Boshlang’ich sinf musiqa darslari jarayonida axloqiy madaniyatni shakllantirish - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	47.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Октябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Boshlang’ich sinf musiqa darslari jarayonida axloqiy madaniyatni shakllantirish

Купить

Boshlang’ich sinf musiqa darslari jarayonida
axloqiy madaniyatni shakllantirish

R e j a:

K i r i sh

1-§. Boshlang’ich sinf o’quvchilarni ma’naviy – axloqiy
dunyoqarashini shakllantirish yo’llari
2-§. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining axloqiy va ma’naviy
madaniyatini shakllantirishda musiqa tarbiyasining tutgan o’rni
3-§. Boshlang’ich sinf musiqa darslarida o’quvchi yoshlarni odob
va axloqiy sifatlarini shakllantirishning forma va mazmuni
4-§. Musiqiy mashg’ulotlar orqali yosh avlodning axloqiy
tarbiyasiga oid repertuarlarni tanlash

X u l o s a

Fodalanilgan adabiyotlar

Kirish
O’zbekiston Respublikasida keyingi yillarda barcha sohalarda siyosiy –
iqtisodiy o’zgarishlar bo’lgani kabi halq ta’limi sohasida ham katta o’zgarishlar
ro’y berdi. «Ta’lim to’g’risidagi» qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ni
ro’yobga chiqarish sifat ko’rsatgichi bosqichiga kirdi. Davlat ta’lim standarti,
o’quv dasturi, yangi avlod darsliklarini yaratilishi hamda madaniy rivojlanishni
yuqori bosqichlarga ko’tarish, jahon hamjamiyati safidan munosib o’rin olishga
yo’naltirilgan ezgu maqsadlarni amalga oshirishga xizmat qiladi.
Musiqa o’qituvchisi nafaqat o’quvchi yoshlarga musiqa va qo’shiq
o’rgatuvchi muallim, balki yosh qalblarni musiqa olamiga yetaklovchi, go’zallikka
undovchi, hissiyot olamini boyituvchi, estetik didini yuksaltiruvchi, ma’naviyatiga
katta mazmun baxsh etuvchi mohir ustoz va murabbiydir.
Ma’lumki, "Ta’lim to’g’risidagi qonun va milliy dastur" talablarida ham,
yoshlarni tarbiyalashda milliy qadriyatlardan keng foydalanish, milliy mafkurani
yoshlarda shakllantirish ma’naviy va ma’rifiy sohadagi ishlarni takomillashtirish,
uzluksiz ta’lim muammolarini hal etish masalalari alohida e’tiborga ega.
Mavzumizning dolzarbligi - O’rta maktab boshlang’ich sinf musiqa
madaniyati darslari jarayonida o’quvchilarning axloqiy madaniyatini
shakllantirishda, avvalambor o’qituvchi o’z oldiga bir qancha vazifalar qo’yadi.
O’rta maktab sinf o’quvchilarni axloqiy sifatlarini shakllantirish, bu – barkamol
avlodni ma’naviy dunyoqarashni oshirish va kamol toptirish hozirgi vaqtning eng
dolzarb masalasi bo’lib kelmoqda. Shu bilan birga Davlat ahamiyatiga ega
bo’lganligi, ozod va obod Vatan barpo etishdek ulug’ va olijanob maqsadga
erishish uchun jasurlik va fidoyilik ro’hida tarbiyalash demakdir.
Ta’lim – tarbiya, san’at va axloqning birligi, shu qadriyatlarini baholash
nazariyasiga, milliy o’zligini anglash orqali yuksak yo’lni bosib o’tgan ilg’or
davlatlarning tajribasidan iboratdir, shu bilan birga o’quvchilarimizni
raqobatbardosh mutaxasislar bo’lib yetishishlari uchun ma’naviy va axloqiy
sifatlarni shakllantirish eng asosiy dolzarb muammolardan biri ekanligi qayd
etilgan.

Mavzuning maqsadi - O’rta maktab boshlang’ich sinf musiqa madaniyati
darslari jarayonida o’quvchilarning axloqiy madaniyatini shakllantirish. Maktabda
musiqa madaniyati darslari orqali boshlang’ich sinf o’quvchilarni axloqiy
sifatlarini shakllantirishning nazariy asoslarini va amaliy yo’l – yo’riqlarini ishlab
chiqish.
"Musiqa tarbiyasi metodikasi" fanining hozirgi maqsadi ham
o’quvchilarning bilim doirasini kengaytirish, barcha fanlardan olgan bilim va
malakalarini amalda qo’llash uslublarini o’rganish, musiqa mashg’ulotlarga ijodiy
yondoshish o’quvchilarning diqqat – e’tiborini jalb qilish, shuningdek, texnika
vositalari va ko’rgazmali qurollardan foydalanish malakalarini, musiqa o’qitish
uslublarini puxta o’rganishga va o’quv jarayonida qo’llashga qaratilgan.
1. O’rta maktab boshlang’ich sinf musiqa madaniyati darslari jarayonida
o’quvchilarning axloqiy madaniyatini shakllantirishning uslubiy asoslarini ishlab
chiqish va albatta, musiqiy ijro sifatlarini shakllantirish, ansambl shaklida ishtirok
etish, sinf o’quvchilarni axloqiy sifatlarini shakllantirishda musiqa darslarining
imkoniyatlarini aniqlash.
2. Musiqa darslarida o’quvchilar tomonidan musiqani emosional– hissiy
qabul qilishini pedagogik – psixologik tahlil qilish.
3. O’rta maktab boshlang’ich sinf musiqa madaniyati darslari jarayonida
o’quvchilarning axloqiy madaniyatini shakllantirish uslubining rivojlanish
sifatlarini oshrish jarayonida ularda ma’naviyatni shakllantirishning faol
shakllarini aniqlash.
4. Respublikamizda hozirgi vaqtda musiqa darslarini va axlorqiy
madaniyatni dars jarayonida va to’garaklarni tashkil qilinishining holatini
aniqlash.
5. Musiqa madaniyati darslari jarayonida o’quvchilarda axloqiy
sifatlarlarini hamda ma’naviyatni shakllantirish va takomillashtirish bo’yicha
ilmiy – amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.
Umumta’lim maktablarida boshlang’ich sinf musiqa madaniyati darslarida
o’quvchilarni axloqiy sifatlarini shakllantirish jarayoni. Dars o’tish jarayonida

albatta, o’qituvchi boshlang’ich sinf o’quvchilarga odob – axloq to’g’risida
so’hbatlar ham o’tkazib turishi lozim.
O’rta maktab o ’ quvchilarda axloqiy madaniyatni shakllantirishda musiqa
fanlarini o’rganish bo’yicha ta’lim – tarbiya jarayoni hisoblanadi.
Mavzuning uslubiy ko’rsatmalari - O’rta maktab boshlang’ich sinf musiqa
madaniyati darslari jarayonida o’quvchilarning axloqiy madaniyatini
shakllantirishda, o’qituvchilar quyidagi optimal uslublardan foydalanishni taqozo
etadi;
1. Boshlagg’ich sinf o’quvchilarni axloqiy sifatlarini shakllantirish
maqsadida har bir musiqa asarlarini o’qituvchini o’zi chuqur tahlil qilgan holda
o’quvchilarga o’rgatish;
2. Har bir musiqa madaniyati darslarini asosiy maqsadining aniqligini
ta’minlash;
3. Musiqa madaniyati darslarida ta’lim va tarbiyaviy vositalarning
chambarchasligi;
4. Har bir tarbiyaviy maqsad va vazifaning izchilligi;
5. Musiqa darslarining bar bir bo’limi uchun mazkur musiqa asariga
ta’luqli o’quv materiallarini to’g’ri tanlash;
6. Musiqa darslarida o’quvchilarning axloqiy madaniyatini
tarbiyalashda uning samarali natija beradigan uslublarni tanlash;
7. Har bir musiqa asarining o’quvchilarda emosional hissiy qabul qilish
jarayonida individual xususiyatlarni hisobga olish;
8. Musiqa darslarini tashkiliy qismini aniqligi;
9. Boshlang’ich sinf musiqa darslarida o’quvchilarni individual va
jamoa bilan ish olib borishni to’g’ri yo’lga qo’yish;
10. Har bir o’quvchining individual holatini yaxshi bilish;
11. Olib boriladigan axloqiy tarbiyaviy ishlarning uslublarini turlicha
bo’lishi, mazmundorligi, emosionalligi va teranligini aniqlash;
12. Musiqa darslarining tashkiliy qismiga alohida e’tibor berish; (xonaga
kirish, chiqish, joy – joyiga o’tirish)

13. Musiqa darslariga oid jihozlar bilan ta’minlanganlik darajasi; (musiqa
asboblari, ko’rgazmali vositalar, darsliklar, texnik vositalar, audio, vedio tasmalar,
DVD, VCD,CD, Mp 3. Mp 4 disklar) va hokazolar.
Mavzuning ilmiy yangiliginit ochib berishda - Pedagogika fanlari nomzdi
Ibodullo Razzoqovning "Umumta’lim maktablari 4–7 sinf musiqa darslarida
o’quvchilarni axloqiy sifatlarini shakllantirish" bo’yicha dissertasiyasidan
foydalanish, ko’p jihatdan foyda berdi. Unda o’quvchilarning axloqiy sifatlarini
oshirish bo’yicha bir qancha ilmiy maqolalar ko’rsatmalar va uslubiy ko’llanmalar
yaratilib, musiqa darslarini o’quvchilarni axloqiy sifatini shakllantinrishning yo’l –
yo’riqlari belgilab berilgan.
Hozirgi davrda boshlang’ich sinf musiqa darslarida o’quvchilarni axloqiy
sifatlarini shakllantirish ularning ma’naviy dunyosini boyitish siyosiy ahamiyatga
ega bo’lgan jarayon bo’lib, bu borada qilinishi kerak bo’lgan bir qancha
muammolar mavjud.
O’quvchilarning axloqiy sifatlarini oshirish ishlari o’quvchilarning aynan
shu davrida (9–10 yoshlaridan 14–16 yoshli) hayotga bo’lgan munosobatlari
shakllanayotgan, dunyoqarashlari o’zgarayotgan, atrof muhitga, odamlarga
bo’lgan munosobatlari shakllanayotgan bo’ladi, shuning uchun ham ushbu davrda
musiqa o’qituvchilardan katta mas’uliyat talab qilinadi.
Ayniqsa musiqa darslari o’quvchilarning axloqiy sifatlarini oshirishda katta
axmiyat kasb etadi. Bu esa sinf o’quvchilarni axloqiy sifatlarini shakllantirish
imkoniyatlarini oshiradikim, yoshlikda olgan to’g’ri tarbiya insonning bir umrlik
yo’ldoshi bo’lishi mumkin.

1-§. Boshlang’ich sinf o’quvchilarni ma’naviy – axloqiy
dunyoqarashini shakllantirish yo’llari

Xalq ta’limi tizimidagi, musiqa talim – tarbiyasining mazmunii qayta tiklash
jarayonida milliy musiqamiz tarixini, madaniy merosimizni, boy an’analarimizni
har tomonlama o’rganib yosh avlodni ma’naviy, estetik va axloqiy fazilatlarini
tarbiyalab shakllantirish, vazifasini musiqa – o’qituvchisi zimmasiga yuklaydi.

Ushbu ma’naviy – axloqiy tarbiyaning mazkur shaklida o’quvchilarning
dunyoqarashini tekshirish qiziqishi, musiqiy asarlarni qabul qilishi,
qahramonlarning obrazlarining ijobiy salbiy tomonlarini tahlil qilish kabi
xususiyatlarni oshirib, ijobiy fazilatlarini shakllantiradi. Hozirgi davr talabidan
kelib chiqqan holda, musiqa rahbarining yangi musiqa mashg’ulotlari mazmunini
milliy musiqa merosi ustivorligida qayta ishlab chiqqan holda ijodiy yondoshib,
yangi dastur asosida mashg’ulotni o’tishi lozimdir.
Musiqa darslari muayyan mavzu asosida o’tiladi. Musiqa mashg’ulotlarida
o’quvchilarni ma’naviy – axloqiy hissiy yo’larini, fazilatlarini tarkib toptirish
asosiy maqsad qilib qo’yilishi lozim.
"Musiqa o’qitish nazariyasi va metodikasi" fanining hozirgi maqsadi ham
boshlang’ich sinf o’quvchilarining bilim doirasini kengaytirish, barcha fanlardan
olgan bilim va malakalarini amalda qo’llash uslublarini o’rganish, musiqa
mashg’ulotlarga ijodiy yondoshish o’quvchilarning diqqat – e’tiborini jalb qilish,
shuningdek, texnika vositalari va ko’rgazmali qurollardan foydalanish
malakalarini, musiqa o’qitish uslublarini puxta o’rganishga va o’quv jarayonida
qo’llashga qaratilgan.
Musiqa tarbiyasi badiiy estetik tarbiyaning eng asosiy va ancha murakkab
muammolaridan biri bo’lib, bolalarning musiqa san’ati asarlarini tushunishga, ijro
etishga o’rgatish ishlarini kichik yoshdan boshlashni taqozo etadi. Jumladan,
musiqay mashg’ulotlar musiqa tarbiyasi tizimida yetakchi omil hisoblanadi.
Musiqa mashg’ulotlarini badiiyligi, bolalarda ijodiy zavq, hissiy tuyg’ular, obrazli
kechinmalar uyg’otish bilan birga spesifik xususiyatlari bilan farq qiladi.
Har bir mashg’ulot o’zining tuzilishi va mazmuni bilan ilmiy asosda tashkil
topishi lozim. Musiqa haqidagi bilimlar doirasi musiqa ta’limi va tarbiyasida
asosiy omildir.
Musiqiy mashg’ulotlar jarayonida o’quv materialining boshlang’ich sinf
o’quvchilarni bilim va tajribasiga mosligi, ularni ovozining rivojlanish
qonuniyatlarini hisobga olish, nota qonuniyatlarini to’g’ri o’rgatish, asarlarni

bolalarning fikriy qobiliyatiga mos tahlil etish va boshqalar, mashg’ulotlarning
ilmiylik prinsiplarini tashkil etadi.
Kuylash uchun asarlarni bolalar bilimi va malakalari, ovoz va kuylash
malakalari darajasiga xos tanlash hamda ularni soddadan murakkabga va
ma’lumdan noma’lumga qarab o’zlashtirib borish prinsiplari asosida tartibga
solish – sistemalilik demakdir.
Musiqa idroki kishining hayotiy tajribasini boyitadi, real voqyelikni badiiy
his etib, bilish qobiliyatini o’stiradi, fikrlash xususiyatini rivojlantiradi. Ammo
mazkur malaka va ko’nikmaning shakllanishi bola ongining uzoq rivojlanishi
prosessini talab etadi. Chunki kichik raqs pyesasini idrok etishga ko’nikkan bola
birdan simfoniya asarini idrok eta olmaydi.
Demak, bolaning musiqa idroki qobiliyatini bu darajaga yetishi uchun
musiqa asarini eshitib bilishga lozim bo’lgan bilim, malaka va ko’nikmalarni ongli
ravishda aktiv o’zlashtirishi lozim. Ammo bu o’z o’zidan vujudga kelmaydi. Bu
uchun musiqa tarbiyasida sistemalilik va davomiylik prinsipini qo’llagan holda
bolaning o’quv materialini ongli bilib o’zlashtirishi, bilish jarayonining aktivligini
vujudga keltirish lozim.
Ma’lum musiqa asarini kuylab yoki tinglab o’zlashtirish va undan badiiy –
estetik zavqlanib, g’oyaviy boyish uchun mazkur asarni idrok etishga bolaning,
eng avvalo, diqqat e’tiborini jalb eta bilish va unda qiziqish o’yg’ota bilish shart.
Aks holda onglilik va aktivlik vujudga kelmaydi.
Ammo musiqa esa bunday imkoniyatdan istisnodir. Musiqa darslarida
o’quvchilar ijrosida musiqa tinglovchisi ham, kuylovchisi ham, ijrochisi ham
kompozitor belgilagan tempga sozlanishi, shu tempda kuylashi yoki tinglashi
shart.
Aks holda jaranglayotgan musiqa va tinglovchi o’rtasida o’zilish hosil bo’lib,
idrok buziladi. Ana shuning uchun ham musiqa mashg’ulotlarida ayniqsa, onglilik
va uning aktivligi nihoyatda muhim rol o’ynaydi. Shuning uchun osondan
murakkabga va ma’lumdan noma’lumga o’tish prinsipi asosida bolalarning ongli

musiqa idroki va aktivligini rivojlantirish yo’li bilangina ularning musiqa
madaniyatini shakllantirish mumkin.
Har bir musiqa mashg’ulotida musiqa materialini ongli ravishda
o’zlashtirishda ilmiylik muhim rol o’ynaydi, chunki u musiqa asarlarining nazariy
asoslarini ifoda vositalarini bilib olishga asosiy mezon hisoblanadi.
Bu uchun o’qituvchining tushuntirish vositalarining maqsadga muvofiqligi,
aniq va ravshanligi, bolalarning so’z fondi boyligiga mosligi, cholg’uda mashqlari,
qo’shiqlar esa ularning ovozi va kuylash malakalariga mos tushishi shart.
Musiqa tarbiyasida musiqaning o’zi o’ziga ko’rgazmali vositadir. Chunki u
ko’z bilan emas, balki quloq bilan idrok etiladi. Masalan, o’qituvchi musiqa
mashg’ulotida mashq yoki qo’shiq ohangini chalib kuylab ko’rsatganida, ohang va
so’z asosan quloq bilan "ko’rib" qabul etiladi. Musiqa tinglashda ham, asar
tahlilida ham ohang ko’rgazma sifatida chalib ko’rsatiladi.
Maktab musiqa madaniyati mashg’ulotida musiqa rahbarini vazifasi,
tanlangan asarning chalishdagi qo’l harakatlari, yuz ifodasi, doskaga ilingan
qo’shiq plakati, mashq yozuvi ham ko’rgazmali vositadir, ammo u musiqa sadosi
ko’rgazmaligiga yordamchi, ikkinchi darajali vositadir. Buni shu bilan isbotlash
mumkinki, musiqani ko’r kishi idrok etadi, ammo u tasviriy san’atni idrok
etolmaydi, tabiat go’zalligini ko’rolmaydi. U ularni musiqa tasvirida tasavvur
qilishi mumkin.
Ammo boshlang’ich vaqtlarda asar syujetiga xos audio va vedio tasmalar,
arning badiiy mazmunini konkret tasavvur etib idrok etilishiga yordam beradi.
Mazkur prinsip asosan dasturdan mashg’ulot materiallarini va mazkur materiallar
asosida mashg’ulot mazmunini tuzish jarayonida qo’llaniladi. Bunda har bir
guruhning umumiy bilim va malaka darajasi hisobga olinishi shart.
Umuman olganda, mazkur didaktik prinsip barcha guruhlarda mashg’ulotga
tayyorgarlik ko’rish jarayoni va uni maxsus jihozlangan xonalarda olib borish
davrida keng qo’llanib boriladi.
Mazkur prinsipni amalga oshirishning eng asosiy sharti yuqorida bayon
etilgan 4 ta prinsipga jiddiy amal qilishdan iboratdir. Bilim va malakalarning

chuqurligi, mustahkamligi va turg’unligiga erishish uchun ularning hayotiyligini
ta’min etish lozim, ya’ni mazkur asar va uning ijro uslublari madaniy hayotimiz
uchun zarur ekanligi haqida bolalarda ishonch hosil etish lozim. Ikkinchidan,
asarlar tanlashda quyidagilarga amal qilish lozim:
a) asarning o’quvchilarning ma’naviy va axloqiy tarbiyasi uchun mosligi.
b) Musiqa talimi, ya’ni bilim berilishiga bo’lgan xususiyati.
v) guruhdagi barcha qatnashuvchilarni mazkur asarga qiziqtira olish va
to’la o’zlashtirishga erishish.
Boshlang’ich sinf o’quvchilari musiqa mashg’ulotlarida olinadigan barcha
bilimlar doirasi va malakalar kompleksi uchun musiqa mashg’uloti amaliyotidagi
takrorlanish va qaytarish xususiyati muhim rol o’ynaydi. Shu bois musiqiy
mashg’uloti boshqa mashg’ulotlardan farq qiladi va bu didaktikaning eng asosiy
maqsadidir.
Bizga ma’lumki, musiqa madaniyati darslari o’quvchilarning musiqiy
qobiliyatlari, xususan, ritm – usul tuyg’usi va qo’shiq kuylash qobiliyatini
rivojlantirish bilan birga, ularning jismoniy rivojlantirish uchun ham muhimdir.
Boshlang’ich sinf musiqa darslari o’quvchilarning estetik va axloqiy tarbiyalashda
ijobiy ta’sir etadi, ulardagi go’zallikka bo’lgan hissiyotlarini rivojlantirishga
yordam beradi.

2-§. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining axloqiy va ma’naviy
madaniyatini shakllantirishda musiqa tarbiyasining
tutgan o’rni

Respublikamizning madaniy taraqqiyoti bevosita uning ma’naviy – axloqiy
negizlarining rivojlanishi bilan chambarchas bog’liqdir. O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti I.A.Karimov qayd qilganidek, bu negizlar: milliy qadriyatlarga sodiqlik,
ma’naviy merosni qadrlash va rivojlantirish, insonni o’z imkoniyatlarini erkin
namoyon qilish vatanparvarlikdan iboratdir. Umuminsoniy va milliy qadriyatlar
mushtarakligi respublikamiz hududida asrlar osha yashab ijod etib kelayotgan

barcha fuqarolarning ma’naviy madaniyatlarini shakllantirishga erishishdan iborat
maqsadlar yotadi.
Mamlakatimiz rivojiga hissa qo’shadigan, kelajagimiz poydevori – yoshlarni har
jihatdan komil inson, ma’naviy madaniy shakllangan barkamol shaxs qilib
tarbiyalashda barcha fanlar qatori musiqa fanining ham o’rni benihoyadir. Bu
jihatlarni tarkib toptirish ushun avvalo, ma’naviy madaniyatning asl mohiyatini
tushunib yetmog’imiz lozim.
Aslini olganda, ma’naviyat va madaniyat bir – biriga yaqin tushunchalardir.
Ammo ular bitta narsa emas, biri ikkinchisidan farq qiladi. Shuning bilan birga
ular bir – birini to’ldirib turadilar.
Shunday ekan, ma’naviyat nima? Madaniyatchi? degan savollarga javob berishga
harakat qilamiz.
Ma’naviyat atamasining o’zagini “ma’no”, “ma’ni” so’zlari tashkil etishi haqida
bir qancha adabiyotlarda to’xtalib o’tilgan. Mutaxassislarning fikricha,
“ma’naviyat” atamasi, bir tomonidan, arabcha “ma’ni” o’zagidan hosil bo’lgan.
Tilshunoslikka oid lug’atlarda ham “ma’naviyat”– axloqiylik, kishining ichki va
ruhiy olami bilan bog’liq ma’nolarni anglatishi aytiladi.
Ma’naviy boyliklar siyosiy va huquqiy mafkura, falsafa, axloq, san’at ahli,
musavvirlar, bastakorlar, shoir va yozuvchilar, nazariyotchilar, xullas, xalq
ommasi tomonidan yaratiladi va ommalashadi. Ma’naviy boyliklar avloddan –
avlodga, bir tuzumdan ikkinchi tuzumga meros sifatida o’tadi va jamiyat
taraqqiyotiga katta ta’sir ko’rsatadi.
V.A.Suxamlinskiy aytganidek, xalq musiqa merosi bitmas – tuganmas hazina
bo’lib, yoshlarni ma’naviy kamolotga yetqazuvchi badiiy – estetik manba
hisoblanadi.
Musiqa qadim zamonlardan boshlab kuchli tarbiya vositasi sifatida ta’lim –
tarbiyaning barcha tizimlarida keng qo’llanilgan. Ko’zga ko’ringan davlat
arboblari, olimlar, pedagoglar san’atining barcha turlariga, jumladan musiqa
san’atiga ham insonlarning ongi va ruhiyatiga chuqur ta’sir qilib, ularda yuksak

ma’naviy madaniyatni shakllantirish hamda rivojlantirish vositasi sifatida
qarashganlar va bunga katta e’tibor berganlar.
Musiqa san’atining har bir janri shunday mavzular majmuini o’z ichiga oladiki,
unda mamlakatning boshidan kechirgan u yoki bu davri xalqning yoki millatning
ma’aviy ruhi hamda madaniyati ifodalanadi.
Musiqa san’ati mustaqil Respublikamiz fuqarolari ma’naviy dunyosini boyitish,
ularni go’zal narsalarning hammasidan bahramand qilish kabi ijobiy
xususiyatlarga ega. Ma’naviy g’oyasi yuksak, badiiy jozibali musiqa asarlari
kishilar qalbiga tezroq yo’l topish, estetik hissiyotiga kuchli ta’sir qilish, hayotiy
voqyea – hodisalarni chuqur mushohada qilishga da’vat etishi kabi xususiyatlari
bilan ajralib turadi.
Shuning uchun asarlarining kishilarni yuksak ma’naviy – madaniy ruhda
tarbiyalashdagi badiiy ta’sir etishdek vositali xususiyatidan imkoni boricha
kengroq foydalanish muhim ahamiyatga egadir.
Musiqa asarlarning kuchi uning xalqchil va tushunarliligida, kishilar ichki – ruhiy
dunyosiga emosional ta’sir ko’rsata olishidadir. Ma’naviy barkamol avlodni
tarbiyalashda musiqa san’atining ana shu xususiyatini hisobga olish muhimdir.
Ma’naviy tarbiyada o’zbek xalqining boy ma’naviy merosidan keng foydalanish
uning ta’sirchanligi va samaradorligini oshirishda muhim omil bo’la oladi
Kundalik hayotimizda jamiyat madaniyatini vujudga keltirishda uning ma’naviy
hayotida, davrimizga munosib har tomonlama barkamol badiiy didli, sog’lom
fikrli yoshlarni tarbiyalab voyaga yetkazishda musiqa san’atining o’rni ahamiyatli
bo’lib qolmoqda.
Jumladan o’zbek musiqa madaniyatining poydevorini vujudga keltirishda
mehnatkash xalq tomonidan yaratilgan kuy va qo’shiqlar kishi qalbini o’ziga rom
qilib, asarlar o’sha xalq uchun ilhom manbai bo’lgan. Inson qalbi go’zallikka
tashnalik sezish bilan bir vaqtda, go’zallik muhitidan ozuqa oladi.
Musiqa – san’atning ifodali turi tizimiga kiradi. Musiqa ham voqyea – hodisalarni
ifodali ettiradi. Ammo u me’morchilikdagi kabi fazo va moddiy ashyo o’lchovlari
bilan belgilanmaydi. Musiqa ko’rish orqali emas, balki eshitish vositasida idrok

etiladi. Musiqa mavzui o’z xususiyatiga ega bo’lib, inson va voqyelikdai barcha
tomonlarni qamrab ololmagani uchun, eng avvalo, inson ichki ma’naviy
dunyosini, uning tuyg’u va kayfiyatini ifodalaydi, musiqa musavvirlik va
haykaltaroshlikdan farqli tarzda dunyo haqida tasavvurlar emas, balki tuyg’ular va
kayfiyatlar hosil qiladi. Musiqa voqyelikning his – tuyg’uli qiyofasini yaratadi.
Musiqada tuyg’ular hayotiy tuyg’ularning aynan o’zi bo’lmay, ular tanlab olingan,
tasodifiy lahzalardan tozalangan, muayyan orzular nuqtai nazaridan anglangan
bo’ladi. Musiqa inson hissiyotlari holatiing barcha rango – rang tovlanishlarini aks
ettirishga qodir. U eng murakkab tuyg’ular, eng nozik kechinmalar va kayfiyat
holatlarini ham ifoda eta oladi.
Musiqa murakkab ijtimoiy tuyg’ularni, eng avvalo, hayotdagi nutq ohanglari yoki
harakat vazinlari aks etadigan axloqiy ( sevgi, nafrat, g’urur, qo’rquv), estetik
(san’at yoki tabiat nafosati, ulug’vorlik, fojiali, kulguli) tuyg’ularni ifodalaydi.
Musiqa kayfiyat holatini ifodalashda keng imkoniyatlarga ega. Inson kayfiyati
murakkab hissiyot bo’lib, u hyech narsa bilan bog’lanmagan. Kayfiyat
umumlashgan hususiyatlarga ega bo’lib, undan ikkilamchi tomonlar chiqarib
tashlanadi va insonning voqyelikka bo’lgan tuyg’u munosabatini belgilaydigan
eng muhim tomonlari ajratib olinadi.
Musiqaning kuch – qudrati shundaki, u shodlanish, qayg’urish, hayol surish,
bardamlik, tushkunlik va shunga o’xshash inson ruhiy holatlarini hususiy va
umumiy tarzda o’zaro bog’liqlikda, bir – biriga singib ketishida namoyish qila
oladi.
Musiqa inson ichki dunyosining hissiyotli tomonlari bilan birga ma’naviy olamini
butunligicha ifoda etib, uning aqliy va iroda qudratini, yaxlit qiyofasini yarata
oladi. U ruhiy tizim hususiyatlarini ifodalash, milliy ruh holatlarini vujudga
keltirish imkoniyatiga ham ega.
Musiqa madaniyatining yangi mazmuni yosh avlodni milliy musiqiy merosimizga
vorislik qila oladigan, umumbashariy musiqa boyligini idrok eta oladigan
madaniyatli inson darajasida voyaga yetkazishni nazarda tutadi. Bunda
o’quvchilar musiqa san’atini butun nafosati bilan o’rganishlari asosiy maqsad

hisoblanadi. Shuningdek o’quvchilar musiqiy iqtidorini rivojlantirish, musiqa
san’atiga mehr va ishtiyoqni oshirish, musiqa san’atiga qiziquvchi o’quvchilarning
iqtidorini rivojlantirish uchun zaruriy shart – sharoitlar yaratib berish, ularning
badiiy ehtiyojlarini qondirish musiqa ta’lim – tarbiyasining asosiy vazifasini
tashkil etadi.
Musiqa ta’lim – tarbiyasini rivojlantirish bo’yicha davlat ta’lim standartlari asosiy
mezon bo’lib hisoblanadi.
Musiqa madaniyati darslari o’quvchilarning ma’naviy madaniyatini
shakllantirishga, milliy g’urur va vatanparvarlik tarbiyasini amalga oshirishga,
ijodiy mahorat, nafosat va badiiy didni o’stirishga, fikr doirasini kengaytirishga,
mustaqillik va tashabbuskorlikni tarbiyalashga xizmat qiladi.
Barcha o’quv fanlari qatori musiqiy ta’limda ham davlat at’lim
standartlarining joriy etilishi milliy musiqiy meroslardan to’laqonli foydalanish
imkonini beradi. Bular ommaviy xalq kuy va qo’shiqlarida, honanda va
sozandalarning ijodiy faoliyatlari, maqom, shashmaqom, dostonlar va bugungi
zamonaviy musiqiy faoliyatda o’z aksini topdi.
Musiqa san’atining bu kabi imkoniyatlarini yangi avlodni tarbiyalashda ularning
barkamol bo’lib yetishtirishda o’ziga hos va takrorlanmas manba bo’lib hizmat
qiladi.
Musiqiy san’at inson munosabatlari go’zalligini – fidoiylik, oliyjanoblik, ezgulik,
yaxshilik, adolat, jasorat, vatanparvarlik kabi tushuncha shaklidagi holatlarni
badiiy ifodalash orqali aks ettiradi.
Musiqa san’atining beqiyos va o’lmas an’analarini o’zlarida mujassam qilib,
ularni zamonaga mos tarzda rivojlantirish zabardast va ulkan qalb egalariga
xosdir. Ularning ijodi, ijro yo’llari va talqin uslublarini o’rganish, musiqaning
cheksiz sir sinoatlaridan voqif bo’lish, madaniy boyligimizni qadrlash bilan birga
yosh avlodni ona – Vatanga muhabbat, sadoqat ruhida tarbiyalashda ham keng
imkoniyatlarni ochib beradi. Musiqiy san’atning yana bir eng asosiy muhim
tomonlaridan yana biri ko’ngilda ezgu his – tuyg’ularni kamol toptirib, insonni

hayotni sevishga, ardoqlashga undashidir. Shu boisdan sozandalar, xonandalar
azal – azaldan ma’naviyat kuchlari sifatida e’zozlanib kelingan.
Ayni mahalda san’at ijtimoiy yovuzliklarni, razillik va munofiqlik,
pastkashlik va riyo, tubanlik va yolg’onchilik kabi hunuk hodisalar vositasida ham
insonning tuyg’ulariga ta’sir etib uni tarbiyalaydi. San’atda go’zallik, ko’pincha
fojia, ulug’vorlik kulgi orqali qaror topadi. Fojiyaviylik, ulug’vorlik va kulgilik
tushunchalari san’atda alohida qimmatga ega. Bizga ma’lumki, u yoki bu musiqa
asarini ijro etishda ijrochilar va cholg’uchilardan mohirlik va ustalik talab qilinadi.

3-§. Boshlang’ich sinf musiqa darslarida o’quvchi yoshlarni odob va axloqiy
sifatlarini shakllantirishning forma va mazmuni

Ma’lumki axloqiy tarbiya ijtimoiy ong shakllaridan biri bo’lib, muayyan
jamiyatda yashovchi kishilar amal qilishi zarur bo’lgan xatti – harakatlar
yig’indisidir.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarni axloqiy sifatlarini shakllantirish to’g’risida
so’z borar ekan, avvalo biz axloq haqida keng to’shinchaga ega bo’lishimiz lozim.
Axloq nima? U insonda qanday ko’rinishda bo’ladi? Axloqiy sifatlarni insondagi
qanday kriteriyalarda aniqlaymiz?
Axloq (lotincha mores – odat) – jamiyatdagi kishilar xulq atvorini boshqarib
turish vazifasini bajaruvchi tartib qoidadir. Mustaqil Respublikamizda axloq – bu
talab normalari ifoda etilgan, hamda kishinig jamiyat va boshqa odamlar bilan
o’zaro munosabatini aks ettiruvchi qadriyatlardan iborat bo’lgan jamiyat va
insonning xulq –atvoriga, ma’naviy hayot hodisalariga baho beradi. Axloq
tushunchasiga kishilarning axloq talablariga munosabatlari, ya’ni axloqiy
qarashlar tasavvurlar, axloqiy his – tuyg’ular va sifatlar kiradi. Nihoyat, axloqni
belgilashda insonniy munosabatlar ulkan sohasi – axloq talablarining amalga
oshirishi bilan bevosita yoki bilvosita bog’lik bo’lgan faoliyat natijasida vujudga
keltiriladigan axloqiy munosabatlar majmuasidir.

Odob odamning jamoat el – yurt orasida o’zini tutishi. boshqalar bilan qay
usulda muomila qilishi, o’z turmushi va bo’sh vaqtlarini qanday tashkil etishi,
xullas, shaxsning kundalik xulq – atvor, yurish – turishi xatti – harakati qanday
bo’lishi lozim va ma’qul ekanligi xususida bahs etadi. Aniqrog’i axloq kishining
ichki axloqi, e’tiqodi, fazilatlari sifatida mavjud bo’lsa odob shaxsning ko’zga
tashlanadigan mulozimati, xulq – atvori, muomila munosabatlari tarzida namoyon
bo’ladi.
Adolat – axloqiy ong tushunchasi bo’lib, u narsalarning shunday holatini
ifodalaydiki, bu holat talab etilgan inson huquqlarini ma’lum darajaga tushunish, u
bir necha hodisalar nisbatini kishilar orasida yaxshilik va yomonlik qanday
taqsimlanishini nuqtai nazardan xarakterlab beradi. Xususan adolat qilmish va
uning jazosi o’rtasidagi kichiklarning qadr qimmati va uning taqdirlash, ularning
huquqlari va burchlari o’rtasidagi nisbatni o’z ichiga oladi.
Aql – idrok qudrati tufayli yuzaga keladigan hamma sohadagi bilim, tajriba,
kashfiyot inson kamolotiga va jamiyat taraqqiyoti, undagi barcha munosabatlar
insoniy tus olishga xizmat qilishi kerak edi. Ammo ba’zan inson faoliyatining
natijalari uning o’ziga qarshi turibdi. chunonchi, pichoq oshpaz qo’lida taom
tayyorlash vositasi, ma’naviy tuban odam ixtiyorida u qotillik vositasiga aylandi.
Zahar bemorni davolashi yoki odamni o’ldirishga xizmat qilishi mumkin. Atom
parchalanishining ixtiro qilinishi natijasida texnika va texnologiyada, ishlab
chiqarish va jamiyatni boshqarishda misli ko’rilmagan yangi imkoniyatlar vujudga
keldi. Ayni chog’da olimlar ixtirosi bo’lgan atom energiyasi siyosatchilar va
harbiylar ixtiyoriga o’tib ketgach, odamzodning o’zini tur sifatida saqlanib qolishi
xavfi paydo qildi.
Nomus – axloqiy sifatlardan biri bo’lib, kishining o’ziga bo’lgan
munosabatini, qadr – qimmatini, jamiyatdagi kishilar oldidagi vijdoniy burchidir.
Nomus bilan vijdon bir – birini mustahkamlaydigan sifatlardan biri bo’lib,
jamiyatdagi mutanosiblikni saqlaydigan kategoriyadir. Nomussiz kishilar jamiyat
uchun ham, vatan uchun ham, kishilar uchun ham xavli insonlar hisoblanadilar.

Qadr – qimmat – har qanday insonning kishilar olidida shaxs sifatidagi
qimmati haqida tasavvurni ifoda etuvchi axloqiy sifatlardan biri bo’lib, bir
tomondan, inson o’z qadrini anglashi shaxsning o’zligini anglashi va o’z – o’zini
nazorat qilish formasi bo’lib, inson o’ziga bo’lgan talabchanligi mana shunga
tayanadi hamda o’z qadrini bilish va qo’llab quvvatlash hamda o’z mas’uliyatini
idrok etish kabi sifatlarni o’z ichiga oladi. Qadr – qimmat inson shaxsining
axloqiy qimatini, ahamiyatliligini bildirib, o’z – o’zini hurmat qilish, shaxs sifatida
o’z qadrini anglashdir,
Burch – axloqiy sifatlardan asosiysi bo’lib, insonni jamiyat va vatan va
kishilar oldidagi vazifasini belgilaydigan bo’limlaridan biridir. Burch kategoriyasi
shaxsning mas’uliyat, o’z – o’zini anglash, vijdon, sabab singari axloqiy fazilatlar
bilan uzviy bog’liqdir. O’z burchini his qilgan inson doimo hurmatda va izzatda
bo’ladi.
Vijdon – shaxsning o’z – o’zini ma’naviy nazorat qilish, o’zida mustaqil
ravishda axloqiy burchni shakllantirish, shularni bajarishni o’zidan talab qilish va
qilinayotgan hatti – harakatlariga va o’ziga – o’zi baho bera olish qobiliyatini
ifoda etadi.
Mas’uliyat – axloqiy sifatlardan biri bo’lib, u shaxsni jamiyat tomonidan
q’yilgan axloqiy talablarni bajarish nuqtaiy nazardan shaxsni axloqiy
takomillashuvida muxim o’rin egallaydigan, ma’naviy talablarni idrok etish, o’zi
turgan aniq vaziyatga shu talablarni tadbiq qilish va amalda bajarishdan iborat
bo’lsa, bu vazifaning qanday bajarilayotganini yoki uni bajarilmasligida o’zining
aybini sezsa, bu shaxsning mas’uliyat masalasidir.
Vatan mehri – oliy qadriyatdir. O’z Vatanini sevmagan, millatini qadriga
yetmagan, o’zganing ham, bashariyatni ham kurrai zamin obodonligini ham
qadriga yetmaydi. Bu ham – haqiqat. Demak, Vatanga sadoqat – haqiqatga
sadoqatning, millatga mehr, ahli bashar mehrining ibtidosidir. Busiz na adolat
g’alaba qiladi, na haqiqat yuzaga chiqadi, na insonning o’z shaxsiga e’htiromi
shakllanadi, chunki Vatan mehrini yo’qotgan shaxs oyog’i ostidagi zaminni ham
yo’qotadi, go’yo tayanchsiz muallaq qoladi.

Ziyoli – teran aql va hassos qalb egasi – ma’naviyat, ma’rifat va muhabbat
yog’dularining sarchashm’alaridir. Ziyoli haqiqatni sevish, yoniq dil bilan tinimsiz
unga talpinish, uning xayoli bilan yashamog’i lozim. Ziyoli bu – vrach pedagog,
muxandis, muallim, tadqiqotchi, yer ilimining bilmdoni. Agar uning qalbigan Haq
joy olmagan bo’lsa, haqiqatga mehr tovlanib turmasa, bemorga shifo ato eta
olmaydi, murg’ak aqlga bilim ziyosini singdira olmaydi, odob bera olmaydi.
Ziyoli – ma’naviyatli insondir. Shu nuqtai nazardan har qanday kasb egasi,
barcha toifa vakillari ziyo egasi bo’lishi mumkin. Hatto xat –savodi bor yu’qligi
ham muhim emas. Ma’naviy kamolot yo’li hyech bir odam bolasiga, hyech bir
toifa namoyondasiga qatog’on etilgan emas, shunday ekan, ma’naviyat ziyosi
bilan qalbi nurlangan har bir insonni ziyoli deyish mumkinday ko’rinadi.
Insonlarning tabiati, ma’naviy qiyofasi va kasbi doim ham o’zaro muvofiq
kelavermasligi mumkin. Ziyoli – olim, orif, ustoz muallimdir.
Haqiqat – avvalo, ma’naviyat insonni jamiki boshqa mavjudodlardan
ajratib turuvchi mohiyat bo’lib, inson – tabiatning, barcha tirik mavjudodning
gultoji, deyilganda uning ushbu xislati, ya’ni yuksak ma’naviyat egasi bo’la olish
imkoni nazarda tutilgandir. Ma’naviyat inson qalbidagi ilohiy nur, oliy haqiqat
nuri bo’lib, shu sababdan buyuk bobokonlarimiz inson qalbini "Haqiqat insonning
ganjasi deb" ataganlar.
Muloqot madaniyati – insonning muomila quroli, til bo’lib, odamlar bir –
biri bilan bo’ladigan barcha muomila va muloqotlarini so’zlashish yordamida
amalga oshirish. Dono xalq so’zlash qoidasi, tilga ehtiyot bo’lish, har bir so’z, har
bir jumlani o’ylab gapirish. Har bir insonning ko’ngliga, dunyoqarashiga,
munosabatga va psixik jarayoniga qarab muloqot qilish madaniyatidir.
So’zlash odobi – inson avvalo insoniyligini so’zlashish odobi bilan
namoyish etadi. Buning uchun avvalo u quyidagi axloqiy elementlarga e’tibor
berishi lozim:
• Avvalo bemavrit gapirmaslik:
• Lutf ila yumshoqlik bilan so’zlashish;
 « Ochiq chehra bilan gapirib, aftni, yuzni burishtirmaslik;

• Eshtuvchiga malol kelmaydigan ohangda so’zlash;
• Faqat foydali gaplarni gapirish;
• O’ylab, andisha bilan so’zlash, o’ylamay aytilgan gap pushaymon ketiradi;
• Ko’p gapirmaslik kerak, zero bu fozillar ishi emas;
• Kishilar manfaatiga zarar keltiradigan so’zlarni mutloqo gapirmaslik kerak.
Inson o’zini nimalardan tiyishi kerak? Insonga zarar keltiradigan barcha
bemani qiliqlardan, odobsizlikdan va odamlar ko’nglini ranjitadigan barcha
sifatlardan inson o’zini tiya bilishi kerak.
Ayniqsa:
• Yolg’on gapirish, zero yolg’onchilik dushmandir.
• Va’daga xilof ish qilishdan saqlanish, chunki bu ikki yuzlamachilik
nishonasidir;
• G’ibayt va bo’htondan, sababi – bu fosiqlar ishidir;
• Janjaldan, xusumatdan, hasaddan, ig’vodan va har xil zino ishlardan.
Shafqat – chin insonni boshqalarga hyech bir ozor yetkazmaydigan,
takaburlik qilmaydigan, hyech kimga haqorat ko’zi bilan qaramaydigan, yolg’on
so’zlamaydigan, rostgo’y, o’zidan kattalarga hurmat, kichiklarga shafqatli va
marhamatli, ochiq yuzli, shirin so’zli, xushmuomila bo’lish kabi axloqiy sifatlar,
shafqatli kishi ig’vo, g’iybat, yaramas ishlardan, nojo’ya haraktlardan o’zini
saqlaydigan, ota – onasiga, do’stlariga hurmatni bajo keltiradigan, o’zida go’zal
hislatlarni mukammal tarbiyalaydigan inson bo’ladi.
Oqibat. Oqibatli kishi o’zining amaliga, boyligiga ishonib, aka –ukalarini,
opa – singillarini, qarindosh urug’larini va do’stlarini esidan chiqarmaydigan
insonlardir. Bunday odamlarning aqli farosatiga, axloqiy odobiga odamlar hamdu
sanolar o’qib, doimo duo qiladilar. Inson hamma ishlarda kishilarga va
hamyurtlariga yaxshilik qilmog’i lozim. Imkoniyati bo’lmagan taqdirda yaxshi
niyat va so’z bilan, imkoniyati bo’lganda esa amaliy yordam bilan yaxshilik
qilmog’i lozim. Agar kishi yaxshilik qilmoq qo’lidan kelmasa, yomonlik
qilmasligi bundan ham yaxshi ishdir.

Nifoq – kishilarning oldida bir xil, orqasida boshqa xil so’zlaydigan kishilar
toifasiga aytiladi. Bunday so’zlarni so’zlovchi ikki yuzlamachi kishilarni munofiq
deyish mumkin. Ishi tushganda oldingizda izhori do’stlik va minnatdorlik qilib,
orqangizdan sirru asrorlaringizni sizning dushmanlaringizda g’iybat va shikoyat
qilib turuvchilar ham munofiq hisoblanadi
Tama – deb birovdan bir narsa umidvor bo’imoqqa aytiladi. Birovga ozmi –
ko’pmi xizmat yevaziga minnat qilib, biror bir narsa umidvor bo’lgan kishilar
ta’magir deyiladi. Tama balosiga giriftor bo’lgan kishilar, nonius va hayo degan
yaxshi sifatlardan yiroq bo’ladi. Bular o’zining nafsini deb har qanday
andeshasizlik va hurmasizlik qilishlari mumkin.
Himmat – bu muruvatlilik, oliyjanoblik, mardlik, tantilik, saxiylik, qo’li
ochiqlik, saxovatlilik, ulug’vorlik. bag’ri kenglik. buyuklik, dangallik kabi
tushunchalarni o’z ichga oladi.
Himmatli kishilar ayni chog’da olijanob, saxovatli va hotamtoylik
sanalganlar, ularning maslahatlari, yo’l – yo’rig’i hamma uchun ma’qul va manzur
sanalgan. Himmatli kishilar himmatliligi tufayli mislsiz qiynchiliklar, g’avg’olarni
yenggan, muammolarni hal qilgan, hatto o’limdan saqlanib qolib, maqsadiga
erishgan. Xalq nazdida himmatli kishilar mard va tanti hisoblanganlar, obro’ –
e’tiborlari baland, so’zi oltinga teng bo’lgan, nufuzi el orasida kuchli bo’lgan,
Do’st. Donolarning aytishicha, uch guruh kishilar bilan do’stlik yo’lini
tutish maqsadga muvofiqdir. Do’st – ilm ahli bo’lib, ular o’z hayotlarini ilmu –
odob bilan o’tkazadigan va hayotni barcha achchiq – chuchugini tortgan
bo’ladilar. Do’st – baxtiyor tabiatli saodatman kishilar bo’lib, ular o’z
do’stlarining ayblarini odamlardan yashiradilar va hyech qachon oshkor
qilmaydilar. Xilvatda do’stlari sodir etgan xatolarini yuzlariga aytib, ulardan
hyech bir nasihatlarni ayamaydilar.
Do’st – beg’araz va beta’ma kishilar bo’lib, ularning do’stliklari haqiqiy
bo’ladi, do’stlikni biror foyda topish evaziga qilmaydilar.
Donolar aytishicha do’st uch xil bo’ladi.

Birinchisi – " Jon do’st" bo’lib, bunday do’st haqiqiy hisoblanadi. Ular o’z
do’sti uchun jonini ham fido qiladilar.
Ikkinchi – "Til do’st" bo’lib, u rasman tilda do’stlik izhor qiladi, ammo
boshga biror kulfat tushsa, o’zini ko’rsatmaydi.
Uchinchisi – "Mol do’st" bo’lib, bunday do’st yeb – ichish uchingina do’st
bo’ladi. Boshinga biror ish tushganda, mansabingdan tushganda va puling
tugaganda qorasini ham ko’rsatmaydi.
Haqiqiy do’st mehnatda sinaladi. Ayniqsa, boshingga mushkul ish
tushganda sen bilan hamkor bo’la olgan kishidir. Quyidagi xususiyatga ega
bo’lgan insonlar bilan do’stlashish lozim:
• Do’st aqlli bo’lish kerak, zero aqlsizlik yaxshilik belgisi emas. Donolar:
"Aqlsiz do’stdan aqlli dushman yaxshi" deganlar.
• Do’st xushfe’l bo’lishi lozim, chunki badqahrlar bilan til topishish qiyin.
• Do’st badfe’l bo’lmasligi lozim.
• U beg’araz bo’lmasligi darkor.
• Do’st aldoqchi, riyokor, qallob bo’lmasligi kerak, chunki bundaylarning
do’stligiga ishonib bo’lmaydi.
Agar sen haqiqiy do’st topsang quyidagilarga amal qilishing shart:
• Do’stingdan hyech narsani ayama.
• Uning gaplariga diqqat bilan quloq tut va aytganlarini bajar.
• Uning sirlarini qalbingda saqla, hyech kimga oshkora qilma.
• Do’stingni o’zi yo’qligida uni doimo yaxshi so’zlar bilan esla.
• Odamlardan uni nuqsonlarini yashir, kamchiliklarini faqat o’ziga ayt, toki
ularni tuzatsin.
• Undan achchiqlanma, shuningdek, uning gaplaridan nuqson izlama.
• Do’sting bilan ot chopma.
• Unga doimo hurmat bilan munosabatda bo’l.
• Uni xushfe’lligi uchun minnatdorchilik izhor et.
• Do’stingga zinhor – bazinhor xiyonat qilma.
• O’zinga lozim topmagan narsani do’stingga ham lozim ko’rmagin.

Iffat – deb nafsimizni va buzuq ishlardan saqlanmoqlik darkorligiga
aytiladi. Insonlarni gunoh (gunoh va isyon) saqlaguvchi, harom – harishdan
nafsimizni asraguvchi faqat iffatimizdir. Axloqli insonlar vijdonlarini poklab, tilini
yolg’on g’iybat, bo’hton kabi yomon so’zlardan saqlaydilar.
Iffat xotin – qizlar uchun olmosdan qimmat, injudan qadrli ziynat va
fazilatdir. Iffatli kishilar hamma vaqt ibratli bo’ladi va iffatini hamma narsadan,
hattoki hayotidan ham ustun qo’yadi. Ayniqsa so’zida fe’lida sodiq bo’lib,
vijdoniga ters, insoniyatga kelishmagan muomilalardan hazar qiladi. Ular iffat
nomusning eng muhim suyanchig’idir deb biladilar va shunga doimo amal
qiladilar.
Hayo – deb ishda ham, so’zda ham, odobda ham rioya qiladigan axloqiy
sifatlarga aytiladi. Hayo dilni ravshan qiladigan bir nurdirki, inson har vaqt shu
ma’naviy – axloqiy nurning ziyosiga mo’htojdir, shariyat buyurmagan, odamlar
suymagan ishlarni qilmoq – g’iybat, hajv, masxara, safsata, so’kuv kabi
odamlarning nafsiga, iffatiga tegadigan axloqsiz so’zlarni so’zlash – hayosizlikdir.
Abu Ali ibn Sino: "Insonni doimo turadurg’on husn va latofat hayo ila iffatdur.
Hayosiz yuz jonsiz jasad kabidur" deb bashorat qilgan edilar.
Bundan tashqari, Suqrot hakim: "Xotunlarning eng go’zali hayo va iffat
pardasiga o’ralganidur" deganlar.
Kiyinish odobi. Ayrim yoshlar yasama, sun’iy go’zallik bilan o’zlarini
badbashara qilib qo’yadilar. Ular haqiqiy go’zallik yuzning tabiy latofatida, ichki
go’zalligida, oddiy va xushbichim kiyimda ekanligini unutib qo’yadilar. Insonning
tashqi go’zalligi kiyim ranglarining bir – biriga mos kelishida, tabiiylik va
soddalikda juda yaqqol ko’rinadi. Ko’zga tashlangan holda kishininig husiniga
tabiy latofat va nafosat beradigan, uning ayrim kamchiliklarini bilintirmay
ketadigan ust – bosh kiygani ma’qul. To’ylarda, turli xil kechalarda, o’qish va
ishda hamda uy sharoitida o’ziga xos kiyinish lozim. Eng muhimi inson tashqi
kiyinishi bilan ham ichki go’zalligi bilan ham namoyon bo’lishi kerak.
Farosat. Insonning farosati, hayotiy harakatlarida, axloqiy sifatlarida, o’zini
tuta billshlarida, did farosat bilan tanlangan kiyim boshida ko’zga tashlanadi.

Samimiy oq – ko’ngil, o’ziga talabchan, umuman tarbiyalangan kishi ko’rinishida
sun’iylikka yo’l qo’ymaydigan, o’ziga, o’zgalarga va atrof muhitga sinchikov
bo’lib, o’ziga xos munosabatlar bildirgan kishilar, farosatli kishilar deb qaralgan.
Didli, farosatli kishi o’zida hamisha ana shu qiyofasini saqlab qoladi. Tashqi
qiyofaga hamda ichki go’zallikni o’z xati – harakatlarida ifoda etib, o’zining
axloqiy sifatlarni doimo mujjasam etishi lozim.
Yaxshi did – avvalo orastalikda namoyon bo’ladi. Orastalik birinchi
navbatda ansamblning, kiyim bilan poyafzal, bosh kiyimi, sumka, qo’lqoplar rangi
va shakllarining uyg’unligi demakdir. Kishi kiyinishda orastalikning teskari
ko’rinishi, didsizlik belgisi sifatida namoyon bo’luvchi bachkanalikdir. O’qish va
ish joyida katta sirg’a, serxasham taqinchoqlar taqish, bashang kiyinish, bir –
biriga rangi nomunosib kiyimlar kiyish, tor yoki o’ta keng yubka, shim kiyish
bachkanalikdir, hamda modani buzish demakdir, agar buni moda deb davo qilinsa,
bu didsizlikdir. Yaxshi did bilan kiyinish kishining o’ziga tanqid bilan qaray
olishini ham ifodalaydi. Kishi o’z tabiy nuqsonlarini sezib, uni boshqalarga
sezilmaydigan qilib, yaxshi did bilan kiyinishi lozim.

4-§. Musiqiy mashg’ulotlar orqali yosh avlodning axloqiy
tarbiyasiga oid repertuarlarni tanlash

O’sib kelayotgan yosh avlodni musiqa madaniyati darslari jarayonida kuy –
qo’shiq repertuarini tanlashdagi vazifasi ham juda mas’uliyatlidir. O’rgatiladigan
qo’shiqlar g’oyaviy badiiy jihatdan yuksak, mazmunan qiziqarli va xilma – xil
bo’lishi kerak.
Yosh avlodni musiqa madaniyati darslari jarayonida bolalarga musiqiy
axloqiy – estetik tarbiyalash madaniyatini shakllantirishda, o’rganilayotgan kuy –
qo’shiqlarimizning naqadar serqirra ekanlini tushuntirish. Hayotda ro’y beradigan
hodisalar, jumladan, gullab yashnayotgan jonajon Vatanimizni ta’riflab,
kuylanayotgan qo’shiqlarimizni ahamiyati, kuylarimizni jozibaligi atrof – muhitni
go’zalligi to’g’risida tasavvur hosil qilishga qaratilgandir.

Repertuar ustida ishlash
Bu tadbir nihoyatda keng tarqalgan badiiy – tarbiyaviy ish shakllaridan
biridir. O’quvchilariga o’rganilayotgan asarning g’oyaviy – badiiy mazmunini
chuqurroq tushunishga va uning uslubini ilg’ab olishga yordam beradi.
Unda asarning mazmuni, u yaratilgan davr va uning muallifi haqidagi asosiy
ma’lumotlar beriladi. Shuningdek, repertuar bilan bog’liq. bo’lgan so’hbatlarda
axloq-odob, san’at, musiqa va ijrochilik tarixiga oid ayrim muammolar ham
yoritilishi mumkin.
1996 – yildan joriy etilgan «O’zbekiston Vatanim manim», «O’zbekiston
qo’shiq bayrami», «Alla», «Folklor» va bir qancha musiqiy ko’rik – tanlovlarini
tashkil etilishi, yosh avlodni madaniy – ma’rifiy, musiqiy sifatlarini
rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Payg’ambarimiz Muhammad (s.a.v) hazratlari aytganlaridek «Vatanni
sevmoq iymondandir» (hadisdan). Ona – Vatanni sevishga, uni asrashga va kuy –
qo’shiqlar orqali bu maskanni yanada go’zalroq qilishga, ardoqlashga har bir inson
harakat qilishi zarur.
Masalan: O’zbekiston xalq shoiri Abdulla Oripovning «O’zbekiston
madhiyasi», «O’zbekiston Vatanim manim», Hamid Olimjonning «Vodiylarni
yayov kezganda», Erkin Vohidovning «O’zbegim», Akmal Po’latning «Go’zal
O’zbekistonsan», «Xorazm lazgisi», «Andijon polkasi» va shunga o’xshash kuy –
qo’shiqlardan ko’plab misollar keltirish mumkin.
Bundan tashqari Sharof Rashidovning «Olamda gullar yashar», Hamid
Olimjonning «O’rik gullaganda», Pulat Mo’minning «Namanganning olmasi»va
boshqalar. Bolalarga yengil bo’lishi uchun ular sevib kuylayotgan
qo’shiqlarimizdan ayrimlari: «Oq qayin», «Archa qo’shig’i», «Paxtaoy»,
«Oqterakmi – ko’k terak», «Gilos», «Kishmishim», «Anori dona – dona», «Kunga
boqar», «Olmacha anoringga balli», «Olmani otdim» va shunga o’xshash bir talay
kuy – qo’shiqlardan ko’plab misollar keltirish mumkin.
Masalan: «G’ildiragim», «Samolyot», «Varragim», «Koptokcham»,
«Mashinam», «Qayiqcham», «Kitobim», «Ey qalam», «Zangori kema» va

boshqalar.
Cholg’u asboblar to’g’risida ham bir nechta misollar keltirish mumkin:
«Dutorim», «Yangra doira jarangla», «Tanbur», «Dumbiram», «Nay sehri»,
«Setor», «Rubobim tori ikkidur» kabi kuy – qo’shiqlarni ko’plab keltirish
mumkin.
Masalan: «Oh atir gul», «Nastarin», «Rayhon», «Binafsha», «Boy
chechak», «Gulg’uncha», «Qizg’aldog’im», «Lola» va shunga o’xshash bir
qancha kuy – qo’shiqlardan ko’plab misollar keltirib, ularni musiqiy
mashg’ulotlarda qo’llash mumkin.
Masalan : "Mayda", "Yozi","Yer g’ichoq" va hokazolarni ko’rish mumkin.
Yuqoridagi misolda kuzatilayotganidek, ishq hayvonini sifatlovchi misralar
bilan bir qatorda lirik mazmunli to’rtliklar, odatda sigirlar, quylar, echkilarni
sog’ayotganda ijro etiladigan, ya’ni aytiladigan «Xo’sh – xo’sh», "To’ray –
to’ray", "chiray – chiray", deb nomlanuvchi afsunli erkalash qo’shiqlari uchun
ham xarakterlidir.
Bundan tashqari bayram ertaliklarida hayvonot olami haqidagi kuy –
qo’shiqlani ham repertuarga kiritish maqsadga muvofiq bo’ladi.
«Qarg’alar uchsa qaraylik», «Bulbulim», «Kakku», «Saman ot»,
«Quyoncha», «Sayra bedana», «Quvnoq g’ozlar», «Uloqcham», «Ayiq polvon»,
«Kakligim», «Erka serka – sirkda», «Nortuya», «Toychog’im», «Bolarilar»,
«Tulkivoy», «Mushukcham», «Jayron nega ko’zlaringda yosh» va shunga
o’xshash kuy – qo’shiqlardan ko’plab misollar keltirish mumkin.
Tabiat to’g’risida quyidagi qo’shiqlarni misol keltirish mumkin: «So’lim
bahor», «Chaman ichra», «Xazon yaprog’i», «Bog’imizga marhamat»,
«Momaqaldiroq», «Sabo», «Ko’klam», «Shamol», «Shabnam», «Kuz», «Oppoq
qor», «Bahor valsi», «Cho’li Iroq», «Yangi yilim, yaxshi yilim», «Oftob chiqdi
olamga» va boshqalari shular jumlasidandir.
Musiqiy tarbiya jarayonida kuy – qo’shiq mavzusini tanlash va ijrochilik
masuliyatini shakllantirish degan bobda biz – yoshlarga musiqiy mashg’ulotlar

orqali tabiat va jamiyatni bir – biriga mutanosibligini tushuntirishimiz nazarda
tutiladi.
Jamoa bo’lib ko’rilgan teatr, tinglangan konsertlarni o’zaro muxokama va
tahlil qilish xor to’garagi a’zolari saviyasining o’sishiga katta yordam beradi.
Ma’lumki, Vatanimizda ko’zga ko’ringan bolalar xor to’garakalari o’zining
yaxshi tanlangan rang – barang repertuari, yuksak ijrochilik mahorati bilan o’z
muxlislarini xursand qilib kelmoqda. Bularga Toshkent Davlat
Konservatoriyasining o’qituvchisi M; Subayeva rahbarligidagi «Bahor ovozlari»
nomli Toshkent shahar 146 maktab xorini aytib o’tish joizdir.
Ayniqsa, Shermat Yormatov rahbarligidagi, O’zbekiston radiosi qoshidagi
bolalar «Bulbulcha»xori va yana bir necha shu kabi ajoyib xor to’garaklari misol
bo’la oladi. Shunday xor to’garaklari jamoa va a’zolari bilan uchrashuvlar tashkil
qilish yoki ular bilan yozishmalar orqali mustahkam aloqa o’rnatib, o’zaro tajriba
almashish ishlari xor to’garagi faoliyatining har tomonlama rivojlanishida muhim
ahamiyat kashf etadi.

Xulosa

Mustaqil Respublikamiz milliy istiqloliy o’zgarishlarni boshidan
kechirayotgan hozirgi davrda yoshlarning oldida ulkan vazifalar qo’yadi. Ayniksa,
milliy mafkura, milliy istiqlol g’oyasi, manaviy shakllanish, madaniy meros va
umuniinsoniy qadriyatlar sohasida kuchli izlanishlar zarurdir. O’zgarish va
yangilanish ma’naviy barkamolikka erishish uchun avvalo axloqiy, ma’naviy va
nafosat tarbiyalarini rivojlantirish eng dolzarb masala hisoblanadi.
Xalk ta’limi tizimidagi, musiqa ta’lim – tarbiyasining mazmunini qayta
tiklash jarayonida milliy musiqamiz tarixini, madaniy merosimizni, boy
an’analarimizni har tomonlama o’rganib yosh avlodni ma’naviy, estetik va axloqiy
fazilatlarini tarbiyalab shakllantirish vazifasini musiqa rahbarini zimmasiga
muhim vazifa qilib yuklaydi.
Demak, rahbar musiqa san’atining nazariy va amaliy sohalaridan bilim va
malakalarga ega bo’lish bilan birga milliy musiqamiz, madaniyatimiz va
ma’naviyatimiz haqida ham puxta bilimga ega bo’lishi kerak.
Hozirgi davrda boshlang’ich sinf musiqa darslarida o’quvchilarni axloqiy
sifatlarini shakllantirish ularning ma’naviy dunyosini boyitish siyosiy ahamiyatga
ega bo’lgan jarayon bo’lib, bu borada qilinishi kerak bo’lgan bir qancha
muammolar mavjud.
O’quvchilarning axloqiy sifatlarini oshirish ishlari o’quvchilarning aynan
shu davrida (9–10 yoshlaridan 14–16 yoshli) hayotga bo’lgan munosobatlari
shakllanayotgan, dunyoqarashlari o’zgarayotgan, atrof muhitga, odamlarga
bo’lgan munosobatlari shakllanayotgan bo’ladi, shuning uchun ham ushbu davrda
musiqa o’qituvchilardan katta mas’uliyat talab qilinadi.
Ayniqsa musiqa darslari o’quvchilarning axloqiy sifatlarini oshirishda katta
axmiyat kasb etadi. Bu esa sinf o’quvchilarni axloqiy sifatlarini shakllantirish
imkoniyatlarini oshiradikim, yoshlikda olgan to’g’ri tarbiya insonning bir umrlik
yo’ldoshi bo’lishi mumkin.
Xulosa qilib shuni qayd etish kerakki, musiqa darsining tuzilishi barqaror
tematik sxemada emas, balki tematik plandagi asararni o’zlashtirish uchun musiqa

faoliyatining qaysi turi bilan tugatilsa ham bolalarni musiqaga va dars mazmuniga
ko’proq qiziqtira olish va pedagogik maqsadga samaraliroq erishish mumkinligi
muhimdir. Bunda darsning ham tarkibiy, ham mazmun jihatdan mantiqiy bir
butunligiga erishiladi. Demak, darsda qo’llaniladigan har bir musiqaviy faoliyat
turi darsning ajralmas mantiqiy bo’lagi bo’lib, aniq pedagogik maqsadga
qaratilmog’i lozim.
Shunday qilib, darsda bir necha pedagogik maqsad, belgilanadiki, ularning
har biri yoki bir necha musiqaviy faoliyat turlari orqali amalga oshiriladi.
Ular quyidagicha bo’lishi mumkin:
– musiqaviy qobiliyatni rivojlantirish;
– musiqani idrok etish malakalarini o’stirish;
– kuylash malakalarini o’stirish;
– musiqaga ritmik jo’r bo’lish, unga muvofiq harakatlar qilish bilan ijrochilik
qobiliyatlarini o’stirish;
Binobarin boshlang’ich sinf o’quvchilarini ma’naviy – axloqiy sifatlarini
shakllantirmasdan turib, ularni psixologiyasi va tafakkurida, kayfiyatida o’zgarish
qilmasdan turib, mamlakatni rivojlantirish qiyin kechadi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Karimov I.A Ozod va Obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard
maqsadimiz.-T.: «O’zbekiston», 2000.-112 b
2. Karimov I. A «O’zbekiston XXI asrga intilmoqda». Toshkent.; 1999
3. Karimov I.A «Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e’tiqodini va buyuk kelajakka
ishonchdir» Toshkent.; 2000 4. Karimov I.A Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3
tom, Toshkent
"O’zbekiston", 1996
5. Azizxo’jayeva N. «Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat»
Toshkent:, «O’qituvchi» 2006
6. Akbarov. I. " Musiqa lug’ati " Toshkent – « O’qituvchi », 1987
7. Apraksina O.A. "Metodika muzikalnogo vospitaniya v shkole" M., 1980
islohatlar yo’lidir. Toshkent,. "O’zbekiston", 1996
8. Vafoyev O. "Ma’naviyat – taraqqiyot omili", "Istiqlol va ma’naviyat",
Muloqot jurnali, 1996
9. Gudneva Ye.A. Vasileva A. «Maktabda musiqa tarbiyasi » T .,1973
10. Zunnunov S «Donishmandlar odob – axloq to’g’risida» Toshkent., 1999
11. Ishmuxammedov R.J. «Innavasion texnoldogiyalar yordamida ta’lim
samaradorligini oshirish yo’llari» TDPU, T.. 2004
12. Mavlyanova va boshqalar. «Pedagogika», Toshkent ., «O’qituvchi», 2001 13.
Omonullayev D. Maktabda musiqa tarbiyasi metodikasidan
leksiyalar kursi. Toshkent., 1990
14. Omonullayev D «Umumta’lim maktablarida musiqa dasturlari.
Toshkent.,O’qituvchi 1992

Mundarija

K i r i sh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

1. Boshlang’ich sinf o’quvchilarni ma’naviy – axloqiy
dunyoqarashini shakllantirish yo’llari . . . . . . . . . . 9

2. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining axloqiy va ma’naviy
madaniyatini shakllantirishda musiqa tarbiyasining tutgan
o’rni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13

3. Boshlang’ich sinf musiqa darslarida o’quvchi yoshlarni odob
va axloqiy sifatlarini shakllantirishning forma va mazmuni . . .
. . . . . . . . . . 18

4. Musiqiy mashg’ulotlar orqali yosh avlodning axloqiy
tarbiyasiga oid repertuarlarni tanlash . . . . . . . . . . .27

X u l o s a …………………………………………………..…30

Fodalanilgan adabiyotlar ……………………………………32

Boshlang’ich sinf musiqa darslari jarayonida axloqiy madaniyatni shakllantirish

Купить