Boshlang’ich sinf o’quvchilarida sog’lom turmush tarzini rivojlantirish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	1.7MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

1 Sotish

Boshlang’ich sinf o’quvchilarida sog’lom turmush tarzini rivojlantirish

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………..……...............3
I.BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDA SOG‘LOM
TURMUSH TARZINI RIVOJLANTIRISH……………………………............8
1.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida sog‘lom turmush tarzini shakllantirishning
nazariy jihatlari ……………………………………………………………………..8
1.2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida sog‘lom turmush tarzini shakllantirishning
pedagogik asoslari ……………………………………………………..…...……10
1.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida sog‘lom turmush tarzini shakllantirishning
pedagogik jihatlari …………………………………………………………...……15
II.BOB. O‘QUVCHILAR GIGIYENASIGA RIOYA QILISH SOG‘LOM
TURMUSH TARZINING ASOSI……………………………………….…..…17
2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida sog‘lom turmush tarzini shakllantirish
usullari va vositalari ………………………………………………………………17
2.2. O‘quvchilarni turli xil kasalliklar, zararli odat va ta’sirlardan himoya qilish
usullari …………………………………………………………………………….23
2.3. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanish , sog‘lom turmush tarzini
shakllantirishda asosiy vositadir …………………………………………….…….25
XULOSA…………………………………………………………………..……..29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………….….……34
ILOVALAR………………………………………………………………….…..36

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka
erishgandan keyin demakratik va erkin huquqiy jamiyat barpo etish yo‘lida
mustaqil fikrlovchi, aqliy, ma’naviy-axloqiy va jismoniy jihatdan yetuk ,
barkamol avlodni tarbiyalash zaruriyati kun tartibiga qo‘yildi. O’zbekiston
Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida ” gi qonuni,“Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi ” , “Sog‘lom avlod” Davlat dasturi mazmunida insonni intelektual va
ma’naviy – axloqiy jihatdan tarbiyalash, o‘quvchilarda sog‘lom turmush
tarzini shakllantirishni taqozo etmoqda. Insonning hayoti va salomatligini
ta’minlash, o’sib kelayotgan yosh avlodni jismonan baquvvat qilib tarbiyalash
bugungi kunda dolzarb ijtimoiy masala darajasiga ko’tarilmoqda. Sog‘lom
turmush tarzini shakllantirish dolzarb ijtimoiy buyurtma ekanligi; keyingi yillarda
ekologiyaning keskin o’zgarishi, turli yuqumli kasalliklarning kelib chiqishi;
O‘rta ummum ta’lim maktablarida, xususan boshlang‘ich sinflarda sog‘lom
turmush tarzi ko’nikmalarini shakllantirish muhim bosqich ekanligi 1
;
Mamlakatimiz ravnaqi uchun har tomonlama kamol topgan ( ham
ma’nan, ham jismonan yetuk) insonlarni voyaga yetkazish talab va ehtiyojining
kuchayganligi bilan belgilanadi. Sog‘lom avlodni tarbiyalash, sog‘lom turmush
tarzi qaror toptirish, insonning salomatligini har tamonlama muhofaza qilish
ajdodlarimiz merosida to shu kungacha o‘z aksini topib kelmoqda.Boshlang‘ich
sinf o‘quvchilarida sog’lom turmush tarzini shakllantirishning pedagogik shart-
sharoitlarini aniqlash;
Sog‘lom turmush tarzi asoslarining boshlang‘ich sinflardagi usul va
vositalarining samaradorligini aniqlash; dars va darsdan tashqari jarayonda
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida sog‘lom turmush tarzini shakllantirishga
ta’sir etuvchi omillar.
Salomatlik - har bir inson uchun bebaho boylik sifatida jamiyatning
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining muhim shartlaridan biri bo‘lib kelmoqda.
Inson mustahkam salomatlikka ega bo‘lgandagina baxtli bo‘lib yashashi
1
Afanasyev.Yu. Salomatlik alifbosi. T ”Ibn Sino” n. 1995-y. 104-b.
3

mumkin. Har bir millatga, har bir mamlakat uchun muqaddas bo‘lgan tarixiy,
madaniy, milliy qadriyatlarning barchasini jismoniy va ruhiy sog‘lom
insongina yarata oladi. Shunday ekan salomatlik mavjud barcha qadriyatlar
orasida eng oliysi sifatida qadrlanmog‘i lozim. Inson salomatligini har qancha
moddiy boylik va mablag‘ evaziga sotib olib bo‘lmaydi. Har bir shaxs
o ‘zining yurish-turishi uchun mas ’ul deb qabul qilingan demokratik
jamiyatda, inson salomatligi muhim ahamiyatga ega bo‘lgan oliy qadriyat
darajasiga ko‘tariladi, har bir kishi o‘z salomatligining quruvchisi bo'lib
maydonga chiqadi, uni shunday qurish kerakki, u hech qachon buzilmasin, har
qanday zararli ta’sirlarga bardosh bera olsin. Buning uchun har bir kishi
mustahkam salomatlikka qanday erishish yo‘lini, salomatlikning sir asrorlarini
chuqur bilishi va to‘laqonli salomatlikning yagona yo'li sog‘lom turmush tarzi
ekanligini anglab yetishi lozim. Bir qator rivojlangan mamlakatlar, jumladan,
G‘arbiy Yevropa, AQSh, Yaponiyada o‘tgan asrning 70-yillaridayoq, aholi
salomatligining keskin yomonlashuvi sababli vujudga kelgan jiddiy vaziyatdan
chiqish uchun aholining turmush tarzini o‘zgartirish lozim degan xulosaga
kelinib, aholi o‘rtasida ommaviy sog‘lomlashtirish ishlarini rivojlantirishga
kirishiladi. Ommaviy ravishda tamaki chekish, olkagolli ichimliklar ichish kabi
zararli odatlardan voz kecha boshlandi. AQSh da esa sigaret, aroq va boshqa spirtli
mahsulotlarni reklama qilish taqiqlandi. Bu mamlakatlarda tana tuzilishi
go‘zalligi, mustahkam sog‘liq, sport bilan shug‘ullanish va shu kabilarga kundalik
hayot me’yori, madaniylik belgisi deb qaraladi. Sog‘lom turmush tarzini
shakllantirishning tashabbuskorlari (vrachlar, siyosatdorlarning) irodasi yagona
shiorga: “Agarda biz jismoniy mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanmasak, o‘z
organizmimizni chiniqtirmasak, ovqat sifatida kerakli va tabiiy xossaga ega
mahsulotlarni iste’mol qilmasak, barchamiz infarkt, insult, diabet, ruhiy
xastaliklar, allergiya kabi kasalliklarning qurboni bo‘lamiz” degan chaqiriqqa
yo‘naltirildi. Buning natijasida AQSh va boshqa rivojlangan Yevropa
mamlakatlarida millionlab aholining yugurish, piyoda yurish kabi
mashg'ulotlarga jalb etilganligini ko‘rsatib o‘tishning o‘zi kifoya.
4

Keyingi yillarda bizning respublikamizda ham bu sohaga jiddiy e’tibor
berilayotganligi kishini quvontiradi. Qator zamonaviy sport inshoatlari, stadionlar
xalqaro standartlar talabiga mos qilib qurilmoqda. Biroq aholining barcha qismini
ommaviy sport mashg‘ulotlariga jalb qilishlik bo‘yicha hali anchagina ishlar
oldimizda turibdi . O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil
4-noyabr “Ommaviy sport targ‘ibotini yanada kuchaytirish chora tadbirlari
to‘g‘risida” gi qarori bu sohada muhim qadam bordi.
Aholi o‘rtasida so‘g‘lom turmush tarzini shakllantirish ishlari zamonaviy
kuchaytirish chora tadbirlari to‘g ‘risida” gi qarori bu sohada muhim qadam
bo‘ldi.
Aholi o‘rtasida sog‘lom turmush tarzini shakllantirish ishlari zamonaviy
talablar darajasida bo‘lishi uchun, bu sohani boshqarish borasida olib borilayotgan
ishlarni tubdan yaxshilash lozim. Bu sport mashg‘ulotlariga ommaviy ravishda
kirishmasdan turib amalga oshirib bo‘lmaydi 2
. Mamlakatimizning har bir
fuqarosi o‘z salomatligini ko‘z qorachig‘iday asrashga erishishi kerak. Buning
uchun har bir kishi: o‘z salomatligini bosqichma-bosqich mustahkamlab borishi;
o‘z organizmining imkoniyatlarini avaylab asrashi, uzoq umr ko‘rishni niyat
qilishi va shunga intilishi; nafsini tiyishi, nopok va nojoiz ishlardan voz
kechishi; o ‘z salomatligi haqida doimo qayg‘urishi va uni davlatning yoki
vrachlarning vazifasi deb qaramay, o‘z salomatligi eng avvalo, uning o‘zining
qo‘lida ekanligini anglab olishi va shunga yarasha harakat qilishi lozim. Inson
salomatligi uning baxtli va farovon turmush kechirishi uchun asosiy zamin bo'lib
xizmat qilishini esdan chiqarmasligi kerak. Aholi o‘rtasida sog‘lom turmush tarzini
shakllantirish tadbirlari orasida barcha aholi qatlamlarini ommaviy ravishda
gigiyenik bilimlar bilan qurollantirish va gigiyenik ko‘nikmalarni o‘zlashtirish
uchun o‘qilish muhim o ‘rinni egallaydi. Gigiyenik bilimlarni targ‘ib qilishda
e ’tiborni nafaqat jismoniy, balki, insonning axloqiy va ma’naviy
barkamolligini muslahkamlashga ham qaratish kerak. Insonning ma’naviy
barkamolligi deganda – uning sog‘om fikrlash qobiliyati, madaniyati, yurish-
2
Zuparova X. ”Boshlang‘ich sinflarda salomatlik soatlarini olib borish”. Bosh.t.jur. T.2005-y. № 5 7-b.
5

turishi va axloqi tushuniladi va u insonda jismoniy, ruhiy, ijtimoiy va biologik
uyg‘unlikni yaratadi. Ma’lumki, hozirgi vaqtda respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy
hayotining barcha jabhalarida keng qamrovli islohotlar o‘tkazilmoqda. Undan
asosiy maqsad, respublika iqtisodiyotida bozor munosabatini tezroq
shakllantirish, kishilarimizning farovon turmush darajasini ta ’minlash , barcha
hamyurtlarimizning tibbiy xizmatning hamma turlaridan baravar bahramand
bo‘shini ta’minlash, siyosiy sohada esa huquqiy demokratik davlatni qurish
va fuqarolik jamiyatini shakllantirishdan iboratdir. Mustaqillik yillarida aholi
salomatligini mustahkamlash borasida sezilarli yutuqlarga erishildi. Sog‘liqni
saqlash tizimining moddiy-texnikaviy negizini mustahkamlash borasida yirik
ishlar amalga oshirila boshlandi. Bu sohadagi ishlar ayniqsa 0‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 1998-yil 10- noyabrdagi PF-2107- sonli
“O‘zbekiston Respublikasida sog‘liqni saqlash tizimini isloh qilish davlat dasturi
haqida” gi Farmoni qabul qilingandan keyin yangi bosqichga ko‘tarildi. Qisqa
vaqt ichida respublikada shoshilinch va tez tibbiy yordam tizimi yaratildi.
Qishloq aholisiga malakali vrachlik yordamini ko'rsatishni ta’m inlash
maqsadida mutlaqo yangi tipdagi birlamchi davolash-profilaktika muassasasi -
QVP (qishloq vrachlik punkti) lar tarmog‘i yaratildi.
Ijtimoiy kuchaytirish chora tadbirlari to‘g‘risida ‘‘ gi qarori bu sohada
muhim qadam bo‘ldi. Aholi o ‘rtasida sog‘lom turmush tarzini shakllantirish
ishlari zamonaviy talablar darajasida bo‘lishi uchun, bu sohani boshqarish
borasida olib borilayotgan ishlarni tubdan yaxshilash lozim. Bu sport
mashg‘ulotlariga ommaviy ravishda kirishmasdan turib amalga oshirib
bo‘lmaydi. Mamlakatimizning har bir fuqarosi o‘z salomatligini ko‘z
qorachig‘iday asrashga erishishi kerak.
Kurs ishining maqsadi: Bolalarda sog‘lom turmush tarzini
rivojlantirishda ijtimoiy-pedagogik muammolarida ishlatiladigan metodlarni
o‘rganish va tahlil qilish
Kurs ishining vazifalari :
1. Bolalarni sog‘lom turmush tarzi haqida umumiy tushunchalarni;
6

2. Bolalarni sog‘lom turmush tarziga oid ko‘nikmalarni;
3. Bolalarga sog‘lom turmush tarzini rivolantirishni;
4. Bolalarni sog‘lom turmush tarzini o‘rganish.
Kurs ishini obyekti: Bolalarda sog‘lom turmush tarzini rivojlantirishda
ijtimoiy-pedagogik muammolarda ishlatiladigan metodlarni o‘rganish va tahlil
qilish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Bolalarda sog‘lom turmush tarzini
rivojlantirishda ijtimoiy-pedagogik muammolarda ishlatiladigan metodlarni
o‘rganish va tahlil qilishda qo‘llaniladigan didaktik o‘yinlar va ulardan
foydalanib yaratilgan mashg‘ulot ishlanmalari.
Kurs ishining metodlari: Bolalarda sog‘lom turmush tarzini
rivojlantirish-da ijtimoiy-pedagogik muammolarda qo‘llaniladigan didaktik
o‘yinlar, usullar va metodlar.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish , asosiy qism, 2 bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati, ilovadan iborat.
7

I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARDA SOG‘LOM
TURMUSH TARZINI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY JIHATLARI
1.1 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarda sog‘lom turmush tarzini
shakllantirishning pedagogik asoslari.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan buyon jamiyatimizda
kelajagimiz bunyodkori bo‘lgan yoshlarga e’tibor yana kuchaydi. Ayniqsa
yoshlarni sog‘ligini saqlash sohasidagi ijobiy o‘zgarishlarni har qadamda
sezish mumkin. Bugungi kunda xalq ta’limi tizimiga qarashli qaysi turdagi
muassasani olmaylik, ularda shifokorlar va malakali hamshiralar xizmat
ko‘rsatishmoqda. Umum ta’lim maktablari o‘quvchilari salomatligini
muhofaza qilish, ularga malakali tibbiy xizmat ko‘rsatish, kasal o‘quvchilarni
o‘z vaqtida aniqlash, ularni sog‘lomlashtirish, turli kasalliklarni oldini olish
ishlari keng yo‘lga qo‘yilgan.[1] Bugungi kunda sog‘lom turmush tarzini
shakllantirish ham o‘tgan davrlardagidek muhim hisoblanadi va bu muammo
ham o‘tgan davrlardagidek ijtimoiy muammo sifatida o‘rganilgan. Bu borada
bir qator pedagog olimlarimiz tadqiqot ishlarini olib borib tavsiyalar
berganlar. Boshlang‘ich o‘quvchilarda sog‘lom turmush tarzini
shakllantirishga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi omillar zararli odatlar va ularni
bartaraf etish yo‘llari pedagog olimlar M.Abdulaziz, M.Axmedov,
M.Axmatov, M. Ikromova, O.Najmiddinov, I.Nasritdinov, X.Raxmatov,
T.Uzoqov va boshqalar ishlarida o‘rganilgan.Fiziolog olim B.Chumakov
o‘quvchilarda sport bilan shug‘ullanish, to‘g‘ri ovqatlanish qoidalari, kun
tartibiga rioya qilish, zararli oqibatlarga berilmaslik va to‘g‘ri dam olish
haqidagi tavsiyalarni ishlab chiqdi.
Sog‘lom turmush tarzini shakllantirishga ekologik muammolar yechimi
muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada I.Alibekov, P.Baratov, E.Turdiqulov,
Sh. Qurbonov, A.Ikromov, B.Xolliyev, A.To‘xtayev, Yu. Shodimetov va
boshqalar tadqiqotlari ibratlidir. Xususan, respublikamiz olimlari pedagogika
fanlari doktori, professor E.O.Turdiqulov, biologiya fanlari nomzodi, dotsent
J.T. Siddiqov taqrizlari ostida mualliflar: K.Roziqov, A.To’xtayev,
8

A.Nigmatov , R.Sultonov tomonidan “ Ekologiya va atrof – muhit muhofazasi
haqida yeti saboq ” ekologiyadan o’quv qo‘llanma taqdim etilgan. “Hozirgi
davrda, xususan, ilm-fan va texnika, turli xil texnologik jarayonlarga ehtiyoj
nihoyatda ortgan sharoitda, o‘sib kelayotgan yosh avlodga ekologiya va
atrof-muhitning muhofazasi asoslaridan nazariy hamda amaliy bilim berishga
mo‘ljallangan adabiyotlarni tayyorlab, chop etib va iste’molchilarga o‘z
vaqtida yetkazish davr talabi” 3
.
3
Zuparova X. ”Boshlang‘ich sinflarda salomatlik soatlarini olib borish”. Bosh.t.jur. T.2005-y. № 5 7-b.
9

1.2 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarda sog‘lom turmush tarzini
shakllantirishning pedagogik jihatlari.
Kunning ko‘p qismini ( 70%) o‘quvchilar ta’lim muassasalarida
o‘tkazadilar. Ta’lim muasssasalarida o‘qish vaqti bolaning o‘sish va
rivojlanishiga to‘ri keladi. [2] Respublika bo‘yicha ta’lim muassasalaridagi
boshlang‘ich sinf o‘quvchilari 2923809 nafarni tashkil qiladi. Tibbiy ko’rikdan
2883931 nafar, ya’ni 98,6% o’tgan bo’lib, shundan sog’lom bolalar 1057826
nafar, ya’ni 36,6% ni, kasal bolalar esa 1826105 nafar ya’ni 63% ni ko‘rsatadi.
Ushbu raqamlardan ko‘rinib turibdiki sog‘lom bolalarga qaraganda kasal
bolalarning ko‘rsatkichi yuqori. Hozirgi kunda o‘qitishning samaradorligi
o ‘quvchilarning aqliy faoliyatini oshirish xisobiga erishiladi. Ko‘pchilik
o‘quv muassasalarida, ayniqsa fanlarni chuqurlashtirib o‘qitilayotgan maktablar
uchun doimiy psixoemotsional diqqatlilik, uyquning kamayishi, uzoq muddat
o‘tirish, harakat va toza havoda bo‘lish vaqtining kamayishi holatlari xosdir.
O‘quv jarayoni salbiy omillarning ta’siri o‘sayotgan organizmni asab, immun
va boshqa tizimlarning moslashuv rezervlarining yomonlashuviga, funksional
o‘zgarishlar va surunkali o‘choqlarning shakllanishiga olib keladi. O‘qitish
omillarining bolalar sog‘ligiga salbiy ta’siri o‘quvchilarga tibbiy xizmat
ko‘rsatishni takomillashtirishni talab qiladi.Ta’lim muassasalarida, ayniqsa
maktablarda bolalar haftada 5-6 kun davomida 4 soatdan 6 soatgacha bo’ladilar.
Bolalarni jamoa sifatida tashkillashtirish va ularni o‘quv muassasasida uzoq
muddat bo‘lishi, butun o‘qish davomida maqsadga yo‘naltirilgan ommaviy
profilaktik va sog‘lomlashtirish dasturlarini samarali amalga oshirish imkonini
beradi.
Bolalarni chuqurlashtirilgan tibbiy ko‘rikdan o‘tkazishning maqsadi ular
sog‘ligidagi nuqsonlarning ilk asoratlarini aniqlashdir.
Ko‘rikning ketma- ket va bosqichlari, tadqiqotning hajmi va usullari,
xulosalar shakllari Sog’liqni Saqlash Vazirligi, Xalq ta’limi Vazirligi
buyruqlari va qo‘shma buyruqlari bilan tasdiqlangan. Ta’lim muassasalarida
tibbiy ko‘rik va sog‘lomlashtirish jarayonlarini amalga oshirish ma’muriyatni,
10

tibbiy xodimlarni, pedagoglarni, ota – onalarning hamkorlikdagi faoliyatini
nazarda tutadi. Umum ta’lim maktabning birinchi sinfida o‘qitish rejimining
o‘ziga xos tomoni shundaki , bola maktab ostonasiga qadam qo‘ygunga
qadar fiziologik sistemalari , jismoniy va ruhiy holati ma’lum darajada
rivojlangan bo’lishi kerak. Bu bolaga maktab zimmasiga qo‘yayotgan
talablarni uddalashga yordam beradi. Maktabga yetarlicha tayyor bo‘lmaslik
ko‘pincha organizm rivojlanishining orqada qolishiga emas , o‘quv faoliyati
jarayonida zo‘riqishga , uchraydigan funksiya va sistemalarning yetarlicha
rivojlanmaganligiga bog‘liq. Sog‘lom bola organizmi 6 -7 yoshdan asosan
morfologik hamda funksional jihatdan maktab ta’limiga tayyor bo‘ladi.
Chuqurlashtirilgan tibbiy ko‘rikda o‘quvchilarda aniqlanayotgan
nuqsonlar orasida yetakchi o‘rinni tayanch – harakat apparatida va oyoq
gumbazini shakllanishida nuqsoni borlar egallaydi.
Zamonaviy qarashga muvofiq gavdani tutish organizm holatining
integral tavsifidir va nasldan – naslga o‘tuvchi hamda ijtimoiy gigiyenik
omillarning kompleks ta’siri natijalarini yoritadi.
Bu omillar ichida o‘tadigan o‘quv tarbiyaviy jarayon va muhit
omillarining o‘rganilayotgan salbiy ta’siridan ko‘proq tahlil qilinayotgani
quyidagilardir:
1. gavdani to‘g‘ri shakllanishiga maktab mebelining mos kelmasligi.
2. Darsliklar bilan to‘la papkani o‘ta og‘irligi
3. Jismoniy kam harakat va ko‘p o‘tirishdir.
Tayanch – harakatda nuqsoni bor bolalar va o‘smirlarning tibbiy
ko‘rigini o‘tkazish va sog‘lomlashtirish uchun ta’lim muassasasining tibbiy
xodimlari, pedagoglar , ota – onalar bilan doimiy hamkorlikda ishlasi zarur.
Pedagoglar o‘quvchilar o‘rtasida sog‘lomlashtirish ishlarini tashkil
qilishlari, ota – onalarga o‘quvchilarning kun tartiblarini to‘g‘ri tashkil
qilishlarini nazorat qilishlari zarurligi tushuntiriladi.
Ta’lim muassasalarida o‘quvchilarning tayanch harakat apparatida
ko‘p uchraydigan nuqsonlardan biri oyoq tagining deformatsiyasi.
11

Bolalar va o‘smirlar orasida asosan bo‘yiga ketgan yassi oyoq
keng tarqalgan , eniga ketgan va boshqa turdagi yassi oyoq kamroq
uchraydi . Yassi oyoq rivojlanishining asosiy sababi mushaklar va
bog‘lovchi apparatning bo‘shlig‘idir.
An’anaviy shakllangan ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilarning ko‘p
vaqti o‘tirgan holatda bo‘ladi . Shuning uchun pedagoglar o‘quvchilarni
dars vaqtida o‘tirish holatlarini nazorat qilishlari , darslarda jismoniy
tarbiya daqiqalarini o‘tkazishlari , ijobiy ta’sir qiladigan harakatlar tartibini
tashkil qilishlari , jismoniy tarbiya mashqlariga gavdani to‘g‘ri tutishga
yo‘naltirilgan mashqlarni kiritishlari zarur. Mashqlarni musiqa ijrosida
bajarish yanada ko‘proq ijobiy samara beradi . Maktabda o‘qishning
birinchi kunidan boshlaboq birinchi sinf o‘quvchilarida to‘g‘ri o‘tirishni
shakllantirishga e’tibor qaratish zarur . Bolalarni maktabda va uyda o‘tirish
holatini nazorat qilishning oddiy usullarini pedagoglar o‘rgatishlari zarur.
Pedagoglar bolaning o‘tirishini sabr bilan boshlang‘ich sinflarda
kuzatishlari kerak . Yozma ishlarni bajarish uchun zarur bo‘lgan egilib
o‘tirish holatida orqa mushaklarga og‘irlik tushadi , yurak urushi tezlashadi ,
nafas olish harakatining amplitudasi kamayadi .
Bunday holatda tenglikni saqlash uchun o‘quvchilar stol ustiga ko‘krak
bilan suyanadilar , bu esa ichki organlar ishini yanada og‘irlashadi . Shuning
uchun boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining nazorati bolalarning sog‘lom
bo‘lishlari uchun katta ahamiyatga ega 4
.
Darslarda jismoniy tarbiya daqiqalarini o‘tkazish o‘quvchilarning ishga
layoqatliligini ushlab turish uchun samarali vositadir.[3]
Rus olimasi Kuindji N.N darslarida jismoniy tarbiya daqiqalarini
albatta o‘tkazish zarurligini uqtiradi , chunki bunda o‘quvchilarning markaziy
nerv tizimini hamda partada uzoq o‘tirishi sababli statik taranglashgan skelet
mushaklar dam olishi ta’minlanadi.
4
Zuparova X. ”Boshlang‘ich sinflarda salomatlik soatlarini olib borish”. Bosh.t.jur. T.2005-y. № 5 7-b.
12

Jismoniy tarbiya daqiqalarini uni versal profilaktik samara berishi
uchun turli guruhdagi mushaklar va miyada qon aylanishini yaxshilashga
mo‘ljallangan mashqlarni o‘z ichiga olishi kerak.
Jismoniy tarbiya daqiqalarini o‘tkazish uchun 3-4 mashqdan iborat
maxsus mashqlar majmuasidan foydalanish mumkin. Ta’lim muassasalarida
alohida o’rganlarga, tizimga va butun organizmga ruhiy va statik og’irlik
qiluvchi mashqlar , darsda umumiy toliqishni oldini olish uchun jismoniy
tarbiya daqiqasi va dars davomida taranglashganini xisobga olgan holda
turli guruh mushaqlari uchun to‘plangan mashqlardan iborat umumiy ta’sir
qiluvchi mashqlar o‘tkazishni talab qiladi . Mashqlar 1,5 – 2 daqiqa davom
etadi. Mashqlarni tuzishga jismoniy tarbiya o‘qituvchisi yordam beradi. Yozuv
darslarida mashqlar ikki marotaba 15 va 25 – daqiqalarda o‘tkazilishi kerak,
panjalari toliqishini yumshatish uchun mashqlar bajariladi.
Maktabda o‘quvchilarni harakatga bo‘lgan biologik talabini qondirish
uchun sharoit yaratish lozim . Bu talab 2 soatdan ko‘p hajmdagi bolalar va
o‘smirlarni kunlik harakat faolligini qondirishi mumkin.
Harakat faolligining bunday hajmi har qaysi o‘quvchi har kuni
bajarilishi zarur bo‘lgan ertalabki gimnastikadan, tanaffusdagi harakatlanuvchi
o‘yinlardan , uzaytirilgan kun tartibidagi sport soati , jismoniy tarbiya darslari
va maktab musobaqalari , salomatlik kunlari hamda ochiq havodagi o‘yinlar ,
jismoniy tarbiya bilan mustaqil shug‘ullanish va sport seksiyalaridagi
mashg‘ulotlardan jamlanadi.
Hozirgi kunda yoshlarimizning salomatligini ko‘ngildagidek deb
bo‘lmaydi. Bolalarda ovqat hazm qilish va qon hosil qilish a’zolari
kasalliklari, asab kasalliklari , yuqumli teri kasalliklari yetakchi o‘rin
egallaydi.
Aynan shuning uchun ham ta’lim – tarbiya ishlarini yoshlar
organizmining fiziologik xususiyatlariga asoslangan , gigiyena qoidalariga
to‘liq rioya qilingan holda ta’lim tizimini faoliyat ko‘rsatishni ta’minlash
bugungi kundagi muhim pedagogik muammolardandir. ‘
13

Pedagoglar yoshlarning o‘sish va rivojlanishi qonuniyatlarini bilishi ,
o‘quvchi - yoshlarni yosh xususiyatlariga qarab aqliy va jismoniy ish bajara
olishi , tibbiy – gigenik qoidalariga rioya qilgan holda o‘quv maskanlaridagi
ta’lim – tarbiya ishlarini to‘ri yo‘lga qo‘yishlari kerak.
Bolalar salomatligini muhofaza qilish , sog‘lom turmush tarzini
shakllantirish va natijada sog‘lom avlodni yaratish uchun albatta
o‘quvchilarga tibbiy – gigiyenik bilmlar berish juda ham zarur.
Xulosa qilib aytganda ta’lim – tarbiya muassasalarida o‘quvchilarning
kasalliklarga chalinishining oldini olish va sog‘lom turmush tarzini
shakllantirishda quyidagi asosiy omillarni ko‘rsatib o‘tamiz:
˗ o‘quvchilarni sog‘ligini ekologik va iqlim sharoitlarini hisobga
olgan holda chuqurlashtirilgan tibbiy ko‘rik va sog‘lomlashtirish tadbirlarini
o‘tkazish;
˗ kasallikka qarshi va sog‘lomlashtirish tadbirlarini uzviy va izchil
holda o‘tkazish;
˗ sog‘lomlashtirishga muxtoj o‘quvchilarni sog‘lomlashtirish
muassasalariga yuborish;
˗ boshlang‘ich sinf o‘quvchilarda sog‘lom turmush tarzini
shakllantirishda pedagog va tarbiyachilarning tibbiy – gigiyenik bilimlarini
yetarli bo‘lishini ta’minlash;
˗ sog‘lomlashtirish dasturini amalga oshirishda tibbiyot xodimlari,
ota – onalar bilan hamkorlikda ish olib borish;
˗ ota – onalar va pedagoglar tomonidan o‘quvchilarning kun tartibini
to‘g‘ri tashkil etishni nazorat qilish.
14

1.3 O‘quvchilar gigiyenasiga rioya qilish sog‘lom turmush tarzining
asosi.
Gigiyenaga amal qilish sog‘lom turmush tarzining asoslaridan biri
hisoblanadi. Bu borada ko‘pgina olimlar tadqiqot ishlari olib borganlar.
Shaxsiy gigiyena va ularni saqlash shartlari , o‘smirlar o‘rtasidagi gigiyenik
tarbiya mohiyati, o‘smirlarning shaxsiy gigiyenasini tashkil etishning o‘ziga
xos jihatlari batafsil o’rganilgan.
Gigiyenaning bu jihatlari M.V. Antropova, M.I. Ismoilov, D.V. Kolesov,
S.E.Mansurova, S.S. Solixo‘jayev, D.J. Sharipova kabi olimlar tadqiqotlarida
aks etgan. Boshlang‘ich sinflarda gigiyena bo‘yicha ko‘pgina olimlar ish
olib borganlar . Bulardan S. Solixo‘jayevning ” Birinchi sinfga olti yoshdan” ,
Sh.I. Karimovning ”Sog‘lom avlod uchun” risolasi Ibn Sino nomidagi
nashriyot tomonidan 1993- yilda nashr etilgan. ” Bolalarga gigiyenik
ko‘nikmalarni ularni maktab ostonasiga qadam qo‘ygan kunidan boshlab
singdirish uchun oilada va maktabda qulay shart- sharoitlar yaratish zarur”.
Bugungi kunda 1-4 sinflar uchun tarbiya, manaviyat soatlari darslari
o‘tilmoqda. Darsliklarni maktab o‘quvchilariga o‘qitishdan maqsad sog‘lom
turmush tarzini shakllantirish sog‘lom avlodni voyaga yetkazish omillari,
shaxsiy va jamoat gigiyenalariga rioya etishni ularning ongiga singdirishda
iboratdir 5
.
Shaxsiy gigiyena deganda nima tushuniladi?
Bu avvalo kun tartibi , ularda harakat faolligi, teri va tanani parvarish
qilish, me’yorida dam olib uxlash, vaqtida to‘g‘ri ovqatlanish, zarali
odatlardan o‘zini tiyish, o‘rganilgan bo‘lsa voz kechish , kiyim – kechaklarini
toza tutish, zaruriy talab va shartlarga rioya qilishdan iborat . Kun tartibi
nimani bildiradi?
Har bir o‘quvchi kun tartibida xilma- xil unumli faoliyat bilan band
qiladi. Maktabga boradi, uy ishlarini bajarishda ota – onasiga ko‘maklashadi,
o‘rtoqlari bilan turli jismoniy mashqlar bajaradi, harakatli o‘yinlar o‘naydi,
5
Zuparova X. ”Boshlang‘ich sinflarda salomatlik soatlarini olib borish”. Bosh.t.jur. T.2005-y. № 5 7-b.
15

dars tayyorlaydi va hakozo. Buning uchun o‘quvchi o‘zi bajaradigan
kundalik hamma asosiy ishlarini rejalashi lozim.
O‘quvchilarning shaxsiy gigiyenasi va kun tartibi.
O‘quvchilarning shaxsiy gigiyenasi rotsional kun tartibi bilan bog‘liq
bo‘lgan ko‘pgina masalalarni o‘z ichiga oladi. Gavdani va og‘iz bo‘shlig‘ini
o‘z vaqtida yuvib, tozalab turish , salomatlik va mashq qilishga putur
yetkazadigan yomon odatlarni tashlash va boshqalar shular jumlasidandir.
Maktab o‘quvchisining kun tartibida quyidagilar bo‘lishi nazarda tutiladi :
uyqu, ovqatlanish, maktabda o‘qish, uyda dars tayyorlash, toza havoda sayr
qilish, uy ishi, yaxshi ko‘rgan ish bilan shug‘ullanish, sinfdan va maktabdan
tashqari o‘ykazilgan har xil tadbirlarda qatnashish, shaxsiy gigiyena
qoidalarini bajarish. Kun tartibiga ertalabki badantarbiya, ko‘ngil ochuvchi
sport o‘yinlari kabi mashg‘ulotlarning faol turlari rejalashtirilgan bo‘lishi
shart. Shuning uchun kun tartibiga rioya qilish, sog‘liqni saqlash va darsda
muvaffaqiyatga erishish muhim omildir.
16

II BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDA SOG‘LOM
TURMUSH TARZINI SHAKLLANTIRISH USULLARI VA
VOSITALARI.
Buyuk mutaffakkirimiz tabobat olamining bilimdoni donishmand Abu Ali
Ibn Sino o‘z davrida ayni zamonamizga taalluqli bo‘lgan fikrlarni ibratli va biz
pedagoglar,mutaxassislar amal qilishimiz kerak bo‘lgan tavsiyalarni aytib
o‘tganlar. Ulardan sog‘lom bo‘lish sog‘lom fikrlash uchun avvalo badantarbiya
bilan, tana salomatligini yaxshilash , mustahkamlash , kasallikning oldini olish
va undan forig‘ bo‘lish va boshqa kerakli tavsiyalarni aytib o‘tganlar. Bugungi
jadal suratlar bilan rivojlangan jamiyatimizda bolalarni zamon talablari
asosida o‘qitish ta’lim-tarbiya berish haqida tinmay aytayapmiz o‘zimiz
amaliyotda qo‘iiagan texnologiyalar metodika va tavsiyalar bermoqdamiz ,
ammo savol tug‘uladi!.
Nima uchun natijasi kafolatlangan texnologiyalar ham natijani amaliyotga
qo‘llash jarayonlarida kutulgan natijani bermayapti ?
Buyuk mutafakkirimiz Abu Ali ibn Sino o‘z asarlarida tana salomatligini
insonni sog‘lom fikirlashiga va jamiyat salomatligiga ham katta ta’sir qilishiga
doir masalasini ko‘p marta uqtirgan hamda asarlarida ifodalagan.Demak
pedago‘glar dars jarayonida natijaga erishish va kafolatlangan ta’lim jarayonini
tashkil qilishlarida avvalo o‘quvchilar o‘rtasida sog‘lomlashtirish ishlarini
tashkil qilishlari , ota - onalarga ham bu haqida ya’ni o‘quvchilarning kun
tartibini to‘g‘ri tashkil qilishlarida befarq bo‘lmasliklarini nazorat qilishlari
zarurligi tushuntirilai. Pedagoglar tashkil qilayotgan dars jarayonlarida
kafolatlangan natijaga erishmoqchi bo‘lishsa demak sinf xonasida va
auditoriyada o‘tirgan o‘quvchi va talabalarning salomatligiga ham javob
berishadi. Bugungi kunda davlatimiz raxbari tomonidan o‘quvchi va talabalar
uchun maktab va oliy ta’lim muassasalarida ham sharoitlar yetarli qilib
berilmoqda , ammo shunday sharoitlarda ham bolaga sog‘lom turmush tarsi
salomatlik haqida bilimlar berilmasa biz malakali , bilimli va saloxiyatli
kadrlar yetishtira olamiz. Misol keltiradigan bo‘lsak an’anaviy shakllngan
17

ta’lim – tarbiya jarayonida o‘quvchilarning o‘tirgan holatda mashg‘ulotlarda
ishtirok etishadi. Bu jarayonni bir necha satrlarni tashkil. Boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarida harakatli tanaffus daqiqalari mavjud ammo bu yetarli emas.
Chunki o‘sib kelayotgan organizmni kuch bilan bir maqomda ushlab turish
ko‘p kuch talab qiladi.
Pedagoglarda savol tug‘uladi unda biz bolalarga qachon ta’lim beramiz?
Biz majburlash orqali ta’imda natijaga erisha olmaymiz biz o‘quvchida
iqtidorni , qobilyatni o‘z ixtiyoriga o‘z layoqati bilan erkin chiqara olishmiz
lozim. Buning uchun esa dars mashg‘ulotlarida foydalana olishimiz lozim.
Buning uchun pedagoglar o‘quvchilarni dars vaqtida o‘tirish, mashg‘ulotga
ishtirok etish , sog‘ligidagi o‘zgarish holatlarini nazorat qilishlari, darslarda
jismoniy tarbiya daqiqalarini o‘tkazishlari,ijobiy ta’sir qiladiga harakatlar tartibini
tashkil qilishlari, jismoniy tarbiya mashqlariga gavdani to‘g‘ri tutishga
yo‘naltirilgan mashqlarni va bundan tashqari bola ruxan dam oladigan
mashg‘ulotlarni ham kiritishlari zarur. Mashqlarni turli musiqalar ijrosida
bajarish yana ko‘proq ijobiy natijalarni samaradorligini oshiradi. Maktabda
asosan boshlang‘ich ta’lim tizimida o‘qishning birinchi kunidan
mashg‘ulotlarni boshlaboq birinchi sinf o‘quvchilarini sog‘lom turmush
tarziga o‘rgatib borishimiz lozim 6
.
6
Afanasyev.Yu. Salomatlik alifbosi. T ”Ibn Sino” n. 1995-y. 104-b.
18

2.1 O‘quvchilarni turli xil kasalliklar, zararli odat va ta’sirlardan
himoya qilish usullari.
” Sog‘loom avlod deganda shaxsan men avvalo sog‘lom naslni,
nafaqat jismonan baquvvat shu bilan birga ruhi, fikri sog‘lom, iymon –
e’tiqodi butun, bilimli, ma’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar
avlodni tushunaman ”. Aslida olloh taolo inson zotini tabiatan sog‘lom,
mukammal yaratadi. Lekin afsuski odam bolasining o‘zi, qolaversa nosog‘lom
muhit bu mukammallikni buzadi. Odamzod tassufki nafs, kibr-u havo, jaholatga
berilib o‘zini – o‘zi, turli ofatlarga giriftor qiladi. O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 15- fevraldagi 46-sonli qarori bilan ”Sog‘lom
avlod’’ Davlat dasturi tasdiqlandi. Mazkur dastur 2000-yildan boshlab ko‘p yillar
davom etadigan tadbirlarni o‘z ichiga oladi. [5] Boshlang‘ich sinf tarbiya faniga
sog‘lom turmush tarziga oid turli mavzular kiritilgan. Bulardan 1-sinf tarbiya
darsligiga “ Sog‘liqni saqla”, “ O‘quvchining “kun” tartibi”, “ Mening dam olish
kunim”, “ Ovqatlanish qoidalari”, ” Yashil dorixona” mavzulari kiritilgan.
3 – sinf tarbiya darsligiga ”Odam kim”, ”Teri”, ”Muskullar”, ”Skelet”, ”
Yurak va qon”, ” O‘pka va nafas olish”, ”Ovqat hazm qilish organlari”, ” Zararli
moddalarning organizmdan chiqib ketishi”, ” Ovqatlar va ovqatlanish qoidalari”, ”
Nerv sistemasi”, ” Sezgi organlari”, ” Chekishdan o‘zingizni tiying!”, ” Kasallikni
davolashdan ko‘ra oldini olgan oson!’’ mavzulari kiritilgan.
4- sinf darsligida ”Toza havo, toza suv – salomatlik garovi” mavzusi
kiritilgan. Ushbu mavzularni o‘tish davrida o‘qituvchi o‘quvchilarga spirtli
ichimliklar ichuvchi, nos, sigaretlar chekuvchi giyohvand moddalar qabul qiluvchi
bolalarning qanday holatga tushganlarini batafsil tushuntiradi. Odam va uning
salomatligini muhofaza qilishda qadimgi ajdodlarimizning qo‘shgan hissalari bilan
tanishtiriladi. Bulardan X asrda yashagan Abu Bakr ibn Ahaviy, Abu Mansur
Buxoriy, Abu Saxl Masix Jurjoniy, Abu Rayhon Beruniy o‘z asarlarida odamlarda
uchraydigan ko’pgina kasalliklar va ularni davolashda ishlatiladigan dorilar haqida
ma’lumotlar keltirilgan. Ibn Sino turli yuqumli kasalliklarning kelib chiqish va
19

tarqalishida ifloslangan suv va havoning ro‘li katta ekanini uqtirib, suvni qaynatib
keyin iste’mol qilishni tavsiya etgan.
U tashqi muhitdagi turli omillar havo , suv orqali kasallik tarqatuvchi,
ko‘zga ko‘rinmaydigan ”mayda hayvonlar”, ya’ni mikroblar haqidagi bilimga
asoslanib fikrlar bildirgan. U kasalliklarning oldini olishda tashqi muhitni
muhofaza qilish, shaxsiy va umumiy gigiyena qoidalariga amal qilish zarurligi
haqidagi fikrlarni bundan 1000 yil ilgari aytgan edi. Hozirgi paytda o‘quvchi –
yoshlarimiz orasida nos, sigaret, hatto nasha chekish bilan shug‘ullanayotganlar
ham bor. Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi kattalarning har bir ishiga taqlid qiladi. Shu
davrda nos, papiros, hatto nashani tatib yoki chekib ko‘rishga intilish paydo
bo‘ladi.
O‘quvchilarni turli xil kasalliklardan, zarali ta’sirlardan himoya qilish
usullaridan yana biri odobnoma, tabiat, jismoniy tarbiya darslarida, tarbiyaviy
soatlarda o‘quvchilarga odam tanasining a’zolari va uning bajaradigan vazifalari,
tanani chiniqtirish, gigiyena qoidalari haqida ma’lumot berib borishdir.
Masalan: 4- sinf tarbiya darsligidagi ” Salomatlik kushandalari”, ” Ichkilik”,
” Zararli xulq va odatlar” mavzulari, boshlang‘ich sinf tarbiyaviy soatlarida ”
Narkotik moddalar haqida tushuncha”, ” Bo‘sh vaqtlarni qanday o‘tkazish kerak”,
” Zararli odatlar nima?” Ular nimalarga olib boradi?”, ” Yer yuzida yomon
odatlarga o‘rin yo‘q” kabi mavzular o’tiladi. Odam tanasining tuzulishi haqida
boshlang‘ich sinfdan boshlab 3- sinf tarbiya darsligida ” Sog‘ligimizni saqlaymiz”
bo‘limida ” Odam kim?’’, ” Teri”, ” Skelet”, ” Muskullar”, ” Yurak va qon”, ”
O‘pka va nafas olish”, ” Ovqat hazm qilish organlari” va boshqa mavzular o‘tiladi.
Muskullar, yurak va o‘pkalar, ovqat hazm qilish organlari bilan tanishish
jarayonida o‘quvchilar o’z tana organlari ish faoliyati bir – biri bilan chambarchas
bog‘liqligini bilib oladilar. Bunday bog‘liq holdagi faoliyat nerv sistemasi orqali
boshqariladi. Nerv sistemasi sxema orqali tushuntiriladi. Nerv sistemasi doimo
sog‘lom bo‘lib, me’yorda ishlashi uchun nimani bilishi kerak? Buning uchun,
birinchi navbatta, kundalik rejimga rioya qilish lozim. Qachonki siz ma’lum vaqtda
ishlab, dam olsangiz, ovqatlansangiz nerv sistemasi charchamaydi, me’yorida
20

ishlaydi. Nerv sistemasini mustahkamlash uchun mehnat turlarini almashtirib
turish, badantarbiya va sport mashg‘ulotlari bilan shug‘ullanish, ertalabki
gimnastika mashqlaridan keyin ho‘l sochiq bilan har kuni artinish, ertalabki dush
qabul qilish ham foydali.
O‘quvchilarda eng ko‘p uchraydigan kasalliklardan biri nafas a’zolarining
kasallanishidir. Nafas a’zolari bolalarda tuzulish jihatdan bir qator xususiyatga ega.
Ularning burun bo‘shlig‘i, bronx yo‘llarining shilliq qavatlari kattalarnikiga
qaraganda changlarga, havoga, tutunlarga juda sezgir bo’ladi. Shuning uchun sinf
xonasining havosi tez- tez almashtirilib turiladi. O‘quvchilar og‘iz orqali nafas
olmasdan, burun orqali nafas olish kerakligini, chunki burun havoni ilitib,
changlarni ushlab qolish xususiyatlari borligini bilishlari kerak. Hazm qilish
a’zolari bolalarda tuzulishi jihatdan bir qancha xususiyatlarga ega. Qizilo‘ngach va
oshqazon bolalarda ingichka va yupqa bo‘lib, issiq ovqatlar is’temol qilganlarida
kuyish ehtimoli bor. huning uchun ular iliq, yengil hazm bo‘ladigan, vitaminlarga
boy ovqatlarni iste’mol qilishlari kerak. Ovqatlanishdan oldin qo‘llar toza
yuvilgan bo‘lishi shart. Iste’mol qilinayotgan ovqat og‘iz orqali oshqozonga
so‘rilish jarayonlari kechishini sxema orqali bolalarga ko‘rsatiladi va ovqatlanish
gigiyenasi haqida bolalarga tushuntiriladi 7
.
Tishlarning vazifasini, tuzilishini, uni asrashni, tishning yorig‘i natijasida
tish emali yemirilib, tishni buzilishiga, kuchli og‘riq paydo bo‘lishiga olib kelishi
haqida tushuntiriladi. Tishning vazifasi haqida 4-sinf tarbiyavy soat darslarida
o‘tkaziladigan ”Sog‘ligimiz o’z qo’limizda ” mavzusidagi reja asosida bir soatlik
dars ishlanmasini e’tiboringizga havola qilamiz. Tadbir quyidagicha tahkil etildi va
o‘tkazildi:
( Bu ilovada berilgan).
Xulosa qilib aytganda tadqiqotimiz davomida zararli odatlar xususida
quyidagi to‘xtamga keldik.
˗ zararli odatlar nos, sigaret, nasha chekish, spirtli ichimliklarni totib
ko‘rishga qiziqish maktab davrida boshlanadi;
7
Zuparova X. ”Boshlang‘ich sinflarda salomatlik soatlarini olib borish”. Bosh.t.jur. T.2005-y. № 5 7-b.
21

˗ zararli odatlar nafaqat o‘quvchining o‘zini, balki atrofdagilarni ham
sog‘ligiga ta’sir qiladi;
˗ zararli odatlarga o‘rganish jamiyatga zid harakatlarga undaydi;
˗ turli xil jarohatlanishlar sodir bo’lishiga olib keladi.
˗ Ushbu mulohazalarga tayanib, quyidagi xulosaga keldik:
˗ inson salomatligiga havf soluvchi zararli odatlarga o‘rganishni oldini
olishda boshlang‘ich sinflar muhim bosqich hisoblanadi;
˗ salomatlikni asrash xususida ajdodlarimiz merosidan foydalanish
yaxshi natija beradi;
˗ zararli odatlarni bartaraf qilishda shaxsiy namuna muhim o‘rin tutadi;
˗ o‘quvchilarda salomatlikka salbiy ta’sir etuvchi omillarni oldini olish
ko’nikmasi hosil qilinadi;
˗ shaxsiy va atrofdagilar salomatligini qadriga yetish hissi tarbiyalanadi.
22

2.2. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanish – sog‘lom turmush
tarzini shakllantirishda asosiy vositadir.
Boshlang‘ich sinflarda sinfdan tashqari ma’lumot shakllariga quyidagilarni
belgiladik: gigiyena gimnastikasi, chiniqtirish, salomatlik daqiqalari, harakat uchun
tanaffus, sayr qilish kuni uzaytirilgan guruhlar uchun jismoniy tarbiya soati, sport
to‘garaklari, salomatlik va sport kunlari, jismoniy tarbiya bayramlari,
sog‘lomlashtirish lagerlari, sport turlari bo‘yicha maktab seksiyalari va boshqalar.
Hozirgi paytda eng muhim jarayon milliy an’analarimiz va O’zbekiston
jug‘rofiya – iqlim xususiyatlarini o‘z ichiga olgan mazmunan boy sinfdan va
maktabdan tashqari ishlarni amalga oshirishdir.
Agarda shu muntazam ravishda o‘tkazilib turilsa, kutilgan natijalarni beradi.
O‘zaro o‘rganish yoki bilim olishni tashkil etishda jismoniy tarbiya mashg‘ulotlar
foydali va zarur degan e’tiqodga aylanadi, e’tiqod esa barqaror axloqiy
me’yorlarga aylanadi. O‘zbekiston Respublikasining Xalq ta’limi haqidagi va
Jismoniy tarbiya va sport haqidagi qonunida O‘zkekiston Respublikasi fuqarolari
va salomatliklarini yaxshilash va mustahkamlash uchun jismoniy jihatdan
chiniqishlari to‘g‘risida qayg‘urishlari shart, degan fikr ta’kidlanadi. Bu qonun
to‘la ma’noda maktabdagi jismoniy tarbiya ishiga ham taalluqlidir. Ayniqsa
O’zbekistonning sportdagi iftixorlari bilan tanishtirib borish maqsadga muvofiqdir.
Biz tadqiqotimiz davomida quyidagi sportchilar bilan tanishtirishni tavsiya
qilamiz:
Bulardan 1998-yilda ”O‘bekiston iftixori” faxriy unvonini olgan sportchilar:
Muhammadqodir Abdullayev, Lazizbek Zokirov, Artur Grigoryan, Temur
To’laganov, Ruslan Chagayev va boshqalar. 1999-yilda ”O‘zbekiston iftixori ”
faxriy unvonini olgan sportchilar:
Akobir Qurbonov milliy kurash bo’yicha 1- jahon chempioni, Erkin
Qutiboyev kikbokschi – muayyan- taych turi bo‘yicha 3 karra jahon chempioni.
2000 – yilda Maxtumquli Maxmudov – milliy kurash bo‘yich 2- jahon
chempioni, Sambo bo‘yicha jahon va Yevropa chempioni Sobir Qurbanov va
boshqalar . O‘quvchilarga bu sportchilarni tanishtira ekanmiz ularning ongida
23

1. Vatanimiz sportchilariga nisbatan faxr tuyg‘usi kuchayadi,
2. Sportga mehrlari ortadi,
3. O‘quvchilar ularga o‘xshashga intiladilar,
4. Yangi g‘alabalarga erishishga undaydi.
24

2.3. Jismoniy. Tarbiya va sportbilan shug‘ullashish sogplom turmush
tarzini shakllantirishdagiasosiy vositadir .
Jismoniy sog‘lomlashtirish mashg‘ulotlarining asosiy mavzu sifatida
shakilanishiga tor ma’noda qaramaslik lozim.Chunki u turmush-tarzining asosiy
qismi,millat salomatligi ta’minlovchi tizimdir.
Shuni unutmaslik kerakki, o‘quvlarning o‘zlariga ma’qul bo‘lgan sport
seksiyalariga doimo qatnashishi, musobaqalarda ishtirok etishi, sportning barcha
turlarini o‘zlashtirishi spotrning yuqori pog‘onalari sari qo‘yiladigan ilk maqsadli
qadamdir. Sinfdan va maktabdan tashqari jismoniy tarbiya va sportga doir
ishlarning sifati qanday darajada bo‘lishi bolalar va o‘smirlar sport maktabiga
o‘quvchilarni ko‘proq jalb qilishga bog‘liqdir.
G‘olib chiqqan komandalar rag‘batlantiriladi.So‘ngra keyingi
musobaqalarga yo‘lanma oladilar. Bundan tashqari shashka,
shaxmat,basketbol,qo‘l tennisi kabi sport musobaqalarning yakka g‘oliblari ham
aniqlanib boriladi. Bu esa Respublikamiz sportining kelajagini ham belgilaydi.
Sinfdan va maktabdan tashqari jismoniy sog‘lomlashtirish faoliyatining yana
bir jihati maktab, oila, jamoat tashkilotlari va tarbiyaviy jarayonga aloqasi bo‘lgan
barcha shaxslarning o‘zaro hamjihatlikda ishlash tizimini tashkil etishdir.
Bu sohada ”Sog‘lomjon-polvonjon” sport festivali, ”Quvnoq startlar”
o‘yini ,”O‘quvchilar spartakiadasi” ga keng o‘rin berilagan.
Maktab, oila, pedagoglar, o‘quvchilar va ota-onalarning o‘zaro hamkorligi
ish sifatini yanada yaxshilaydigan jismoniy tarbiyani, sog‘lom hayot tarzini
o‘quvchilarning kundalik hayotiga tatbiq atadigan muhim vositadir deb
hisoblaymiz. Bola sog‘lom va har tomonlama barkamol shakllanishi uchun
jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishi muhimdir. Kishi salomatligini
mustahkamlashda jismoniy tarbiya qanday ahamiyatga ega ekanligini mashg‘ulot
davomida o‘quvchilarga tushuntirib boriladi. Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullangan
kishi kuchli, chaqqon, chidamli, irodali, bardam, jasur, go‘zal va harakatchan
bo‘ladi. Shuning uchun har bir harakatni mustaqil, yaxshi va kam kuch sarflagan
holda bajarishga harakat qiladi.Tarixiy manbalarga qaraganda , o‘zbek xalqining
25

milliy sport va milliy o‘yinlari aholini yashash sharoitiga qarab xilma-xil bo’lgan
va kishilarni faol, sermahsul ishlashga tayyorlagan.
Bunday milliy o‘zbek o‘yinlarining umumiy miqdori 3-5 mingdan kam
emas. Bu o‘yinlarni izlab topish, o‘rganish va xalq orasida o‘quvchilarga
mashg‘ulot davomida yangidan targ‘ib qilish ma’naviyatimizni yangi bosqichga
ko‘tarishga, sog‘lom turmush tarzini shakllantirishga xizmat qiladi, tarbiyaviy ish
mazmunini chuqurlashtiradi 8
.
“Kelajak avlod haqida qayg‘urish sog‘lom, barkamol naslni tarbiyalab
yetishtirishga intilish bizning milliy xususiyatimizdir”[6]. Sog‘lom avlodni
shakllantirish va tarbiyalashning turli yo‘l-yo‘riqlari, usullari mavjuddir.Ayniqsa,
bolalarning bo‘sh vaqtlarini to‘g‘ri tashkil etish, turli milliy harakatli o‘yinlar
o‘rgatish muhimdir.Bola tarbiyasining bu tomoni ham davlat va jamiyat
ahamiyatiga moyil masaladir.Yurtboshimiz bu muammoni davr talabi asosida hal
qilishga alohida e’tibor berib, o‘quvchilarning bo‘sh vaqtini tashkil etishning, shu
jumladan, ommaviy sport va jismoniy tarbiya shakllarini tiklash hamda amaliyotga
joriy etish, ayniqsa, milliy sport o‘yinlari haqida ma’lumotlar yig‘ish, ularni
boyitish va ular asosida yoshlarimiz o‘rtasida keng tashviqot olib borish kun
tartibidagi dolzarb masalalardan biri ekani haqidagi fikrni ilgari suradi. [6] Zero
milliy harakatli o‘yinlar, sport turlari ham xalq qadriyatlariga dahldor bo‘lib, ularni
yig‘ish, boyitish va bolalarga taqdim etish sog‘lom avlodni tarbiyalashning muhim
vazifalardan biridir. Xalq harakatli o‘yinlari , milliy sport turlari asrlar davomida
davrlarga mos ravishda takomillashib kelgan.
1. Xuddi shunibgdek ”Oq terakmi ko‘k terak”,”Mushuk va
sichqon”,”Chillak”,”Tosh o‘yini”,”Ot o‘yini”,”O‘ningni top”,”Quvnoq g‘ozlar”
kabi milliy o‘yinlar o‘quvchilarni chaqqon, epchil, dovyurak bo‘lib yetishishiga
xizmat qiladi .
2. Shuni ham aytish kerakki, o‘yinning boshqa tarbiya usullaridan
ustunligi bolalarning hamkorligini oshiradi.
8
Zuparova X. ”Boshlang‘ich sinflarda salomatlik soatlarini olib borish”. Bosh.t.jur. T.2005-y. № 5 7-b.
26

Ijodiy tafakkurini rivojlantirib, shijoatli, qiyinchiliklarga chidamli bo‘lishini
ta’minlaydi
Chiniqib borishga har bir mashg‘ulotda o‘z oldiga maqsad qo‘yish va mashq
qilish jarayonida unga yetish uchun harakat qilishni o‘quvchilar o‘rganib boradilar.
Masalan, ”Arqon tortish” o‘yini.Bu o‘yinda bolalar o‘zlarining kuchini sinab
ko‘rib, naqadar sog‘lomligini sinab ko‘rishadi,shuningdek, ularning g‘alaba qilish
uchun qat’iy harakat qilishga rag‘bati oshadi. Tortishuv jarayonida sabr-chidamli
bo‘lish ko‘nikmalari ortadi. Qolaversa o‘yi vaqtida bolalar fikrlashadi.
Yengilayotgan guruh a’zolari oyoqlarini tirab, kuchlarini to‘plab olish va birdamlik
bilan harakat qilishga o’rganadilar.
˗ sabr chidamga o‘rgatish;
˗ o‘z-o‘zini boshqarishga o‘rgatish;
˗ bolalarni fikrlashga o‘rgatish;
˗ hozirjavob bo‘lishga tayyorlash;
˗ o‘yin davomida birdamlik va hamdardlikka o‘rgatish;
˗ jamoa bo‘lib harakat qilishga o’rgatish va shu kabilar va shu kabilar.
Buyuk mutaffakkir Abu Ali ibn Sino o‘z davrida badantarbiya bilan tana
salomatligini yaxshilash va mustahkamlash, kasallikning oldini olish va undan
forig‘ bo‘lish va boshqa hollarda keng foydalanish masalasini ko‘p marta uqtirgan
hamda asarlarida ifodalagan.
Shuning uchun Abu Ali ibn Sino ” Kishi salomaligida yugurmasa,
kasalligida albatta yuguradi” yoki mashqlar bilan mo‘tadil shug‘ullangan kishi
hech qachon dori – darmon ichishiga hojat qolmaydi” – deb bejiz aytmagan. Yoki
” Men qoldirib ketayotgan zo‘r tabiblardan biri - tozalik, ikkinchisi – parxez,
uchinchisi – badantarbiya, qolganlari –mijoz bilan kayfiyatdir”.-deydi.Jismoniy
tarbiya sog‘liqni mustahkamlash, yuqori ish qobiliyatga erishishga, hayotiy muhim
harakat uquv va malakalarni egallashga yo‘llangan. U odamni unumli mehnat
qilishga tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. Jismoniy hususiyatlardan tashqari,
bu vaqtda qimmatli ruhiy xususiyatlar ham rivojlanadi. Turli xil jismoniy
mashqlar,harakatli o‘yinlar, sport jismoniy tarbisining vositalari hisoblanadi. Ular
27

bilan uy sharoitida, maktabda, bolalar sport maktsblarida shug‘ullanadilar. Turli
yoshda jismoniy tarbiya turli xil vazifalarga ega.
1-4 sinf o’quvchilari muskul sezgilarini harakat tempi va harakat ko‘lamini,
muskullar taranglashishva bo‘shashish darajasini farq qilish qobiliyatini
takommillashtiradilar.
Ular harakatning to‘g‘ri texnikasini egallaydilar, ya’ni kerakli
yo‘nalishlarda, ritmda, tempda, tegishli muskullar taranglashishi bilan mashqlar
bajaradilar.
Agar maktab o‘quchilari harakatlarning asosiy elementlarni to‘g‘ri bajarishni
o‘rganmagan bo’lsalar, harakatni oxirigacha yetkazishga intilmasalar ular yetarli
natijalarga erisholmaydilar. Harakat texnikasini takomillashtirish odam shaxsini
shakllantirish bilan bog‘liq. Jismoniy tarbiya organizmga rivojlantiruvchi,
tuzatuvchi ta’sir etadi.
Jismoniy mashqlar yordamida qomatdagi ayrim kamchiliklarni, ya’ni
ko‘krak botiqligi, yelka kichikligi va muskullar yaxshi rivojlanmaganligini ham
to‘g‘irlashi mumkin.
Qiz bolalar va og‘il bolalar uchun maxsus mashqlar kopmleksi mavjud.
Ularda organizmning xususiyatlari o‘g‘il bolalar va qiz bolalar qomatiga bo‘lgan
estetik talablar hisobga olinadi. Bundan tashqari jismoniy mashqlar odamning
psixik holatini, tashqi ko’rinishini va kayfiyatini yaxshilaydi, umumiy hayotiy
tonusni oshiradi.
Buyuk hakim Abu Ali ibn Sino ” bola xotirasini mustahkamlashda tongi
badantarbiyani muntazam ravishda bajarish, chopish, suzish, tabiat manzarasini
to‘yib tamosha qilish va musiqa tinglash samarali natija beradi”[7], deb uqtirgan.
Xulosa qilib aytganda, buyuk kelajagimiz vorislari bo‘lgan yosh avlodni har
tamonlama kamolatga yetishida jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishning
ahamiyati kattadir. Maktab o‘qituvchi xodimlari o‘quvchilarga nosog‘lom turmush
tarzining kasalliklarga, azob – uqubatlarga yetaklashini, sog’lom turmush tarzi esa
salomatlikka, baxtli umrga yetaklashini targ‘ibot qilishlari lozim 9
.
9
Afanasyev.Yu. Salomatlik alifbosi. T ”Ibn Sino” n. 1995-y. 104-b.
28

XULOSA
Har bir davlatning taraqqiyoti, mustahkamligi ko‘p jihatdan yosh avlodning
ham jismonan, ham ma’nan sog‘lomligiga bog‘liq.
2005-yilni ’’Sihat – salomatlik yili” deb e’lon qilinishi munosabati bilan
Vazirlar Mahkamasining 2005-yil 25- yanvardagi ”Sihat – salomatlik yili” Davlat
dasturi to‘g‘risidagi qarori qabul qilindi. Mazkur qarorga binoan Xalq ta’limi
Vazirligining 31- yanvardagi 19- sonli buyrug’i chiqarilgan. Shu buyruq asosida
Respublika ta’lim markazining 16- fevraldagi 6- sonli buyrug‘i ishlab chiqildi.
Sihat – salomatlik yili ” Davlat dasturidagi belgilangan tadbirlarni
amaliyotda tadbiq etish fidokorona mehnatni talab etadi. Chunonchi, o‘sib
kelayotgan yosh avlodning har tamonlama sog‘lom bo‘lishi uchun o‘quvchilardan
sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, ekologik va gigiyenik tarbiya berish juda
muhim vazifalaridan biri sanaladi. Bu borada sog‘lom turmush tarzini, yashash
tarzini targ‘ib etish bo‘yicha umumiy o‘rta ta’lim maktablarida salomatlik darslari
kiritilgan bo‘lib, unda ekologik va gigiyenik tarbiya berib boriladi.
O‘quvchilarning shaxsiy salomatligi xususida bilimlar berish, uni muhofaza etish,
ularda gigiyenik bilimlarga nisbatan ijobiy munosabatda bo‘lish, bolalar sog‘ligini
saqlash va ularni kundalik turmushda hayotga joriy etish maqsadida olib
boriladigan darslar o‘quv yili davomida har bir sinfda 18 soatga mo’ljallangan. Bu
darslarni o‘qitishdan maqsad o‘quvchilarga ruhiy, ma’naviy barkamollikka erishish
yo‘llarini, sog‘lom avlodni sog‘lom turmushga tayyorlash kabi masalalarni
o‘rgatish, ongiga singdirishdan iborat. Davlat ta’lim standarti boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarining o‘z salomatligi va jismoniy kamolotiga oid egallashi lozim
bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalariga quyidagi talablarni belgilab beradi.
1. Inson salomatligi va jismoniy kamolotiga oid gigiyena va me’yorlari,
o’z sog‘ligini muhofaza qilish, o‘zi uchun bo‘lgan xavf – xatarni oldini olish,
tozalikka rioya qilish, to‘g‘ri ovqatlanish, jismoniy chiniqish, badan tarbiyasi,
jismonan go‘zal bo‘lishga intilish, jismoniy nafosatni his etish va undan zavqlnish
kabi tushunchalarni bilish;
30

2. Chiniqish, muntazam badantarbiya qilish, yuvinish, jismoniy mashqlar
bajarishning mohiyatini anglash;
3. Ertalabki gimnastika mashqlarini bajarish;
4. Shaxsiy gigiyena me’yorlarini bilish, unga amal qilish;
5. Birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishni bilish;
6. Kun tartibiga rioya qilish;
7. Tishlarni parvarish qilish. Tishlarni kasallanishi va undan saqlanish;
8. Ovqatlanish gigiyenasiga rioya qilish;
9. ’’Salomatlik – tuman boylik” tushunchasi va unga amal qilish;
10. Inson salomatligi uchun zararli bo‘lgan odatlarni bilish.
Har bir o‘quvchi ko‘rsatmalarga erishishi davlat tomonidan talab qilinadi.
Olib boriladiga ishlar, avvalo, har bir insonda sihat – salomatlik madaniyatini
shakllantirish, jamiyatda sog‘lom muhitni yuzaga keltirish, ona tabiatni muhofaza
qilish ko‘nikmalarini tarbiyalaydi. Boshlang‘ich sinf metod birlashma
yig‘ilishlarida o‘qituvchilar sog‘lom – turmush tarzini targ‘ibot etish bo‘yicha
taklif etilgan yangiliklar, ilg‘or texnologiyalar bo‘yicha fikr yuritishlari, tajriba
almashishlari lozim.
Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy soat darslarini quyidagi mavzular bilan
o‘tkazish tavsiya etiladi:
”Salomatligingiz o‘z qo‘lingizda” ;
”Reproduktiv salomatlik va sog‘lom oila”;
”Giyohvandlikka qarshi kurashish va uni oldini olish”;
”Tez tibbiy yordam ko‘rsatish”;
”Atrof – muhitni muhofaza qilsh”;
”Suv – hayot manbai”;
” Salomatlik kushandalari”;
” Salomatlik – tuman boylik”;
” Tabiatga g‘amxo‘r bo‘ling”;
” Salomatlikni mustahkamlashda jismoniy mashqlarning ahamiyati”;
” O‘quvchilarning kun tartibi”;
31

Mamlakatimiz rahbarining ”2004-2009- yillarda maktab ta’limini
rivojlantirish Davlat umum milliy dasturi to‘g‘risida”gi farmonning beshinchi
yo‘nalishi aynan bolalar sportining rivojlantirish xususida ekanligi bejiz emas.
Chunki, bolalarni jismoniy mashqlar bilan shug‘ullantirish ularni kuchli, chaqqon,
chidamli, irodali, bardam, jasur, go‘zal va harakatchan qiladi. Natijada bolalarning
ish qobiliyati yuqori bo‘ladi. Yuksak ish qobiliyatiga ega bo‘lish – sog‘lomlikning
birinchi belgisi. Shuningdek, jisminiy mashqlar bilan muntazam shug‘ullunish
o‘pka, ovqat hazm qilish va bola tanasidagi boshqa a’zolarning ishini yaxshilaydi.
Eng asosiysi organizmning tashqi muhitning salbiy ta’sirlariga hamda kasallik
qo‘zg‘atuvchi mikroblarga chidamliligini oshiradi.
Yaxshi jismoniy tayyorgarlikka ega odam kam kasal bo‘ladi, agar kasal
bo‘lib qolsa, xastalikni oson va to‘liq yengadi, ish qobiliyatini esa tez tiklaydi..
Demak, jismoniy mashqlar bilan muntazam shug‘ullanish inson
salomatligiga ijobiy ta’sir etib, uni jismonan rivojlantiradi, baquvvat qiladi,
salomatligini mustahkamlaydi, hayotining yangi qirralarini ochishga imkon
yaratadi. Har qanday jamiyatning farzandlari barkamol, sog‘lom rivojlanishi uchun
tabiiy muhit yuqori darajada ekologik sifat va miqdor ko‘rsatkichlariga ega
bo‘lmog‘i darkor. Shu bilan birgalikda, har bir jamiyat a’zosi ekologik ong va
tafakkur sohibi bo‘lishi, o‘zining yashash joyi makonini e’zozlashi va sevishi
kerak.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, mamlakatimizda ekologik ta’lim – tarbiyaga
alohida e’tibor qaratilgan. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarning boshlang‘ich
1-4- sinflarida o‘qitilayotgan ”Atrofimizdagi olam”, ” Tabiatshunoslik” fanlar
dasturlarida o‘quvchilarga ekologik saboq berishga keng e’tibor qaratilgan. Bu
bejiz emas albatta. Barkamol avlodni shakllantirishda ekologik muammolarni hal
etish borgan sari dolzarb bo‘lib bormoqda. ” Xalqaro hamjamiyat insonning
nafaqat yashash huquqi, balki to‘laqonli va sog‘lom turmush kechirish uchun zarur
mo‘tadil atrof – muhit sharoitlariga ham bo‘lgan huquqlarining muqaddas va
daxlsizligini allaqachon e’tirof etgan”,- deb yozadi muhtaram sobiq Prezidentimiz
I.A.Karimov ” O’zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida ” asarida . Hozirgi davrda,
32

xususan ilm- fan va texnika, turli xil texnologik jarayonlarga ehtiyoj nihoyatda
ortgan sharoitda, o‘sib kelayotgan yosh avlodga ekologiya va atrof – muhitning
muhofazasi asoslaridan nazariy va amaliy bilim berish uchun darslarda va darsdan
tashqari tadbirlarda quyidagi mavzularni o‘tish tavsiya etiladi.
” Tabiatni asrab – avaylash”, ” Atrofimizdagi havo va suvni muhofaza
qilish”, ”Suvni ehtiyot qiling”, ” Tabiat va inson – bir butun”, ”Ekologiya nima?” ,
”Ekologik tabiat” , ” Havo muhitining ifloslanishi”, ”Ekologik javobgarlik”. Ushbu
mavzular orqali tabiatga va uning boyliklariga shavqatsizlarcha munosabatda
bo‘lish oqibatlari, Orol bo‘yidagi achinarli yuzaga kelishi, hozirgi vaqtda
bolalarning nimjon bo’lishi, ko’p kasalga chalinishining bosh sababi atrof –
muhitning, ekologiyaning buzulishi ekanligini tushuntirib berish.
O‘tiladigan mavzularning tarbiyaviy vazifasi – o‘quvchilarda har bir
kishining salomatligi uni o‘rab turgan tashqi sharoitga ekanligi haqida tushuncha
hosil qilib, ularga ekologik tarbiya berish, ajdodlarimizning tibbiyot faniga
qo‘shgan ulkan hissalarini o‘rganib, ularga nisbatan hurmat, ilmiy meroslariga
qiziqish uyg‘otishdan iborat.
Mavzularni rivojlantiruvchi maqsadi-o‘quvchilarga tabiatshunoslik, jimoniy
tarbiya, odobnoma, salomatlik fanlarini o‘zaro boylab o‘rganishi va fan haqida
mantiqiy fikrlarni takomillashtirishdan iborat.
O‘qituvchi mavzularni o‘tish jarayonida mavzuning maqsadiga muvofiq
holda turli xil ko‘rsatmali qurollar, o‘quv vositarida: jadvallar,odam a’zolari
tushirilgan rasmlardan foydalansa maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Mavzularni o‘tishning tarbiyaviy maqsadi:
O‘quvchilarga insonlarning sog‘lig‘ini muhofaza qilishga, yosh avlodni
sog‘lomlashtirishga qaratilgan tadbirlari, inson salomatligigia atalgan asarlari bilan
ulkan hissa qo‘shgan vatandoshlarimiz haqida keyingi yillarda Prezidentimiz I.A.
Karimov tashabbusi va odil siyosat orqali odam va uning salomatligi haqida
erishilayotgan yutuqlarimiz to‘g‘risida tushuncha beriladi.Sihat-salomatlik har bir
kishi uchun baxt-saodatdir.Insonning mehnat unumi ,mamlakatning iqtisodiy
qudrati, xalq farovonligi kishilarning salomatligiga bog‘liqdir.Har bir salomatligini
33

saqlash va mustahkamlash uchun avvalo o‘zining tana tuzilishini, har qaysi
a’zolarini ish faoliyatini va ularning normal o‘sishi va rivojlanishi uchun zarur
bo‘lgan gigiyenani bilishi kerak. Inson tanasi barcha a’zolarini ishi bir-biri va
tashqi muhit bilan bog‘liq.
Ba’zi maktablarda bola organizimi uchun mos sharoit yaratilmasligi yoki
gigiyena qoidalariga amal qilmaslik oqibatida maktab o‘quvchilari talaygina
qismining tayanch-harakatlanish, yurak-qon, nafas olish a’zolari kasalliklari
ko‘rish o‘tkirligini pasayishi kuzatilmoqda. Masalan: sinf partalari o‘quvchining
gavdasiga mos kelmaganda tayanch –harakatlanish a’zolarini, yorug‘lik kuchi
kamligidan ko‘z o‘tkirligining, sinf xonalari yetarli isitilmaganligi oqibatida nafas
olish organlarining ish faoliyati buziladi.
O‘quvchilar salomatligini muhofaza qilish va ular ongida sog‘lom turmush
shaklini rivojlantirish borasidagi xalq ta’limi xodimlarining tibbiy gigiyenik bilim
darajasi yetarli bo‘lishi kerak. Negaki, yoshlikdan o‘rganilgan bilim, hayotiy
ko‘nikma inson hayoti davomida bir umr unga yo‘ldosh bo‘ladi va an’ana sifatida
avloddan- avlodga o‘tib boradi.
Shu bois, barch ta’lim muasasalarida o‘quvchilarga tibbiy bilamlar berish
ularda o‘z sog‘ligini himoyalash ko‘nikmasini hosil etish ishiga aholi salomatligini
kafolatlaydigan asosiy omil sifatida qaralib kerilmoqda.
Ta’lim dasturlariga yangidan kiritilgan ”Tarbiya” , ”Inson va uning
salomatligi” predmetlari bu borada eng muhim vosita vazifasini o‘tab kelmoqda.
Ozod va obod yurtimizda Vatan, millat, or-nomus kabi muqaddas tuyg‘ular
kabi sog‘lom avlod yaratish tuyg‘usi ham xalqimiz qalbidan chuqur joy oldi va
olmoqda. Keng miqiyosida olib borilayotgan harakatlar ijobiy samara berishi
shubhasiz.

34

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
1. I.A.Karimov ” Barkkamol avlod O‘zbekiston taraqqiyotining
poydevori”. Toshkent ”Sharq” nashriyoti 1998-yil. 27-bet.
2. I.A.Karimov ”Kelajakni jasoratli odamlar quradi”. Toshkent.1999-y.
12-bet.
3. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent. ”O‘zbekiston” n.
2001-yil. 14-15-betlar.
4. Alibekov. Tabiatni muhofaza qilish va tabiat resruslaridan oqilona
foydalanish. T.1983-yil. 273-bet.
5. Atoyev A . O ‘ smir va yoshlarni kurashga o ‘ rgatishning metod va
vositalari . T .1987- y . 318- b .
6. Abu Abdulloh ibn Ismoil al- Buxoriy. Hadis. 3-4-tom. Toshkent.
1992-y. 558-b.
7. Abu Ali ibn Sino ”Tib qonunlari” Tuzuvchilar Karimov I,
Xikmatullayev X. T.1993-y. 304-b.
8. Afanasyev.Yu. Salomatlik alifbosi. T ”Ibn Sino” n. 1995-y. 104-b.
9. Bagdanov G. Школъникам здоровый образ жизни. М.1989-г.189 л.
10. Baratov. P. Tabiatni muhofaza qilish. T.1991-y.256-b.
11. Hoshimov K va bosh . Pedagogika tarixi . T . ” O ‘ qituvchi ” n .1996-
y .488- b .
12. Hasanboyeva O . Tarbiya 3- sinf uchun qo ‘ llanma . T .2002- y . 10- b .
13. Ikromova M . Giyohvandlik – ijtimoiy ofat . T . 1990- y .50- b .
14. Irgashev Sh. Giyohvandlik profilaktikasi bo‘yicha o‘quv qo‘llanma.
”Ibn Sino” nashriyoti. 2003-y.14-b.
15. Karimov U. Navoiy davri tabobati. Toshkent.1991-y. 7-b.
16. Mahmudov .”Avesto” haqida . T. “Sharq” 2000-y.
17. Nishonova S. Komil inson tarbiyasi. T.2003-y.185-b.
18. Rasulov M. ”Suv – hayot manbai”. 2002-y. 60-b.
19. Roziqov K.X. Ekologiya va atrof – muhit muhofazasi haqida yetti
saboq. T. 2004-y. 3-b.
35

20. Solixo‘jayev S. ” Bolalarda shaxsiy gigiyena ko’nikmalarining
shakllanishi”. T. ”Ibn Sino”. 1993-y. 76-b.
21. To‘xtayev A.S . ”Rang – barang tabiat”.T. ”Yozuvchi”.2002-y.64-b.
22. To‘xtayev A.S, Haydarova, Siddiqov. ”Ekologiya alifbosi”T.2004-y.
23. Xo‘jayev F.”Boshlang‘ich sinflarda jismoniy tarbiya darslari”.T.1996-
y.72-bet.
24. Zuparova X. ”Boshlang‘ich sinflarda salomatlik soatlarini olib
borish”. Bosh.t.jur. T.2005-y. № 5 7-b.

36

Boshlang’ich sinf o’quvchilarida sog’lom turmush tarzini rivojlantirish

Sotib olish