini tushunishdan iboratdir. Qo‘shish amallariga doir
masalalar   yechishiga   to‘plam   elementlarini   birlashtirish   natijasida   belgilarni
aniqlaydilar amaliarni nomalum komponenti (nomalum qo‘shiluvchi, ko‘payuvchi,
bo‘luvchi)   topishga   doir   masalani   echayotib   bolalar   arfimetik   amallarni
komponentlari   va   orasidagi   bog‘lanishni   o‘zlashtiradilar.   Masalalar   konkret
35 material   bo‘lib,   ular   yordamida   o‘quvchilar   yangi   bilmlar   vujudga   keladi   va
mavjud   bilmlar   tadbiq   qilish   mobaynida   mustahkamlanib   boriladigan   holda
nazariyani   amaliyot   bilan  o‘qitish   tushuntirish   bilan  bog‘lab   olib  borish  imkonini
beradi. Arifmitik masalalar yechish o‘quvchilar kundalik hayotida har kungi o‘quv
zarur   bo‘lgan   amaliy   fikrlarini   vujudga   keltiradi.   Hayotdagi   harid   qilingan
narsaning narxini ko‘rishgan narxini olgan narsalarni narxini, ishga kech qolmaslik
uchun   uydan   qachon   chiqqanligi   haqida   fikr   yuritiladi.   O‘quvchilarni   yangi
bilimlar   bilan   tanishtirish   uchun   masalalardan   keng   foydalaniladi.   Masala   tuza
bilish ko‘nikmasi uning tuzilishini o‘zlashtirib olish uchun zamin yaratadi. Bolalar
masala   tuzish   bilan   2   yoki   3   mashg‘ulot   o‘tganidan   so‘ng   tanishadilar   ular
masalada   shart   va   savol   borligini   bilib   oladilar.   Masala   shartini   kamida   2   ta   son
bo‘lishligi   alohida   ta‘kidlanadi.   O‘qituvchi   bolalarga   masalani   nima   haqida
gapirishini so‘zlab beraman, siz bo‘lsangiz men aytgan narsalarni hammasini chap
tomoniga   3   ta   olma   o‘ng   tomoniga   4   ta   olma   qo‘ydim.   Stolga   hammasi   bo‘lib
nechta   olma   qo‘yildi.   Bolalarga   tarbiya   berishda   ham   maqsadli   malakalarni   roli
katta   masalalar   o‘quvchilarni   fikri   doiralarni   kengaytirishiga   yordam   beradi.
Masalalar yechish haqida fikr yuritish natijalarida shunday masalalar tarkib topadi.
Masalalarni tinglashni o‘rganish va uni mustaqil o‘qib o‘zlashtirishdan boshlanadi.
Masala shartini yaxshiroq o‘zlashtirish maqsadida har bir o‘quvchi masala matnini
mustaqil o‘qib chiqishi zarui bo‘lishi uchun ularga masalani oldin ovoz chiqarmay
o‘qishini   so‘ngra  esa   tovush   chiqarib   ifodali   o‘qishni   taklif   qilish   kerak.Masalani
ifodali   o‘qishda   sonni   ma‘lumotli   va   masalani   yechish   uchun   muhim   ahamiyatga
ega   bo‘lgan   elementlari   tovush   bilan   ajratib   olishlari   uchun   fikr   yuritishlari
o‘rgatiladi. O‘quvchi masalani yechish mobaynida ko‘p matematika ijodiy ishlash
son,   ijodiy   ishlash,   amaliarni   bajarish   tartibi   haqida   fikr   yuritadilar,   o‘quvchilar
masalalar   yechish   orqali   o‘quvchilar   bilan   va   tarbiya   sohasida   muhim   bo‘lgan
fikrlar bilan tanishadilar. Ko‘p masalalarning mazmunida bolalarni va kattalarning
mehnati mamlakatimizning xalq xo‘jaligi mexanika fan va madaniyatida erishgan
yutuqlari haqida fikr yuritadilar.
36   Masalalar   yechish   haqida   fikr   yuritish   aqliy   rivojlanishiga   ancha   ijobiy   ta‘sir
ko‘rsatadi   chunki   u   aqliy   operasiyalarni   analiz   va   sentez,   taqqoslash
umumlashtirishni   talab   etadi.   O‘quvchi   istalgan   masalani   echayotganda   analiz
qiladi   savolini   masala   shartida   fikr   yuritadi.   O‘quovchilar   masala   yechish   orqali
izlanayotgan   sonlar   orasidagi   bog‘lanishlarini   aniqlash   uchun   fikr   yuritadilar.
Masalalar   yechish   mobaynida   o‘quvchilar   egallashi   lozim   bo‘lgan   belgilar   sonlar
va izlanayotgan  son  orasidagi  masalalar  ustida  ishlashga   doir   o‘quvchilarni   avval
bir   turdagi   masalalarni   yechishga   so‘ngra   boshqa   turdagi   masalalarni   yechishga
fikr   yutita   olib   negaki   masalalar   yechish   jarayonida   berilgan   sonlar   va   nomalum
son orasidagi bog‘lanishni aniqlash buning aloxida arifmetik masalalarni tanlashni
o‘rganadilar.   Ya‘ni   masalada   arfimetik   amalni   tanlashga   o‘tish   uchun   fikr
mulohaza yuritiladi. Masala  yechish og‘zaki  yoki  yozma ravishda bo‘lishi  haqida
fikr   mulohaza   yuritadilar   og‘zaki   yechishda   tegishli   arfimetik   amallar   va
tushuntirishlar   og‘zaki   bajariladi.   Boshlang‘ich   sinflarda   echiladigan   masalalarni
deyarli   yarmi   og‘zaki   bajarilishi   kerakligi   haqida   mulohaza   qiladilar.   Masalalar
yechish o‘quvchilarda masala mazmuniga chuqurroq qarash haqida berilgan sonlar
va izlanayotgan va orasidagi  bog‘lanishni  har tomonlama ijodiy ishlash qobiliyati
rivojlantiradi.   O‘quvchilarni   mustaqil   masalalar   yechishiga   o‘rgatishning   bir
qancha bosqichini ko‘rsatamiz.
  1-bosqich   masala   o‘quvchining   yo‘naltiruvchi   savollar   buyicha   echiladi   va   bu
yechish   doskada   va   daftarga   bir   vaqtda   bajariladi.   2-bosqich   masala   shartini
o‘qituvchi   rahbarligida   analiz   qiladi   va   yechish   rejasini   tuziladi.   Yechishni   o‘z
doirasiga   yozilmaydi   og‘zaki   aytilmaydi   ham.   O‘quvchilar   esa   uni   mustaqil   fikr
yuritib boradilar.
  3-bosqich   o‘qituvchi   raxbarligida   masala   faqat   analiz   qiladi.   Yechish   rejasi   va
yechishning o‘zini o‘quvchilar mustaqil bog‘laydi.
 4-bosqich masalani o‘quvchining hech bir yordamisiz mustaqil yechish uchun fikr
yuritadilar.   O‘quvchilarga   masalalar   yechish   masalani   tarkib   toptirishga   ijodiy
harakatlari   masalalar   haqida   fikr   yuritishi   maxsus   ahamiyatga   ega   bo‘ladi.
Masalalar   yechish   mobaynida   iqtisodiy   tarbiya   berish   ham   amalga   oshiriladi.
37 Iqtisodiy ijodiy ishlash va bilish o‘zoro muhim aloqadorlikdadir. Masalan 1 ta sigir
1   yilda   1   ta   dan   bolalaydi.   Bolalari   ham   3   yoshga   to‘lgach   bolalaydi.   Agar
tug‘ilgan   buzoqlar   bilan   to‘ldirilib   borilsa   va   hech   qanday   talofatlar   yuz  bermasa
10 yilda sigirlar soni qanchaga etishini hisoblang.
 Yechish:  1 yili 1 + 1=2 ta
2 yili 2+1=3 ta
3 yili 3+1=4 ta
4 yili 4+1+1=6 ta
5 yili 6+1+1+1=9 ta
6 yili 9+1+1+1+1 = 13 ta
7 yili 13+1+1+1 + 1+1+1 = 19 ta
8 yili 19+1 + 1+1 + 1+1+1 + 1 + 1=28 ta
9 yili 28+1+1+1 + 1 + 1+1 + 1 + 1 + 1+1 +1 + 1 + 1=41 ta
10-yili 41+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1=60 ta Javob: 60 dona
bo‘ladi.
Tayyorlangan ozuqa 20 ta sigirga 60 kunga etadi. SHu ozuqa 50 ta sigirga necha
kunga etadi?
Yechish: ozuqa 20 ta sigirga 60 kun 50 ta sigirga ozuqa 1 ta 20* 60 = 1200 kunga
etadi.50 ta shu sigirga 1200:50=24 kunga etadi
Javob:   24   kunga   etadi   O‘quvchilar   o‘qituvchining   maxsus   talab   qilishiga   muxtoj
bo‘lmasdan, o‘zlari masalada nima xaqida so‘zlayotganini ochiq tasavur qilishlari
kerak? O‘quvchilarda o‘quv masalalarini mustaqil yechish mahoratini paydo qilish
boshlang‘ich ta‘limning eng muhim maqsadlaridan biridir.
1) 1 to‘p gazlamadan 30 m oldingisidan 5 marta kam gazlama qirqib olindi.
Tejamkorlik   hisobida   yana   4   m   gazlama   qoldi.   To‘pda   necha   metr   gazlama
bo‘lgan.
38  Yechish: olindi -tup 5marta kam.  Qoldi-?
Yechish;  1 t 30- 5=]50m 150+4= 154m
Javob:  to‘pda 154m gazlama bo‘lgan.
1.   Temur16-qavatli   uyda,   agar   yuqoridan   hisoblasak7-qavatda   yashaydi.   Temur
qaysi qavatda turadi?
Yechish . Temur turgan qavatdan pastda 9 qavat bor deb fikr yuritish mumkin.
Javob : O‘ninchi.
2..2 kglik 5ta va bita 5 kg lik toshlar yordamida 1 dan 10 kg gacha bo‘lgan barcha
og‘irliklarni pallali tarozida o‘lchash mumkinligini isbotlang..
Isbot. Ixtiyoriy juft og‘irlikni 2 kg lik toshlar bilan o‘lchash mumkin 1, 3, 5, 7 va 9
kg og‘irliklarni qanday o‘lchash rasmlarda keltirilgan.
39  3. Ilonning uzunligi  3 m 80 sm, yoki 38 ta to‘ti. To‘tining uzunligi o‘ancha?
Yechish.   3 m 80 sm ni 38 ta teng qismlarga bo‘lish lozim. Va bunda G.Osterning
"38 to‘ti", ertagini aytib berish lozim..
Javob : 10 sm.
  4.Ko‘zada   choynakka   qaraganla   uch   marta   ko‘p   suv   bor,   choynakda   esa
ko‘zaga qaraganda 12 stakan suv kam. Ko‘zada qancha suv bor ?
Echim rasmdan kelib chiqadi
i sostoit iz sleduyu щ ix voprosov.
1)CHoynakda   ko‘zaga   qaraganda   necha   qism   suv   kam?   3-1   =   2.   2)Bir   qismda
nechta stakan suv bor, choynakda qancha suv bor? 12 : 2 = 6. 3) Ko‘zada qancha
suv bor? 6 + 12 = 18 ( yoki 6 x 3 = 18).
Javob : 18 stakan.
40 XULOSA
  Boshlang‘ich   sinflar   matematika   darslarida   ijodiy   ishlashni   shakllantirish
imkoniyatlaridan foydalanish  uchun har  bir  tushunchaning  mohiyati, mazmuni  va
uning o‘quvchilar  amaliy tajribasiga asoslanilishi  hamda ko‘rgazmalilikning keng
yo‘lga   qo‘yilishi,   taqqoslash,   xulosa   chiqarish   va   konkretlashtirishga   o‘rgatish
bo‘lish usullarining o‘rganilishi bilan birga umuman boshqa amallardagi o‘xshash
qonuniyatlarni taqqoslash asosida keltirib chiqarishga hamda mashq va misollarni
yechishni   tahlil   qilish   asosida   o‘rgatilishi,   xatolar   ustida   ishlash   va   bularning
barchasidan samarali foydalanish asosini tashkil etadi.
 Boshlang‘ich sinflar matematika darslarida ijodiy ishlash  va usularini o‘rganishda
o‘ziga   xos   bo‘lgan   qonuniyatlarini   ko‘paytirish   amaliga   teskari   amal   sifatida
muvofiqlikda   o‘rganilishini   talab   etsa,   ikkinchi   tomondan   maxsus   hollarni   taxlil
etishda amallardagi xos xususiyatlar bilan taqqoslash muhim ahamiyat kasb etadi.
Bu   esa   o‘quvchilarni   ijodiy   ishlashlarini   o‘stirishiga   ijobiy   ta‘sir   ko‘rsatadi.
Boshlang‘ich   sinflar   matematika   darslarida   ijodiy   ishlash   tushunchasiga   doir
qiziqarli   masalalar   va   ko‘rgazmalilik,   predmetlar   vositasida,   nazariy   mantiqiy
savollardan   foydalanish   na   faqat   o‘quvchilarning   ijodiy   ishlash   chuqur
o‘rganishga, ularda mantiqiy tafakkur ko‘nikmalarini rivojlantirishga hamda asosiy
boshlang‘ich   matematik   tushunchalarning   nutqda   o‘zlashtirilishini   ta‘minlaydi   va
ularni   bosqichma-bosqich   tafakkur   usullari   mohiyatini   tushunishlariga   xizmat
qiladi.
  O‘quvchilarda boshlang‘ich sinflar matematika darslarida ijodiy ishlash o‘rgatish
sistemali   jarayon   bo‘lishi,   bunda   o‘qituvchining   turli   imkoniyatlardan   foydalana
olishi.  tayyorlovchi   savol   va topshiriqlardan  o‘rinli  foydalana  olishini  talab  etadi.
Bu   shu   bilan   asoslanadiki,   tushunchalar   natija   va   qoidalarning   mantiqiy
asoslanishida   analitik   va   sintetik   usullarni   o‘zaro   muvofiq   holda   qo‘llash   ularni
asoslash   va   tekshirish,   taqidiy   ijodiy   ishlash   usullarini   qo‘llash   uchun   muhim
ahamiyatga ega.
  Boshlang‘ich   sinflar   matematika   darslarida   ijodiy   ishlash   tushunchasini   o‘qitish
usullari   asoslandi,   tavsiflandi.   Boshlang‘ich   sinflar   matematika   darslarida   ijodiy
41 ishlash   tushunchasining   konsentrlar   bo‘yicha   o‘qitish   metodikasining   nazariy
asoslari bayon etilishi asosida bo‘lish amalidan hisoblashda va mashqa va masalar
yechish   jarayonida   chuqur   o‘rganishga   doir   konkret   uslubiy   tavsiyalar   ishlab
chiqildi.    Boshlang‘ich  sinflar   matematika  darslarida  ijodiy ishlash   tushunchasiga
oid   mashqlar   sistemasi,   testlar   majmuasi,   qiziqarli   mashqlar   hamda   bo‘lish   xossa
va   qonuniyatlaridan   matnli   masalarni   yechishda   qo‘llanilish   metodikasi   ba‘zi
jihatlari   ochib   berildi.     Hisoblash   malakalarinining   yozma   va   og‘zaki   usullari
hamda,   ,   ko‘pxonali   sonlar   ustida   ijodiy   ishlash   metodikasi   xususiyatlari
o‘quvchilarda   konkretlashtirish   va   taqqoslashga   o‘rgatish   mohiyat,   mazmuni   va
uning asoslari konkret mashq va masalalar sistemasi tariqasida ishlab chiqildi.
Boshlang‘ich   sinflar   matematika   darslarida   ijodiy   ishlash   tushuncha   o‘qitilishini
ijodiy   ishlash   natijalar   va   komponetlari   orasidagi   bog‘lanishning   ahamiyatini
hisobga   olib,   matematika   o‘qituvchilarining   boshlang‘ich   ta‘lim   matematika
kursini   o‘qitishda   o‘quvchilarda   ijodiy   ishlash   ko‘nikmalari,   mashqlar   yechishda
mantiqiy   asoslash   va   ijodiy   ishlashni   talab   etadigan   biz   ishlab   chiqqan
tavsiyalardan   foydalanishlari   ularning   umuman   matematik   tayyorgarligi,   qiziqish
va qobiliyatlari rivojining oshishiga xizmat qiladi.
  Kelgusida   bu   soha   bo‘yicha   boshlang‘ich   sinflar   matematika   darslarida   bo‘lish
tushunchasini  o‘qitishning har  bir  sinf bo‘yicha konkret  uslubiy tavsiyalari ishlab
chiqilsa,   o‘quvchilarda   hisoblash   malakalarini   o‘stirish   orqali   tenglama   va
tengsizliklar,   matnli   masalalar   yechishdagi   qo‘llanilishi   usullarini   sistemali   va
ketma-ketlilik   asosida   o‘qitilishiga   va   bunda   ilg‘or   pedagogik   texnologiyalardan
foydalanish   maqsadida   mashqlar   to‘plamlari,   multimedia   va   grafik   vositalarni
tayyorlash   yo‘lga   qo‘yilsa   boshlanqich   matematik   matematik   ta‘lim
samaradorligini oshirishda ijobiy natijalar beradi deb hisoblaymiz.
42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.Barkamol   avlod   -   O‘zbekiston   taraqqiyotining   poydevori.-   T.:   «SHarq»
nashriyot-matbaa konserni, 1997.
2.   Axmedov   M.   ,   Abduraxmonova   N.,   Jumaev   M.E.   Ikkinchi   sinf   matematika
darsligi.Toshkent. ―SHarq  2005 yil., 160 bet‖
3.   Axmedov   M.   va   boshqalar.   To‘rtinchi   sinf   matematika   darsligi.   Toshkent.
―O‘qituvchi  2005 yil	
‖
4.   Axmedov   M.   ,   Abduraxmonova   N.,   Jumaev   M.E.   Ikkinchi   sinf   matematika
darsligi metodik qo`llanma.)Toshkent. ―SHarqr  2005 yil.,	
‖
5.Bikbaeva   N.U,   R.I.Sidelnikova,G.A.Adambekova.   Boshlang‘ich   sinflarda
matematika   o‘qitish   metodikasi.   (O‘rta   maktab   boshlang‘ich   sinf   o‘qituvchilari
uchun metodik qo‘llanma.) Toshkent. ―O‘qituvchi  1996 yil.	
‖
6. Bikboeva.N.U. YAngiboeva e.YA. Ikkinchi sinf matematika darsligi. Toshkent.
―O‘qituvchi  2005 yil.	
‖
7. Bikboeva.N.U. YAngiboeva e.YA. Uchinchi sinf matematika darsligi. Toshkent.
―O‘qituvchi  2005 yil.
‖
8.Jumaev   M.E,   Tadjieva   Z.G‘.   Boshlang‘ich   sinflarda   matematika   o‘qitish
metodikasi. (OO‘YU uchun darslik.) Toshkent. ―Fan va texnologiya  2005 yil.	
‖
9.   Jumaev   M.E,   Boshlang‘ich   sinflarda   matematika   o‘qitish   metodikasidan
praktikum. (O O‘YU uchun ) Toshkent. ―O‘qituvchi  2004 yil.	
‖
10.Jumaev   M.E.   va   boshq.   Ikkinchi   sinf   matematika   daftari.)Toshkent.   ―SHarq	
‖
2005 yil., 48 bet
11.Ta‘lim taraqqiyoti. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta‘limi Vazirligining a x b o
r   o   t   n   o   m   a   s   i.   7-maxsus   son.1999   yil.   136-178   betlar.   Toshkent.   ―SHarq
‖
Umumiy o‘rta ta‘lim Davlat ta‘lim standarti va o‘quv dasturi.
12.  Haydarov   M.,   Hasanboeva   O.  Pedagogik   amaliyotni   tashkil   etish   metodikasi.
Toshkent. TDPU, 2003 yil. 40 bet
13.   Jumaev   M.E,   Boshlang‘ich   sinflarda   matematika   o‘qitish   metodikasi   14.
Jumaev   M.E,   Bolalarda   matematik   tushunchalarni   rivojlantirish   nazariyasi   va
metodikasi. (KHK uchun ) Toshkent. ―Ilm Ziyo  2005 yil. 	
‖
43 15.   Jumaev   M.E,   ,   Boshlang‘ich   matematika   nazariyasi   va   metodikasi.   (KHK
uchun) Toshkent. ―Arnoprint  2005 yil. ‖
16. Jumaev M.E., Tadjieva Z.G‘, Boshlang‘ich sinflarda matematikadan fakultativ
darslarni tashkil etish metodikasi. Toshkent. ―TDPU  2005 yil. 	
‖
17.   Jumaev   M.E,   Bolalarda   matematik   tushunchalarni   rivojlantirish   nazariyasi   va
metodikasi (KHK uchun ) Toshkent. ―Ilm Ziyo  2005 yil. 	
‖
18. Boshlang‘ich ta‘lim jurnali. Barcha sonlari. 
19.Bespalko V.P. Pedagogika i progressivn ы e texnologii obucheniya. - M.: izd-vo
Inst.prof.obr.Min obrazovaniya Rossii, 1995. 
20.Ta‘lim taraqqiyoti. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta‘limi Vazirligining a x b o
r o t n o m a s i. 7-maxsus son.1999 yil. 136–178 betlar. Toshkent. ―SHarq . 	
‖
21.Bantova   M.A.   i   dr.   Metodika   prepodavaniya   matematiki   v   nachaln ы x
klassax.Pod red M.A.Bantovoy. Uchebnoe posobie.-M.: Prosveshenie, 1978, 335 s.
22.Moro   M.I.,   P ы shkalo   A.M.   Metodika   obucheniya   matematiki   v   1-3   klassax.
Posobie dlya uchitelya.-M.Provsshenie.1978.-336 s. 
23.Istomina   I.B.   Aktivizasiya   ucha щ ixsya   na   urokax   matematiki.   V   nachaln ы x
klassax .-Posobie dlya uchitelya.-M.Prosveshenie,1985.-64 s. 
24.Neshkov   K.I.,   P ы shkalo   A.M.   Matematika   v   nachaln ы x   klassax.   ch.1,Pod
red.A.I.Markushevicha,-M.:Prosveshenie,1968. 
25.   Polyak   G.B.   Zanimateln ы e   zadachi.   Posobie   dlya   uchiteley   nachalnix   shkol.-
M.  Prosveshenie. 1948 
26.ziyonet.com 
27.books tr20.ru 
28.books4all.ru 
29.n_shkola.ru
44

Boshlang‘ich sinf matematika darslari samaradorligini testlar orqali rivojlantirish (1-2-sinf misolida).

Купить
  • Похожие документы

  • Boshlangʻich sinflarda koʻpaytirish va boʻlishni oʻrgatish metodlari kurs ishi
  • Boshlang’ich sinfda matematikadan mustaqil ishlarni tashkil etishda og’zaki topshiriqlardan foydalanish metodikasi (3-sinf misolida)
  • 1-2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatlarini shakllantirish kurs ishi
  • Savod o‘rgatish davri yozuv darslarida mustaqil ishlarni tashkil etish
  • O’qish savodxonligi darslarida maqollarni o‘rganish uslubiyoti (1-2-sinflar misolida)

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha