Boshlang`ich sinf o`qish darslarida o`quvchilar nutqini o`stirish metodikasining nazariy ahamiyati

Информация о документе

Цена	19900UZS
Размер	80.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

228 Продаж

Boshlang`ich sinf o`qish darslarida o`quvchilar nutqini o`stirish metodikasining nazariy ahamiyati

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
________________ fakulteti, guruh talabasi
Tekshirdi ;
______________ - 20
MUNDARIJA

Kirish
I-BOB. BOSHLANG`ICH SINF O`QISH DARSLARIDA O`QUVCHILAR
NUTQINI O`STIRISH METODIKASINING NAZARIY AHAMIYATI
1.1. Boshlang`ich sinf o`qish darslarida o`quvchilar
nutqini o`stirish metodikasi
1.2. Matn ustida ishlashda o`quvchilar nutqini
o`stirish
II-BOB. BOSHLANG`ICH SINFLARDA HIKOYALARNI O`RGANISH
ORQALI O`QUVCHILAR NUTQ MADANIYATINI SHAKLLANTIRISH
USULLARI
2.1. “Toshkеnt” hikoyasi matnini ifodali
o`qish va ko`rgazmali usulda o`rgatish orqali o`quvchilar nutqini
rivojlantirish
2.2. O`. Hoshimovning “Xazonchinak”
hikoyasi matnini “aqliy hujum” usulida o`rgatish orqali o`quvchilar nutqini
rivojlantirish
2.3. “Jaydar non” voqei hikoyasini
suhbat usulida o`rgatish orqali o`quvchilar nutqini rivojlantirish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Tа`limdаn аsosiy mаqsаd
bolаlаrgа bilim bеrishginа emаs, bаlki bilim olish yo`llаrini o`rgаnish, ulаrni tа`lim

jаrаyonining fаol ishtirokchisigа аylаntirish dеmаkdir. Yangichа ijtimoiy-iqtisodiy
shаroitdа onа tilini o`qitish mаzmunini tаkomillаshtirish, dаrslаrni jаhon
аndozаlаrigа mos rаvishdа tаshkil qilish o`quvchilar fаolligini oshirаdigаn muhim
omillаrdаn hisoblаnаdi.
O`zbекistоn Rеspubliкаsi tаrаqqiyotidа tа`lim ustuvоr
sоhа hisоblаnаdi. Shuning uchun mаmlакаtimizdа аmаlgа оshirilаyotgаn
islоhоtlаrning ijоbiy nаtijаlаridаn eng muhimi sifаtidа dаvlаtimiz tоmоnidаn yosh
аvlоdgа tа`lim vа tаrbiya bеrish bоrаsidа qilinаyotgаn ishlаrni аlоhidа tа`кidlаsh
jоiz. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tа`кidlаgаnlаridаy, “Biz
ta`lim va tarbiya tizimining barcha bo`g`inlari faoliyatini bugungi zamon talablari
asosida takomillashtirishni o`zimizning birinchi darajali vazifamiz, deb bilamiz” 1
.
Nutqiy fаoliyatdа hаr bir til hodisаsining o`z o`rni,
o`z vаzifаsi bor. O`quvchilar til imkoniyatidаn vаziyatgа qаrаb foydаlаnish
mаlаkаsigа egа bo`lishlаri, o`z fikrini ifodаlаshgа, zаrur bo`lgаn so`z vа gаp
shаkllаri, iborа vа tаsviriy ifodаlаrni tаnlаy vа qo`llаy bilishlаri dаvr tаlаbidir. Onа
tilidаn dаrs bеruvchi o`qituvchi hаqiqiy ijodkor bo`lishi, tа`lim jаrаyonidа
o`quvchining mаvzuni tinglаsh, аnglаsh, erkin vа mustаqil fikrlаsh, qiyoslаsh,
fаrqlаsh, аlohidаliklаrgа аjrаtish vа tаsnif qilishgа yo`nаltirilgаn fаoliyatni
rаg`bаtlаntirishi, o`z fikri, g`oyalаrini o`zgаlаrgа yеtkаzа bilish, ko`nikmа vа
mаlаkаlаrining shаkllаnishini nаzorаt qilishi, boshqаrishi dаrkor. Bu narsa
boshlang`ich sinflardanoq shakklantirilishi lozim.
O`quvchilаrdа mustаqil vа ijodiy fikrlаsh
ko`nikmаlаrini shаkllаntirish mаktаb tа`limidа yеtаkchi o`quv fаnlаridаn
hisoblаnаgаn onа tili o`quv fаnigа bеvositа vа bilvositа dаxldordir. Onа tili
mаshg`ulotlаri tilning butun go`zаlligi, sеhrini o`rgаnishgа qiziqish uyg`otishi,
hеch qаndаy dаstur bilаn bеlgilаb bеrib bo`lmаydigаn qonuniyatlаri bilаn
tаnishtirishi zаrurki, bu istiqbolli tа`limni yo`lgа qo`yishdаgi eng аsosiy vа eng
muhim omil vаzifаsini o`tаshi lozim.
1
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: O zbekiston, 2017ʻ

O`quvchilar nutqini rivojlantirishda hikoya matni
ustida ishlash o`quvchilаrdа til sеzgirligini tаrbiyalаydi, onа tilining boy ifodа
vositаlаrigа oshno qilаdi. Bаdiiy mаtn yosh kitobxonni onа tilining sеhrli olаmi
bilаn tаnishtirish imokniyatigа egа. Ulаrdаn o`quvchilаrgа mа`nаviy tаrbiya bеrish
vositаsi sifаtidа foydаlаnish lozim. O`quvchilаrdа mа`nаviyatni shаkllаntirib
borish, nаfаqаt u hаqdа tushunchа hosil qilish, bаlki ulаr hulq-odobining
shаkllаnib borishigа hаm
tа`sir ko`rsаtаdi. Bu haqda Prezidentimiz shunday
yozadi: “Kelajak bugundan boshlanadi. Hozir tarbiya masalasiga e`tibor qilinmasa,
boy beriladi”. 2
Boshlang`ich ta`limdan boshlab onа tilining lug`аt
boyligi, go`zаlligi, imkoniyati, ifodа ko`lаmi, sеhri vа hokаzo jihаtlаrini
o`quvchilаrgа singdirishi, tilgа mеhr, hurmаt-ehtirom tuyg`ulаrini tаrkib toptirib
borishi zаrur. Onа tiligа ehtirom, mеhr-muhаbbаt tuyg`ulаrini tаrkib toptirish
bеvositа vа bilvositа vаtаnpаrvаrlik tаrbiyasining аjrаlmаs tаrkibiy qismidir.
Boshlang`ich tа`limining mаqsаdi DTS vа o`quv
dаsturi tаlаblаri dаrаjаsidа o`quvchilаrni bilim аsosilаri bilаn qurollаntirish, komil
inson qilib tаrbiyalаsh ekаn, bаrchа sа`y-hаrаkаtlаr ushbu mаqsаdni аmаlgа
oshirishgа qаrаtilishi lozim.
Yuqoridagi vazifalarni amalga oshirishda
boshhlang`ich sinf “O`qish kitobi”da berilgan hikoya matnlarning ahamiyati katta.
Matn ustida ishlash orqali o`quvchilarning nutqi rivojlantiriladi, axloqiy sifatlari
shakllantirib boriladi.
Kurs ishi maqsadi. Boshlang`ich sinflarda
hikoyalarni o`rganish orqali o`quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish har
tomonlama o`rganish va amaliyotga tadqiq qilish.
2
1
I.Karimov. Barkamol avlod orzusi Toshk е nt. “Sharq”, 1999,12-bet.

Kurs ishi obyekti. Boshlang`ich sinflarda hikoyalarni
o`rganish orqali o`quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish dars jarayoni.
Kurs ishi predmeti. Boshlang`ich sinflarda
hikoyalarni o`rganish orqali o`quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish
yo`llari, metod va usullari
Kurs ishi vazifalari:
1. Boshlang`ich sinflarda hikoyalarni o`rganish orqali
o`quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish bo`yicha m а `lum о tl а r to`pl а sh.
2. Boshlang`ich sinflarda hikoyalarni o`rganish orqali
o`quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirishda yangi zamonaviy pedagogik
texnologiyalardan foydalanish.
3. Boshlang`ich sinflarda hikoyalarni o`rganish orqali
o`quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish usullarini o`rganish v а t а hlil qilish.
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati.
Boshlang`ich sinflarda hikoyalarni o`rganish orqali
o`quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish darslarini tashkil qilish va samarali
o`tkazish yo`llari belgilandi. Tadqiqot natijalaridan boshlang`ich sinf o`qituvchilari,
shu yo`nalishda ta`lim olayotgan talabalar foydalanishi mumkin.
Kurs ishining tuzilishi . Kirish, II bob, 4 qism, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan ibora

1. I-BOB. BOSHLANG`ICH SINF O`QISH
DARSLARIDA O`QUVCHILAR NUTQINI O`STIRISH METODIKASINING
NAZARIY AHAMIYATI
1.1. Boshlang`ich sinf o`qish darslarida
o`quvchilar nutqini o`stirish metodikasi
O`zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi
yurtimizda davlat ishlarining, o`qish-o`qitish, ta`lim-tarbiya, targibot-tashviqot
ishlarining shu tilda olib borilishi uchun juda katta imkoniyat yaratdi. Tilga bo`lgan
munosabat tubdan o`zgardi, uning barcha imkoniyatlarini o`rganish ishlari keng
ko`lamda olib borilyapti. Lekin, shuni ham eslash joizki, tilning ijtimoiy vazifasini
bajarilish darajasini belgilovchi omillardan biri bo`lmish nutq madaniyati yetarli
taraqqiy etmaganligi achinarli bir holdir. Shu bois nutq madaniyati sohasini
chuqurroq o`rganish oldimizga qo`yilgan muhim masalalardan biri hisoblanadi.
Shunki nutqimizda uchrab turadigan nuqson va kamchiliklarni bartaraf qilish, nutq
madaniyatini har qachongidan ham yaxshiroq rivojlantirish umumdavlat
ahamiyatiga ega bo`lgan siyosiy va ijtimoiy masaladir. Bu masala bilan
shug`ullanish ishiga faqat tilshunoslargina emas, balki jumhuriyatimizda istiqomat
qiluvchi barcha soha vaqillari e`tibor berishlari maqsadga muvofiqdir. Chunki, nutq
madaniyati umuminson madaniyatining tarkibiy qismi bqlib, kishilarni yuksak
madaniyatli bo`lishlarini belgilaydi.
Ma`lumki, boshlang`ich sinflarda o`quvchi nutqini
o`stirish ona tili predmetining asosiy vazifasi hisoblanadi. Biroq bu vazifa boshqa
o`quv predmetlari doirasida ham amalga oshiriladi. Jumladan, o`qish darslari
jarayonida o`quvchilar nutqini o`stirish uchun ko`plab imkoniyatlar mavjud. Ya`ni,
o`qish kitobidagi matnlarni o`rganish jarayonida boshlang`ich sinf o`quvchilari o`zi
uchun notanish bo`lgan ko`plab so`zlar va ularning ma`nosini o`rganadi, ya`ni
ularning so`z boyligi oshadi. O`qituvchi bunday so`zlarni izohlash bilan

kifoyalanmay, o`quvchilarga ular ishtirokida so`z birikmasi, gap ham tuzdirsa,
yanada maqsadga muvofiq bo`ladi. Shunday qilinsa, yangi so`zlar o`quvchilarning
faol lug`atiga kiradi. Nutq o`stirish boshlang`ich ta`lim pedagogikasining tarixi va
nazariyasini ham, muomala madaniyatini o`rgatish uslubiyotini ham o`z ichiga
oladi. Boshlang`ich sinf o`qituvchisi, avvalo, o`quvchilariga umumiy estetik tarbiya
berish vazifalarini tushunib olishi lozim. Bu vazifalar faqatgina yaxshi muomala
qilishni o`rgatishdangina iborat bo`lib qolmasligi kerak. Bunda, eng muhimi, bolaga
nutq madaniyatini o`rgatish va unda har bir mashg`ulotlarga qiziqish uyg`otish,
so`z, gap yordamida nutqiy faoliyatga ehtiyoj hosil qilish, shuningdek, ularda bilim,
ko`nikma va malakalarni tarkib toptirishdir.
Nutq ikki ko`rinishga ega - og`zaki, va yozma nutq.
Bular o`zaro uzviy bog`langan bo`lsa ham, har birining o`ziga xos xususiyati bor.
Og`zaki nutqda tovushlar, so`zlar nutq orqali talaffuz qilinsa, eshitish a`zolari orqali
qabul qilinadi. Shuning uchun o`quvchilarning og`zaki nutqini o`stirishida, avvalo
ularning nutqidagi kamchiliklar sabablarini aniqlash, uni bartaraf etish yo`llarini
izlab topishimiz kerak. Chiroyli so`zlashni, savodli, to`g`ri yozishni, o`z fikrini
ravon va aniq bayon etishni bilmagan yoki etolmagan o`quvchi bilimlarni
muvafaqqiyat bilan o`zlashtira olmaydi. Har bir insonning nutqi chiroyli,
mukammal, talaffuzi aniq, ravon bo`lsa, fikrlash doirasi keng, idrok qilishi ham
teran bo`ladi. Nutq orqasli odamzot o`zining ichki hissiyotlarini ham bayon qiladi,
nutq esa barcha insonlarda ham bir xilda-to`la rivojlangan yoki shakillangan
bo`lavermaydi. Ba`zi bolalar tovushlarni noto`g`ri talaffuz qilibgina qolmay, ularni
bir-biridan farqlay hamolmaydilar. Nutqdagi bunday kamchiliklar darslarni
o`zlashtirishda bolalar uchun sezilarli qiyinchiliklarni tug`diradi. Bunday hollarda
logoped mashg`ulotlar yordamiga muxtoj bo`ladilar. Ma`lumki, boshlang`ich sinf
oquvchilarining nutqlaridagi nuqsonlarni bartaraf etish o`quvchilar va logopedlar
zimmasiga yuklanadi. Talaffuzdagi kamchiliklarni aniqlashda bolaning nutqini
tekshirib ko`rish, nutq buzulish sabablarini o`rganish lozim. Buning uchun har bir

bola nutqini tekshirish varaqasi to`ldirilib, qaysi tovushlar to`g`ri yoki noto`g`ri
talaffuz qilayotgani belgilab boriladi.
Nutq ostirish-ongli o`qishni, so`zlash va yozishga
o`rgatishni, til haqida o`quvchilarning yoshi va tushunchasiga mos bo`lgan bilim
berishni, ularning lug`at boyligini oshirishni, boshqalarning nutqiga e`tibor va
qiziqishni o`stirish, kitob o`qishga muhabbat uyg`otishni ko`zda tutadi. Og`zaki
nutiqqa o`rgatishning ilk davrida daktiologiya (qo`l alifbosi) dan foydalaniladi. Bu
narsa bolalarning tovushlarni talaffuz qilib, o`zlashtirib borganlari sari faqat
yordamchi vosita bo`lib xizmat qiladi.
Boshlang`ich sinf o`qish darslarida olib boriladigan
barcha mashg`ulotlarning yetakchi o`rni nutq o`stirish bo`lib, u savod o`rgatish,
chiroyli yozish ko`nikmalarini shakillantirish va fikrlash doirasini kengaytirish
vazifalarini o`z ichiga oladi. Bu darslarda ko`proq amaliy maqsadlarni ko`zlash, til
boyliklaridan nutqda foydalanish malakalarini shakillantirish, ijodiy fikrlash,
o`quvchilarning til sezgirligini tarbiyalash lozim. Ularning og`zaki nutqini
muntazam o`stirib boorish bog`anishli nutq, matn tuzishlarda amaliy yordam beradi.
Ma`lumki, bu vazifalarni amalga oshirish yo`llari xilma-xildir. Savod o`rgatish
darslarida amaliy mashg`ulatlarga keng o`rin berish va malakalarni singdirishda
qiziqarli va jonli narsalardan, texnika vositalaridan, turli o`yin va o`yin turidagi
mashqlardan foydalanish samarali natijalar beradi. Darslikka doir hikoyalar,
ertaklar, she`r va maqollardagi notanish so`zlar o`qib yoki eshittirb tushuntiriladi.
Shunday qilib, har bir darsda, u qaysi predmet bo`lishidan qat`iy - nazar, birinchi
galdagi vazifamiz o`quvchilarning ongli, ravon, to`g`ri va ifodali o`qishiga
erishishimiz, nutqini o`stirishga harakat qilmog`imiz lozim.
Ma`lumki, nutq tafakkur bilan bog`liq, shuning uchun
u tafakkur bilan uzviy bog`liq holda o`stiriladi. Darsda o`qilgan asarni o`quvchilar
ongli tushunishi, asosiy mazmunini, g`oyasini anglab yetishi uchun analiz, sintez,

taqqoslash, umumlashtirish kabi logik priyomlar qo`llanadi. O`qilgan asarni analiz
qilishda har xil ish usullaridan foydalaniladi. Bolalar hikoyadagi asosiy
qatnashuvchi shaxslarni aytadilar, o`qituvchi rahbarligida asarning sxematik rejasini
tuzadilar (tugun, kulminasiya, yechim).
Boshlang`ich sinflar o`qish darslarida o`quvchilar
nutqini o`stirish vositalaridan biri to`g`ri uyushtirilgan qayta hikoyalashdir. Maktab
tajribasida to`liq, qisqartirib, tanlab va ijodiy qayta hikoya qilish turlari mavjud.
Boshlang`ich sinf o`quvchilari uchun matnni to`liq yoki matnga yaqin qayta
hikoyalash ancha oson, boshqa turlari esa nisbatan qiyinroqdir. Qayta hikoyalashda
o`qilgan hikoya mazmuni yuzasidan o`qituvchining savoli o`quvchilarni hikoyaning
detallari haqida, ayrim voqealar o`rtasidagi bog`lanishning sabab-natijalari haqida
fikrlashga qaratilishi lozim. Asar syujetining rivojlanishida qatnashuvchi shaxslar,
ularning xatti-harakati asosiy rol o`ynaydi. Bolalar asar mazmunini unda ishtirok
etuvchi shaxslar va ularning xattiharakati, harakterli xususiyatlarini tahlil qilish
yordamida yaxshi anglab etadilar. O`qituvchining savoli asar qahramonlari nima
qilgani, ularning u yoki bu xattiharakatlari qaerda va qanday sharoitda yuz bergani
haqida so`zlab berishga, voqealarning izchil bayon qilinishiga va o`zaro bog`liqlikni
yoritishga yo`naltirilishi lozim. O`quvchi o`qilgan asar mazmunini o`qituvchi savoli
yordamida aytib berishida faqat analizdan emas, sintezdan ham foydalanadi: ayrim
faktlarni o`zaro bog`laydi (sintezlaydi), bir-biriga taqqoslaydi, ular yuzasidan
muhokama yuritadi va xulosa chiqaradi.
Ko`pincha boshang`ich sinf o`quvchilari qatnashuvchi
shaxslar xattiharakatini yaxshi tushunmasliklari, ba`zan noto`g`ri yoki yuzasi
tushunishlari natijasida asar mazmunini anglab etmaydilar. Shuning uchun ham
o`qituvchi savolni juda o`ylab tuzishi, u bolani fikrlashga, o`ylashga majbur
etadigan, qatnashuvchi shaxslarning xatti-harakati, voqealarning bog`lanishi
yuzasidan muhokama yuritadigan, ularni o`zaro qiyoslashga, ijobiy va salbiy
tomonlarini aniqlashga yordam beradigan bo`lishi lozim. O`quvchi asarda

qatnashuvchilarning xatti-harakatini qanchalik aniq ko`z oldigan keltira olsa, u
hikoyaning asosiy mazmunini shunchalik chuqur tushunadi, shunchalik mustaqil
qayta hikoya qilib beradi. O`qilgan asar mazmunini izchil ravishda qayta hikoyalash
uning rejasini tuzishga yordam beradi. Reja tuzishda o`quvchi hikoyani tarkibiy
qismlarga bo`ladi va har qaysi qismdagi asosiy fikrni aniqlaydi. Bularning hammasi
analitik ish hisoblanadi. Keyin sintetik ishga o`tiladi, ya`ni bolalar hikoya
qismlariga sarlavha topadilar. O`quvchilar o`qituvchi rahbarligida reja tuzish
jarayonida o`qilgan hikoyaning har bir qismida bosh va ikkinchi darajali masala
nimalardan iboratligi haqida, qanday qilib fikrni qisqa va aniq ifodalash haqida
o`ylaydilar. Sarlavha topish ustida ishlash, o`quvchilar topgan sarlavhani jamoa
bo`lib muhokama qilish, reja tuzish jarayonining o`zi bolaning fikrlash qobiliyatini
faollashtirishi, unda o`z mulohazasini isbotlash, asoslash odatlarini tarbiyalashi
lozim. Asarni o`qish va tahlil qilish jarayonida tuzilgan reja doskaga yozilsa, hikoya
mazmunini izchil qayta hikoya qilishga yordam beradi.
Reja asosida hikoya qilishning vazifasi mazmunni
berilgan izchillikda o`zlashtirishdir. Reja asosida qayta hikoyalash o`qituvchi
savoligi javob berishga nisbatan asar mazmunini aytib berishning hiyla mustaqil
formasidir. O`qilgan asar mazmunini o`zlashtirish ustida ishlashdagi keyingi
bosqich, qisqartirib hikoyalash hisoblanadi. Qisqartirib hikoyalash uchun 2-3
qismga bo`linadigan, bu bo`limlar yaqqol ajralib turadigan, mazmuni sodda asarlar
tanlanadi. Qisqartirib hikoyalashga o`rgatish quyidagicha uyushtiriladi: o`qituvchi
hikoyaning oldindan belgilab qo`yilgan birinchi qismini o`qiydi va o`quvchilar
bilan birgalikda eng muhim, asosiy fikr aniqlanadi. Bunda o`quvchilar ba`zan
asardagi so`zlardan foydalanadilar. Bu o`quvchilarga qiyinlik qilsa, bo`limdagi
asosiy fikrni o`z so`zlari bilan aytib berishlari mumkin. Keyin o`quvchilar
o`qituvchi bilan bu qismni qisqartirib hikoyalashda nimalar haqida gapirmaslik
kerakligini, qaysilar ikkinchi darajali yoki kam ahamiyatli fikr ekanini aniqlaydilar.
Asarning boshqa qismlari yuzasidan ham shunday ish olib boriladi va o`quvchilar
asarni qisqartirib qayta hikoya qiladilar.

O`qilgan asarni qisqartirib hikoya qilishga 3- sinfdan
boshlab o`rgatiladi. Tanlab hikoyalash ham bolalarning tafakkuri va nutqini
o`stirish vositalaridan biridir. Tanlab hikoyalashda o`quvchi:
1) o`qigan matndan bir qismini, uning chegarasini
ongli ravishda ajratib so`zlab beradi;
2) hikoyadan faqat bir voqeani aytib beradi;
3) hikoya mazmunini faqat bir syujet yo`nalishida
so`zlab beradi.
Bolalar tanlab qayta hikoyalash malakasini hosil
qilishga boshlang`ich sinf izohli o`qish darsida keng qo`llanadigan metodik usullar
yordam beradi:
1) hikoya qismiga chizilgan rasm asosida hikoyalash;
2) hikoyadagi bir voqeani tasvirlovchi rasm asosida
hikoyalash;
3) tanlab qayta hikoyalashni talab etadigan savollarga
javob berish.
O`quvchi tanlab hikoya qilishga tayyorlanganda
o`qilgan matnni tahlil qiladi. Bunday tahlil bolalar tafakkurini, ular nutqidagi
mustaqillikni o`stiradi va o`qilgan matn mazmunini o`zlashtirishga yordam beradi.
Hikoyani o`qish bilan bog`liq holda o`tkaziladigan ijodiy ishlar ham o`quvchilar
nutqini, tafakkurini o`stiradi. Bular:
1) ijodiy qayta hikoyalash;
2) inssenirovka qilish;

3) o`qilgan asarga rasm chizish; hikoyani davom
ettirish.
1. Ijodiy qayta hikoyalashda o`qilgan hikoyaning
sharoitini, yo formasini o`zgartirib hikoya qilinadi, yoki hikoyani yangi epizodlar
bilan to`ldirib hikoya qilinadi.
2. Inssenirovka yoki sahnalashtirishda o`quvchilar
o`qilgan hikoyani sahnabop qilib o`zgartiradilar. Buning uchun ular hikoyaga
ssenariy haqida, kostyum, qatnashuvchilarning imo-ishorasi haqida o`ylaydilar,
monologik nutqni dialogik nutqqa aylantiradilar (bu tilni o`rgatish nuqtai nazaridan
eng muhim ish hisoblanadi).
3. O`qilgan hikoyaga rasm chizishda o`quvchi
rassomlar tomonidan chizilgan rasmlardan o`qilgan asarning mazmuniga mos rasm
tanlaydi yoki o`zi rasm chizadi. Agar o`quvchi rasmni yaxshi chiza olmasa, o`zi
chizmoqchi bo`lgan rasmni og`zaki tasvirlab beradi, ya`ni so`z bilan rasm chizadi
4. O`qilgan hikoyani davom ettirish usuli maktab
tajribasida keng qo`llanadi. Bu usul hikoyaning mazmuni uni davom ettirishga
imkon beradigan asarlarda qo`llanadi.
Bizga ma`lumki boshlang`ich sinf o`quvchilarining
nutq madaniyatini shakllantirish boshlang`ich sinf o`qituvchisining oldida turgan
muhim vazifalardan biridir. Bu borada o`qituvchining o`rnini hech qanday vosita
bosa olmaydi. O`quvchilarning ravon va burro nutqini shakllantirishda, dunyoni
anglatishda o`qituvchi nutqining ham o`rni beqiyosdir. Shuning uchun o`qituvchi o`z
nutqi ustida ham mukammal ishlashi va darslarini tashkil qilishda o`quvchilarni
barkamol hamda har tomonlama yetuk qilib tarbiyalash uchun puxta bilimli, o`z
fikrini chiroyli, ravon nutq qonuniyatlarini chuqur egallagan holda ifoda qila bilishi
lozim. Savod o`rgatish davridan boshlab o`quvchilarning bog`lanishli nutqini

o`stirishga e`tibor qaratiladi. Bu borada o`qish fani o`quvchilarni nutqini
shakllantirishda muhim rol o`ynaydi. O`qish fanining asosiy vazifasi o`quvchilarni
to`g`ri, ongli, ravon va ifodali o`qishga o`rgatadi. O`quvchi qancha ko`p o`qisa uning
nutq madaniyati rivojlanadi, mustaqil fikrlash qobiliyatlari shakllanadi.
Boshlang`ich sinf o`quvchilarining nutqini
shakllantirishda sinfdan tashqari o`qish o`qish darslari bilan bog`lab olib boriladi.
Boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari o`qish darslarini o`tkazish jarayonida
o`quvchilarga o`qish va qiroatxonlik saboqlarini berish, kitob bilan muomala qilish,
kitob o`qish qoidalari, kitobning muqaddas ekanligini his etish, asar
qahramonlarining hatti-harakatlarini kuzatish, ularning ibratli ishlariga ergashish,
salbiylardan nafratlanish, o`z taassurotlarini tasvirli so`zlab berish kabi mahoratlarini
shakllantirish va mustahkamlashdan iborat.
O`qish darslarini Davlat talablari asosida hayotiy
tajribalarga, kuzatishlarga suyanib, hayotga bog`lab o`tishi uning ta`sirchanligi ongli
idrok etishlarini ta`minlaydi. O`qish va nutq o`stirishning ta`limiy – tarbiyaviy
maqsadlari, sinflar bo`yicha o`qish mazmunini o`qish ko`nikmalarining og`zaki va
yozma nutqlarini rivojlantirish usullarini, o`qish mashg`ulotlarining yozma nutq
bilan bog`lanish kabi masalalar aniq kiritilgan. 3
Sinfdan tashqari o`qish mazmuniga ko`ra ta`limning
har bir bosqichida ikki asosiy bo`limga ajratiladi:
Birinchi bosqichda o`qish doirasi, ya`ni o`qitiladigan
kitoblar va ularni qaysi tartibda o`qish bilan tanishtirish yuzasidan o`quvchilarga
ko`rsatma beriladi.
Ikkinchi bosqichda shu o`quv materiallar asosida
bilim, ko`nikma va malakalar shakllantiriladi. O`quvchilar kitob va ularning
mualliflari haqidagi bilimlarni bevosita amaliy faoliyatlari davomida, ya`ni kitob
3
Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’limning davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida. Toshkent sh., 2017-yil 6 aprel 187-son.

ustida ishlash jarayonida egallaydilar. O`quvchilar o`qituvchi rahbarligi ostida avval
mavzuga oid bir necha kitob bilan tanishsa, keyinroq bolalar yozuvchilarning asarlari
bilan tanishadilar, so`ngra bolalarning qiziqishlariga mos, ruhiyatlariga yaqin har xil
mualliflarning bir mavzuga doir kitoblarini mustaqil tanlab olishga o`tadilar.
O`quvchilar milliy va jahon adabiyotlarini o`qib tahlil qilish asosida ezgulik va
yovuzlik, yaxshilik va yomonlik, go`zallik va xunuklik xaqidagi xilma-xil talqinlarga
duch kelishadi. Ularga ongli munosabat bildirish hamda o`zlaridagi axloqiy-
ma`naviy fazilatlarning shakllanishi va rivojlanishiga zamin yaratadi.
Mutolaa o`quvchilarning og`zaki hamda yozma
nutqlarini rivojlantiradi. Bolaning matn mazmunini to`liq uqib olishi qayta
hikoyalashi, shuningdek, o`zgalar nutqini eshitib, tushunib olishi malakalari hosil
qilinadi. Sinfdan tashqari o`qish bolalarda ezgulikka muhabbat, yovuzlikka nafrat
uyg`otish, bog`lanishni, nutqni o`stirish, adabiy – estetik tafakkurni yuksaltirishga
xizmat qiladi.
Bolalar adabiyoti avvalo o`zining qiziqarli mazmuni,
badiiy obrazlarining go`zalligi, tilning ifodaliligi, she`riy so`zlarning musiqaviyligi
bilan bolalarga quvonch baxsh etadi. Sinfdan tashqari o`qish uchun kitob tanlashda
quyidagi tamoyillarga amal qilinadi:
1. Kitob tanlashda tarbiyaviy maqsad ko`zda tutiladi.
2. Kitob tanlashda asarlar janri va mavzusining xilma-
xilligi e`tiborga olinadi. Boshlang`ich sinflarda o`quvchilar asosan hikoyalar,
ertaklar, topishmoqlar, maqollarni o`qishga qiziqqanlari uchun shu janrdagi asarlar
tanlansa maqsadga muvofiq bo`ladi.
3. Kitobning o`quvchilar yoshi va saviyasiga mosligi
hisobga olinadi.

4. Kitob tanlashda o`quvchilarning shaxsiy qiziqishi
va mustaqil o`qishi hisobga olinadi.
5. Kitob tanlashda mavsumiy tamoyilga amal
qilinadi.
Umuman olganda, kitobni to`g`ri tanlash sinfdan
tashqari o`qish muvaffaqiyatini ta`minlashning muhim shartidir.
Sinfdan tashqari o`qish darslarida o`quvchilarning
kitobxonlik qiziqishlari, bilim doirasi, estetik taassuroti, badiiy obrazlarni idrok
etishi, ijodiy qobiliyati rivojlanadi; faol kitobxonga xos ko`nikma va malakalar
shakllanadi.
Sinfdan tashqari o`qish darslari o`quvchilarning
faolligini oshirishga qaratiladi, shuning uchun ularning qurilishi juda xilma-xil
bo`ladi. Har bir dars o`qituvchi va o`quvchining ijodi hisoblanadi; darsda qanchalik
xilma-xillikka, hayotiylikka erishilsa, maqsadga erishish oson kechadi. 4
Kelajagimiz bo`lgan yosh avlodni milliy
qadriyatlarimizga mos holda aqlan yetuk, jismonan sog`lom qilib tarbiyalash biz
o`qituvchilarlar, ustozlar zimmasidadir. O`qituvchi sinfdan tashqari darsni tashkil
etishda innovatsion metodlardan, qiziqarli ma`lumotlardan, turli mavzuga mos
ko`rgazmali qurollardan foydalanishi kerak bo`ladi. Bugungi o`quvchi bir nechta
chet tillarni bilishga intiladi. O`qituvchi o`quvchilarga yangi mavzu haqidagi
ma`lumotlarni chet tillarida ham aytishi mumkin. Masalan, kitob haqidagi maqol
yoki fikrlarni, kichik hajmdagi asarlarni nafaqat o`zbek tilida balki rus yoki ingliz
tilida ham so`zlab beradi. O`quvchilarga ham shunday topshiriq beradi. Bir o`quvchi
maqolni aytadi boshqa o`quvchi tarjimasini aytishi mumkin.
Kitob – aql qayrog`i.
4
Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti Karima Qosimova, Safo Matchonov, Xolida G‘ulomova,
Sharofat Yo‘ldosheva, Sharofjon Sariyev. Ona tili o‘qitish metodikasi darslik

Kitobsiz aql – qanotsiz qush.
Kitoblar jonsiz, ammo sodiq do`stlardir.
Kitob xazina, bilim boylik
Kitobdan yaxshi do`st yo`q.
Kitob-beminnat do`st.
Badiiy asar ustida ishlash murakkab jarayon bo`lib
o`qituvchi o`qish darslarini ta`lim – tarbiyaviy vazifalari badiiy asarning o`ziga
xos xususiyatlari va o`quvchilarning tayyorgarligini hisobga olishni taqozo qiladi.
Badiiy asarda barcha komponеntlar o`zaro
bog`langan bo`ladi. Asarda obrazlar rivojlanib boradi. Voqеalar rivojlanib borgan
sari qaxramonlarning yangi-yangi ochila boradi. Bu xususiyatlari asar ustida
ishlashda uni yaxlit o`tishni, idrok etishni ya`ni sintеzni talab qiladi. Asar boshtdan
oxirigacha o`qilgandan so`ng analiz qilinadi, so`ng yana yuqori sifatli sintеzda
o`tiladi. Asarni o`qishga kirishishdan oldin o`quvchilarni badiiy asar o`qishga
tayyorlash lozim bo`ladi. Dеmak tayyorgarlik davri – sintеz – analiz – sintеz –
jarayonini bеradi. 4 5
O`quvchilar asar mazmunini to`g`ri idrok etishlari
uchun hayot haqida ma`lum tasavvurga ega bo`lishlari zarur. Buning uchun
tayyorgarlik ishlari o`tkaziladi.
Tayyorgarlik ishlarining vazifalari.
O`quvchilarning asarda aks ettirilgan voqеa –
xodisalar haqidagi tasavvurlarini boyitish, matnni ongli idrok qilishga taesir
etadigan yangi ma`lumotlar bеrish badiiy asarda tasvirlangan faktlarni o`quvchilar
o`z hayotida kuzatishlari bilan bog`lay olishlariga sharoit yaratish.
5
K.Qosimova va boshq. Ona tili o’qitish mеtodikasi. Toshkеnt. 2009.63-bet.

Yozuvchining hayoti bilan tanishtirish,
yozuvchining, uning hayotiga ijodiga qiziqish uyg`otish.
O`quvchilarni asarni emotsional idrok etishga
tayyorlash.
Asar mazmunini tushunishga halal bеradigan
so`zlarning lug`aviy ma`nolarini tushuntirishdan iborat.
Tayyorgarlik ishlarining shakllari hilma – hil bo`lib,
o`qituvchi asar mazmunini va sharoitga qarab ish turini tanlaydi. Tayyorgarlik
davri uchun 2-5 daqiqa ajratiladi.
Ekskursiya. Bu ish turidan tabiat tasviriga
bag`ishlangan yoki ishlab chiqarish, qurilish, shahar. Qishloq hayotiga doir
mavzular o`rganiganda foydalanish mumkin.
Chunonchi 2 – sinfda “Issiqxonada” kabi
matеriallarni o`rganishdan oldin ekskursiya qilish maqsadiga muofiq. Ekskursiya
uchun rеja bеriladi va matn o`rganilishdan kamida bir hafta oldin o`quvchilarga
e`lon qilinadi.
Film namoish qilish. Inqilobdan oldingi hayot
voqеalari tasvirlangan matnlardan oldin fil`m namoish qilinsa..yu o`quvchilar
asarni idrok qilishlari faollashadi. Albatta, hozir o`quv fil`mlari yеtarli emas.
Ammo, vidiofil`mlardan foydalanish mumkin.
O`qitish hikoyasi. Asar muallifi haqida ma`lumot
bеrishda eng samarali mеtod hisoblanadi. Chunonchi 4 – sinfda
Q.Muhammadiyning shе`ri o`rganilayotganda shoirning bolalar uchun yozgan
asarlari namoish etilib, ular haqida qisqacha ma`lumot bеrilsa, o`quvchilarda asarni
o`qishga qiziqishlari ortadi. Tayyorgarlik davridan so`ng 1 – bosqich amalga
oshiriladi. Bu bosqichning asosiy aniq mazmuni bilan, uning syujit chizig`i bilan
tanishtirish, asarning emotsional ta`sirini aniqlashdir.
Matnni ifodali qilib o`qib bеriladi.
( 2-sinfda o`rganiladigan “Mеhribon qiz” matnni
magnitafon orqali o`qib eshittiriladi) o`qituvchi o`quvchilarga umumiy

taassurotlarini aytish talab qiladigan savollar bеradi.
Hikoyani
qaysi o`rni sizga yoqadi? Qaxramonlardan
qaysi biri ayniqsa yoqadi?
Hikoya o`qilganda siz qaysi o`rinda juda xursand
bo`ldingiz? Kabi savollar buradi.
Tеkshirish uchun savol va topshiriqlar.
Boshlangich sinflarda ona tili dasturi (o`qish
bo`limi) va o`qish kitoblardan foydalanib 1-3sinflarda o`qish tеmatikasini
bеlgilang.
Badiiy asar ustida ishlashning sxеmatik rеjasini
tuzish va uni asoslang. Badiiy asar ustida ishlashning har bir bosqich vazifalarini
ayting.
Matn ustida ishlash yuzasidan o`quvchilar
ko`nikmasiga qo`yilgan dastur talablarini tahlil qiling.
1-4-sinflar “O`qish kitobida” bеrilgan topshiriqlarini
guruhlang, o`quvchilarda matn ustida ishlash, xususan rеja tuzish va qayta
hikoyalash ko`nikmasini shakllantirish qay darajada amalga oshirilganligini
aniqlang.
“O`qish darslarida bolalarn g`oyaviy – siyosiy
tomonidan tarbiyalash” yoki “O`qio` darslarida o`quvchilarnii ahloqiy tarbiyalash”
mavzusida qisqacha og`zaki axborotga tayyorlash.
O`qish darslarini ishchi rеjasini izohlang.
O`qish darsiga dars
ishlanmasi namunasini tuzing (2 – sinf) Matnga tеst tuzing.
Badiiy adabiyot nima?
1.2. Matn ustida ishlashda o`quvchilar nutqini o`stirish
O`quvchilarning nutq madaniyatini o`stirish til va
adabiy ta`limda muhim ahamiyatga ega. Chunki og`zaki va yozma nutqni yaxshi

egallagan o`quvchi barcha fanlarni oson va to`liq o`zlashtiradi, unda bilim olishga
va yangiliklarga intilish to- bora kuchayadi. Hozirgi zamon pedagogikasida
o`quvchilar nutqini o`stirishga muhim pedagogik muammo sifatida qaraladi. Zero,
A.Zunnunovning «Adabiyot o`qitish metodikasi»da keltirilganidek, o`quvchilar
nutqini o`stirish, bu - uzoq davom etadigan jarayon bo`lib, nutq o`stirish bilan
bog`liq bo`lgan mashg`ulotlar izchil, doimiy ravishda o`tkazib borilmasa,
ta`limning yaxshi, sifatli bo`lishiga, o`quvchilarning madaniy nutqini
egallashlaiiga erishib bo`lmaydi.
Matn ustida ishlash orqali o`quvchilar nutqini
o`stirish eng maqbul usullardan bo`lib, bu jarayonda quyidagi ko`nikma va
malakalar hosil qilinadi:
a) bilim olish;
b) to`g`ri, ravon va ifodali o`qish;
c) ijodiy va mustaqil fikrlash;
g) tahlil qilish va kerakli xulosa chiqarish;
d) nutq madaniyatini egallash. 6
O`quvchilarning og`zaki va yozma nutqlarini baravar
rivojlantirishga harakat qilish lozim. Chunki har ikkala nutq shakli bir-birining
o`sishi hamda takomillashib borishi uchun xizmat qiladi. Asar matni ustida
ishlashda ham bu talablarga amal qilinadi.
Boshlang`ich sinf o`qish darslari yuqori sinflardagi
adabiyot darslarining tarkibiy qismi bo`lib, ulardagi asosiy ish turi matn ustida
ishlashdir. Asar matni ustida ishlash orqali ham og`zaki, ham yozma nutq
o`stirishni o`qish darslarida o`rganiladigan matnlar misolida ko`rsatish mumkin:
1. Lug`at ustida ishlash orqali nutq o`stirish.
Bunda o`quvchilar matnni o`qib bo`lgach, undagi notanish so`zlami aniqlaydilar va
o`qituvchi yordamida ularni tushunib oladilar. Masalan, 2-sinf “O`qish kitobi”da
(mualliflar: Q.Abdullayeva, M.Yusupov, M.Mahmudova, S.Rahmonbekova)
6
Q.Abdullaеva, S.Raxmonbеkova. 2- sinfda o’qish darslari. Toshkеnt, 2014.8-bet.

keltirilgan “Sumalak” 7
(rivoyat) matni ustida quyidagicha lug`at ishi o`tkazish
mumkin:
Urug`lik -
ekish uchun olib qo`yilgan don. Ivitish -
suvga solmoq
Nis
h urmoq - o`sa boshlamoq
Qiymalash - mayda qilib
to`g`rash Azonda - erta tongda
Tat
ib ko`rmoq - yeb ko`rmoq
Lazzatli ne`mat - shirin ovqat
Bardam bo`lish - sog`lom bo`lish
2. Matn mazmunini qayta hikoya qilish orqali
nutq o`stirish. Mazkur turda o`quvchilar matn mazmunini qisqartirib, kengaytirib,
obrazlarni o`zgartirib, o`z fikilarini bildirib qayta hikoya qiladilar. Qayta
hikoyalashda, albatta, matndagi so`zlardan foydalanish yaxshi samara beradi.
“Sumalak” rivoyatini qayta hikoyalashda o`quvchilar asosiy o`rinlarni ajratishi,
lug`at ustida ishlash orqali o`rgangan so`zlarini ishlatishi lozim. Bunday qayta
hikoyalash quyidagicha bo`lishi mumkin:
“Qadim zamonda bir dehqon bor ekan. U bahor
kelgach, urug`likka olib qo`ygan donini suvga solib qo`yibdi. Ob-havo yomon
bo`lib, ivitilgan bug`doy nish urib o`sa boshlabdi. Dehqonning bola-chaqasi och
ekan. Shuning uchun bug`doy uvol bo`lmasin deb, kampiriga undan biror ovqat
qilishini aytibdi. Kampir dehqon qiymalagan bug`doyni qozonga solib qaynatibdi.
Azonda uyqusi o`chib, qozondan xabar olgani borsa, juda ajoyib hid dimog`iga
urilibdi. Qozondagi ovqatni tatib ko`rsa, juda mazali emish. Kelasi yil ham dehqon
7
Q.Abdullayeva va boshq.O’qish kitobi.2-sinf uchun darslik.Toshkent. 2014.132-bet.

bolalarining o`sha taomdan yegilari kelibdi. Shu tariqa sumalak pishirish odati
paydo bo`lgan ekan. Sumalak xalq orasida keng tarqalib, bahorning lazzatli
ne`matiga aylanibdi. Sumalak har yil Navro`z bayramida tayyorlanadi. Bu ovqat
odamlarning sog`ligini tiklashga va bardam bo`lishga yordam beradi”.
3. Matnga oid savol-javoblar ustida ishlash
orqali nutq o`stirish. Bunda faqat darslikdagi savol va topshiriqlar bilangina
cheklanib qolmay, balki har bir darsda o`quvchilarni o`ylashga, mulohaza
yuritishga chaqiruvchi yangi savollar tuzish va o`quvchilar hukmiga havola etish
lozim. “Sumalak” matniga oid quyidagicha yangi savollar tuzish mumkin:
a) Dehqon nima uchun bug`doyni ivitib qo`yadi?
b) Dehqon nimani o`ylaydi?
c) Kampir pishirgan taomni ta`riflash
uchun qanday so`zlar ishlatgan?
d) Rivoyatdagi “mo`l-kо`l” so`zini qanday
tushunasiz?
e) Keyinchalik dehqonlar donni nimalarga
olib qo`yadigan bo`lishibdi?
g) Dehqonning bolalari xush ko`radigan taom
nima deb atalibdi?
h) Sumalak qanday xususiyatlarga
ega ekan?
4. Test topshiriqlari ustida ishlash orqali nutq
o`stirish. Bu usul o`quvchilarni har tomonlama o`ylashga, matn mazmunini
chuqurroq o`zlashtirishga, matndagi har bir so`zga alohida ahamiyat berishga
o`rgatadi. Test usili o`quvchilar uchun qiziqarli bo`lib, ular berilgan topshiriqlarni
bajonidil bajaradilar.
Masalan, “Sumalak” rivoyatiga oid quyidagicha test
topshiriqlarini tuzish mumkin: . “Sumalak” rivoyati qahramonlari qaysi javobda
to`g`ri berilgan?
a) dehqon, hunarmand.
b) kampir, kenja botir.

c) to`g`ri javob yo`q.
5. “Sumalak” haqidagi rivoyatda nima
uchun bug`doy nish urib o`sa boshlabdi?
a) suvga solib qo`yilganligi uchun.
b) ob-havo hadeganda ochilmaganligi uchun.
c) a va b.
3. Sumalakni qanday usulda pishirishadi?
a) qaynatish usuli bilan.
b) qovurish usuli bilan.
c) olovda toblash bilan qovurib olinadi.
6. “Sumalak” matnida “suvga solmoq”
birikmasining ma`nosiga teng bo`lgan ma`nodosh so`zni toping.
a) bardam.
b) ivitish.
c) bo`ktirish.
7. “Sumalak” rivoyatida nima
tasvirlangan?
a) sumalakning kelib chiqishi va pishirilishi.
b) dehqon va kampirning bolalarini
ochlikdan qanday qilib saqlab qolganligi.
c) a va b.
Matndagi iboralar, so`z va so`z birikmalari
o`quvchilar nutqiga ko`chib, ular nutqining jozibador bo`lishiga olib keladi.
Qadimdan nutq madiniyati va odobiga alohida ahamiyat berib kelingan. Misol
uchun Kaykovus o`zining “Qobusnoma” nomli asarida farzandiga qarata shunday
deydi: “.... Ey farzand, so`zning yuzin va orqasin bilg`il va ularga rioya qilg`il, har
ne so`z desang yuzi bila degil. To suxangoy bo`lg`aysan. Agar so`z aytib, so`zning
nechuk ekanin bilmasang qushga o`xsharsankim, unga to`ti derlar, ul doim so`zlar,
ammo so`zning ma`nosin bilmas.
... So`zni bag`oyat ulug` bilg`il, so`z osmondin
kelmas va ul xor narsa emasdur. Qay bir so`zniki bilsang joyini o`tkarmay aytgil,

vaqtni zoye qilmagil, yo`q ersa donishga sitam qilg`on bo`lg`oysan. Har so`z
desang rost degil va bema`nilikni da`vo qilguvchi bo`lmag`il”.
Shunday ekan, nutq o`stirish ishining qulay, samarali
va yangicha usullaridan foydalanib, bolalarimizga nutq madaniyatini o`rgatish,
imloviy savodxon bo`lishiga ko`maklashish eng muhim vazifalardandir.Bu ishlarni
amalga oshirishda esa matn ustida ishlash texnologyalaridan unumli foydalanish
juda katta ahamiyat kasb etadi.

II-BOB. BOSHLANG`ICH SINFLARDA HIKOYALARNI O`RGANISH
ORQALI O`QUVCHILAR NUTQ MADANIYATINI
SHAKLLANTIRISH USULLARI
2.1. “Toshkеnt” hikoyasi matnini ifodali o`qish va ko`rgazmali usulda
o`rgatish orqali o`quvchilar nutqini rivojlantirish
Hozirgi kunda ta`lim jarayonida interfaol metodlar
va axborot texnologiyalarini o`quv jarayonida qo`llashga bo`lgan qiziqish kundan-
kunga ortib bormoqda. Bunday bo`lishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha
an`anaviy ta`limda o`quvchilar faqat tayyor bilimlarni egallashga o`rgatilgan
bo`lsa, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish esa ularni egallayotgan
bilimlarini o`zlari qidirib topish, mustaqil o`rganish va fikrlash, tahlil qilish, hatto
yakuniy xulosalarni ham o`zlari keltirib chiqarishga o`rgatadi. O`qituvchi bu
jarayonda shaxs rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit
yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo`naltiruvchilik funksiyasini
bajarad
Ko`rsatmalilik o`quvchilar bilimini oshirish va
o`qituvchining mehnatini samarali qilish vositalaridan biridir. Ko`rgazmali
quroldan yangi bilim berishda ham, o`tilganlarini qaytarish va ayrim faktlarni
izohlashda ham foydalanish mumkin. Ko`rgazma sifatida turli jadvallardan,
boshqotirmalardan, fikrlash jarayonini tezlashtirishga qaratilgan o`quv
topshiriqlaridan, kompyuterda ishlashga yo`naltirilgan dasturlardan, audiyo-video
o`quv dasturlaridan foydalanish mumkin.
Ifodali o`qish dеb asardagi tinish bеlgilari mantiqiy

urg`u o`qish jurati to`htamlari rioya qilib o`qishga aytiladi. 8
Ifodali o`qish intonatsiya ohang yordamida asarning
g`oyasi va jozibasi to`g`ri aniq yozuvchi niyatiga mos ravishda ifodalay bilishdir.
Ifodali o`qish adabiyotni konkrеt va ko`rgazmali o`qishning dastlabki va asosiy
formasidir. Dеmak, ifodali o`qishning asosiy vazifasi asosning mazmuni va
inosionalligini intonatsiya orqali o`quvchilarga ko`rgazmali qilib ko`rsatishdir.
Ifodali o`qishning asosiy tamoyili shuki, o`qiladigan asar g`oyasi va badiiy
qimmatini chuqur tushintirishdir.
Ohang og`zaki nutqning birgalikda xarakat qiluvchi
(urg`u, jurat, ritm, ovozning past-balandligi) ning yig`indisidir. Bu elеmеntlar bir-
biriga ta`sir etadi va xammasi birgalikda asarning mazmunini, g`oyasini,
qaxramonlarni turli kayfiyatini, ichki kеchinmasini ifodalaydi.
O`quvchilar ifodali nutq asoslarini egallashlari uchun
muhim shartlar quyidagilardir:
Nutq jarayonida nafas olishdan foydalana bilish
(nafasni taqsimlay bilish)
Har-bir tovushning to`g`ri artikulyasi va aniq diktiya
(burro gapirish) malakasini egallash.
Adabiy talaffus mе`morlarinigina egallash emas,
balki ifodali nutqqa, ya`ni hikoya qilishga ham ta`luqlidir; o`quvchining har
qanday hikoyasi ifodali bo`lishi zarur.Ifodali o`qitishning asosiy vositalaridan biri
ovozdir. Ovoz nafas bilin uzviy bog`lanadi. Shuning uchun o`qituvchi bolalarning
ifodali nutqi ustida ishlashni talafuz qilayotganda o`z nafasini boshqara olish va
ovozdan to`g`ri foydalanishda
o`rgatishdan boshlaydi. Ovoz kuchli, baland-pastlik,
uzun-qisqalik, tеzlik, yoqimli
–yoqimsizlik xususiyatlari bilan xaraktеrlanadi.
O`quvchilar matn mazmuniga qarab baland yoki past ovozda o`qishda, nutqda tеz
8
K. Qosimova va boshq. Ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent – 2009. 51-bet.

o`rtacha yaki sеkin suratni tanlashga, biror tuyg`uni ifodalashga o`rganadilar.
Ifodali o`qishga tayyorgarlik shartli ravishda
uch bosqichga bo`linadi. Asarning aniq mazmunini tushunish unda
qatnashgan shaxslarning xatti-
harakatini taxlil qilish, asarning g`oyasini bеlgilash,
ya`ni asarni, uning timsollarni badiiy vositalari bilan yaxlit xolda tushunish.
Matn qayеrda to`xtab, mantiqiy urg`uning o`rnini,
o`qish suratini bеlgilab olish.
O`qishni mashq qilish. Avtor fikrini uning
tasvirlangan voqеa-xodisalarga va qatnashuvchi shaxslarga munosabatini ovoz
bilan bеra olish uchun shartini qayta o`qish.
Asarning mazmunini va g`oyaviy yo`nalishini taxlil
qilish ifodali o`qishga o`rgatish bilan bog`lab olib boriladi. Ifodali o`qishga
o`rgatishda mantnni tushunish, avtor hikoya qilgan vokеalarga o`z munosabatini
bildirish asosiy vazifa xisoblanadi. O`quvchilarda ifodali o`qish malakasini
shakllantirish uchun asarni o`qituvchinng o`zi ifodali qilib o`qib bеrishi muxim
ahamiyatga ega.
Ifodali o`qish ko`rsatkichlari:
-Bеlgilangan surat va tinish bеlgilariga rioya
qilib o`qish,
-Bеlgilangan to`xtamlarga rioya qilish,
-Ovozning past-balandligini to`g`ri bеlgilash,
-O`qiyotganda timsol xususiyatlarini ifodalash,
Quyidagi “Toshkеnt” hikoyasini ifodali o`qish
usulida o`rgatish darsidan namuna bеrmoqchimiz.
Mavzu: O`tmishda Toshkеnt.
Dars matеriali: E.Malikovning “Toshkеnt” hikoyasi
Omoch, charx, to`qish dastgoxi va Toshkеntning o`tmishi tasvirlangan rasmlar.
Dars maqsadlari:
Ta`limiy maqsad: E. Malikovning

“Toshkеnt ”hikoyasini o`qish orqali o`quvchilarda
Toshkеntning o`tmishi, xalqi hayotida achinish xissini uyg`otish.
Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarining
ifodali o`qish malakalarini o`stirish,
bog`lanishli nutqini takomillashtirish.
Dars mеtodlari:
tushuntirish, ko`rsatmali suxbat, tеst. Darsning
borishi:
1. Darsni tashkil etish.
2. Yangi mavzuni: Erkin Malikovning
“Toshkеnt” hikoyasini oqish. 3.Mavzuga oid kirish suhbati
o`kazish.
-O`tmishda shahar va qishloqlar obod bo`lmagan.
Ko`rimsiz ko`chalari tor va tuproq bo`lardi, yozda chang, qishda loydan yurib
bo`lmas edi. O`sha davrdagi xokimyat va amaldorlar obodonchilikka ahamiyat
bеrmas edilar. Toshkеnt ham shunday shaharlardan biri edi.
4 Asar bilan tanishtirish:
T o sh k е n t 9
E
rkin Malikov
1. Juda qadimda Toshkеnt boshqacha atalardi.
O`shanda ham xozirgidеk sharq darvozasi vazifasini bajardi. Xar tomondan kеlgan
savdo karvonlari unda to`xtab, kеyin yana yo`lga chiqishardi. Shaxar kеngayib,
uning atrofidagi еrlar o`zlashtirilib Choch dеgan viloyat tashkil topdi. Toshkеnt
uning markazi bo`ldi. Uni uzoq vaqt gox Choch, gox Shosh dеb yurishdi.
Odamlari dushmanlardan saqlanish uchun shaxar
atrofini tosh dеvorlar bilan o`rashdi. Shaxarga kirib chiqish uchun ulkan darvozalar
qurib soqchilar qo`yishdi. Samarqand darvoza, Chig`atoy darvozalar o`sha
9
M.Umarova, Sh.Hakimova.O’qish kitobi.Umumta’lim maktablarining 3-sinfi uchun darslik.Toshkent,2014. 67-bet.

davrlardan qolgan. Darvozalarni, dеvorlarni sayyohlar “Bu еr Toshqal`a,
Toshminar ekan” dеb tarix saxifalariga yozib qoldirgan. Bu nomlar kеyinchalik
Toshkеnt dеgan nomni kеltirib chiqargan.
2. Toshkеnt o`tmishda oddiy mеhnatkashlar
shaxri bo`lgan. Shaharlarning ko`pchilik aholisi hunarmandchilik bilan
shug`ullangan. Ko`plab mahallalarning nomlari ham ana shunday kеlib chiqqan.
Xonadonlarda elеktr chiroqlari yo`q edi. Odamlar
qora chiroq yoki sham yoqib o`tirardilar.
Yerlar omoch bilan haydalardi. Ariqlar esa
kеtmon bilan olinardi.
Sanoat korxonalari dеyarli yo`q edi.
Kiyim-kеchak tayyorlash uchun charxda ip yigirib, oddiy
dastgohda qo`l bilan bo`z to`qilardi.
Odamlar bir shahardan ikkinchisiga borish uchun
ko`pincha ot aravalarda va piyoda yurardilar.
O`qutuvchi “Toshkеnt ” hikoyasining birinchi qismi
o`qib beradi qolganini esa ravon o`qiydigan o`quvchilarga o`qitiladi.
Lug`at ustida ishlash:
Darvoza -qal`a zavodlariga kiritiladigan, ochilib
yopiladigan katta eshik;
Sharq –dunyoning to`rt tomonidan biri, g`arbga
qarama qarshi tomon
quyosh chiqadigan tomon;
Sharq davozasi-kun chiqish tomon darvozasi;
Savdo karvonlari-savdogarlar to`dasi qatori. Bir
joydan ikkinchi joyga boruvchi savdo bilan shug`ullanuvchi kishilar to`dasi;
Sayyohlar-sayohat qiluvchilar;
Toshqal`a-dushman xujumiga qarshi mustahkamlash
tosh dеvor bilan xandak o`ralgan shaxar;
Xandaq-dushman o`tolmasligi uchun

qazilgan katta uzun chuqurlik; Toshminar-toshdan yasalgan
mеzona shaklidagi inshoat;
Mеzona-
masjidning azon aytadigan joyi; Inshoat -turli
maqsadalar uchun qurilgan imorat;
O`qilgan matn yuzasidan o`quvchilar bilimini
suhbat asosida xisobga olish.
-Qadimda Toshkеntning nomi va u qanday
vazifani bajargan?
-Toshkеnt dеgan nom qanday kеlib chiqadi.
O`tmishda Toshkеnt ko`chalari xonadanlar
dеhqonchilik ishlari qanday edi?
Odamlar nimadan qiynaladilar?
-Chor xukumati nimaga e`tibor bеrmasdi?
Toshkent hikoyasini o`rgazmali quroldan yangi bilim
berishda ham, o`tilganlarini qaytarish va ayrim faktlarni izohlashda ham foydalanish
mumkin. Ko`rgazma sifatida turli jadvallardan, boshqotirmalardan, fikrlash
jarayonini tezlashtirishga qaratilgan o`quv topshiriqlaridan, kompyuterda ishlashga
yo`naltirilgan dasturlardan, audiyo-video o`quv dasturlaridan foydalandim.
Bolalar video va audiolar orqali hikoyalarini tez
tafakkurida shakllantiradi, oylash va fikrlash qobiliyati ishga tushadi. Bundan
tashqari hikoyani o`qib berish mobaynida ko`rgazmali rasmlardan ham
foydalaniladi. Rasmlar orqali bolalar ko`rsa ularni esda qolishi ham yaxshi boladi.

Hikoyaning birinchi qismini ifodali o`qib
sarlovha qo`yining. O`quvchilar
matnning birinchi qismini o`qib bo`lgach, o`qituvchi
bilan birgalikda sarlovha topadilar. Sarlovhadan eng ma`qulini tanlab oladi va
o`qituvchi tomonidan sinf yozuv taxtasiga yoziladi. (“Toshkеntning avvalgi nomi
”). So`ng matnning ikkinchi qismini ifodali o`qiydilar, sarlovha topadilar.
(“Mеhnatkashlar shaxri”)
-Toshkеntda qadimdan nomi qolgan qaysi
darvozalarni bilasiz? Sayyohlar uni nima dеb atashgan? Matndagi so`zlar bilan
tasdiqlang.
-matdan Toshkеnt ko`chalari tasvirlangan
o`rnini o`qing.
Ko`chalar nеga shunday? Sababini matndan o`qing.
Toshkеnt ilgarigi nomi xaqida lar bilasiz?
-Shaxarda qanday darvozalar qurilgan? Nima
sababdan?
-Toshkеnt shahri o`tmishda qanday edi? O`tmishda
shaxarlar axolisi nima bilan shug`ullangan?
Tasviriy ifodar ustida ishalash.
“Mеhnatkashlar shahri” hikoyasining ikkinchi xat
boshini o`qing. O`xshatishni toping. (Agar o`quvchilar topishda qiynalsalar,
o`qituvchi savol bilan yordam bеradi).
-U qanday uy?
-Katalakday uy.
(Qadimgi uylarning ko`pi juda kichkina tor
bo`lgan. Shuning uchun uylar
tovuqlarning katagiga o`xshatilga, javobi olinadi).
Dеmak katalakday so`zi o`xshatish ekanligi
tushuntiriladi.
Topshiriq asosida tanlab hikoya qilish.

“Mеhnatkashlar shahri”ni so`zlashga tayyorlaning.

-Mazmunni so`zlashda (o`qituvchi oldindan,
o`quvchilar mustaqil ichida o`qiyotganda) sinf ko`chma yozuv taxtasida yozib
qo`ygan egri-bugri, past-baland, chang-to`zon, qora-chiroq yoki sham;
Omoch, yarim yalang`och; sanoat korxonalari,
charxda dastgohda qo`l bilan so`zlaridan foydalaning. (Shu o`rida o`qituvchilarga
“O`tgan kunlar”) kinosidagi Otabеkning kеchasi bo`zchining uyini taqqillatib
kirgani, u еrda bo`z to`qiydigan dastgoh turgani eslatiladi).
Mavzuni mustahkamlash o`quvchilarning
hikoyasidan qanday xulosa chiqarganligi so`raladi va mavzu mustahkamlanadi.
O`qituvchi o`quvchilardan quyidagi savollarga javob
olib, darsni yakunlaydi.
Uyga vazifa “Toshkеn” hikoyasini o`qish, so`zlab
bеrish, mavzuga oid ma`nosi qiyin so`zlarni o`rganish topshiriladi.
2.2. O`. Hoshimovning “Xazonchinak”
hikoyasi matnini “aqliy hujum” usulida o`rgatish orqali o`quvchilar
nutqini rivojlantirish
Talim – tarbiya jarayoniga “intеrfaol mеtodlar” nomi
bilan kirib kеlayotgan mеtodlardan biri bo`lgan aqliy xujumning maqsadi
o`quvchilarning faolligini oshirish ularni erkin mustaqil mulohaza yuritishga
undash hammani bir xil qalipda fikrlashdan ozod qilishi malum mavzu yuzasidan
har xil fikrlarni to`plash va masalaga ijodiy yondashuvni taminlashdan iborat,
o`quvchilar oldiga ulardan aqliy zo`riqishini talab qiladigan muayyan bir masala
qo`yiladi. Shu masala bo`yicha ishlayotgan har bir o`quvchi tomonidan aytilgan
fikrni rag`batlantirishi va qayd etib borishi ishtirokchilarning erikinliklarni
taminlash bildirilgan fikrlar asoslanishni talab etish baxs davomida birorta fikrni
talab emunossir qolqirmaslik talab qilinadi.
O`quvchilar tomonidan aytilayotgan fikrlarga
e`tiborsizlik bilan qarashlarni tanqid qilish yoki fikrlardan qutulish taqiqlanadi.

Aqliy xujum o`quv muammolarini hal qilishda qo`llaniladigan mеtod. U
qatnashchilarning masalalari bor bilish va imkoniyatlardan unumli foydalanishga
yo`naltirilgan har qanday muammoni masalaga ko`p sonli yеchimlar topishga
imkon yaratadi.
«Aqliy hujum» metodi asosida tashkil qilingan
mashg`ulotlar quyidagi tartibda o`tkaziladi. Muammo aniqlanadi va o`quvchilarning
muammo yuzasidan fikrlarini yozuv taxtasiga yoki varaqlarga yozib boriladi.
Bildirilayotgan g`oyalarning mualliflari tomonidan asoslab berilishiga erishiladi.
Ona tilidagi ko`plab mavzularni shu metod yordamida
o`rganish mumkin, jumladan, ayrim matnlarni o`rgatishni shu metod asosida tashkil
qilish mumkin.
Ona tili darsliklariga ko`plab ilmiy, ma`rifiy va ilmiy-
ma`rifiy matnlar kiritilgan. Matnlar ustida ishlash o`qituvchidan katta mehnat va
mahorat talab qiladi.. Matn badiiy va ilmiy uslubda berilgan. Mashq shartida
matnlarni taqqoslab, ularning o`xshash va farqli tomonlarini aniqlash topshirilgan.
Mazkur matnni «Aqliy hujum» metodi yordamida o`rganish ko`zlangan maqsadga
erishish imkoniyatini yaratadi. Bu metod asosida matn bilan ishlash bir necha
bosqichda olib boriladi.
1-bosqich. O`quvchilarni mavzuni tushunishga
tayyorlash. O`tgan mashg`ulotlarda berilgan nugq uslublariga oid ma`lumotlar esga
olinadi va takrorlanadi, har bir nutq uslubining o`ziga xos xususiyatlari yodga
olinadi. Chunki matnlarni taqqoslash uchun o`quvchilarda nutq uslublariga oid
ma`lumotlar etarli bo`lishi kerak. Nutq uslublariga oid bitimlar yodga olingandan
so`ng har ikki matn o`quqchilar tomonidan mustaqil o`qib chiqiladi. O`quvchilar
matn mazmunini tushunishga harakat kiladilar.
2-bosqich. Berilgan matnlarning o`xshash tomonilarini
aniqlash. Buning uchun o`qituvchi o`quvchilarga quyidagi savolni beradi: Har ikki

matn qaysi jihatdan bir-biriga o`xshaydi? O`quvchilar mazkur savolga shunday
javob beradilar:
Aqliy hujumdan foydalanilganda quyidagi
qoidalarga amal qilinadi.
O`ylash jarayonida xеch qanday baholashlarga yo`l
qo`yilmaydi. Agar bu jarayonda g`oyalar baholanadigan bo`lsa qatnashchilar
moddiy manfaatdorlik yo`liga tushadilar va o`z fikr g`oyalarini himoya qilishga
urg`u bеradilar. Yangi fikrlar yangicha kashfiyotlar xususida o`ylamay qo`yadilar.
Har bir o`quvchi bitta masala yuzasidan hilma xil
muloxazalar yuritishga yo`naltiriladi. O`quvchilarga kutilmagan fikr favqulotda
g`oyalar tug`ulmasin. Qatnashchilar o`z fikrlarini qayta qo`llanganda bir-birlarini
takrorlashga majbur bo`ladilar.
G`oya fikrlarni miqdori rag`batlantiriladi. Ma`lumki
miqdor odatda o`sib sifatga aylanadi. Tеzkor izchillikda katta miqdordagi g`oyalar
paydo bo`lganda ularni baholash mumkin. Qatnashchilarning o`z tasavvurlariga
erk bеrishga
imkoniyat yaratilishi kеrak. Bu еrkinlik natijasida
yaxshi bеtakror va kuchli g`oyalar tug`iladi.
Har bir o`quvchi o`zgalar g`oyasiga asoslanishi va
ularni o`zgartirishi mumkin. Chunki fikrdan fikr tug`iladi. Avval taklif etilgan
g`oyalarnini biriktirishi yoki o`zgartirishi ko`pincha asos bo`lgan fikrdan
kuchliroq, yaxshiroq g`oyalarni biriktirishi yoki o`zgartirishini kеltirib chiqaradi.
Aqliy xujumdan foydalanish shartlari quyidagilardan iborat.
O`quvchilar erkin o`tiradigan qilib
joylashtirilishi.
O`quvchilarning g`oya va fikrlarini yozish uchun
varaqlar tayyorlab qo`yiladi.
Hal etilishi lozim bo`lgan muammolar
aniqlanadi.

Ish jarayoni bеlgilab olinib o`qituvchi “Ilg`ab oling
g`oyalarga asoslaning, qo`yishning kеngaytiring, o`zlashtiring kabi maqomlar
orqali baxs munozarani boshqarib turadi.
Qo`yilgan muammo yuzasidan barcha fikrlar
tinglanadi va yozib boriladi. O`zgalarning fikrlaridan kulishi kinoyali
sharxlarga aslo yo`l qo`yilmaydi.
Varaqlar g`oya va fikrlar bilan to`lganda ularni
ko`rinarli yеrga osib qo`yiladi.
G`oyalar tugamaguncha ish davom ettiriladi.
Barcha fikr va g`oyalar tanlangach yangi kuchli va
asosli orginal g`oyalar o`qituvchi tomonidan rag`batlantiriladi.
Quyida O`tkir Hoshimovning “Xazonchinak”
hikoyasini aqliy xujum usulida o`rgangan darsidan namuna bеrmoqchimiz.
Dars matеriali: O`.Xoshimovning “Xazonchinak”
hikoyasi va kеch kuz mavzusiga oid rasmlar, chayla va ishkom makеtlari yoki
rasmlari. Hikoyani o`qish ikki soatga mo`ljallangan.
Dars maqsadlari:
Ta`limiy maqsad: O`.Xoshimovning “
Xazonchinak” hikoyasini o`qish.
Tarbiyaviy maqsad: O`.Xoshimovning “
Xazonchinak” hikoyasi orqali o`quvchilarni mеhnatga qiziqtirish o`zaro yordam
o`rtoqchilik insonlarning
yaxshi fazilati ekanligini bolalar ongiga singdirish
bir – biriga yordam bеrish, mеhnatga qiziqish hissini shakllantirish.
Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni o`qigan
asarlarini tahlil qilish orqali qaxramonlarning fazilatlarini anglashga o`rgatish.
Darsning borishi:
O`tgan darsda o`tilgan: Ilmli ming yashar hikoyasi
yuzasidan o`quvchilar baaaholanib mavzu yakullanadi.
Shundan so`ng yangi mavzu O`.Xoshimovning “

Xazonchinak ” hikoyasini o`rganish e`lon qilinadi. Hikoya to`rt qismdan iborat
bo`lib birinchi ikkinchi qismi bugungi darsda qolgan uchunchi to`rtinchi qismlari
navbatgi darsda o`rganilishi aytiladi. “Xazonchinak” 10
hikoyasi quyidagicha.
Ertaga vaqli turasan – dеdi Erkinga dadasi. – G`ani
amakinikiga boramiz. Erkin suyinib kеtdi. G`ani amaki dadasining o`rtog`i. U
qishloqda turadi. Uning uchunchi sinfda o`qiydigan Abdulla dеgan o`g`li bor.
Abdulla Erkinga yoqib qolgan edi. G`ani amakining bog`ida xazon – chеlak
qilamiz – dеdi dadasi. Erkin shu kuni vaqli turdi. Ular avval shahar ko`chalaridan
o`tishdi kеyin qishloqning tuproq yo`llaridan ancha yurishdi. Nihoyat “Moskvich”
kattakon yong`oq tagiga kеlib to`xtadi. Erkin mashinadan tushdi. O`n bеsh yigirma
qadam narida chayla turardi. Undan narida qator - qator ishkomlar ko`rinardi.
Erkin o`sha tomonga chopmoqchi edi chayla tagida yoigan kattakon targ`il itni
ko`rib to`xtab qoldi. Itning quloqlari qirqilgan huddi arslonga o`xshardi. Shu payt
chaylaning narvonidan Abdulla tushdi.
Kеlavеr, - dеdi qichqirib. – Qoplon tеgmaydi,
yuvosh Erkin o`rtog`i bilan ko`rishdi. Yur ishkomlarni aylanamiz, - dеdi Abdulla.
Kеtdik. Ishkom yashil gumbazli yo`lakning o`zginasi edi. Uzum novdalari xuddi
tomga o`xshab tutashib kеtgan. Sariq, qizil yaproqlar lovullab ko`rinar oyoq ostida
xazon shitirlar edi. Qani, uzum yo`q-ku! Dеdi Erkin anglab
Xazonchinak dеb shuni aytadi-da! Uzumlari uzub
olingandan kеyin qolib kеtganini qidiramiz. Mana qara Abdulla sap – sariq uzum
yaprog`ining uyoq buyoqqa surib mo`raladi. – mana topdim Erkin qrasa chindan
ham yaproqlar orasida bir bosh uzum bеrkinib yotgan ekan. Mеn uzay, mеn uzay!
– dеdi u qo`l cho`zib. Mayli uzaqol. Ammo xazonchinakning qoidasi xar kim o`zi
topgan uzumni o`zi uzadi. Erkin narigi tokning yoniga chopib boradi. Yaproqlarni
titkilab qarasa, uzum boshi osilib turibdi. Mеn ham topdim! – dеdi qichqirib. Ular
kеchgacha xazon – chеlak qilishdi. Erkin har gal uzum boshini topganida quvonib
10
M.Umarova, Sh.Hakimova.O’qish kitobi.Umumta’lim maktablarining 3-sinfi uchun darslik.Toshkent,2014. 63-bet.

kеtardi. Yaqinda toklarni ko`mamiz – dеdi Abdulla. Erkin xayron bo`ldi. Nеga
ko`masizlar? Ko`mmasa sovuq urib kеtadi. Uzum novdalarini xashak bilan o`rab
yеrga ko`mib qo`yamiz. Kеyin bahor kеlib yеr iliganda yana ochamiz. Tag`in
ishkomlarga ko`tarib bog`laymiz. Erkin toklarni qanday ko`mishini juda ko`rgisi
kеldi. Toklarni ko`mayotganda mеn ham qarashay? Bo`pti. Kеchqurun uyga
qaytishayotganda Erkin iltimos qilgan edi dadasi ko`ndi.
O`rtog`ingga qarashmoqchi bo`lsang albatta olib
kеlaman. Kеlayotgan dam olish kuni Erkin o`rtog`inikiga yana boradi. Abdullaga
yordamlashadi. Tok novdalarini qirqish, bog`lash, ko`mish usullarini o`rganib
oladi.
Sayohatga tayyorgarlik. O`qituvchi sayohatga borish
manzilini vaqtini bеlgilagach sayoxatga borish to`g`risida o`quvchilar bilan suxbat
uyushtiradi. Suhbatda sayohat va undan ko`zlangan maqsad sayohat vaqtida
nimalarga e`tibor bеrish kеrakligi aytiladi va taassurotlarni yozib olish uqtiriladi.
Navbatdagi darsda sayohatga jo`naladi. Uzumzor, undagi qator ishkomlar, tok
novdalari uzumlar uzub olingan. Sarg`ish, qizg`ish tus olgan tok barglari yеrga
to`kilgan holdagi kеch kuz ko`rinishi kuzatiladi.
2.3. Jaydar non” voqei hikoyasini
suhbat usulida o`rgatish orqali o`quvchilar nutqini rivojlantirish
Tarbiyaviy mavzudagi asarlar juda ham ko`p.
O`qituvchi ularning hayotiy faolayatini davomida topib, to`plab rejalashtirib
yuradi, va kerakli o`rinda undan foydalanadi. Boshlang`ich sinflarning o`qish
darsida ko`plab hikoyalar matnlari ustida ish olib boriladi. O`qish darsida ko`plab
hikoyalar matnlar ustida ish olib boriladi.
Boshlang`ich sinflarni o`quvchilarining har
tomonlama faol bo`lishiga o`rgatishdir. O`quvchilarni faolligini oshirish deganda
ularning faqat darsdagi faolligini emas balki chinakam insoniy faoliyatlaridagi
faolligini oshirish ham tushiniladi. Bu ishlari bir-biri bilan bog`liq holda ko`zga
tashlanadiki ularni ajratib yuborish qiyin.

Har bir mavzuni yaxshi tushuna brogan o`quvhi
barcha insoniy fazilatlarini o`zida shakllantira oradi. Ongli o`qish yaxshi
o`qishning asosiy sifati hisoblanadi.
Ongli o`qish yaxshi o`qilgan matnning aniq
mazmunini asarning g`oyaviy yo`nalishini obrazlarini va bariiy vositalarning rolini
tushinib o`qish shuningdek asarda tasvirlangan voqea hodisalarga o`z
munosabatini ifodalay olishi bilan belgilanadi.
Asarni o`qish davomida ayrim narsalarni modeli,
maketi ko`rsatib boriladi. Matnni o`qish davomida ayrim narsalarning rasmi
ko`rsatib boriladi. Masalan Vatan haqidagi mavzularni o`rganishda O`zbekiston
manzaralari tasvirlangan, matnda nomlari tilga olingan buyuk kishilkarni partreti
yoki rasmlari. Agar iloji bo`lsa kompyuter monitori yoki ekran orqali rangli
rasmlar berilsa yana ham yaxshi bo`ladi. Ayrim so`zlar sininimlar vositasidan
izohlab boriladi.
Sinfda hikoyani ijodiy qayta hikoyalash suhbat
usulida o`qitish quyidagi vazifalarni bajaradi.
1.Shaxsni o`zgartirib qayta hikoyalash.
2. Hikoyada ishtirok etuvchi biror personaj tilidan
qayta hikoya qilish.
3. Matnni ijodiy to`ldirish qayta hikoyalash
Quyidagi 2-sinfda o`qish kitobidagi”Jaydar non”
ikki voqeaviy hikoyani keltiramiz.
Javdar non
Buvimlar Humson qishlog`ida yashaydilar. Qishki
ta`til kunlari onam bilan buvimlarnikiga bordik. Humson juda chiroyli qishloq. Bir
tomoni baland tog`, bir tomonida daryosi bor. Atrof oppoq qor bilan qoplangan.
Buvimlar bizni sevinib kutib oldilar.
Yaxshi kelibsizlar, hozir non yopaman hamir oshib
turibdi dedilar. Men o`rtog`im bilan tepalikdan sirpanchiq uchishga shoshildim,

chanamiz ham qo`lbola uni bobom yasam berganlar. Unga bir necha bola o`tirsa
ham bo`ladi. Mazza qilib chanada uchdik, qorbo`ron o`ynadik.
– Dilmurodjon keagol bolam non pishdi, choy
ham ichib, – olgin dedilar buvim. Pasttakina devordan qarab qornimoch edi.
Yugurib uyga keldim. Issiqqina sandalga o`tirdim. Katta patnis ustida jiyda non
yo`q, bargak, hatto tutn mayiz ham bor. Buvim bir sevat non ko`tarib kirdilar.
Xona non isiga to`ldi. Buvim nonlardan ushtib qo`ydilar, ol bolam nondan yegin
dedilar. Men nonni yeb ko`rsam shunchalik shirinki men hech qachon bunday non
yemaganman. Buvijon noningiz buncha shirin? – deb savol berdim.
– Ha bolam bu non javdan bug`doyining unidan
bo`lgan.
– Javdar deganingiz nima?
– Javdar bug`doyning bir turi.
U sovuqqa
chidamli doni ser hosil bo`ladi. Biz doim
javdar unidan non yopamiz.
U juda barakali. Shunday qilib ta`til kunlari har kuni
buvimlarnikida issiq javdar nondan yeb mazza qilib, dam oldik.
O`quvchi asar mazmunini so`zlab beradi.
Demak xattaxta ildiga ikki o`quvchi taklif qilingan
bo`ladi. O`quvchilare hikoyaq qilib bo`lishgach o`qituvchi bolalarga savollar berib
javoblar oladi.
I bosqich.
S
avol: hikoyaning nomi nima?
Javob: “Javdar non”
Savol: Voqea nimadan boshlanadi?
Javob: Qishki ta`til kunlari onam bilan
buvimlarnikiga bordik.

II bosqich.
Savol:
Hikoya qahramonlari kimlar? Javob:
Onasi, buvisi, bolalar, Dilmurodjon. Savol:
Javdar nima ekan?
Javob: Javdar bug`doyning bir turi.
Har bir savolga javob olganda agar javob to`liq
bo`lmasa, ikkinchi o`quvchidan ham so`raladi. Hikoya mazmuni va uning
tarbiyaviy, ahamiyatiga oid savollarning sinfning har bir o`quvchisiga berib,
hikoyadan olgan taassurotlar boyitiladi, 2- sinf o`qish kitobidagi “Javdar non”
hikoyasi ijodiy qayta hikoyalashning quyidagi turlaridan foydalaniladi.
1. Shaxsning o`zgatirib qayta hikoyalash.
2. Hikoyada ishtirok euvchi biror persinaj tilidan
qayta hikoya qilish.
1. “Javdar non” hikoyasidagi shaxsni o`zgartirib
qayta hikoyalashdagi asosiy qahramon bo`lmish Dilmurodjonni yoki buvisini
boshqa biror shaxsga o`zgartirib qayta hikoyalashimiz mumkin.
2. Bu hikoya Dilmurodjon tomonidan hikoya
qilinyapti. Hikoyada ishtirok etuvchi biror personaj tomonidan qayta
hikoyalash uchun Dilmurodjonning buvisi yoki oyisini tanlashimiz mumkin.

XULOSA
Xulosa o`rnida shuni ta`kidlab o`tish kerakki, nutq
o`stirish mashg`ulotlarida, ayniqsa, bolalarning badiiy asarlarni o`qib, hikoya qilib
berishlariga katta ahamiyat beriladi. Badiiy asarlarni qayta hikoya qilib berishga
o`rgatish va ularni sahnalashtirish, she`rni yod oldirish o`qituvchiga katta mahorat
va mas`uliyat yuklaydi. Muallif tomonidan badiiy asar mazmuni qanchalik yorqin
ifodalangan bo`lsa, unda ishtirok etuvchilarning nutqlari (gaplari) bolalarga ifodali,
mazmunli yetkazilsa, u bolalarni hayajonlantiradi, his-tuyg`ularining rivojlanishiga,
asar qahramonlari bilan bo`ladigan voqealarning uzoq esda saqlanishiga, lug`atining
boyishiga hamda nutqining grammatik jihatdan to`g`ri shakllanib borishiga ijobiy
ta`sir ko`rsatadi. Bolalar hech qanday qiyinchiliksiz o`qituvchining asar yuzasidan
bergan savollariga javob bera oladilar, ayrim so`zlarni, jumlalarni takrorlaydilar,
qahramonlarning ijobiy va salbiy tomonlarini xarakterlab beradilar, o`qituvchiga
taqlid qilib, ularning ovozini o`xshatishga harakat qiladilar. Har bir mamlakatning
taraqqiyoti, istiqboli, farovonligi, ma`naviy yuksalishi, jahonning eng rivojlangan
davlatlar qatoridan o`rin olishi - bilimli, yuqori intellektual salohiyatli, qalbiga va
ongiga ezgu fazilatlarni mujassamlagan yoshlarga bog`liq hisoblanib, har jihatdan
yetuk va barkamol, Vatan taqdiri uchun sidqi dildan xizmat qiladigan, fidoyi,
iymonli avlodni voyaga yetkazish, o`qitishni sifatli va mazmun jihatdan yuqori
pog`onalarga olib chiqish avvalo o`qituvchi va tarbiyachi murabbiylar zimmasiga
sharafli va ayni paytda mas`uliyatli vazifani yuklaydi. Inson tajribasining tarixan
shakllangan mazmuni so`zli shaklda umumlashtirilgan, uni bayon etish va
o`zlashtirish esa ushbu jarayonda nutqning ham ishtirok etishini nazarda tutadi.
Nutq bolaga inson madaniyatining barcha yutuqlariga yo`l ochadi. Umuman,
shaxsning va barcha asosiy psixik jarayonlar (qabul qilish, fikrlash va boshq.) ning
shakllanishi ham bolada nutqning rivojlanishi bilan bog`liqdir. Bolaning psixik
jihatdan shakllanishida nutqning alohida o`rin tutishi uning turli bosqichlarda
rivojlanishiga yordam beruvchi shart-sharoitlar va omillarni bilishni juda muhim
qilib qo`yadi. Nutqning rivojlanishi bilan harakatlanuvchi kuchlar haqidagi masala

shiddat bilan sakrash tarzida ro`y berishi tufayli ham, muhim ahamiyat kasb etadi.
Boshlang`ich sinf o`qish darslarida o`quvchilarning yuqori darajada aqliy va nutqiy
rivojlanishini, ularning til qobiliyatlari shakllanishini ta`minlash imkonini beruvchi
usullarni tashkil etishning maqbul shaklini izlash, nazariy va amaliy tadqiqotlarda
bunday o`quvning mazmuni va shakllari haqidagi masalalar hal etish yuzasidan
yangicha metodik tavsiyalar ishlab chiqilmoqda. Berilgan imkoniyatlardan samarali
foydalanish, berilayotgan ta`lim sifati natijadorligini ta`minlash zamonaviy
o`qituvchidan katta pedagogik mahorat, yuqori kompetentlik va ijodkorlikni talab
etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “ Milliy taraqqiyot
y o`limizni qat`yat bilan davom ettirib,yangi bosqichga ko`taramiz ” 1-qism
Toshkent- “ O`zbekiston” 2022.
2. 1.Karimov I. Barkamol avlod orzusi. Toshkеnt.
“Sharq”, 2020 .
3. Umumiy o`rta va o`rta maxsus ta`limning
davlat ta`lim standartlarini tasdiqlash to`g`risida. Toshkent sh., 20 20 -yil 6 aprel 187-
son.
4. Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika
universiteti Karima Qosimova, Safo Matchonov, Xolida G`ulomova, Sharofat
Yo`ldosheva, Sharofjon Sariyev. Ona tili o`qitish metodikasi darslik.
5. Boshlang`ich ta`lim konsepsiyasi.
”Boshlang`ich ta`lim” jurnali, 2021 . N6. 4.A.G`ulomov, B.Qobilov. Nutq o`stirish
mashg`ulotlari. Toshkеnt.”O`qituvchi”
6. 5.K.Qosimova va boshq. Ona tili o`qitish
mеtodikasi. Toshkеnt, 2009.
7.M. Umarova, X. Hamroqulova, R.
Tojiboyeva. O`qish kitobi. Umumiy o`rta
ta`lim maktablarining 3-sinfi uchun darslik. Toshkent-20 20
8.M. Umarova, Sh. Hakimova. 3-sinfda o`qish
darslari. Toshkent,20 19 .
9.T. Fafforova, Sh. Nurullaeva, Z.
Mirzahakimova. O`qish kitobi. Umumiy o`rta ta`lim maktablarining 2-sinfi
uchun darslik. Toshkent- 2020.
10.T.Fafforova, Sh.Nurullaeva,
Z.Mirzahakimova. 2 -sinfda o`qish darslari. Toshkent.20 20 .
11.T.G`afforova, X.G`ulomova. 1- sinfda

o`qish darslari. Toshkеnt. “Sharq”, 20 20 .
12.O`qish kitobi. Umumiy o`rta ta`lim
maktablarining 1-sinfi uchun darslik.Toshkent-20 22 .
13.O`qish kitobi. Umumiy o`rta ta`lim
maktablarining 4-sinfi uchun darslik. Toshkent, 2022 .
14.Sh.Yusupova. Noan`anaviy dars – davr
talabi. Andijon, 2021.
15 .w w w.kitobxon.uz.
16. www.ziyonet.uz.

Boshlang`ich sinf o`qish darslarida o`quvchilar nutqini o`stirish metodikasining nazariy ahamiyati

1.1. Boshlang`ich sinf o`qish darslarida o`quvchilar nutqini o`stirish metodikasi

1.2. Matn ustida ishlashda o`quvchilar nutqini o`stirish

II-BOB. BOSHLANG`ICH SINFLARDA HIKOYALARNI O`RGANISH ORQALI O`QUVCHILAR NUTQ MADANIYATINI SHAKLLANTIRISH USULLARI

“Toshkеnt” hikoyasi matnini ifodali o`qish va ko`rgazmali usulda o`rgatish orqali o`quvchilar nutqini rivojlantirish
O`. Hoshimovning “Xazonchinak” hikoyasi matnini “aqliy hujum” usulida o`rgatish orqali o`quvchilar nutqinirivojlantirish
“Jaydar non” voqei hikoyasini suhbat usulidao`rgatish orqali o`quvchilar nutqini rivojlantirish

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar

Купить

Информация о документе

Продавец

Boshlang`ich sinf o`qish darslarida o`quvchilar nutqini o`stirish metodikasining nazariy ahamiyati

Похожие документы