Boshlang’ich sinf o’quvchilarida ijodiy tafakkurni shakllantirish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	271.3KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	28 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Boshlang’ich sinf o’quvchilarida ijodiy tafakkurni shakllantirish

Sotib olish

Boshlang’ich sinf o’quvchilarida ijodiy
tafakkurni shakllantirish

Mundarija Kirish.

I-bob. Tushunish va tafakkur qilishning ijtimoiy mohiyati
1. 1.Tafakkurning turlari.
1.2. Mustaqil fikrlash - sog lom ma naviyatning mezoni sifatida. ‟ ‟
II–bob.O’quvchilarda mustaqil tafakkurni shakllantirishning psixologik
omillari.
2.1. Boshlang’ich sinf o’quvchilarda tafakkuri.
2.2. Boshlang’ich sinf o’quvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlanishi.

Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish

Biz haqiqatdan ham o’z farzandlarimiz va
nabiralarimiz bilan faxrlanishni istasak ular
zamonaviy bilim va tajribaga ega, iymonli
e’tiqodli bo’lishlariga, Vatanimiz tarixida
o’chmas iz qoldirgan buyuk ajdodlarimizning
ishlarini davom ettirishlariga erishishmiz lozim.
I.A. Karimov

Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimizda mustaqillik tantana qilgan kundan
buyon yoshlar masalasiga alohida e tibor berilib kelmoqda. Bugungi kunda‟
mustaqil va erkin fikrlaydigan har tomonlama rivojlangan yoshlarni tarbiyalash har
bir tarbyachi va murabbiyning emas balki har bir ota- onaning ham muqaddas
burchidir. Buni Prezidentimiz I.A.Karimovning «Yuksak ma naviyat – yengilmas
‟
kuch» nomli kitobilarida keltirilgan quyidagi jumlalardan ham bilishimiz mumkin.
Ushbu kitobda «Biz xalqimizning dunyoda hech kimdan kam bo’lmasligi,
farzandlarimizning bizdan ko’ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bo’lib
yashashi uchun bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar etayotgan jonmiz,
bu borada ma’naviy tarbiya masalasi, hech shubhasiz, beqiyos ahamiyat kasb
etadi. Agar biz bu masalada xushyorlik va sezgirligimizni, qat’iyat va
mas’uliyatimizni yo’qotsak, bu o’ta muhim ishni o’z holiga, o’zi bo’larchilikka
tashlab qo’yadigan bo’lsak, muqaddas qadriyatlarimizga yo’g’ringan va
ulardan oziqlanib ma’naviyatimizdan, tarixiy xotiramizdan ayrib, oxir-
oqibatda o’zimiz intilgan umumbashariy taraqqiyot yo’lida chetda qolishimiz
mumkin. O’z tarixini bilmagan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi
yo’q» ligini alohida ta kidlab o tgan.
‟ ‟ 1

1 I. A. Karimov. Yuksak ma naviyat – yengilmas kuch.
‟ T .
2008 yil.

Mavzuning maqsadi: Boshlang’ich sinf o’quvchilarni mustaqil fikrlash
qobiliyatini o’stirish va erkin fikrlashni tarbiyalash tamoyillari asosida
rivojlantirishni nazarda tutadi.
Mavzuning vazifalari : Yoshlarimizni mustaqil fikrlaydigan har tomonlama
etuk qilib tarbiyalash har bir yosh bosqichida amalga oshirilishi va mana shu
yoshlarda mustaqil fikrlash qobiliyatini o’stirish va erkin fikrlashni tarbiyalash,
milliy istiqlol g’oyasini yoshlar ongiga har tamonlama singdirish va ularni ona
vatanga mehr – muhabbat ruhida tarbiyalash ichki dunyosi boy, irodasi kuchli
yoshlarni tarbiyalash ko zda tutilgan. Mavzuning yana bir muhim vazifasi uzluksiz‟
ta lim tizimidagi barcha ta lim tarbiya muassasalaridagi yoshlarimizni mustaqil
‟ ‟
fikrlash qobiliyatini o’stirish va erkin fikrlashni tarbiyalash jarayonida milliy
istiqlol g oyalari bilan ma naviy, ruhiy jihatdan ongini boyitish, ular ruhiyatida
‟ ‟
bo shliqni faqat yaxshilik uchun, ezgu maqsadlarini amalga oshirish uchun zarur
‟
bo lgan bilim, ko nikma, malakalar bilan qurollantirishdir. Mavzuning amaliy
‟ ‟
vazifasi shundaki yoshlar ongini ma naviy jihatdan boyitishda va mustaqil fikrlash
‟
qobiliyatini o’stirish va erkin fikrlashni tarbiyalashda oila, mahalla, umumiy o rta
‟
ta lim, uzluksiz qonuniyatga asoslangan ta lim tizimi jarayonida yoshlar ongida
‟ ‟
yuksak ma naviyatga oid qarashlarni va mustaqil erkin fikrlashni shakllantirishdan
‟
iboratdir.
Mavzuning ob’ekti : Mustaqil, erkin fikrlaydigan yoshlarimizni milliy
qadriyatlarga asoslangan boy ma naviyatimizning serqirrali yo nalishlarini ongida
‟ ‟
shakllantira olishga xizmat qiladigan adabiyotlar.
Mavzuning predmeti: Boshlang’ich sinf o’quvchilarida mustaqil fikrlash
qobiliyatini o’stirish va erkin fikrlashni tarbiyalash tamoyillarini pedagogik,
psixologik uslubiy va ijtimoiy sohalar bilan bog liq bo lgan psixologiya va
‟ ‟
pedagogika nuqtai nazaridan o rganishdir.
‟
Mavzuning metodologiyasi: BMIning nazariy, amaliy hamda o z oldiga qo ygan
‟ ‟
maqsad va vazifalarini ilmiy jihatdan to g ri hal etishda turli yoshdagi bolalar
‟ ‟
faoliyatini to g ri tashkil etish va boshqarish borasidagi boshlang’ich sinf
‟ ‟
o’quvchilarida mustaqil tafakkurni shakllantirish o z aksini topgan. Milliy istiqlol
‟

g oyasi shu bilan birga ajdodlarimiz tomonidan ishlab chiqilgan, istiqbolga‟
qaratilgan tarixiy jarayonda o zini oqlagan ilg or fikrlar majmuasi tashkil etadi.
‟ ‟
BMIda xalq pedagogikasi, xalq psixologiyasi vakillarining o’quvchilsrni mustaqil
fikrlash tutgan o rni xaqidagi nazariy va amaliy qarashlari ishning metodologik
‟
asosini tashkil etadi.
Ishining tadqiqot metodlari : Ishning tadqiqot metodlari o ziga xos kuzatish,
‟
tajriba sinov, bolalarning mustaqil va erkin fikrlaydigan yoshlarni tarbiyalash
tamoyillari taxlil va talqin qilish, suhbat, anketa va savol – javoblar asosida olingan
ma lumotlarni o zining pedagogik faoliyatida tekshirishdan o tkazgan materiallar
‟ ‟ ‟
asosida talqin qilinadi. Shu bilan birga turli xildagi test variantlari, savolnomalar,
faoliyat natijalarini tekshirish orqali ilmiy xulosalar va tavsiyalar ishlab chiqishni
nazarda tutadi.
Ishning tarkibiy tuzilishi: Kirish, 2 bob, birinchi bob ikki banddan, ikkinchi
bob ham ikki banddan iborat bo lib xulosa, foydalanilgan adabiyotlar tavsiya
‟
etilgan.

I-bob. Tushunish va tafakkur qilishning ijtimoiy mohiyati.
Inson idrok qilgan, xotirasida saqlab qolgan narsalarning barchasi uning
uchun ma lum ma no va mohiyatga ega bo ladi. Aks holda u eslab qolmaydi ham,‟ ‟ ‟
keyingi safar analogik ob ekt bilan to qnash kelganda, unga diqqatini qaratmaydi
‟ ‟
ham, figura fonga aylanib qolaveradi. Ya ni, biz ko rgan, eshitgan, his qilgan
‟ ‟
narsalarimizning barchasi ma’noli bo lishini xohlaymiz. Shunisi xarakterliki, ana
‟
shunday narsa va hodisalarga biz tomondan beriladigan ma no har bir alohida
‟
shaxs tomonidan turlicha idrok qilinadi. Masalan, olim uchun har qanday kitob -
hayotining ma nosi bo lsa, dexqon uchun yer va undan olinadigan hosil -
‟ ‟
ahamiyatli hisoblanadi. hattoki, bitta narsaning o zi turli odamlar uchun turli xil
‟
ma no va mazmun kasb etadi. O sha kitob misolini oladigan bo lsak, kitob
‟ ‟ ‟
industriyasi bilan shug ullanuvchi muhandis uchun - ishlab chiqarish mahsuloti,
‟
kitob do koni sotuvchisi uchun - tovar - mahsulot, o quvchi uchun - ilm manbai,
‟ ‟
muallif olim uchun - ijodining mevasi, eng qimmatli narsadir. Har bir alohida
narsaga bo lgan munosabatimiz uning biz uchun qadr-qimmatiga bevosita ta sir
‟ ‟
etadi, u gox ijobiy, gox salbiy bo lishi mumkin. SHu nuqtai nazardan ham biz
‟
narsa va hodisalarga tanlab munosabatda bo lamiz. Tilshunoslikni kasb etib
‟
tanlagan talaba uchun kibernetik modellashtirishga bag ishlangan ma ruza
‟ ‟
qanchalik zerikarliday tuyulsa, iqtisodchilik kasbini egallamoqchi bo lganlar
‟
uchun pul, foyda va daromad olish yo llari haqidagi ma lumotlar shunchalik
‟ ‟
ahamiyatli, oddiy so zning morfologik tahlili - shunchalik befarqlik holatini
‟
keltirib chiqaradi. Demak, bizning dunyoni, uning sir-asrorlarini tushunishimizning
zaminida narsa va hodisalarning biz uchun shaxsiy aloqasi, ahamiyatliligi darajasi
yotadi. Ana shunday dunyoni tushunishimiz, anglashimiz va unga ongli
munosabatimizni bildirib, izxor qilishimizga aloqador bilish jarayoni
psixologiyada tafakkur, fikrlash deb ataladi.
Tafakkur - inson ongining bilish ob’ektlari hisoblanmish narsa va
hodisalar o’rtasida murakkab, har tomonlama aloqalarning bo’lishini
ta’minlovchi umumlashgan va mavxumlashgan aks ettirish shaklidir. Tafakkur

muammolari uzoq vaqtgacha o zining murakkabligi bilan psixologlar nazaridan‟
chetda bo lgan, u asosan faylasuflar va mantiqshunoslar fikr yuritadigan masala
‟
hisoblangan. Psixologiya ilmining otaxoni hisoblanmish nemis olimi Vilgelm
Vundt ham psixologiyani ikkiga bo lib - fiziologik psixologiya (eksperimental
‟
yo l bilan bilish jarayonlarini o rganuvchi fan) va halklar psixologiyasi kismlariga
‟ ‟
bo lib, oxirgi psixologiyaning tarkibiga nutq va tafakkur psixologiyasini ham
‟
kiritgan va uni eksperimental tarzda o rganib bo lmaydi, ularni tushuntirish
‟ ‟
mumkin xolos deb hisoblagan. Bu xulosalar aslida tafakkur va fikrlash
jarayonlarining naqadar murakkab tabiatga ega ekanligidan dalolat beradi. Lekin
shunday bo lsa ham shuni ta qildash joizki, birinchidan, tafakkur va fikrlash
‟ ‟
jarayonlari - bu bilish jarayonlari;
* ikkinchidan, ular ham shaxs tomonidan borliqni aks ettirish shakli,
umumlashtirib, bilvosita aks ettirish shakli;
* uchinchidan, bu jarayonlar ham eksperimental psixologiya tomonidan
o rganiladi;
‟
* to rtinchidan, tafakkur bilishning eng oliy va yuqori darajadagi shaklidir.
‟
Tafakkur predmetini belgilash uchun mukammal ta rif O.K.Tixomirovning
‟
darsligida kuzatiladi: “ Tafakkur- bu o z mahsuloti bilan voqelikni umumlashtirib,
‟
bavosita aks ettirishni xarakterlaydigan, umumlashtirish darajasi va foydalanadigan
vositalariga hamda umumlashmalar yangiligiga bog liq ravishda turlarga
‟
ajratishdan iborat jarayon, bilish faoliyatidir”. Hozirgi davrda tafakkurning
predmeti yuzasidan turli-tuman qarash va ta riflar mavjuddir. S.L.Rubinshteyn
‟
fikriga ko ra tafakkurni psixologik jihatdan o rganishning asosiy predmeti-
‟ ‟
jarayon, faoliyat tariqasida namoyon bo lishdir, ya ni u sub ekt faolligini
‟ ‟ ‟
ta kidlaydi. A.N.Leontev esa tafakkurni turli ko rinishlarga ajratib, fikr yuritish
‟ ‟
faoliyati ekanligini uqtiradi, lekin uni predmetli amaliy faoliyat deb nomlaydi.
P.YA.Galperin fikriga ko ra, tafakkur - bu oriyentirlash tadqiqot faoliyatidir.
‟
A.V.Brushlinskiy tafakkurning muhim yangilikni qidirish va ochish, gipoteza va
nazariyalarni bashorat qilish, oldindan payqash xususiyatlari kabi jihatlarini

ko rsatib o tadi. U tafakkurni umumlashtirib, unda yangilikni izlash va ochish‟ ‟
xususiyati mavjudligini isbotlab bergan olimdir.
Tafakkurning oliyligi va murakkabligi shundaki, u idrokdan farqli, bevosita
aks ettirish bo lmay, narsalar va ularning xossalarini ular yo q paytda ham aks
‟ ‟
ettirishga imkon beradi. Masalan, Afrikaning subtropik xududlari to g risida gap
‟ ‟
ketganda, umrida biror marta Afrikaga bormagan odam ham subtropiklik xossasini
b i l g a n i uchun ham ushbu axborotni tushunib, uni qabul qila oladi. Sinov
paytida talaba kecha o qigan, laboratoriya sharoitida sinab ko rgan qonuniyatlar
‟ ‟
xususida xuddi ro parasida namoyon bo layotganday, obrazli qilib gapirib berishi,
‟ ‟
ro y bergan hodisalarni yana formulalar va statistik hisob-kitoblar vositasida isbot
‟
qilib berishi ham mumkin. Bu operatsiyalarning asosida tafakkur jarayonlari
yotadi.
Tafakkur qilishimizni ta minlovchi organ - bu bizning miyamiz. Barcha
‟
hisob-kitob ishlari - eng elementar harakatlarni rejalashtirishdan tortib, murakkab
mavxum teoremalarni isbot qilishga qaratilgan operatsiyalar miyada sodir bo ladi.
‟
SHuning uchun ham juda charchab turgan paytda odamdan biror qiyinrok masala
xususida fikr bildirishini so rasangiz, «hozir boshim og rib turibdi, juda
‟ ‟
charchaganman, biroz o zimga kelay, keyin fikrlashamiz», deb javob beradi.
‟
Demak, miya faoliyati bilan fikrlash faoliyati o zaro uzviy bog liq ekan.
‟ ‟
Miyamizning fikrlash qobiliyati va imkoniyatlari shunchalik salmoqliki, ayrim
olimlarning fikricha, uning ishlash qonunlari hozir biz ishlatayotgan kompyuterlar
emas, yana 100-200 yillardan keyin paydo bo ladigan murakkab, o ta «aqlli»
‟ ‟
kompyuterlar faoliyatiga yaqin ekan.
Kallamizga kelgan barcha uy - xayollar - bu fikrlardir . Normal insonni
fikrsiz tasavvur qilib bo lmaydi, har on, har dakikada odam miyasi kandaydir
‟
fikrlar bilan band bo ladi. Ularni tartibga solish, keragiga diqqatni qaratish, ichki
‟
yoki tashqi nutq vositasida uni yechish - fikrlash jarayonidir.
Fikr yuritishning umumlashtirish operatsiyasi ushbu turlarga bo linadi: 1.
‟
Mazmuniga ko ra: elementar; empirik; tushunchali; nazariy.
‟

Fikrning yo nalishiga ko ra: xususiydan umumiyga; umumiydan xususiyga;‟ ‟
yakkadan umumiyga va undan xususiyga; umumiydan xususiyga va o sha
‟
umumiydan yanada umumiyga; kamroq umumiydan yanada umumiyga; yagona
umumiy holatdan yanada umumiyroqqa.
Fikrlash jarayoni aslida ma lum bir masala, muammo, jumboqni hal qilish
‟
kerak bo lganda paydo bo ladi. Fikrlash doimo bir narsa xususida kamida bitta
‟ ‟
yechimni berishi shart, aks holda u boshqa jarayonga - xayol, fantaziyaga aylanib
ketishi mumkin. Fikr, g oya, aniq yechim bo lmaganda, inson miyasining
‟ ‟
borlikdagi narsa va hodisalar mohiyatini aks ettirishi xayol deb ataladi. Shuning
uchun ham do stlar davrasida ba zan muammo xususida tortishuv bo lib
‟ ‟ ‟
qolganda, aniq bilimi yoki g oyasi yo qligi tufayli kallasiga kelgan narsani aytgan
‟ ‟
bolaga qarab «Juda olib qochishga ustasan-da, xayolparast» deyishadi.
Srunday qilib, muammo yoki jumboqlar bizni fikrlashga majbur etadi.
Masalan, shunday masalani olib ko raylik. Sizga mixlar solingan bir karton
‟
quticha va ikkita sham, bolg acha berilgan. Vazifa: eshikka shamni o rnatib, yoqib
‟ ‟
qo yish kerak. Kim qanday yechadi? Albatta, birdaniga to g ri yechimga kelish
‟ ‟ ‟
qiyin. Agar kutichani bo shatish mumkinligi va uni shamdon sifatida eshikka
‟
kokish mumkinligi to g risida fikr kallaga kelmaguncha, yechimni topish qiyin.
‟ ‟
Ayni shu masala ikki xil shart bilan berilgan: bittasida kuticha mixlar bilan tula
deyilgan, ikkinchisida quticha bo sh deb berilgan. Ikkinchi holatda bolalar uning
‟
yechimiga tezroq kelishgan.
Psixologlarning fikricha, har qanday masalani yechish mobaynida odam
uning shartlarini bir necha variantlarda tasavvur qilsagina yechimga kelarkan. Agar
idrok bilan bog laydigan bo lsak, figura fonga, fon esa figuraga aylanadi, ularning
‟ ‟
o rinlari almashadi va hakozo. Bundagi individual farq shundaki, ba zi bolalar
‟ ‟
yechimga to g ridan-to g ri figura asosida keladi, boshqalar esa bir necha
‟ ‟ ‟ ‟
yechimning variantlarini ko zoldiga keltirib, so ngbir qarorga keladi. Kimdir juda
‟ ‟
tez fikrlaydi, kimdir juda sekin. Shuning uchun ham test yechish jarayonida
yonma-yon o tirgan ikki bola bir xil yechimni belgilaydi, lekin o sha yechimga
‟ ‟
kelish yo llari har birida o ziga xos bo ladi. Aynan shu jarayonning qanday
‟ ‟ ‟

kechishini tafakkur psixologiyasi o rganadi. Muammoning yechimi ba zan birdan,‟ ‟
yorkin yulduzday yark etib paydo bo ladi. Bunday psixologik holat psixologiyada
‟
insayt - oydinlashuv deb ataladi. Odam qachon ana shunday fikrlarda tiniklik,
insayt paydo bo lganini o zi ham bilmaydi. Eng iqtidorli, zukko olimlar ham
‟ ‟
o zfikr yuritish qonuniyatlariga e tibor berib, yangi g oya qachon, qanday yo l
‟ ‟ ‟ ‟
bilan paydo bo lganiga javob topolmaganlar. Hattoki, ba zan shunday ham
‟ ‟
bo ladiki, yangilik kashf etgan olim o zining fikri naqadar noyob ekanligini ham
‟ ‟
anglash imkoniyatiga ega bo lmaydi, qolaversa, kashfiyot go yoki uniki emasday,
‟ ‟
qayerdan kelib qolganini ham tushunmaydi. Shuning uchun ham ko plab genial
‟
kashfiyotlarning haqiqiy qadr - qimmati muallif o tib ketgandan keyin tarix
‟
tomonidan baholanadi. Xuddi shunday qadrga ega bo lgan kashfiyotlar yurtimizda
‟
yashab o tgan yuzlab allomalar ijodiga taalluqli. Masalan, Ibn Sino, Alisher
‟
Navoiy, Abu Nasr Farobiy, Al-Farg oniy, Xorazmiy, Zamashhariy kabi allomalar
‟
o zlari ijod qilgan paytlarida yaratgan g oyalari va kashfiyotlarining qanchalik
‟ ‟
ahamiyatli va o lmas ekanligini keyingi avlod, butun bir insoniyat tarixi isbot
‟
qilib, tan oldi. R. Dekartning kallasiga analitik geometriya g oyasi kelganda,
‟
o zida yo q xursand bo lgan va cho kkalab, yig lab shu fikrni unga ato etgan
‟ ‟ ‟ ‟ ‟
Xudoga sajda qilgan ekan. Darhaqiqat, miyadagi tiniqlik, oydinlashuv avvalo
Olloxning inoyati, qolaversa, o sha fikr egasining mashaqqatli mehnati, tinimsiz
‟
ilmlar dunyosida to kkan zaxmatli terlari evaziga ro y beradi. Umuman
‟ ‟
yangiliklar ochish, ijod qilishga aloqador tafakkur turi uning eng ahamiyatli va shu
bilan birga eng qiyin turidir. Crunki ijodkor, yoki kashfiyotchi nimanidir kashf
qilishni xohlaydi, tinimsiz izlanadi, lekin qachon, qanday sharoitda, qanday yo l
‟
bilan uni ochishi mumkinligini o zi ham bilmaydi. SHu o rinda akademik
‟ ‟
Kedrovning Mendeleyev davriy jadvalini kashf qilganligi xususidagi esdaliklari
juda o rinli. Olim uzoq vaqt mobaynida barcha kimyoviy elementlarni ma lum
‟ ‟
qonuniyat asosida jadvalga tushirishni o ylab yurgan. «Kallamga kelyapti-yu, uni
‟
ko rolmayapman», deb tashvishlanardi olim. Kunlardan bir kun u juda toliqib,
‟
yozuv stoli ustida uxlab qolganda, tushida davriy jadvalni «ko rgan». Xursand
‟
bo lib ketib, uyg ongan zaxoti moddalarni jadvalga joylashtira boshlagan.
‟ ‟

Tushdagi ishi bilan o ngidagi ishining farqi shu bo lganki, tushida yengil‟ ‟
moddalar pastda joylashgan bo lgan,
‟
Mendeleyev ularni o ngida «to g rilab» chiqqan. Bu ham o sha insaytga bir
‟ ‟ ‟ ‟
misol.
1.1.Tafakkurning turlari.
Insonning fikrlash jarayoni tahlil qilinganda, uning qanday shakllarda
kechishi ahamiyatli bo lib, bu uning turlari va shunga ko ra fikrlashdagi
‟ ‟
individuallik masalasidir. 5-jadvalda tafakkurning turli mezonlar asosidagi
klassifikatsiyasi keltirilgan.
Hayot mobaynida uqiganlarimiz, ma lum shart-sharoitlarda konkret dalillar
‟
va nazariy bilimlar asosida mushohada qilgan bilim va g oyalarimiz asosida
‟
yuritgan fikrlash jarayoni nazariy tafakkurdir . Undan farqli amaliy tafakkur
bevosita hayotda va harakatlarimiz mobaynida hosil bo lgan fikrlarimizga
‟
asoslanadigan tafakkurimizdir.

Tafakkur turlari
Shakliga ko ra
‟ Ko rgazmali harakat ‟
Ko rgazmali obrazli
‟
Mantiqiy
Ko riladigan masalaning
‟
xarakteriga ko ra
‟ Nazariy
Amaliy
Ijodiylik elementiga ko ra
‟ Konvergent
Divergent
Yangiligi va noyobligiga ko ra
‟ Reproduktiv
Produktiv (ijodiy)

Ko’rgazmali - harakat tafakkurining xususiyati shundaki, u ham odamning
real predmetlar bilan ish qilayotgan paytdagi fikrlash jarayonini nazarda tutadi.
Ko’rgazmali - obrazli tafakkur esa ko rgan-kechirgan narsalar va
‟
hodisalarning konkret obrazlari ko z oldimizda gavdalangan chog da ularning
‟ ‟

mohiyatini umumlashtirib, bilvosita aks ettirishimizdir. Mantiqiy tafakkur - bu
mavxum tafakkur bo lib, so zlar, so zda ifodalangan bilim, g oya va‟ ‟ ‟ ‟
tushunchalarga tayangan holda bevosita idrokimiz doirasida bo lmagan narsalar
‟
yuzasidan chiqargan xukmlarimiz, mulohazalarimiz bu tafakkurga misol bo la
‟
oladi. Masalan, olam, uning noyob va murakkab hodisalarini falsafiy o rganish
‟
faqat mavxum, abstrakt tafakkur yordamida mumkin bo ladi.
‟
Fikrlashimizning yana bir turi reproduktiv bo lib, uning mohiyati -
‟
ko rganbilgan narsamizni aynan qanday bo lsa, shundayligicha, o zgarishsiz
‟ ‟ ‟
qaytarish va shu asosda fikrlashga asoslanadi. Undan farqli produktiv yoki ijodiy
tafakkur - fikrlash elementlariga yangilik, noyoblik, qaytarilmaslik qo shilgandagi
‟
tafakkurni nazarda tutadi. Shunga bog liq bo lgan
‟ ‟ konvergent fikrlash masalaning
yechimi faqat bitta bo lgandagi fikrlashni nazarda tutsa,
‟ divergent tafakkur -
fikrning shunday turiki, u shaxsga bir muammo yoki masala yuzasidan birdaniga
bir nechta yechimlar paydo bo lishini taqozo etadi. Aynan ana shunday ijodiy
‟
tafakkur divergent shaklda bo lsa, u ijodiy parvoz, yangiliklarni kashf etishga asos
‟
bo ladi. Fikrning kashf etish, yangilik yaratishga qaratilgan faoliyati ba zan uning
‟ ‟
kreaktivlik sifati bilan bog lab tushuntiriladi. Kreaktivlilik - shunday hislatki, u
‟
guyoki yo q joyda bor qiladi, ya ni oddiygina, jo ngina narsalarga boshqacha,
‟ ‟ ‟
birovlarnikiga o xshamagan yondashuvlarni talab qiladi. Masalan, uchta so z
‟ ‟
berilgan - «qalam», «ko l», «ayiq». Uchalasini qo shib, yangi jumlalar tuzish
‟ ‟
kerak. Har kim o zidagi kreaktivlik darajasiga ko ra turli xil jumlalar tuzsa
‟ ‟
bo ladi, masalan, «Bola qalamni olib, ko lda cho milayotgan ayiq rasmini chizdi».
‟ ‟ ‟
Yoki «Terak qalamchalari ekib chiqilgan ko l yokasida bir ayiq bolasini
‟
cho miltirardi». Shunga o xshash ko plab jumlalar tuzish mumkin.
‟ ‟ ‟
Mashxur olim K. Yung insonlarni fikrlashlariga ko ra asosan ikki toifaga
‟
bo lgan edi:
‟
1. Intuitiv tiplilar. Bu shunday toifali kishilarki, ularda ko pincha
‟
hissiyotlar mantiqdan ustun keladi va miya faoliyati bo yicha ham o ng yarim
‟ ‟
sharlar faoliyati chapnikidan ustunroq bo ladi. Ko rib, his qilib, yorqin
‟ ‟

emotsional munosabat shakllantirilmaguncha, bunday odamlar biror xususda
fikrlarini bayon eta olmaydilar.
2. Fikrlovchi tiplar. Bunday kishilarda doimo mantiq, mulohaza
hissiyotlardan ustun bo ladi va miyasining chap tomoni o ngiga nisbatan‟ ‟
dominanta(ustun) hisoblanadi. Bundaylar gapira boshlashsa, ko pincha,
‟
«Faylasuf bo lib ket-e», deb ham qo yishadi. Crunki ular o zlarigacha bo lgan
‟ ‟ ‟ ‟
bilimlar, mantiqiy fikrlash borasidagi yutuqlarga tayanib, doimo to g ri
‟ ‟
gapirishga, doimo fikrlarini mantiqan asoslash - argumentatsiya qilishga harakat
qiladilar. Aniq va texnika, tibbiyot fanlari bilan shug ullanuvchilarda ana shu
‟
tafakkur tipiga moyillik va psixologik hozirlik bo lsa, ular o z kasblari borasida
‟ ‟
juda yaxshi natijalarga erishadilar. Ulardan farqli birinchi toifa vakillaridan
yaxshi yozuvchilar, shoirlar, tilshunoslar, psixologlar yetishib chiqadi.
1.2. Mustaqil fikrlash - sog’lom ma’naviyatning mezoni sifatida.
Biz yuqorida tafakkurni individual xususiyatlari va ushbu jarayonga xos
bo lgan umumiy qonuniyatlarni o rgandik. Lekin aslida maqsad shundayki, har bir
‟ ‟
shaxs o zidagi tafakkur va fikrlash jarayonlarining o ziga xos tomonini bilgan
‟ ‟
holda uni o stirish yo llarini bilishi kerak. Oxirgi yillarda psixologlarning
‟ ‟
o tkazgan tadqiqotlari va kuzatishlari shuni ko rsatdiki, fikrlash jarayonlarini
‟ ‟
guruh sharoitida, dars paytida ham o stirish va bunga qisqa yo llar bilan erishish
‟ ‟
mumkin ekan. Ularning fikricha, guruhdagi hamkorlikdagi faoliyat idrok va
xotiraning o sishiga ijobiy ta sir ko rsatib, fikrlash jarayonini tezlashtiradi va
‟ ‟ ‟
faoliyatni samaraliroq qiladi. Ayrim juda jiddiy va murakkab ijod daqiqalarini
inobatga olmaganda, yaxshi tashkil etilgan dars jarayoni, undagi faoliyat shakli
individual tafakkurning ham rivojlanishiga ijobiy ta sir ko rsatadi. SHu narsa isbot
‟ ‟
qilinganki, jamoada ishlash ko plab nostandart fikrlarning tug ilishi, ularning
‟ ‟
ichidan eng yaxshilarining saralanishi va yangidan yangi g oyalarning paydo
‟
bo lishiga sabab bo larkan.
‟ ‟
Ana shunday samara beruvchi metodikalardan biri «breynstorming» deb
atalib, uning lug aviy ma nosi «miyani zabt etish»dir («mozgovaya ataka» ruscha
‟ ‟
- «brain storming» ingl.). Uni o tkazish quyidagi tamoyillarga asoslangan:
‟

Ba zi intellektual masalalarni yechishda bitta yechim bilan cheklanib‟
bo lmaydi va shu maqsadda ijodiy fikrlovchilar guruhi tashkil etiladi va bu
‟
jarayonda «gruppaviy effekt» bo lishi kutiladi. Guruh ishi tez va optimal qarorlar
‟
qabul qilishga qaratilgan bo ladi va bunda alohida ayrim individual qarorlarga
‟
ta sirlanishga yo l qo yilmaydi.
‟ ‟ ‟
Guruhga shunday kimsalar kiritiladiki, ular bir-birlaridan fikrlash
uslublarining noyobligi bilan farq qiladilar. Masalan, kimdadir mantiqiylik ustun,
kimdir kreaktiv, kimdir tanqidchi va shunga o xshash.
‟
Guruhda shunday ijodiylik ruhi bo lishi kerakki, har kim xoxlagan fikrini
‟
bemalol aytaveradi, u yoki bu fikr tanqid qilinishi mumkin, lekin uning egasi
tanqid qilinmaydi. Bunday sharoitda o rtacha intellektual darajaga ega bo lgan
‟ ‟
shaxs ham shunday fikrlar izxor qila boshlaydiki, ular alohida qolgan paytida sira
ham miyaga kelmagan bo lardi.
‟
Bu jarayon oliy o kuv yurtlarida darslarda ham qo llanilishi mumkin, faqat
‟ ‟
uning yuqoridagi tamoyillari inobatga olinishi va guruhda o zaro hamjihatlik
‟
muhiti bo lishi kerak.
‟

Qisqacha xulosa
Shaxs o z fikrini bayon etishi, boshqalarni tushunishida tafakkur muhim
‟
ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun tafakkurning turlari: mantiqiy, nazariy. amaliy,
konvergent, divergent, produktiv, reproduktiv, ko rgazmali harakat, ko rgazmali
‟ ‟
obrazlini bilish, tafakkur shakllari: tushuncha, hukm, xulosalarni bilish, tafakkur
operatsiyalari: analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, mavhumlashtirishni
bilish zarur. Mustaqil fikrlash – talaba-yoshlarda atrof-borliq to g risida xolis va
‟ ‟
ob ektiv tasavvurlarning shakllanishi uchun psixologik shartsharoit bo lib,
‟ ‟
yoshlarda mustaqil fikrlash qobiliyatini o stirish va erkin fikrlashni tarbiyalash
‟
muhimdir.

II –bob. O’quvchilarda mustaqil tafakkurni shakllantirishning
psixologik omillari.
2.1. Boshlang’ich sinf o’quvchilar tafakkuri .
Kichik maktab davri 6-7 yoshdan boshlanib to 9-10 yoshgacha davom etadi.
Bu davrda bola u maktab o quvchilariga kuyiladigan har xil talablar bilan‟
tanishadi, fan asoslarini o rganish uchun biologik va psixologik jihatdan
‟
tayyorlanadi. Uning psixikasi bilim olishga yetadigan darajada rivojlanadi. SHu
yoshdagi bola idrokining o tkirligi, ravshvnligi, sofligi, anikligi, o zining
‟ ‟
qiziquvchanligi, ishonuvchanligi, xayolining yorqinligi, xotirasining kuchliligi,
tafakkurning yaqqolligi bilan boshqa yoshdagi bolalardan ajralib turadi. Maktab
tahlimiga tayyorlanyotgan bolada diqqat nisbatan o zok muddatli va shartli
‟
barqaror bo ladi. Kichik maktab yoshidagi bolalarning asosiy faoliyati o qish
‟ ‟
hisoblanadi. Bolaning maktabga borishi uning psixologik rivojlanishi va shaxsning
shakllanishidagi o rni nihoyatda katta. Bola o quv faoliyatida o qituvchi
‟ ‟ ‟
raxbarligi ostida inson ongining turli asosiy shakllari mazmunini egallaydi va
insoniy anhanalar asosida harakat kilishni urganadi. O quv faoliyatida bola o z
‟ ‟
irodasini o quv maksadlariga erishish uchun mashk kildiradi. O quv faoliyati
‟ ‟
boladan nutq, diqqat, xotira, tasavvur va tafakkurini kerakli darajada rivojlanishini
talab etgan xolda, bola shaxsi rivojlanishi uchun yangi sharoitlarni yaratadi.
Birinchi bor maktabga kelgan bola o z atrofidagilar bilan psixologik jixatdan yangi
‟
munosabat tizimiga utadi. U o zining hayoti tubdan o zgarganini, unga yangi
‟ ‟
majburiyatlar nafaqat har kuni maktabga borish, balki o quv faoliyati talablariga
‟
buysunish ham yuklatilganligini his eta boshlaydi. Oila ahzolarining bola o quv
‟
faoliyati, yutuqlari bilan qizikayotganligi, shuningdek, uni nazorat qilayotganligi,
unga qilinayotgan yangi shakllaridagi muomala munosabat uning ijtimoiy mavqei
o zgarganligini to la his etishiga, o ziga nisbatan munosabatining o zgarishiga
‟ ‟ ‟ ‟
asos bo ladi. Kattalar bolalarni amaliy jihatdan o z vaqtlarini to g ri taqsimlash
‟ ‟ ‟ ‟
borasida yaxshi o qish, uynash, sayr qilish va boshqa narsalar bilan
‟
shug ullanishga o rgatadilar. Demak, oilada bola u bilan hisoblashishadigan,
‟ ‟

maslahatlashishadigan yangi bir o rinni egallaydi. O quvchining maktabdagi‟ ‟
muvafaqqiyati uning keyingi psixik rivoji va shaxsining shakllanishida to liq
‟
ijobiy asos bo ladi.
‟
Bola insoniy munosabatlar tizimida ham alohida o rin egallayotganini, ota-
‟
onasi, yaqinlari, atrofdagilar unga yosh boladek emas. balkio vazifalari,
‟
majburiyatlari bor bo lgan, o z faoliyat natijasiga ko ra hurmatga cazovor bo lishi
‟ ‟ ‟ ‟
mumkin bo lgan alohida shaxs deb munosabatda bo ladilar. Buning natijasida
‟ ‟
bolaning o z-o zidan oilasi, sinfi va boshqa jamoalardagi o z o rnini anglay
‟ ‟ ‟ ‟
boshlaganini ko rish mumkin. Bu davrda bolaning "Men shuni xoxlayman"
‟
motividan "Men shuni bajarishim kerak" motivi ustunlik qila boshlaydi. Maktabda
birinchi sinfga kelgan har bir o quvchida psixik zo riqish kuchayadi. Bu nafaqat
‟ ‟
uning jismoniy salomatligida balki xatti-harakatida ham yahni mahlum darajada
qo rquvni kuchayishi, irodaviy faollikningsusayishida namoyon bo ladi.
‟ ‟
Bu davrga kelib bola atrofidagilar bilan o zaro munosabatda mahlum bir
‟
natijalarga erishgan, o zi xoxlayotgan narsalarni hamda, o z oilasida o z egallagan
‟ ‟ ‟
o rnini aniq biladigan bo ladi.. SHuningdek u o zini o zi boshqarish malakasiga
‟ ‟ ‟ ‟
ega bo ladi, vaziyat va holatga qarab ish yurita oladi. Bu yoshdagi bolalar ularning
‟
xatti-harakatlari va motivlari ularning o zlariga beradigan baholariga qarab "Men
‟
yaxshi bolaman" emas, balki bu xatti harakatlar o zgalar ko z o ngida qanday
‟ ‟ ‟
namoyon bo lishiga qarab baholanishini tushuna boshlaydilar.
‟
Bola maktab tahlimiga bog chada tarbiyalanyotganida tayyorlanadi.
‟

Psixolog Piaje tadqiqotlarida 6-7 yoshli bolalardan turli xil balandlikdagi
idishlardagi suv miqdorini belgilash soralgan. Va bolalar suv miqdorini bir-biri
bilan teng bo lgan idishlarda ko rganlaridan so nggina o z javoblari
‟ ‟ ‟ ‟
noto g riligni bilganlar. Kichik maktab davrida tasavvur asosan bolalar rasm
‟ ‟
chizishda, shuningdek ertak va hikoyalar to qiyotganlarida rivojlanadi. Kichik
‟
maktab yoshidagi bolalar tasavvuri juda keng va xilma-xil bo ladi. Ayrim
‟
o quvchilar asosan real borlikni tasavvur etsalar boshqalari fantastik obraz va
‟

vaziyatlarni tasavvur etadilar. Shunga bog liq kichik maktab yoshidagi bolalarni‟
realistlar va fantazyorlarga ajratish mumkin. Bolalar ko pincha o zlariga mahlum
‟ ‟
obrazlar, shyujetlardan foydalangan holda yangi obrazlarni tasavvur etadilar,
yaratadilar. Bu tasavvurlar asosida ularning qo rquvni yengish, do st topish,
‟ ‟
xursandchilik hislari yotadi. Bundan tashqari tasavvur terapevtik natija olib
keluvchi faoliyat sifatida ham namoyon bo lishi mumkin. Bola real hayotda
‟
qiyinchiliklarga duch kelib, ulardan chiqib keta olmagan holatda ko pincha
‟
xayolga beriladi. Masalan, mehribonlik uyida tarbiyalanayotgan bola o zining
‟
hamma havas qiladigan oilasi, uyi bo lishini, bu uyga o g rilar kelib qolsa, u
‟ ‟ ‟
qaxramonlik qilishini tasavvur qiladi. Tasavvur bolani vaqtinchalik bo shashiga va
‟
bu bo shashish vaqtida ota-onasiz yashashini davom ettirish uchun kuch
‟
to plashga imkoniyat yaratadi. O z bolasiga doimiy baqiradigan asabiy ona o z
‟ ‟ ‟
farzandining tasavvurida mehribon farishta, o z onasini katta, qo rqinchli xavfdan
‟ ‟
qutqarayotgan qaxramonlik yoki bolaga doimiy ravishda ozor berganligi uchun
ham o lib yotgan ona sifatida tasavvur etishi mumkin. O z tasavvurida yaxshi yoki
‟ ‟
yomon holatlarni boshidan kechirgan bola o zining kelgusi xatti-harakatlar
‟
motivatsiyasini tayyorlaydi. Kattalarga nisbatan tasavvurning bolalar hayotida
ahamiyati juda katta. Bola tasavvur qilib atrofhayotni chuqurroq bila boshlaydi,
o z-o zining shaxsiy tajribasidan tasavvur yordamida chetga chiqa oladi, ijodiy
‟ ‟
layoqati rivojlanadi, shaxsiy xususiyatlarining rivojlanishiga xizmat qiladi.
O quv faoliyati xususiyatlari.
‟
Kichik maktab yoshidagi bola o qituvchisi bilan mustahkam emotsional
‟
bog liq bo ladi. Shu davrgacha bevosita kattalar rahbarligida u yoki bu
‟ ‟
axborotlarni o zlashtirib kelgan bo lsa ,endi o z xoxish irodasi bilan zarur
‟ ‟ ‟
mahlumotlar to plashga, o z oldiga aniq maqsad va vazifa qo yishga harakat
‟ ‟ ‟
qiladi.Bolaning ana shu faolligi xotirasining muayayn darajada rivojlanishini
bildiradi. Oqilona tashkil qilingan tahlim jarayoni mazkur yoshdagi bolalarning
tafakkurini jadal rivojlantiradi. Shu yoshdagi bola boshqa davrlarga qaraganda
ko proq narsani o zlashtiradi. Maktab tahlimi o quvchining turmush tarzini
‟ ‟ ‟

ijtimoiy mavqeini sinf jamoasi va oila muhitidagi ahvolni o zgartiradi, uning‟
vazifasi o qishdan, bilim olish, ko nikma va malakalarini egallash,
‟ ‟
o zlashtirishdan iborat bo lib qoladi.
‟ ‟
Kichik maktab yoshidagi bolaning muhim xususiyatlaridan biri unda o ziga
‟
xos ehtiyojlarning mavjudligidir. Bu ehtiyojlar o z mohiyati bilan muayyan bilim,
‟
ko nikma va malakalarni egallashga qaratilmay, balki faqat o quvchilik istagini
‟ ‟
aks ettirishdan ham iboratdir. Shu ehtiyojlar asosida o z portfeliga, shaxsiy o quv
‟ ‟
qurollariga dars tayyorlash burchagiga, kitob qo yish javoniga ega
‟
bo lish ,kattalardek har kuni maktabga borish istagi yotadi.
‟
Kichik maktab yoshidagi bola o zining tub mohiyati va vazifasini tushunib
‟
yetmaydi, balki hamma maktabga borishi kerak deb tushunadi. Ammo u
kattalarning ko rsatmalariga amal qilib tirishqoqlik bilan mashg ulotlarga kirishib
‟ ‟
ketadi. Oradan mahlum vaqt o tgach shodiyona lahzalarning taassuroti kamayishi
‟
bilan maktabning tashqi belgilari o z ahamiyatini yo qota boradi va bola o qishni
‟ ‟ ‟
kundalik aqliy mehnat ekanligini anglaydi. Shunda bola aqliy mehnat
ko nikmasiga ega bo lmasa uning o qishdan ko ngli soviydi, unda umidsizlik
‟ ‟ ‟ ‟
hissi vujudga keladi. O qituvchi esa bunday holning oldini olish uchun bolaga
‟
tahlimning uyindan farqi, qiziqarliligi haqida mahlumotlar berishi va uni shu
faoliyatga tayyorlashi kerak. Tahlimning mazmuni o quvchining bilimlarni
‟
egallashga qiziqishi o z aqliy mehnati natijasidan qanoatlanish hissi bilan o zviy
‟ ‟
bog liqdir. Bu his o qituvchining rag batlantirish bilan amalga oshiriladi va
‟ ‟ ‟
o quvchida samaraliroq ishlash moyili, istagi va ishtiyoqini shakllantiradi. Bolada
‟
paydo bo lgan faxrlanish o z kuchiga ishonish hislari bilimlarni o zlashtirish va
‟ ‟ ‟
malakalarni rivojlanishiga xizmat qiladi. Kichik maktab yoshidagi bolalarni
o qitish jarayoni o quv faoliyatining asosiy komponetlari o quv vaziyatlari, o quv
‟ ‟ ‟ ‟
harakatlari, nazorat etish va baholash bilan (V.V.Davidov buyicha)tanishtirishdan
boshlanadi. Bu borada barcha predmetli harakatlar aqliy rivojlantirishga qulay
bo lgan sharoitda amalga oshirilishi juda muhim. Agar bola o quv harakatlarini
‟ ‟
noto g ri bajarsa bu uning o quv harakatlarini yo nazorat va baholash bilan
‟ ‟ ‟
bog liq harakatlarni bilmasligi yoki ularni yaxshi egallamaganligidan bo lishi
‟ ‟

mumkin. Bolaning mustaqil ravishda bajarilgan harakatlar natijalarini o z xatti-‟
harakatlari xususiyatlari bilan taqqoslay olishlari unda o z o zini nazorat etish
‟ ‟
xususiyatlarini mahlum darajada shakllanganidan dalolat beradi O quv
‟
vaziyatlarida bolalar ayrim turdagi masalalarni yechish yullari bilan tanishadilar va
ularni egallagan zahoti aniq bir masalalarni yechishda amaliy foydalanadilar.
Pedagogik psixologiyaning asosiy talablarida boshlang ich sinf tahlimi
‟
dasturlaridagi ko pgina mavzu va bo limlarni o rgatish bolalarni mahlum bir
‟ ‟ ‟
sinfga taalluqli namunalarini o zlashtirishga yunaltirish orqali tashkil etilishi kerak
‟
deb tahkidlanadi.
Tadqiqotlarning ko rsatishicha, boshlangich sinf o quvchilarining
‟ ‟
masalalarni yechishdagi ayrim yul va tushunchalarni yetarlicha egallamaganligi bu
tushuncha va yullarni shakllantirishda bolalar barcha kerakli o quv harakatlarini
‟
bajarishga o rgatilinmaganligi natijasidir. O quv faoliyatida nazorat va o z o zini
‟ ‟ ‟ ‟
nazorat etish kichik maktab yoshidagi o quvchilarda o quv harakatlarini mustaqil
‟ ‟
rejalashtirishi va bajarishni shakllanishida juda muhimdir. Bolalar taffakuri va
nutqining rivojlanishida ovoz chiqarib mulohaza yuritishning va bu uslubdan
o quv jarayonida foydalanishning ahamiyati katta. Ovoz chiqarib mulohaza
‟
yuritish va o z yechimini asoslab berish aqliy sifatlarni o sishiga xizmat qilib,
‟ ‟
kishi o z mulohazalari va xatti - harakatini tahlil etishi va anglashini rivojlantiradi.
‟
Kichik maktab yoshidagi o quvchilar aqliy va o quv materialini
‟ ‟
o zlashtirish imkoniyatlari ancha yuqori hisoblanadi. To g ri tashkil etilgan
‟ ‟ ‟
tahlimda bu yoshdagi bolalar o rta maktablar dasturida ko rsatilgan bilimlarga
‟ ‟
nisbatan ko proq bilimlarni tushunishlari va o zlashtirishlari mumkin. Kichik
‟ ‟
maktab yoshidagi bolalarning o ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki shu
‟
davrdan boshlab o quv materialini o zlashtirmaslikning dastlabki belgilari ko zga
‟ ‟ ‟
tashlanadi. O zlashtirmaslikning asosiy sabablari bu aqliy rivojlanganlik va
‟
o quvchanlikning birmuncha orqada qolishidir. N.S.Leytes mulohazalariga ko ra
‟ ‟
inson yoshi kattalashgan sari aqliy rivojlanish darajasi birmuncha ko tariladi,
‟
o quvchanlik esa birmuncha pasayadi. Kichik maktab yoshidagi bolalarning
‟
o quvchanligi albatta o smir va o spirinlarga nisbatan yuqori, lekin o smir va
‟ ‟ ‟ ‟

o spirinlarning aqliy rivojlanganligi boshlangich sinf o quvchilariga nisbatan‟ ‟
yuqoridir. O qituvchining muomala va munosabat uslubi o quvchining xatti
‟ ‟
harakatiga tahsir ko rsatadi. O qituvchining dars jarayonida har bir o quvchiga
‟ ‟ ‟
tahsir ko rsatishi uchun imkoniyati bor. O quv faoliyatining boshlanishi
‟ ‟
jarayonida bolaning kattalar va tengdoshlari bilan qiladigan muomala
munosabatlari yangicha tus ola boshlaydi. "Bola-katta" munosabati "bola-ota-ona"
munosabatidan tashqarida yuzaga keladi. Chunki, o qituvchi bolaga ota-onaga
‟
nisbatan ko proq ravishda normativ talablar qo yadi. Birinchi bor maktabga
‟ ‟
kelgan bola hali o zini to liq anglashi va o zi xatti harakatlarini aniq bilishi qiyin.
‟ ‟ ‟
Faqat o qituvchigina bolaga normativ talablar qo yishi, ularning xatti harakatlarini
‟ ‟
baholash mumkin. O z xatti harakatlarini boshqalar bilan moslashtirishga sharoit
‟
yaratishi mumkin.
Boshlang ich sinfda o quvchilar o qituvchi tomonidan qo yiladigan yangi
‟ ‟ ‟ ‟
shartlarni qabul qiladilar va ularning qoidalariga to la amal qilishga harakat
‟
qiladilar. Bola uchun o qituvchi uning psixologik holatini belgilab beruvchi asosiy
‟
figura hisoblanib, bu holat uning nafaqat sinfdagi balki umuman tengdoshlari bilan
bo ladigan munosabatiga bu munosabat esa o z-o zidan oilasidagi
‟ ‟ ‟
munosabatlariga tahsir ko rsatadi. Shuningdek, bu munosabatlar uning o quv
‟ ‟
faoliyati muvaffaqiyatini ham belgilab beradi. O qituvchining o quvchilariga
‟ ‟
tahsir ko rsatishi va munosabatining quyidagi uslublari mavjud. Imperativ
‟
(avtoritar) uslub bu qattiqqo llik bo lib, bunda o qituvchi o quvchilarini so zsiz
‟ ‟ ‟ ‟ ‟
o ziga buysinishlarini talab etadi. Lekin nima uchun qattiqqo llik qilayotganini
‟ ‟
yoki o quvchilariga nima uchun o zlarini shunday tutishlari lozimligini tushuntirib
‟ ‟
bermaydi, shuningdek o quvchilarini o z xatti- harakatlarini mustaqil
‟ ‟
boshqarishga ham o rgatmaydi.
‟
O qituvchi dars davomida o quvchilaridan jim o tirishini, savollarga doimo
‟ ‟ ‟
qo l ko tarib o qituvchining ruxsati bilan javob berishni, o qituvchining
‟ ‟ ‟ ‟
ko rsatmalarini so zsiz bajarishini talab etadi.
‟ ‟

Bunday pedagoglar o quvchilarning qiziqishlari asosida emas, balki asosan‟
o quv rejasi asosida dars o tadilar. Dars davomida ham bahs -munozara uchun
‟ ‟
deyarli imkoniyat yaratilmagan holda asosan o qituvchining fikri singdiriladi.
‟
O quvchilari bilan muomala munosabatda ham ularning individual
‟
psixologik xususiyatlari, jumladan, nerv sistemasining qo zg aluvchanlik
‟ ‟
darajasini ham ehtiborga olmaydilar. Bu uslub o qituvchini sinfdan, o quvchidan
‟ ‟
o zoqlashtiradi. Emotsional sovuqlik sinfda intizomni lekin o quvchida
‟ ‟
yakkalanish, xavotirlik, himoya qilinmaganlik hissini ham yuzaga keltiradi. Bu
uslub sinfda yuqori o zlashtirish ko rsatgichini berishi, lekin bu o zlashtirish
‟ ‟ ‟
asosan faqat xotira evaziga bo lib, lekin mustaqil tafakkur, ijodkorlik,
‟
hozirjavoblik kabi xususiyatlarni rivojlanishdan orqada qolishiga sabab bo ladi,
‟
unda doimiy xavotirlik o ziga nisbatan ishonchsizlini keltirib chiqaradi.
‟
Imperativ uslubdagi o qituvchining o quvchilari o qituvchi sinfda
‟ ‟ ‟
bo lmagan vaqtlarda o z o zini boshqarish malakasi bo lmaganligi uchun ham
‟ ‟ ‟ ‟
intizomga mutlaqo buysunmaydilar. Bu asosan to polonda namoyon bo ladi. Bu
‟ ‟
uslub o qituvchining mustahkam irodasini ko rsatadi, lekin bu irodada o quvchiga
‟ ‟ ‟
nisbatan muhabbat hamda o quvchining "ustozim meni yaxshi ko radi" degan fikri
‟ ‟
emas, balki qo rquv hissi mavjuddir. '
‟
Demokratik uslub o qituvchi bilan o quvchi o rtasida do stona munosabat
‟ ‟ ‟ ‟
o rnatilishiga asos bo ladi. Bu borada darsdagi intizom bu majburiy emas, balki
‟ ‟
muvafaqqiyatga erishishi garovi sifatida tushuniladi. Bu uslub bolalarda ijobiy
emotsiyani, o ziga ishonch, o z muvafaqqiyati, yutuqlaridan quvonishi, do stlari
‟ ‟ ‟
bilan faoliyatda hamkorlik hissini beradi. Demokratik uslub bolalarni birlashtiradi.
Shu bilan birga o zining faoliyati natijalariga qiziqish uyg otgan holda o zi
‟ ‟ ‟
uchun o zi harakat qilishi lozimligini anglatadi. O zini o zi boshqarishga, o z
‟ ‟ ‟ ‟
xatti- harakatini o zi nazorat qilishga o rgatadi. Har bir ishga mahsuliyat bilan
‟ ‟
yondoshish hissi o qituvchining shu yoshdagi bolalar bilan demokratik muomala
‟
munosabati asosidagina shakllanadi.

Liberal uslub kasbiy layokati yo q bo lgan o qituvchilarga xos bo lgan‟ ‟ ‟ ‟
uslubdir. Bunday o qituvchi dars jarayonini yaxshi tashkil eta olmaydi. Bunday
‟
darslarda har bir bola o z tarbiyalanganlik darajasiga qarab o zini tutadi. Bola o z
‟ ‟ ‟
majburiyatlarini yaxshi his kilmaydi. Muomala munosabatdagi liberal uslub
psixologiya va pedagogika fanlari mutlaqo qarshi bo lgan uslub hisoblanib, bolalar
‟
shaxsini shakllantirish va tarbiyalash jarayonida mutlaqo qo llab bo lmaydi.
‟ ‟
Shunday qilib boshlangich sinf o quvchilari bilan muomala munosabatdagi
‟
imperativ uslub asosan maolum bir chegaralarga asoslangan xolda bola shaxsi
rivojiga salbiy taosir ko rsatadi. Demokratik uslub o qituvchidan muomala
‟ ‟
munosabatda juda katta kasbiy maxoratni talab etgan xolda bola shaxsining ijobiy
tomonlarini rivojlantiruvchi yagona uslub hisoblanadi. Liberal uslub esa
o quvchini emotsional zeriktirmaydi, lekin uning shaxsi rivojiga ham samarali
‟
tahsir ko rsatmaydi. O qituvchining munosabat uslubi o quvchining faolligiga
‟ ‟ ‟
bevosita tahsir ko rsatadi.
‟
Kichik maktab yoshidagi o quvchi faolligini asosan uch xil ko rinishi bor.
‟ ‟
Bu jismoniy, psixik va ijtimoiy faollikdir.
Jismoniy faollik - sog lom organizmning harakat qilishga bo lgan turli
‟ ‟
mavjud to siqlarni yengishga tabiiy ehtiyojidir. Bu yoshdagi bolalar nihoyatda
‟
serharakat bo ladilar. Bu jismoniy harakat bolaning atrofdagi narsalarga qiziqish
‟
bilan qarayotganligi, ularni o rganishga harakat qilayotgani bilan ham bog likdir.
‟ ‟
Bolaning jismoniy va psixik faolligi o zaro juda bog liqdir. CHunki psixik soglom
‟ ‟
bola harakatchan buladi, charchagan, sikilgan bola esa deyarli xech narsa bilan
qiziqmaydi. Psixik faollik bu normal rivojlanayotgan bolaning atrof olamdagi
predmetlarni, insoniy munosabatlarni bilishga nisbatan qiziqishdir. Psixik faollik
deganda bolani o zini bilishga nisbatan ehtiyoji ham tushuniladi. Maktabga
‟
birinchi bor kelgan bolada bir qancha qiyinchiliklar yuzaga keladi. Ularga avvalo
bir qancha maktab koidalariga buysunish qiyin. Boshlangich sinf o quvchisi uchun
‟
eng qiyin koida bu dars vaqtida jim o tirishdir. O qituvchilar o quvchilarning
‟ ‟ ‟
doimo jim o tirishiga harakat qilishadi, lekin kamharakatli, passiv, quvvati kam
‟
bo lgan o quvchigina dars jarayonida uzoq vao t jim o tira oladi. O quvchini
‟ ‟ ‟ ‟ ‟

qanday qilib maktab qoidalariga buysunishga o rgatish mumkin? Bu borada‟
o qituvchining o quvchilari bilan qiladigan muomala munosabat uslubining
‟ ‟
ahamiyati juda katta. Kichik maktab yoshidagi o quvchilarning muhim
‟
xususiyatlaridan biri ulardagi o qituvchiga ishonch hissi bo lib bunda
‟ ‟
o qituvchining o quvchiga tahsir ko rsatish imkoniyati juda kattadir. Bola
‟ ‟ ‟
o qituvchini aql sohibi, ziyrak, sezgir, mehribon inson deb biladi. O qituvchining
‟ ‟
obro si oldida ota-onalar, oilaning boshqa ahzolari, qarindosh urug larining
‟ ‟
nufo zi keskin kamayadi. SHu sababli, bolalar o qituvchining har bir so zini
‟ ‟ ‟
qonun sifatida qabul qiladilar. Demak kichik maktab yoshidagi o quvchilar
‟
rivojida yetakchi bo lgan o quv faoliyati o qituvchi shaxsi va o quvchi bilan
‟ ‟ ‟ ‟
munosabat uslubining ahamiyati juda katta.
2.2 Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda ijodiy tafakkur.

Maktab ta limiga tayyorlanyotgan bolada diqqat nisbatan o zok muddatli
‟ ‟
va shartli barqaror bo ladi. Kichik maktab yoshidagi bolalarning asosiy faoliyati
‟
o qish hisoblanadi. Bolaning maktabga borishi uning psixologik rivojlanishi va
‟
shaxsning shakllanishidagi o rni nihoyatda katta. Bola o quv faoliyatida
‟ ‟
o qituvchi raxbarligi ostida inson ongining turli asosiy shakllari mazmunini
‟
egallaydi va insoniy anhanalar asosida harakat kilishni urganadi. O quv faoliyatida
‟
bola o z irodasini o quv maksadlariga erishish uchun mashk kildiradi. O quv
‟ ‟ ‟
faoliyati boladan nutq, diqqat, xotira, tasavvur va tafakkurini kerakli darajada
rivojlanishini talab etgan xolda, bola shaxsi rivojlanishi uchun yangi sharoitlarni
yaratadi.Birinchi bor maktabga kelgan bola o z atrofidagilar bilan psixologik
‟
jixatdan yangi munosabat tizimiga utadi. U o zining hayoti tubdan o zgarganini,
‟ ‟
unga yangi majburiyatlar nafaqat har kuni maktabga borish, balki o quv faoliyati
‟
talablariga buysunish ham yuklatilganligini his eta boshlaydi. Oila ahzolarining
bola o quv faoliyati, yutuqlari bilan qizikayotganligi, shuningdek, uni nazorat
‟
qilayotganligi, unga qilinayotgan yangi shakllaridagi muomala munosabat uning
ijtimoiy mavqei o zgarganligini to la his etishiga, o ziga nisbatan munosabatining
‟ ‟ ‟
o zgarishiga asos bo ladi. Kattalar bolalarni amaliy jihatdan o z vaqtlarini to g ri
‟ ‟ ‟ ‟ ‟

taqsimlash borasida yaxshi o qish, uynash, sayr qilish va boshqa narsalar bilan‟
shug ullanishga o rgatadilar. Demak, oilada bola u bilan hisoblashishadigan,
‟ ‟
maslahatlashishadigan yangi bir o rinni egallaydi. O quvchining maktabdagi
‟ ‟
muvafaqqiyati uning keyingi psixik rivoji va shaxsining shakllanishida to liq
‟
ijobiy asos bo ladi.
‟
Bola insoniy munosabatlar tizimida ham alohida o rin egallayotganini, ota-onasi,
‟
yaqinlari, atrofdagilar unga yosh boladek emas. balkio vazifalari, majburiyatlari
‟
bor bo lgan, o z faoliyat natijasiga ko ra hurmatga cazovor bo lishi mumkin
‟ ‟ ‟ ‟
bo lgan alohida shaxs deb munosabatda bo ladilar. Buning natijasida bolaning
‟ ‟
o z-o zidan oilasi, sinfi va boshqa jamoalardagi o z o rnini anglay boshlaganini
‟ ‟ ‟ ‟
ko rish mumkin. Bu davrda bolaning "Men shuni xoxlayman" motividan "Men
‟
shuni bajarishim kerak" motivi ustunlik qila boshlaydi. Maktabda birinchi sinfga
kelgan har bir o quvchida psixik zo riqish kuchayadi. Bu nafaqat uning jismoniy
‟ ‟
salomatligida balki xatti-harakatida ham yahni mahlum darajada qo rquvni
‟
kuchayishi, irodaviy faollikningsusayishida namoyon bo ladi.
‟
Bu davrga kelib bola atrofidagilar bilan o zaro munosabatda mahlum bir
‟
natijalarga erishgan, o zi xoxlayotgan narsalarni hamda, o z oilasida o z egallagan
‟ ‟ ‟
o rnini aniq biladigan bo ladi.Shuningdek u o zini o zi boshqarish malakasiga ega
‟ ‟ ‟ ‟
bo ladi, vaziyat va holatga qarab ish yurita oladi. Bu yoshdagi bolalar ularning
‟
xatti-harakatlari va motivlari ularning o zlariga beradigan baholariga qarab "Men
‟
yaxshi bolaman" emas, balki bu xatti harakatlar o zgalar ko z o ngida qanday
‟ ‟ ‟
namoyon bo lishiga qarab baholanishini tushuna boshlaydilar.
‟

Xulosa.

Shaxs o z fikrini bayon etishi, boshqalarni tushunishida tafakkur muhim ahamiyat‟
kasb etadi. Shuning uchun tafakkurning turlari: mantiqiy, nazariy. amaliy,
konvergent, divergent, produktiv, reproduktiv, ko rgazmali harakat, ko rgazmali
‟ ‟
obrazlini bilish, tafakkur shakllari: tushuncha, hukm, xulosalarni bilish, tafakkur
operatsiyalari: analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, mavhumlashtirishni
bilish zarur. Mustaqil fikrlash – talaba-yoshlarda atrof-borliq to g risida xolis va
‟ ‟
ob ektiv tasavvurlarning shakllanishi uchun psixologik shart-sharoit bo lib,
‟ ‟
yoshlarda mustaqil fikrlash qobiliyatini o stirish va erkin fikrlashni tarbiyalash
‟
muhimdir.
Psixologik manbalardan yana shu narsa ma lumki, o’quvchlar mustaqil
‟
fikrlashlari uchun ta lim jarayoninig o’zida joriy etilgan tartiblarda
‟
biyrokratiyaniminimallashtirilishiga erishish kerak. Chunki eski ta lim tizimi
‟
o’qituvchining aytganini, u yozganma ruza matnini aynan ko’chirib yozib olish,
‟
aytib berishni talab qilardi. Bu holat miyani avtomatik holatda ishlashga, zombi
kabi o’ziga xis vacuum hosil bo’ladiki, bu vakuumga keyinchalik boshqa yot g’oya
va tushunchalar juda tez singadi, chunki miya deyarli tormizlangan, har qanday
boshqacha xabar uning miyasiga oson kirib oladi.
Demak, davrimiz rahbardan, pedagogdan o’z ish uslublarini o’zgartirish,
muloqot qobiliyatlarini takomillashtirishni talab qilmoqda. Bu uning ta sir ko’rsata
‟
olish xislatlarini samarali bo’lishioni talab qiladi. Bu esa bevosita yoshlarda
mustaqil, erkin tafakkurni rivojlanishi uchun real zamin bo’ladi.
Barcha ta lim tizimi pedagoglari yoshlarni turli yomon ta sirlardan asrashda
‟ ‟
axloqiy qadriyatlardan foydalanishi va bunda axloqiy ta sir ko’rsatish
‟
texnologiyasidan oqilona o’z faoliyatida joriy eta olishi lozim. Axloqiylikka
o’rgatish, axloqan va ma nan yuksak bo’lish, umuman tazyiqni, kuch ishlatishni
‟
rad etadi. Ma muriy tazyiq yoshlarni yot ta sirlardan asrab qololmaydi. Buning
‟ ‟
yagona yo’li – talaba yoshlar bilan munosabatda bo’lishda gumanistik tamoyillarni
joriy etish, erkin fikr almashinishmyhitining yaratilishidir. Zero, mamlakatimizda

qyrilayotgan erkin fuqarilik jamiyatining asoschisi prezidentimiz Islom Karimov
bu ezgu ishlarni amalga oshirishda hamihsa yoshlarga, ularning mustaqil fikrli,
iqtidorlilariga ishonadilar.

Foydalaniladigan adabiyotlar

1. 2.I.A. Karimov. Ma„naviy yuksalish yo„lida T, 1998 yil.
2. 3.Karimov I.A. Barkamol avlod - O zbekiston taraqqiyotining poydevori T.,‟
1998 yil
3. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e„tiqodi va buyuk kelajakka
ishonchdir T., 2000 yil
4. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T.2008 y.
5. Karimov I.A. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O zbekiston sharoitida uni
‟
bartaraf etishning yo llari va choralari. Toshkent, O zbekiston nashriyoti,
‟ ‟
2010.
6. Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent,
O zbekiston nashriyoti, 2011 y.
‟
7. 1.Davletshin M. G. Umumiy psixologiya. T., TDPU, 2002.
8. Davletshin M.G., Do stmuxamedova Sh.A., Mavlonov M.M,To ychieva
‟ ‟
S.M., «Yosh va pedagogik psixologiya». T. TDPU, 2004.
9. 3.Ivanov I., Zufarova M. Umumiy psixologiya. O z.FMJ., 2008.
‟
10. 4.Немов Р.С. Психология. M.: Владос, 2003. 1-2-т.
11. 5.G’oziev E. G’. Umumiy psixologiya. 1-2 tom. T., Fan, 2002.
12. 6.Xaydarov F.I., Xalilova N. “Umumiy psixologiya”. T.: 2009.
13. 7.Гамезо A. «Aтлас по психологии». Moсква, Питер, 2001.
14. 8.Радугина A.A. Педагогика и психология. M., 2007.
15. 9.Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. СПб: Питер, 2007.
16. 11.G’ozievE.G’. Ontogenez psixologiyasi.-T.: Noshir. 2010.
17. 13. Maxsudova M.A. Muloqot psixologiyasi. T., 2006
18. 14. Nishanova Z. Psixik taraqqiyot diagnostikasi. T., TDPU, 2004
19. 15.Nishanova Z.T., Tulyaganova Sh.T., Ubaydullaev A.X. «O smirlik
‟
davrida qo rquv holatining namoyon bo lishi».
‟ ‟ TDPU, 2009.
20. G oziev E. Umumiy psixologiya.
‟ 1-kitob. T.: Universitet, 2002.
21. G oziev E. Psixologiya metodologiyasi.
‟ T. Universitet, 2002.
22. G oziev E. Umumiy psixologiya.T.: Universitet, 2010.
‟
23. . G oziev E. Pedagogik psixologiya.
‟ 1-kitob. T.: Universitet, 1997.
24. G oziev E.Ontogenez psixologiyasi. 1-kitob. T.: Universitet, 2010.
‟
25.G oziyev E.E.Tafakkur psixologiyasi T; «O qituvchi» 1996 y
‟ ‟

Elektron ta’lim resurslari
1. www.childpsy.ru
2. www.edu.uz
3. www.psychology.uz
4 . www. p sychology.net.ru

Boshlang’ich sinf o’quvchilarida ijodiy tafakkurni shakllantirish

Sotib olish