Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 201.8KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 29 Yanvar 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Boshlang’ich sinf o’quvchilariga savod o’rgatish davrida sinfdan tashqari ishlar, xususan “Savodxonlik bayrami” va shu kabi tadbirlarni uyushtirish

Sotib olish
13O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH INNOVATSION UNIVERSITETI K URS ISHI M avzu: Boshlang’ich sinf o’quvchilariga savod o’rgatish davrida sinfdan tashqari ishlar, xususan “Savodxonlik bayrami” va shu kabi tadbirlarni uyushtirish . Bajardi: Qabul qildi: _____________________ 13MUNDARIJA: KIRISH.....................................................................................................................3 I BOB. SAVOD O’RGATISH DAVRINING MAZMUNI VA AHAMIYATI 1.1. Boshlang’ich sinfda savod o’rgatishning asosiy maqsadlari va vazifalari ……. 5 1.2. O’quvchilarda o’qish va yozish ko’nikmalarini shakllantirishning bosqichlar. 11 1.3 Sinfdan tashqari ishlar va tadbirlarning o’quv jarayonidagi o’rni......................15 II BOB. SINFDAN TASHQARI ISHLAR ORQALI O’QUVCHILARDA O’QISHGA QIZIQISH UYG’OTISH 2.1. Tashkil etiladigan tadbirlarning ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyati …………… 19 2.2. “Savodxonlik bayrami” tadbirining mazmuni va uni uyushtirish usullari …….23 XULOSA................................................................................................................ 30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..............................................................32 ILOVALAR………………………………………………………………………35 13KIRISH. Mavzuning dolzarbligi. Ijtimoiy jamiyat taraqqiyoti, xususan, milliy istiqlol g oyalarining hayotimizga tobora chuqur ildiz otib borishi ta’lim tizimidagiʻ islohotlarning ham mazmunini boyitmoqda. Ta’lim jarayonida o qitishning ʻ tajribada sinovlardan o tgan shakl va usullari boyitilib, zarurat bo lganda, ʻ ʻ yangilanib amaliyotga tadbiq qilinmoqda. Bu boradagi davlat siyosati ham uzluksiz ta’lim vositasida ma’naviy – axloqiy jihatdan tarbiyalangan har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirishni nazarda tutadi. Uning nechog li ʻ to g ri amalga oshirilishi ko p jihatdan boshlang ich ta’lim tizimining ʻ ʻ ʻ ʻ samaradorligiga bog liq. Boshlang ich ta lim uzluksiz ta’limning eng muhim ʻ ʻ ‟ bo g inidir. “O zbekiston Respublikasida umumiy o rta ta lim to g risida“ gi ʻ ʻ ʻ ʻ ‟ ʻ ʻ Nizomda ta’’kidlanganidek: “Boshlang ich ta lim o qish, yozish, sanash, o quv ʻ ‟ ʻ ʻ faoliyatining asosiy malaka va ko nikmalari, ijodiy fikrlash, o zini-o zi nazorat ʻ ʻ ʻ qilish uquvi, nutq va xulq-atvor madaniyati, shaxsiy gigiena va sog lom turmush ʻ tarzi asoslarining egallab olinishi ta minlashga da’vat etilgan”[1]. Shu asosga ‟ ko ra, boshlang ich sinflarda o quvchilarning umummadaniy va axloqiy ʻ ʻ ʻ ko nikmalari, dastlabki savodxonlik malakalari shakllantirilishi lozim. ʻ Boshlang ich ta lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyati, aqliy ʻ ‟ rivojlanishi, dunyoqarashi, kommunikativ savodxonligi va o z-o zini anglash ʻ ʻ salohiyatini shakllantirishga, jismonan sog lom bo lishga moddiy borliq ʻ ʻ go zalliklarini his eta olishga, go zallik va nafosatdan zavqlana olish, milliy urf- ʻ ʻ odatlarni o zida singdirish va ardoqlash, ularga rioya qilishga o rgatadi. ʻ ʻ Bunda boshlang ich sinflardagi sinfdan tashqari darslarning ham alohida o rni bor. ʻ ʻ Boshlang ich ta limda sinfdan tashqari o qish ham sinfda o qish kabi ʻ ‟ ʻ ʻ o quvchilarni erkin fikrlashga o rgatish va mustaqil mutolaaga rag bat uyg otishga ʻ ʻ ʻ ʻ ko ra alohida ahamiyat kasb etadi. Respublikamizda joriy yilda O zbekiston ʻ ʻ Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev tashabbusi bilan yoshlarga e”tiborni kuchaytirish, yosh avlodni madaniyat, san’’at, jismoniy tarbiya va sportga keng jalb etish, ularda axborot texnologiyalaridan to g ri foydalanish ko nikmasini ʻ ʻ ʻ 13shakllantirish, yoshlar o rtasida kitobxonlikni targ ib qilish, xotin-qizlar bandliginiʻ ʻ ta minlash yuzasidan 5 ta muhim tashabbus ilgari surildi [2]. Shu ma’noda ana ‟ besh muhim tashabbuslardan biri - yoshlar o rtasida kitobxonlikni targ ib qilish, ʻ ʻ ularda kitobxonlik madaniyatini shakllantirishda sinfdan tashqari o qish darslari ʻ ham muhim vosita bo lib xizmat qiladi. ʻ Ta’lim tarbiya tizimining bugungi kundagi vazifasi o’sib-ulg’ayib kelayotgan yoshlarni vatanparvar, zamonaviy bilim, ko’nikma va malakalarini o’zlashtirgan kelajakda jamiyatda o’z o’rnini egalashga erishgan-komillikka intiladigan barkamol avlodni voyaga yetkazishdir. Mamlakatimizda ta’lim sohasida olib borilayotgan islohatlarda umumta’lim maktablari hal qilivchi kuchga aylangani ayni haqiqatdir. Maktablarda kelajak avlod vorislarini tarbiyalashga yo’naltirilgan imkoniyatlar o’z navbatida, pedagog xodimlardan sifatli ta’lim-tarbiya berishni, o’quvchi yoshlardan esa puxta bilim olishni talab etadi. Bu o’z navbatida har bir o’qituvchi zimmasiga yanada yuksak mas’uliyat va vazifalarni yuklaydi. Kurs ishning maqsadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga savod o’rgatish davrida sinfdan tashqari ishlar, xususan “Savodxonlik bayrami” va shu kabi tadbirlarni uyushtirish hamda to’liq tasavvurni shakllantirish. Kurs ishning vazifalari: – Bolalarda o’qish va yozishga bo’lgan qiziqishini uyg’otish – Bolalarni yozish, o’qish ko’nikmalarini shakllantirishni ifodala sh . – Mashhulotlar jarayonida bolalarni savodga o’rgatish Kurs ishining ob’ekti: Boshlang’ich sinflarda 1-4-sinf O’qish darsliklari. Kurs ishning predmedi: Boshlang’ich sinf o’quvchilarida savod o’rgatish jarayonida tayyorlov darslarini tashkil qilish jarayoni. Kurs ishi tuzilishi : Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovadan iborat. 13I BOB. Savod o’rgatish davrining mazmuni va ahamiyati 1.1. Boshlang’ich sinfda savod o’rgatishning asosiy maqsadlari va vazifalari Ta’lim tarbiya tizimining bugungi kundagi vazifasi o’sib-ulg’ayib kelayotgan yoshlarni vatanparvar, zamonaviy bilim, ko’nikma va malakalarini o’zlashtirgan kelajakda jamiyatda o’z o’rnini egalashga erishgan-komillikka intiladigan barkamol avlodni voyaga yetkazishdir. Mamlakatimizda ta’lim sohasida olib borilayotgan islohatlarda umumta’lim maktablari hal qilivchi kuchga aylangani ayni haqiqatdir. Maktablarda kelajak avlod vorislarini tarbiyalashga yo’naltirilgan imkoniyatlar o’z navbatida, pedagog xodimlardan sifatli ta’lim-tarbiya berishni, o’quvchi yoshlardan esa puxta bilim olishni talab etadi. Bu o’z navbatida har bir o’qituvchi zimmasiga yanada yuksak mas’uliyat va vazifalarni yuklaydi. bosqichlarida hech qiynalmasdan yanada yuksak natijalarga erisha oladi. Boshlang’ich ta’lim ta’lim-tarbiyaning poydevoridir. Poydevor qanchalik mustahkam bo’lsa imorat shunchalik chidamli bo’lganidek, mukammal boshlang’ich ta’lim olgan o’quvchilar yuqori sinflarda va ta’limning keyingi bosqichlarida hech qiynalmasdan yanada yuksak natijalarga erisha oladi. Savod o’rgatish metodikasi kichik yoshdagi o’quvchilarni elementar o’qish va yozishga o’rgatish metod va usullarini aniqlash va ularni ta’lim jarayoniga tatbiq etish masalalari bilan shug’ullanadi. Bolalarga savod o’rgatish pedagogika fanidagina emas, balki ijtimoiy hayotda ham juda jiddiy masalalardan hisoblanadi. Chunki xalqning savodxonligi milliy istiqlol g’oyalaridan oziqlanish uchun, siyosiy onglilik uchun, yuksak ma’naviy madaniyat uchun kurash qurolidir. Hozirgi globallashuv sharoitida Respublikada har bir kishining savodxon bo’lishiga alohida e’tibor berilishi huquqiy demokratik davlat qurilishi talablariga muvofiqdir. Savod o’rgatish metodikasining maqsadi - bolalarni boshlang’ich o’qish va yozishga o’rgatish. O’zbek alifbosiga asoslangan holda qisqa vaqt ichida o’quvchilar o’qish va yozish ko’nikmasini egallaydilar. Savod o’rgatish davrida til ta’limi mazmuni 13o’quvchilarga beriladigan til va nutq sohasidagi bilim va ko’nikmalar bilan belgilanadi. Savod o’rgatish davrida o’qish va yozish harakatinimaqsadga muvofiq ravishda bajara olish o’qish va yozish ko’nikmasi deyiladi. Bu ko’nikma bilimni talab qiladi, chunki ko’nikma bilimsiz shakllanmaydi. Bilim ko’nikmaga aylanmagan bo’lishi mumkin. Masalan, bola v harfining elementlarini, yozuv chiziqlari orasiga qanday joylashtirilishini bilib, uni daftarda yoza olmasligi yoki harflarni tanib, ular ishtirok etgan so’zni o’qiy olmasligi mumkin. Yozish ko’nikmasini hosil qilish uchun boshqa faoliyat turlari, ya’ni yozish jarayonida partada to’g’ri o’tirish, ruchkani barmoqlar orasida tutish, daftarni qiyalikda qo’yish kabilar ham o’rgatiladi. O’qish va yozish ko’nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi. Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim. Yozish malakasida o’quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish haqida o’ylab o’tirmay, so’z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o’qish va yozish malakasi harakatning o’ylab o’tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka o’qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib, avtomatlashish darajasiga yetkaziladi. Savod o’rgatish metodikasi kichik yoshdagi o’quvchilarni elementar o’qish va yozishga o’rgatish metod va usullarini aniqlash va ularni ta’lim jarayoniga tatbiq etish masalalari bilan shug’ullanadi. Bolalarga savod o’rgatish pedagogika fanidagina emas, balki ijtimoiy hayotda ham juda jiddiy masalalardan hisoblanadi. Chunki xalqning savodxonligi milliy istiqlol g’oyalaridan oziqlanish uchun, siyosiy onglilik uchun, yuksak ma’naviy madaniyat uchun kurash qurolidir. Hozirgi globallashuv sharoitida Respublikada har bir kishining savodxon bo’lishiga alohida e’tibor berilishi huquqiy demokratik davlat qurilishi talablariga muvofiqdir. Savod o’rgatish metodikasining maqsadi - bolalarni boshlang’ich o’qish va yozishga o’rgatish. O’zbek alifbosiga asoslangan holda qisqa vaqt ichida o’quvchilar o’qish va yozish ko’nikmasini egallaydilar. 13 Savod o’rgatish davrida til ta’limi mazmuni o’quvchilarga beriladigan til va nutq sohasidagi bilim va ko’nikmalar bilan belgilanadi. Savod o’rgatish davrida o’qish va yozish harakatinimaqsadga muvofiq ravishda bajara olish o’qish va yozish ko’nikmasi deyiladi. Bu ko’nikma bilimni talab qiladi, chunki ko’nikma bilimsiz shakllanmaydi. Bilim ko’nikmaga aylanmagan bo’lishi mumkin. Masalan, bola v harfining elementlarini, yozuv chiziqlari orasiga qanday joylashtirilishini bilib, uni daftarda yoza olmasligi yoki harflarni tanib, ular ishtirok etgan so’zni o’qiy olmasligi mumkin. Yozish ko’nikmasini hosil qilish uchun boshqa faoliyat turlari, ya’ni yozish jarayonida partada to’g’ri o’tirish, ruchkani barmoqlar orasida tutish, daftarni qiyalikda qo’yish kabilar ham o’rgatiladi. O’qish va yozish ko’nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi. Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim. Yozish malakasida o’quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish haqida o’ylab o’tirmay, so’z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o’qish va yozish malakasi harakatning o’ylab o’tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka o’qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib, avtomatlashish darajasiga yetkaziladi. O’quvchini savod o’rgatish jarayonida o’qish va yozishga o’rgatishda o’quvchilarning faoliyat ko’rsatishi va nutq faoliyatiga kirishishlari uchun talab qo’yilishi, o’z fikrini og’zaki yoki yozma ifodalashi uchun zaruriyat va ehtiyojni yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi lozim. O’qish va yozish malakasi biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga oshuvini ta’minlaydi. Shuning uchun ham o’qishga o’rgatish bilan yozuvga o’rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat muntazam ravishda mashq qildiriladi. SHunday ekan, savod o’rgatish jarayonida bola juda ko’p o’qishi va yozishi zarur. O’qish uchun ham, yozish uchun ham yangi matn olinadi, chunki bir matnni bir necha bor qayta o’qish bilan maqsadga erishish qiyin. Bu ko’pincha o’qilgan matnni yuzaki yodlab olishga olib keladi. Takroriy faoliyatda vaziyat va mazmunning almashinishi malakani mustahkamlashga yordam beradi, qobiliyatni 13o’stiradi. O’quvchi oldida uzoq muddatda amalga oshadigan maqsad - o’qish va yozishni o’rganish hamda hozirda bajarishi shart bo’lgan kundalik maqsad - topishmoqni o’qish va javobini topish, so’z va gaplarni o’qish, rasm asosida so’zlab berish kabilar turadi. O’zbek tili yozuvi tovush yozuvi, ya’ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush uchun, har bir fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan. O’qishda grafik shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi. Bu o’qish va yozish faoliyatida o’quvchi uchun qiyinchilik tug’dirgandek tuyulsa- da, aslida o’qish va yozish jarayonini soddalashtiradi, chunki tilimizdagi tovushni ifodalovchi harflar soni uncha ko’p emas. O’qish va yozishni o’zlashtirish uchun tovush va harflarning o’zaro munosabatiga oid qoidalarni o’zlashtirish kifoya. Savod o’rgatish metodikasida o’zbek tili tovushlar va harflar tizimining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi. Savod o’rgatish jarayonidagi o’qish darslarining asosiy vazifasi o’quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning to’g’ri talaffuzini o’rgatish orqali bolalarda to’g’ri, ongli, ifodali o’qish ko’nikmalarini shakllantirishdan iborat. SHuningdek, o’quvchilar lug’atini boyitish, bog’lanishli nutqini o’stirish, bilimini boyitish, tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o’stirishda ham bu davr mas’uliyatliligi bilan alohida o’rin tutadi.Tayyorgarlik davri o’qishga o’rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda o’zgalar nutqini eshitish, diqqatni to’plash, til birliklarini (tovush, bo’g’in, so’z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar shakllantiriladi. Bular o’quvchilarning o’qishni muvaffaqiyatli egallashlariga yordam beradi. Savodga tayyorlash bo’yicha o’tkaziladigan mashg’ulotlarda savodga o’rgatish ikki davrga ajratiladi. 1. Tayyorgarlik davri 2. Asosiy davr (Savodga tayyorlash) Savodga o’rgatishning tayyorgarlik davri vazifalari sentyabr, oktyabr oylarida rejalashtiriladi. Bu davrda quyidagi ishlar olib boriladi: 1. T ovushlarni to’g’ri talaffuz etish va so’zning tovush tarkibi haqidagi tasavvurlarini aniqlash va shakllantirish 132. Unli va undosh tovushlar haqida tushuncha berish. 3. Jarangli va jarangsiz tovushlarni ajratishga o’rgatish asosida fonematik idrokni va tasavvurni rivojlantirish 4. Oddiy tahlil va sintez qilish ko’nikmalarini rivojlantirish: A ) Gapni so’zlarga bo’lish, so’zlarni bo’g’inlarga bo’lish; b ) ma’lum tovushlarni o’rnini aniqlash (so’zning boshida, o’ rtasida va oxirida); v ) so’zda tovushlar ketma-ketligini va sonini aniqlash; g ) tovushlardan bo’g’inlar, so’zlar tuzishga o’rgatish; d ) tovushlarni eshitishda farqlashga o’rgatish; Tayyorlov guruhida nutq, o’qish va savodga tayyorlash yo’nalishining savodga o’rgatish bo’limining 2- bosqichi - asosiy davrida (oktyabr- may) quyidagi ishlar olib boriladi: 1. Berilgan tovushni harf belgisi bilan tanishtirish 2.Kesma harflar yordamida tovush-harf tahlil va sintezi bo’yicha mashqlarni bajarishga o’rgatib borish; 3. Bo’g’in o’qish; 4 . Kesma harflar yordamida bo’g’in va so’zlarni tuzish va ularni bo’g’inlab o’qishga o’rgatish. Tayyorlov guruhlarida yil davomida o’tkaziladigan mashg’ulotlar bolalar yoshiga mos bo’lishi va ketma—ketlikda olib borilishi kerak. Mashg’ulotlar ishlanmasida mavzuning maqsad-vazifalari, kutilayotgan natijalar, kerakli jihozlar, mashg’ulotning borishi to’liq yoritiladi. Mashg’ulot mavzulari bolalar uchun tushunarli, amaliy ishlar va turli interfaol o’yinlar bolalar yoshiga mos, qiziqarli va turli bo’lishi lozim. Mashg’ulotlar davomida bolalar barmoq mashqlarini tetiklashtiruvchi daqiqalarda bajaradilar, harflar bilan maxsus o’yinlar, (yig’ish, terish), amaliy ishlarni bajarib, alifbeni bilib, bo’g’inlarni o’qiy olish ko’nikmalari mustahkamlanib boradi. Har bir mashg’ulotning oxirida bolalarning bilimlarini aniqlash va mustahkamlash uchun savollar berilgan. O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritgan dastlabki kunlardanoq yangi, 13rivojlangan jamiyat qurish yo’liga kirdi. Zahmatkash halqimiz o’zining fidoiy mehnati va tinch hayoti bilan dunyodagi taraqqiy topgan mamlakatlar qatoridan mustahkam o’rin egallash maqsadida barcha sohalarda chuqur islohotlarni amalga oshira boshladi. Kelajagi buyuk davlat barpo etish borasida amalga oshirilayotgan barcha tarixiy o’zgarish va yangilanishlar yurtdoshlarimiz qalbi, ongiga ulkan ta’sir ko’rsatmoqda. O’quvchini savod o’rgatish jarayonida o’qish va yozishga o’rgatishda o’quvchilarning faoliyat ko’rsatishi va nutq faoliyatiga kirishishlari uchun talab qo’yilishi, o’z fikrini og’zaki yoki yozma ifodalashi uchun zaruriyat va ehtiyojni yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi lozim. O’qish va yozish malakasi biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga oshuvini ta’minlaydi. Shuning uchun ham o’qishga o’rgatish bilan yozuvga o’rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat muntazam ravishda mashq qildiriladi. SHunday ekan, savod o’rgatish jarayonida bola juda ko’p o’qishi va yozishi zarur. O’qish uchun ham, yozish uchun ham yangi matn olinadi, chunki bir matnni bir necha bor qayta o’qish bilan maqsadga erishish qiyin. Bu ko’pincha o’qilgan matnni yuzaki yodlab olishga olib keladi. Takroriy faoliyatda vaziyat va mazmunning almashinishi malakani mustahkamlashga yordam beradi, qobiliyatni o’stiradi. O’quvchi oldida uzoq muddatda amalga oshadigan maqsad - o’qish va yozishni o’rganish hamda hozirda bajarishi shart bo’lgan kundalik maqsad - topishmoqni o’qish va javobini topish, so’z va gaplarni o’qish, rasm asosida so’zlab berish kabilar turadi. O’zbek tili yozuvi tovush yozuvi, ya’ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush uchun, har bir fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan. O’qishda grafik shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi. Bu o’qish va yozish faoliyatida o’quvchi uchun qiyinchilik tug’dirgandek tuyulsa-da, aslida o’qish va yozish jarayonini soddalashtiradi, chunki tilimizdagi tovushni ifodalovchi harflar soni uncha ko’p emas. O’qish va yozishni o’zlashtirish uchun tovush va harflarning o’zaro munosabatiga oid qoidalarni o’zlashtirish kifoya. Savod o’rgatish metodikasida o’zbek tili tovushlar va harflar tizimining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi. 13 1.2. O’quvchilarda o’qish va yozish ko’nikmalarini shakllantirishning bosqichlar Dunyoda boshlang’ich sinf o’quvchilarida o’qish madaniyatini rivojlantirishning innovatsion modellarini ishlab chiqish, didaktik ta’minotni globallashuv davri pedagogikasi talabalariga muvofiq holda takomillashtirish, kommunikativ ko’nikmalarni tarkib toptirishga yo’naltirilgan konstrukiv mashqlar tuzish, izohli va ideografik lug’atlar bilan ishlash, obrazli tafakkur va so’z-mantiq xotirasini mustahkamlashga qaratilgan qator ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Badiiy matn ustida ishlash orqali ijodiy va nutqiy salohiyatni tarkib toptirish, kommunikativlik va nutqning emotsionalligi hamda ta’sirchanligini ta’minlashda mnemik faoliyatga asoslanilgan kontseptual yondashuvlar o’quvchilarning nutq va tafakkuri integratsiyasiga muvofiq tarzda belgilanmoqda. Mamlakatimizda o’quvchilarning o’qish savodxonligini xalqaro baholash dasturlari orqali rivojlantirish, kitobxonlik va mutolaa madaniyatini rivojlantirishga katta e’tibor qaratilmoqda. “O’quvchilarga kitob mutolaasi jarayonida “oddiydan murakkabga” tamoyili asosida badiiy asarlarni tanlash va sinchiklab o’qish malakasini hosil qilish bo’yicha uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish, o’quvchilarning mustaqil fikrini og’zaki va yozma ravishda bayon etish malakasini oshirish maqsadida ular o’qigan kitoblari bo’yicha “Notiq o’quvchi” hamda insholar tanlovlarini o’tkazish, boshlang’ich sinf o’quvchilarini “Jajji akademik” to’garaklariga jalb etish hamda ularga mutolaa sirlari va kitobxonlik madaniyati bo’yicha tushunchalar berib borish”[3.] o’quvchilarda kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirishning ustuvor yo’nalishlari sifatida belgilab berilgan. Bu esa, boshlang’ich sinf ona tili va o’qish darslarida produktiv o’qish orqali o’quvchilarning kommunikativ kompetentsiyasini shakllantirish mazmunini yoritib berish, produktiv o’qish orqali o’quvchilarning kommunikativ kompetentsiyasini shakllantirishning didaktik modelini ishlab chiqish, 13boshlang’ich sinf o’quvchilarining kommunikativ kompetentsiyasini shakllantirishning produktiv o’qish texnologiyasini takomillashtirishni taqozo etadi. SHaxs ijodiy individualligi va intellektual-axloqiy erkinligining rivojlanishini namoyon etuvchi instrument sifatida belgilangan kommunikativ kompetentlik mamlakatimiz umumta’lim maktablarida joriy etilgan DTSning tayanch vakolatlari doirasida yetakchi hisoblanadi. Bu kabi yondashuv esa, boshlang’ich sinf o’quvchilarida kommunikativ kompetentsiyani shakllantirish tuzilmasi, komponentlari, mezonlari va ko’rsatkichlarini aniqlashtirish, o’quvchilarida kommunikativ kompetentsiyani shakllantirish modeli va didaktik ta’minotini takomillashtirishni taqozo etdi. “Kommunikativ kompetentsiya”ni o’rganish jarayonida sinergetik yondashuvning o’ziga xosligi shundaki, unda o’zaro bog’liqlik va hamkorlik asosida masalaga munosabat bildiriladi. Chunki bu tushuncha bugungi kunga kelib turlicha qarashlar, qarama–qarshi fikrlar, g’oyalar ta’sirida qolayotganini guvohi bo’lib turibmiz. Tartibga kelish uchun esa, albatta, bu bosqichlarni bosib o’tish tabiiy holat hisoblanadi. Bu jarayonda sinergetik metolologiyaga xos bo’lgan nochiziqli tafakkur tarzi samarali natijaga olib keladi. Dars mashg’ulotlari ijtimoiy tavsifga ega bo’lib, ta’lim maqsadi ham ijtimoiy, ham akademik ahamiyatga ega. Hissiy jihat ham o’quvchilarning o’qishga bo’lgan qiziqishini rag’batlantirishda muhim ahamiyatga ega. Xalq ta’limi vazirligi va Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bolalar jamg’armasi (YUNISEF) bilan birgalikda “O’zbekistonda darsliklar tayyorlanishi, chop etilishi va qo’llanilishi sohasini tartibga soluvchi siyosat tahlili” qo’llanmasida “Ijtimoiy va hissiy tarkibiy qism muvaffaqiyatli pedagogikada muhim rol o’ynaydi” 5 , – deb ta’kidlangan. “Darsliklar o’qituvchilarga o’quvchilarning nafaqat amaliy bilimlarni olishlarini, balki talqin qilish, fikrlash, hissiy ta’sir, samarali muloqot va ijodkorlik qobiliyatlarini rivojlantirishini ta’minlash uchun keng imkoniyatlar yaratish” [6.128bet].da yordam berishi kerak. 13B.Umarov “Biz bolalarga nimani emas, qanday o’ylash, fikr yuritishni o’rgatishimiz lozim. Vazifamiz bilim beribgina qolmay, ularga oqillikni ham o’rgatishdir. Oqillik esa, faqat bilimlar majmui emas, balki ulardan samarali foydalanish hamdir. SHu nuqtai nazardan, bolalarga dunyoni kashf qilishga va unda o’z nuqtai nazaridagi haqiqatni izlashga halaqit bermaslik kerak. Tasavvurni takomillashtirish, vijdonlilik va mas’uliyatni shakllantirish, mehr asosida tarbiyalash – XXI asr ta’lim tizimining asosiy masalalaridan. Umuman olganda, insoniyatning kelajakdagi mohiyati ham shunda” , – deb ta’kidlaydi [0]. XX asr oxirida o’tgan ta’lim bo’yicha xalqaro kongressda pedagog-olim J.Delorf “Ta’lim– yashirin xazina” nomli ma’ruzasida “ta’lim tayanadigan to’rt jihatni ta’riflab berildi: – bu bilishni o’rganish, bajarishni o’rganish, birgalikda yashashni o’rganish, yashashni o’rganish” [8.22bet]. Uning fikriga ko’ra, bajarishni o’rganish deyilganda, nafaqat kasbiy malakaga ega bo’lish, balki keng ma’noda kompetentli bo’lish guruhlarda ishlay olish va ish paytida yuzaga keladigan ko’plab murakkab vaziyatlardan muvaffaqiyatli chiqib keta olishi nazarda tutiladi. Ingliz olimi J.K.Raven shaxsning ijtimoiy jihatdan “samarali xulq-atvori xususiyatlari ro’yxati”ni keltirib, kompetentlik asoslarini yaratdi. Uning fikriga binoan umumta’lim tizimi o’quv jarayoni o’quvchilarning bilimdonlik, ijtimoiy harakatchanlik, iqtisodiy va madaniy moslashuviga har tomonlama yo’naltirilishi zarur. “Davlat maktablari mukammal ta’lim bera olishlari uchun turli xil qadriyatlar va tanlov erkinligini hisobga olib, o’z o’quvchilariga bu imkoniyatlarni yaratib berishiga to’g’ri keladi” 9 . Rus olimi M.I.Rojkov ijtimoiy faol shaxsni tarbiyalash texnologiyasida ijtimoiy moslashuvchan va ekzistentsial- rivojlanayotgan yondashuvining o’zaro bog’liqligini quyidagicha bayon etilgan: – Shaxs bo’lish ehtiyojini tarbiyalash; – ijtimoiy yetuklikni va bozor sharoitida faol faoliyatga tayyorlikni shakllantirish; 13– atrof–muhitning salbiy ta’siriga qarshi immunitetni shakllantirish; ijtimoiy foydali va muhim faoliyatning turli sohalarida shaxsan o’zini ko’rsatishga tayyor, harakatdagi odamni tarbiyalash[10] . M.I.Rojkov tadqiqot ishida ijtimoiy faollikning sub’ekti – bu “axborotning to’liqligi va tanlash erkinligi sharoitida o’z foydasini maksimal darajada oshirishga intiladigan – oqil shaxs. U quyidagilar bilan ajralib turadi: “sub’ektiv faollik, kompetentlik, ehtiyotkorlik, ishbilarmonlik, tavakkal qilishga tayyorlik, o’z xattiharakatlari uchun shaxsan javobgar bo’lish”[11] . XX asrning oxirlarida ijtimoiylashtirish va o’z yo’lini belgilash masalalari bilan shug’ullanuvchi ko’pgina rus olimlari ijtimoiylashuvning potentsial moslashuvchan jarayonlari boshlanganda individual-shaxsiy integratsiya g’oyalariga moyil edilar. Hatto o’sha paytda ham ushbu tushunchalar bir xil deb talqin qilinmagan. Aksincha, o’z yo’lini belgilash axloqiy (L.I.Bojovich, A.A.Guseynov, O.G.Drobnitskaya), ma’naviy (D.J.Valeev), oilaviy (N.N.Obozov), A.G.Xarchev), kasbiy (V.A.Krutetskiy), P.A.SHavir), siyosiy (A.M.CHern ы sh]), fuqaroviy (I.S.Kon) b.) kabi qismlarga bo’lingan. O’z yo’lini belgilash va ijtimoiylashuv sharoitida faoliyatga oid kommunikatsiyalarni qidirish shunday bir tushunchaga olib keldiki, unda “shaxsning o’z yo’lini belgilash jarayoni hayot faoliyatining barcha jabhalarida yuzaga keladi va u shaxsning mustaqil ijodiy faoliyatga tayyorligiga mos ravishda shakllanishiga yo’naltirilgan” [11] . Shu nuqtai nazardan o’quvchi rivojlanishning tashuvchisi bo’lib, keyin uning tashkilotchisiga aylanadi va o’quvchining o’z yo’lini belgilashi, o’zini anglashini, o’zini rivojlantirishini hayotning o’zi talab qiladi. Ko’rib turganimizdek, kompetentsiyaviy yondashuv ijtimoiy o’z yo’lini belgilash nazariyasi va amaliyotida ko’pqirrali faoliyat jabhalarini o’zida mujassamlashtiradi. Maktab o’quvchilariga kelsak, biz ijtimoiy o’z yo’lini belgilash masalalarini shaxsni ijtimoiylashtirish vositasi nuqtai nazaridan ko’rib chiqamiz, bu yerda yetakchi o’rinni kommunikativ kompetentlik egallaydi. Xalqaro iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotining PISA xalqaro baholash dasturlari mazmunida, asosan, odamning harakatchanligi, hurmatga asoslangan 13holda boshqalar bilan ochiq va samarali o’zaro munosabatlarda erkin ishtirok etish qobiliyatini aniqlash ekan, tom ma’noda bir–biriga bog’liq bo’lib borayotgan dunyoda munosib o’qish, ishlash va yashash uchun asosan kommunikativ kompetentlik hal qiluvchi ahamiyatga ega. Tadqiqot ishimiz mavzusiga ko’ra, kompetentsiyaviy yondashuv strategiyasini kichik maktab yoshining o’ziga xos xususiyatlari bilan o’zaro bog’lab, yangilanayotgan ta’lim kontekstiga mos keladigan innovatsion mazmunini aniqlaymiz. “Insonning o’z–o’zini tashkillashtirishi uchun esa, u birinchi navbatda erkinlikka ega bo’lishi, erkin jamiyatda, qadr-qimmati qadriyat darajasida baholanadigan jamiyatda yashashi lozim” [11] , – deydi O.Mo’minova. SHundagina, inson o’z-o’zini tashkillashtirishi, o’z-o’zini boshqarishi, jamiyat o’z–o’zini tashkillashtirishi, o’z- o’zini boshqarishi darajasiga ko’tariladi. Kompetentsiyaviy ta’lim yondashuvining asosiy g’oyasi ta’lim jarayonida o’quvchilarga ko’proq erkinlik va mustaqillikni taqdim etuvchi sharoitlarni yaratishdan iborat . Ma’lumki, shaxsga yo’naltirilgan ta’lim o’qitish muhitining o’quvchi imkoniyatlariga moslashtirilishi ta’lim turi sifatida o’quvchining “fikrlash va harakat strategiyasini inobatga olgan holda, uning shaxsi, o’ziga xos xususiyatlari, qobiliyatini rivojlantirish” ni nazarda tutadi. 1.3 Sinfdan tashqari ishlar va tadbirlarning o’quv jarayonidagi o’rni. Maktabning o’quvchilar bilan olib boradigan o’quv mashg`ulotlaridan tashqari xilma-xil ta’lim-tarbiya ishlari sinfan tashqari ishlar nomini olgan. Sinfdan tashqari ishlar maktab ta’lim-tarbiya jarayonining tarkibiy qismi o’quvchilarning bo’sh vaqtlarini yo’lga qo’yish shakllaridan biridir. Sinfdan tashqari ishlar shaxsni har tomonlama kamol toptirish va uni hayotga faoliyatga tayyorlash uchun keng imkoniyatga ega. Bu ishlar bolalarning qiziqishlariga muvofiq tarzda ko’ngillilik asosida tashkil qilinadi. O’quvchilar sinfdan va maktabdan tashqari ishlarda o’zlarini qiziqtiradigan mashg`ulotlarni tanlab olishadi ularda mustaqil tashabbuskorona ishtirok etishadi. Maktab va sinfdan tashqari muassasalarning tashkiliy ishlarini, mazmuni va maqsadini belgilash bugungi kunimizning barcha qirralarini hisobga olishni talab etmoqda. Sinfdan tashqari mazkur tarbiyaviy ishlar shaxs kamoloti 13bosqichlarini belgilab olishga qaratilganligi bilan tavsiflanadi. Mazkur muammoni ijobiy hal etish uchun sinfdan tashqari, tarbiyaviy ishlar tizimida quyidagilar bo’lishi lozim: pedagoglar va o’quvchilar o’rtasida o’zaro hurmat munosabatlarini shakllanganlikning o’ziga xos an’ana vositalariga tayanish; ulg`ayayotgan inson shaxsini tarbiyada oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir bola, o’smir va yosh yigitning betakror va o’ziga xosligini hurmatlash, ijtimoiy huquqini e’tiborda tutish zarur. Sinfdan tashqari ishlarni to’la qamrab olgan to’garaklar bir necha xilda bo’lishi mumkin: a) fan to’garaklari; b) mohir qo’llar to’garaklari; v) duradgorlik to’garaklari; g) sport to’garagi; d) badiiy havaskorlik to’garagi. O’rta umumta’lim maktablarida bu ishlarni sinf rahbari va tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi uyushtiradi. Sinf rahbari to’garak rahbarlariga yaqindan yordam beradi. Qiziqishlari, intilishlari bir xil bo’lgan o’z o’quvchilarini biror to’garakka a’zo bo’lishga chorlaydi. Sinfdan tashqari tashkil qilingan ishlar o’quvchilar hayotidagi tarbiyaviy faoliyatni to’ldiradi. Ularni dunyo qarashini to’g`ri shakllanishiga, axloqiy kamol topishiga ko’maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot, ishlab chiqarish bilan chambarchas bog`lanishiga zamin yaratadi. Sinfdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi tashkilotchilarning vazifalari ham ko’p qirralidir. Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar tashkilotchisining vazifalariga quyidagilar kiradi: darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishni nazorat qilish; o’quvchilarning sinfdan tashqari ko’p qirrali ishlarni pedagogik jamoa, o’quvchilar tashkilotlari sinf faollari yordamida yo’lga qo’yish; 13sinfdan tashqari ishlar yo’nalishiga bevosita rahbarlik qilgan holda, o’qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-onalar, o’quvchilar tashkilotlari, sinf faollariga uslubiy yordam ko’rsatish; umummaktab va maktablararo o’tkaziladigan eng muhim tarbiyaviy tadbirlarda qatnashish; o’quvchilarning bo’sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat muassasalari hamda jamoatchilik kuchidan keng foydalanish; Bu borada tashkilotchilar faolligini uchta asosiy tomonini ko’rish mumkin: tashkilotchilik, uslubiy va ma’muriy. Bular ko’pincha o’zaro uzviy bog`langan holda namoyon bo’ladi. Tashkilotchining tashkilotchilik faoliyatiga quyidagi bir qator ishlarni kiritish mumkin: tarbiyaviy ishlar sohasida erishilgan yutuq va kamchliklarni tahlil qilish; tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalarini aniqlash; tarbiyaviy, ommaviy-siyosiy ishlarni rejalashtirish va ularning mazmuni, shakl va usullarini aniqlash; sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni guruhlashtirish, boshqaruvchi shaxslarni aniqlash. Maktabda tarbiyaviy ishlarni aniq rejalashtirmasdan uning mazmuni, shakl va usullarini aniqlamasdan, ma’lum bir tizimga solmasdan turib ko’zda tutilgan maqsadga erishish qiyin. Sinfdan tashqari ishlarning tarbiyaviy ta’siri ko’p darajada o’quv jarayonini tashkil etish saviyasiga hamda o’quvchilar jamoachining xilma-xil ishlarni qanday yo’lga qo’yishga bog`liqdir. Sinfdan tashqari faoliyat majburiy dastur bilan chegaralanmaydi, balki yoshlari har xil o’quvchilarni ihtiyoriy ravishda birlashtiradi. Ularning tashabbusi asosida ishlarni amalga oshiradi, fanga qiziqtiradi, ularni xalqning madaniy hayoti muhitiga olib kiradi. Sinfdan tashqari ishlar shaxsdagi ijtimoiy faollik, ijtimoiy ong hamda axloqiy odatlarni tarkib toptirishning eng muhim omilidir. Bu faoliyat ilmiy jamoa, adabiy va maktab teatrlarining ishlari, turli mavzularda o’tkaziladigan kitobxonlar konferensiyasi va munozaralar, siyosiy, axloqiy, ilmiy-ommabop va mehnat mavzularidagi ma’ruza va suhbatlar, ijtimoiy-foydali 13mehnat, siyosiy axborot, bayram kechlari va ertaliklari, to’garak mashg`ulotlarini o’z ichiga oladi. O’quvchilarning sinfdan tashqari ishlari o’z mazmuniga ko’ra tafakkur faoliyati va munosabat vositasi hisoblanadi. Chunki sinfdan tashqari ishlarda olingan axborot idrok etiladi, qayta ishlanadi va shu asosda yangi bilimlar hosil qilinadi. O’quvchilar sinfdan tashqari ishlarda qatnashib, turli kishilar bilan muayyan munosabatga kirishadi, turli vazifatlarga duch keladilar. Shuning uchun ham o’quvchilarning sinfdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-xil bo’lsa, ularning munosabatlari shunchalik boy, munosabat doirasi keng va ma’naviy o’sishi samarali bo’ladi. Sinfdan tashqaridagi tarbiyaviy ishlarda o’quvchilar jamoada ishlashni o’rganadilar ijtimoiy mehnat quvonchini his qiladilar, ishlab chiqarish mehnatiga qo’shiladilar, jamoatchilik fikriga bo’ysunishga, jamoa sharafi uchun kurashishga odatlanadilar. Sinfdan tashqari faoliyat unda qatnashuvchilarning ma’naviy va jismoniy rivojlanishi hamda yosh xususiyatlariga ko’ra belgilanadi. Bu jarayonga ular ta’lim olayotgan maktabning sharoiti ham ta’sir etadi. Garchand mamlakatimizdagi barcha maktablarning vazifalari bir bo’lsa-da, o’sha maktablarning o’ziga xos xususiyatlari bor va bu xususiyatlr madaniy va milliy sharoitlarda yaqqol ko’rinadi. 13II BOB. Sinfdan tashqari ishlar orqali o’quvchilarda o’qishga qiziqish uyg’otish 2.1. Tashkil etiladigan tadbirlarning ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyati Sinfdan tashqari o qish darslari yosh avlod qalbida ezgulikka muhabbat,ʻ yovuzlikka nafrat tuyg ularini uyg otish, matn mazmunini qayta hikoyalash, ʻ ʻ ma’lum reja asosida qisqartirib yoki shaxsini o zgartirib hikoyalash, badiiy ʻ tasvir vositalarini aniqlash, asar qahramonlarining fe’l-atvorini, xatti–harakatini baholash orqali ularning bog lanishli nutqini o stirish, qisqa qilib aytganda, ʻ ʻ kitobxonlik madaniyatini kamol toptirishda katta imkoniyatlarga ega. Komil insonni tarbiyalashda sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishning nazariy va amaliy g’oyalarining asoslash, sharhlash hamda sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil etishda kasbiy mahoratni oshirishga xizmat qiluvchi samarali shakl, metod va vositalarning aniqlanganligi, shuningdek, komil insonni tarbiyalashda tarbiyaviy ishlarning amalga oshirish texnologiyasining ishlab chiqish. O’quvchilarning erishgan yutuqlarini o’rganishda barcha o’quvchilardan emas, balki ushbu qatlamning vakillari sifatida tanlab olingan o„quvchilardan obyektiv testlarni o’tkazish orqali baholanadi. Shuningdek, maktab direktorlari, o’qituvchilar, o’quvchilar, hattoki ota-onalardan so’rovnomalar o’tkazilib, maktabdagi ta’lim sifatiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar, jumladan, maktab resurslari, o’quvchilarning ta’lim 13olishga oid qarashlari, o’qitish usullari hamda uy sharoitida o’quvchilarning bilim olishi qanchalik darajada qo’llab-quvvatlanayotganligiga doir qimmatli ma’lumotlar to’planadi. Nutq va uni o’stirish tushunchasi. Nutq-kishi faoliyatining turi, titl vositalari (so’z, so’z birikmasi, gap) asosida tafakkurni ishga solishdir. Nutq o’zaro aloqa va xabar funktsiyasini, o’zaro fikrni his-hayajon bilan ifodalash va boshqalarga ta’sir etish vazifasini bajaradi. Yaxshi rivojlangan nutq jamiyatda kishining aktiv faoliyatining muhim vositalaridan biri sifatida xizmat qiladi. O’quvchi uchun esa nutq maktabda muvafaqqiyatli ta’limolish qurolidir. Nutq –ustirish nima?Agar o’quvchi va uning tildan bajargan ishlari ko’zda tutilsa, nutq o’stirish deganda tilni har tomonlama (talaffuzi, lug’ati, sintaktik qurilishi, bog’lanishli nutqni) aktiv amaliy o’zlashtirish tushuniladi. Agar o’qituvchi ko’zda tutilsa, nutq o’stirish deganda, o’quvchilar tilning talaffuzi, lug’ati, sintaktik qurilishi va bog’lanishli nutqni aktiv egallashlariga yordam beradigan metod va priyomlarni qo’llash tushuniladi. Nutq faoliyati uchun, shuningdek, o’quvchilar nutqini o’stirish uchun bir necha shartga rioya qilish zarur: 1. Kishi nutqining yuzaga chiqishi uchun talab bo’lishi kerak. O’quvchilar nutqini o’stirishning metodik talabi o’quvchi o’z fikrini, nimanidir og’zaki va yozma bayon xohishi va zaruriyatni yuzaga keltiradigan vaziyat yaratish hisoblanadi. 2. Har qanday nutqning mazmuni, materiali bo’lishi lozim. Bu material qanchalik to’liq, boy, qimmatli bo’lsa, uning bayoni shunchalik mazmunli bo’ladi. 3. Fikr tinglovchi tushunadigan so’z, so’z birikmasi, gap, nutq oborotlari yordamida ifodalasagina tushunarli bo’ladi. Shuning uchun nutqni muvaffaqiyatli o’stirishning uchinchi sharti –nutqni til vositalari bilan qurollantirish hisoblanadi. Nutqni egallashning qator aspektlari mavjud. Bular: 1. Adabiy til normalarini o’zlashtirish. 132. Jamiyatimizning har bir a’zosi uchun zarur bo’lgan muhim nutq malakalarini, ya’ni o’qish va yozish malakalarini o’zlashtirish. 3. O’quvchilar nutq madaniyatini takomillashtirish. Nutq o’stirishda uch yunalish aniq ajraladi: 1) so’z ustida ishlash; 2)so’z birikmasi va gap ustida ishlash; 3) bog’lanishli nutq ustida ishlash. So’z, so’z birikmasi va gap ustida ishlash uchun lingvistik baza bo’lib leksikalogiya (frazealogiya va stilistika bilan birgalikda), morfologiya, sintaksis xizmat qiladi; bog’lanishli nutq esa mantiqqa, adabiyotshunoslik va murakkab sintaktik butunlik lingvistikaga asoslanadi. Nutq o’stirishda izchyaillik to’rt shartni, ya’ni mashqlarning izchilligi, istiqboli, xilma-xilligi, xilma-xil mashq turlarini umumiy maqsadga bo’ysundirish ko’nikmasini amalga oshirish bilan ta’minlanadi. Nutq turlari. Kishilar tildan fikr bayon qilish quroli sifatida foydalanadilar. Ular o’z fikrlarini ovoz bilan eshittirib bayon qilishdan oldin u haqda o’ylab oladilar. Bu ichki nutq hisoblanadi. Ichki nutq eshittirilmagan va yozilmagan “o’ylangan” (fikrlangan) nutqdir. Tashqi nutq tovushlar yordamida eshittirilib yoki grafik belgilar bilan yozilib, boshqalarga qaratilgan nutqdir. Ichki nutq materialni tushunish va yodda saqlashga yordam beradi. Fikrni ifodalash usuliga ko’ra nutq og’zaki va yozma bo’ladi. Og’zaki nutq ko’pincha dialog tarzida, yozma nutq esa monolog tarzida bo’ladi. O’quvchilar nutqiga qo’yilgan talablar. O’quvchilar nutqini o’stirishda aniq belgilangan bir qator talablarga rioya qilinadi. 1. O’quvchilar nutqi mazmundor bo’lsin. 2. Nutqda mantiqiylik bo’lsin. 3. Nutq aniq bo’lsin. 4. Nutq til vositalariga boy bo’lsin. 5. Nutq tushunarli bo’lsin. 136. Nutq ifodali bo’lsin. 7. Nutq to’g’ri bo’lsin. Nutq o’quvchilar tafakkurini o’stirishda muhim vositadir. Nutq fikrini bayon etish vositasigina bo’libgina qolmay, uni shakllantirish quroli hamdir. Fikr nutqning psixologik asosi vazifasini bajaradi, uni o’stirish sharti esa fikrni boyitish hisoblanadi. Aqliy faoliyat sistemasini egallash asosidagina nutqni muvafaqqiyatli o’stirish mumkin. Shuning uchun o’quvchilar nutqini o’stirishda materialni tayyorlash, takomillashtirish, mavzuga oidini tanlash, joylashtirish, mantiqiy operatsiyalarga katta ahamiyat beriladi. Tafakur til materiali yordamida nutqiy shakllantirilsa va bayon etilsagina muvafaqqiyatli o’sadi. Tushuncha so’zlar yoki so’z birikmalari bilan ifodalanadi, shunday ekan, tushuncha til vositasi bo’lgan so’zda muhim aloqa materialiga aylanadi. Kishi tushuncha ifodalaydigan so’z (so’z birikmasi)ni bilsagina, shu tushunchaga asoslangan holda, tashqi nutqda fikrlash imkoniga ega bo’ladi. Nutqda fikr shakllantiriladi, shu bilan birga, fikr nutqni yaratadi.” Nutq tafakkur bilan chambarchas bog’langandir. Nutq bo’lmasa, tafakkur ham bo’lmaydi, til materiali bo’lmasa, fikrni ifodalab berib bo’lmaydi”. Fikrni nutqiy shakllantirish uning aniq, tushunarli, sof, izchil, mantiqiy bo’lishini ta’minlaydi. Tilni egallash shu tilning fonetikasini, lug’at sostavini, grammatik qurilishini bilib olish, fikrni takomillashtirish uchun, tafakkurni o’stirish uchun shart-sharoit hozirlaydi. Bilimlar, faktlar, har xil axborotlar tafakkurning ham, nutqning ham materialidir. Nutq tafakkur jarayonini o’rganishning muhim vositasi bo’lib xizmat qiladi. Nutqdan o’quvchining fikriy rivojining asosiy o’lchovlaridan biri sifatida foydalaniladi. O’quvchilarning barcha predmetlaridan materialni o’zlashtirishi va umumiy aqliy rivojlanishi haqida fikr yuritganda, u yoki bu mavzuni bola o’z nutqida (yozgan inshosida, axborotida, qayta hikoyalashda, savollarga bergan javobida) qanday bayon eta olishiga qaratiladi. Shunday qilib, nutqni tafakkurdan ajratib bo’lmaydi, nutq tafakkur asosida rivojlanadi; fikr nutq yordamida pishib yetiladi, yuzaga chiqadi. Ikkinchi tomondan, nutqning o’sishi 13fikrni shaklantirishga yordam beradi, takomillashtiradi. O’quvchilar nutqini o’stirishning mashg’ulotning boshqa turlari bilan bog’liqligi. O’quvchilar nutqini o’stirish boshqa o’quv predmetlaridan o’tkaziladigan mashg’ulotlar bilan ham uzviy ravishda bog’lanadi. Ona tili darslarida o’quvchilar til yordamida tabiat va kishilar hayoti haqida bilim oladilar: ular kuzatishni, o’ylashni va ko’rganlari, eshitganlari, o’qiganlari haqida to’g’ri bayon qilishni o’rganadilar. Ona tili darslari bolalar lug’atini boyitishga samarali yordam beradi, nutqni to’g’ri tuzishni o’rgatadi. O’qish darsi va u bilan bog’liq holda olib boriladigan kuzatish, ekskursiya o’quvchilarga tabiat hodisalari, kishilar hayoti va mehnati haqida, axloq qoidalari, boshqa kishilar bilan muomala normalari haqida bilim beradi; bu darsda bolalar nutqiga, uni shakllantirish va o’stirishga keng imkoniyat mavjud. Grammatika va to’g’ri yozuv darslarida tilni maxsus o’rganish bilan bolalar alohida tovush, bo’g’in, so’z va gaplarni eshitishga va aytishga o’rganadilar. Ular predmet, harakat, belgi bildiradigan ko’pgina so’zlarni, shuningdek, tovush, harf, bo’g’in, o’zak, so’z, so’z yasovchi, forma yasovchi, qo’shimcha, so’z turkumi, ot, sifat, son, fe’l, olmosh, bog’lovchi, gap, gap bo’lagi, bosh bo’lak, ikkinchi darajali bo’lak, darak gap, so’roq gap, undov gap; turlanish, bosh kelishik singari juda ko’p yangi terminlarni bilib oladilar. Boshlang’ich sinfdagi boshqa darslarda ham o’quvchilar nutqi xilma-xil so’zlar bilan boyitiladi. Matematika darslarida bolalar yangi tasavvur va tushunchalar, juda ko’p so’z va terminlar bilan o’z nutqlarini boyitadilar. O’quvchilar tabiatshunoslik darslarida va ekskursiya vaqtida ko’rgan predmetlarini o’qituvchi yordamida guruhlaydilar, ularni o’zaro taqqoslab, o’xshash va farqli tomonlarini topib aytadilar. Bular, o’z navbatida, tabiatga oid ayrim tushunchalarni aniq bilib olishga imkon beradi va tafakkurini o’stiradi. Mehnat va rasm darslari ham, jismoniy tarbiya, ashula darslari ham, shuningdek, darsdan tashqari mashg’ulotlar ham o’quvchilar nutqi va tafakkurini o’stirishga imkon beradi. 13O’qituvchi barcha darslarda, sinfdan va maktabdan tashqari mashg’ulotlarda faqat orfoepik talaffuz va adabiy til normalariga rioya qilgan holda ifodali, ta’sirli so’zlashi, shuningdek, ham doim o’quvchi daftariga barcha hujjatlarga husnixat va imlo qoidalariga rioya qilgan holda yozishi zarur.[3.105b] 2.2. “Savodxonlik bayrami” tadbirining mazmuni va uni uyushtirish usullari “Savodxonlik bayrami” tadbiri odatda bilim olish, kitobxonlikni targ’ib qilish, savodxonlikni oshirish va o’quvchilarning ijodiy salohiyatini rivojlantirishga qaratilgan madaniy-ma'rifiy tadbir hisoblanadi. Ushbu tadbir maktablarda, kutubxonalarda, madaniyat markazlarida yoki jamoatchilik joylarida o’tkazilishi mumkin. Quyida tadbirning mazmuni va uni uyushtirish usullari haqida batafsil ma'lumot beriladi. Tadbirning maqsadi : O’quvchilarni kitob o’qishga rag’batlantirish; Savodxonlik darajasini oshirish va ijodkorlikni rivojlantirish; Yoshlarni bilim olishning ahamiyatiga oid tushunchalar bilan tanishtirish; Milliy va jahon adabiyotiga qiziqishni shakllantirish. Savodxonlik t adbirning mazmuni : 1. Tadbirni ochilish marosimi: o Tantanali ochilish so’zlari (masalan, maktab direktori, kutubxona mudiri yoki boshqa rasmiy shaxslar). o Savodxonlik va kitobning ahamiyati haqida qisqa ma’ruza yoki video namoyish. 2. Ijodiy chiqishlar: o O’quvchilar tomonidan she’r, hikoya yoki drama parchalari ijrosi. o Mashhur adiblar hayoti va ijodiga bag’ishlangan qisqa chiqishlar. 3. Tanlovlar va viktorinalar: o Kitobxonlik bo’yicha savol-javob tanlovi. 13o Eng yaxshi insho yozish yoki kitob taqrizi tayyorlash tanlovi. o "Eng yaxshi o’quvchi" yoki "Eng ko’p kitob o’qigan o’quvchi" nominatsiyalarini e’lon qilish. 4. Interaktiv mashg’ulotlar: o Kitob yarmarkalari yoki kitob almashish tadbirlari. o "Sevimli kitob qahramonini yarat" nomli badiiy ishlanmalar ko’rgazmasi. 5. Ma’rifiy dasturlar: o Mutaxassislar (adiblar, yozuvchilar, pedagoglar) bilan uchrashuvlar. o Zamonaviy texnologiyalarning ta’lim va savodxonlikka ta’siri haqida suhbatlar. Ona tilidan olib boriladigan ishlarning hammasi, shu jumladan savod o’rgatish ham, o’quvchilar nutqi va tafakkurini o’stirish bilan bog’liq holda uyushtiriladi. Savod o’rgatish davridagi ishlarning miqyosi k е ng bo’lib, ekskursiyalar, bolalarning kuzatishlari, pr е dm е t darslar, rasm yuzasidan suhbat va boshqalar bilan bog’lanadi. Bu davrda o’quvchilar nutqini o’stirishning vazifalari: 1) bolalar nutqidagi kamchiliklarni to’g’rilash; 2) ularning tasavvur va tushuncha doirasini k е ngaytirish bilan bog’liq holda lug’atini boyitish; 3) o’quvchilar nutqidagi ayrim so’zlarning ma’nosiga aniqlik kiritish; 4) gap va uch—to’rt gapli kichik hikoyacha (bog’lanishli nutq)ni og’zaki turli tuzish ko’nikmasini o’stirishdan iborat. Bolalar bu davrda, birinchidan, kiyim-k е chak, ish qurollari, m е valar kabi pr е dm е tlar bilan tanishish yordamida so’zni ongli ishlatishga; ikkinchidan, turli 13tipdagi sodda yig’iq gap (Bolalar yuguryaptilar), sodda yoyiq gap (Lola magazinga bordi), uyushiq bo’lakli gap (Anvar oyisiga yordamlashadi, ukasiga qaraydi), qo’shma gap (o’g’il bolalar qushlarga in yasashyapti, qizlar don b е rishyapti) tuzadilar. Ular bu ko’nikmalarni amaliy—mashqlar yordamida egallaydilar. Bolalarning shaxsiy tajribalari, kishilar hayoti va tabiati, kuzatishlari nutq o’stirish uchun asosiy manba hisoblanadi. Pr е dm е tlar, uy— ro’zg’or asboblari, o’simliklar, hayvonlar qiziqarli suhbat uchun mavzu bo’lib xizmat qiladi. Suhbat jarayonida bolalarda hosil qilingan tasavvur asosida aniq tushunchalar shakllanadi. Birinchi sinf o’quvchilari nutqini o’stirishda bolalarning o’yin va ertaklari, rasm ko’rish va Bu nima? Bu kim? Bu qanday pr е dm е t? Kim nima qilyapti? kabi savollar asosida suhbatdan ham foydalaniladi. Savod o’rgatish davrida nutq o’stirishga oid ish turlariga atrofdagi jonli pr е dm е tlarning nomini, ularning b е lgilarini aytish, pr е dm е tlarni ma’lum b е lgilari asosida gruppalash kabi mashqlar kiradi.Masalan, o’qituvchining topshirig’iga muvofiq, ma’lum bir t е mada (kuz, m е vali bor, sila, sinf, maktab haqida) ikki so’zdan iborat gap tuzadilar; k е yinroq esa shunday yirik gaplar tuzib, uni savollar yordamida yoyiq gapga aylantiradilar. Urgangan harflaridan so’zlar va kichik gaplar tuzib yozadilar. Daftar tutishda bolalarni hoshiya qoldirishga, daftar chiziqlariga rioya qilishga, harflarni bir xil hajmda yozishga, sarlavhani aniq va to’g’ri ajratishga, xat boshidan yozishda joy qoldirishni unutmaslikka o’rgatib borish ularda saranjom-sarishtalikni tarbiyalaydi. Yozuv darsida o’quvchilar “Yozuv daftari” bilan ishlaydilar. Sinfda o’rganilgan harfni uyda mashq qilish uchun alohida daftar bo’lishi kerak. O’qituvchi yozish vaqtida 65˚ qiyalikda yozishni, buning uchun daftar parta ustiga 25˚ qiyalikda qo’yilishini ta’kidlab turadi. Hozirgi vaqtda yozuvga o’rgatish uchun ikki chiziqli daftar tavsiya etiladi.Yozuv daftari bilan ishlash. Savod o’rgatish jarayonida o’quvchilar o’qishga o’rganish bilan parallel ravishda yozuvdan ham elementar malaka 13hosil qiladilar. Dasturga muvofiq o’quvchilar yozuvdan quyidagi malakalarni egallashlari lozim: 1. Partada to’g’ri o’tirish, daftarni to’g’ri qo’yish, chiziqlarni chamalash, yozayotganda ruchkadan to’g’ri foydalanish, hoshiyaga rioya qilish (1-rasm). 2. Ish daftari yoki alifbe asosida o’zbek alifbosidagi barcha katta va kichik harflarni yozish, shuningdek, harflarni so’zda bir-biriga bog’lab yoza olish: bosma matnni yozma matnga aylantirib yozish. 3. Tahlil qilingan so’z va ikki-uch so’zli gaplarni o’qituvchi yordamida yozish. 4. Talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan so’zlarni ko’chirib yozish va eshitib yozish: yozganlarini matnga qarab, shuningdek, izohlab o’qish bilan tekshirish. 5. Og’zaki tuzilgan hikoyadan olingan gapni yozish. Analitik-sintetik tovush metodi (tovush-tarkib metodi) tamoyiliga muvofiq, o’qish va yozuv birligi saqlanadi. Harflarni yozishda o’qishga o’rgatishdagi tarkib asos qilib olinadi, ya’ni o’qish darsida o’quvchilar harfni o’zlashtiradilar, matnni o’qiydilar, yozuv darsida esa shu harfli so’zni yozadilar. Yozuvga o’rgatish, birinchi navbatda, grafik malaka hosil qilishdir. Har bir malaka ham ta’lim berish, ko’nikmani shakllantirish va shu asosda qator mashqlarni bajarish natijasida hosil qilinadi. Grafik malaka, birinchidan, qo’l-harakat malakasidir, bu harakat birinchi qarashda muskul kuchiga asoslanadi. Ikkinchidan, yozuv jarayonida nutqning o’zlashtirilgan birligi bo’lgan tovush grafik belgilarga, ya’ni harfga tarjima qilinadi. Bu yozuvga ongli faoliyat tusini beradi. Yozuvning ongliligi, birinchidan, tovush va harfning to’g’ri nisbatini, ikkinchidan, bir qancha grafik va imloviy qoidalarga rioya qilishni, uchinchidan, o’z fikrini, taassurotini, istaklarini ifodalashda yozuv malakasidan foydalanishni talab qiladi. Yozishdan birdan-bir maqsad fikrni ifodalashda yozuv malakalaridan foydalanish hisoblanadi. Bu maqsadni bolalar tez anglab yetsalar, ularda 13yozma nutq malakasi shunchalik muvaffaqiyatli va to’g’ri shakllanadi. Savod o’rgatish jarayonida bolalar juda sekin yozadilar. Yozuv malakasi o’qish malakasi bilan uzviy bog’liqdir. Bola yomon o’qisa, yozuvni egallashi ham qiyin bo’ladi, chunki bo’g’inlab o’qish malakasidan so’ng, bo’g’inlab yozish malakasi shakllanadi. Yozish va o’qish uchun bolaning umumiy nutqiy rivojlanishi katta ahamiyatga ega. Keyinroq, bolalarda o’z fikrini yozma ifodalash malakasi bir oz barqarorlashganda, bu malaka nutqqa, fikrni ifodalash jarayoniga ham ijobiy ta’sir qiladi. Yozuv daftarida o’quvchilar “Alifbe”da o’rganilgan harfni yozma shakllantiradilar. Suhbat uchun daftarning yuqori qismida predmet rasmi yoki biror mazmunli rasm keltirilishi, ayrim predmet nomlarini ifodalovchi so’z chizmasi katakchalarga ajratib berilishi, gap nusxalarining keltirilishi maqsadga muvofiqdir. Ba’zi o’rinlarda o’quvchilar berilgan gap yoki so’z chizmasini o’zlari mustaqil tasvirlaydilar. Predmet rasmi berilgan o’rinlarda shu predmet nomi so’z bo’g’in-tovush jihatdan tahlil qilinadi, so’zdagi tovushlar soni suhbat yo’li bilan aniqlanadi va katakchalarda ranglar bilan belgilanadi. Mazmunli rasm asosida gap chizmasiga mos gap tuziladi, keyin o’sha gapning tahlili ustida ish olib boriladi.Harflarning yozma shakli ularning bosma shakli bilan taqqoslash orqali tanishtiriladi. Yozuv daftarida turli belgilar qo’llangan. Ular shu belgi uchragan o’rinlarda tanishtirib boriladi. Yozuvga o’rgatishda o’quvchilarning ko’ruv, eshituv, qo’l harakati sezgilarini ishga solish lozim. Shunda yozuv quruq yozuv bo’lmay, ongli yozuvga aylanadi. Yozuv darslarida ham o’quvçhilar ,nutqini o’stirish, fikrlashga o’rgatish asosiy vazifalardan hisoblanadi. Yozuvga o’rgatishning dastlabki kunlaridanoq bolalarning o’z fikrini yozma ifodalashi muhim ekanligini, u insonlarning aloqaga kirishuvida muhim vositaligini tushunishlariga erishish lozim. Buning ııchun o’quvchilar yozadigan birinchi so’z ularning jonli nutqidan yoki o’z1ari 13tuzgan gapdan olinishi kerak. Bu jarayonda ko’chirib yozish va diktant ijodiy yozuvdan so’ng o’tkaziladi. Bu yozma mashq turlari- n’ıng ongli bajarilishini, o’quvchilarning bilish faolligini ta’minlaydi. Masal an, bolalar o’qish darsida „Alifbe“ da berilgan rasmga qarab gap yoki hikoya tuzadilar, yozuv darsida esa o’sha gap yoki hikoyadagi ma’lum bir so’zni yozadilar. Bu ular uchun ijodiy yozuv — inshodir. Keyinchalik o’quvchilar alohida so’z yozishdan kichik- kichik gaplarni yozishga o’tadilar. O’quvchilar gap yoki hikoyani og’zaki ravishda erkin tuza oladilar, lekin yozish uchun o’rganilmagan harf bo’lmagan so’zni tanlashda qi- ynaladilar. Bu jarayonda o’qituvchi yordam berishi va yozuvni kuzatib borishi lozim. Ijodiy yozuv mashqini doimo izchil ravishda o’tkazib, asta-sekin murakkablashtiri6 borish kerak. 8unday mashqlar o’quvchitarni insho va bayon yozishga tayyorlaydi, o’z fıkrlarini mustaqil ravishda yozma bayon qilishga o’rgatadi. Yozuv darslarida yuqoridagi kabi mashqlar o’quvchilarning yozma nutqini og’zaki nutqi bilan bog’liq holda o’stirishni ta’minlaydi. Dars ta’limning asosiy shakli hisoblanadi. Analitik-sintetik tovush metodi asosida olib boriladigan savod o’rgatish darslari xilma-xil bo’lishi, o’quvchilarni zeriktirmasligi va charchatib qo’ymas1igi kerak. Savod o’rgatish davridagi o’qish yoki yozuv darslari va ularning ayrim turlari uchun umumiy bo’lgan asosiy talablar mavjud: 1. Umumdidaktik talablar: il) har bir darsning tarbiyaviy maqsadi bo’lib, unda bironta axloqiy sifat o’stiri1ishi lozim b) darsning ta’limiy maqsadi, ya’ni o’quvchilar darsda qanday yangilikni bilishi, nimani o’rganishi, qanday ko’nikma va malakalar o’stirilishi, o’quvchilarning mustaqil fıkrlashi va faolligining qanday bo’lishi aniq belgilab olinishi kerak; 13d) darsning izchilligi va istiqboli, uning oldingi va keyingi darslar bilan bog’liqligi aniq belgilab olinishi zarur; e) o’tiladigan materialning xarakteri va ta’lim maqsadidan kelib chiqib dars uchun xilma-xil va qiziqarli metodik usullar va vositalar tanlanishi lozim; f) dars davomida o’quvchi1arga differensial va individual yon- dashish, ishni barcha o’quvchilarning imkoniyati, bilimi, ko’nikma va malakasi hamda fikrlash faoliyatini hisobga olgan holda uyushtirish kerak; g) o’qtıvchilarni aqliy mehnat (o’qish) tıstıllariga o’rgatish, ularda maktabda o’qish uchun kerakli ko’nikmalarni hosil qilish zarur; i) beriladigan material ilmiy, o’quvchilar yoshiga mos va muvofıq bo’lsin va hokazo. 2. Maxsus metodik talablar: a) o’qtıvchilar nutqi uchun qayg’tirish, darsda adabiy til nuqtai nazaridan to’g’ri, ifodali, obrazli, aniq nutqqa erishish lozim; b) o’qish darsida ham, yozuv darsida ham o’quvchilar nutqini o’stirishga, lug’atini boyitishga, gap tuzish va uni tahlil qilishga, og’zaki hikoyalash va shu kabi ish turlariga alohida ahamiyat qaratish kerak; d) maktab va sinf devorlariga osilgan, xattaxtaga yozilgan har qanday yozuv mazmtınan va imlo jihatdan savodli bo’lishi zarur; XULOSA Xulosa qilib aytganda, boshlang’ich sinf o’quvchilariga savod o’rgatishda o’qituvchi e'tiborli bo’lishi lozim. Chunki boshlang’ich sinflarda olingan bilimlari bilan o’quvchi shakllanadi. Tayyorlov darslari bolalarning o’quv jarayoniga moslashishiga, o’qish va yozishga oid boshlang’ich bilim va ko’nikmalarni shakllantirishga xizmat qiladi. Bu bosqichda to’g’ri metodlar va interaktiv usullar 13qo’llanilganda, o’quvchilarning qiziqishi ortadi va o’zlashtirish darajasi oshadi.O’qitishning uslub va metodlari: Savod o’rgatishda qo’llanilgan o’yinli mashg’ulotlar, vizual materiallar va zamonaviy texnologiyalardan foydalanish o’quvchilarda o’qish va yozishga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantiradi. Bu esa ularning mustaqil o’qish va yozishni o’rganish jarayonini tezlashtiradi.Tajriba va kuzatishlar natijasi: O’tkazilgan tajriba va kuzatishlar orqali tayyorlov darslari samaradorligini o’lchash imkoniyati yuzaga keladi. Natijalar shuni ko’rsatadiki, tayyorlov bosqichida o’quvchilar bilan muloqotga kirishish, ularning yosh va psixologik xususiyatlarini hisobga olish jarayonni yengillashtiradi va yaxshilaydi. Tavsiyalar: Savod o’rgatish tayyorlov darslarini tashkil etishda o’qituvchilar uchun samarali metod va usullarni tanlash tavsiya etiladi. Shuningdek, darslarni qiziqarli va o’yinli tarzda tashkil etish orqali o’quvchilarni faol ishtirok etishga jalb qilish lozim. Xulosa sifatida aytish mumkinki, savod o’rgatish tayyorlov darslarini tashkil etish, to’g’ri yondashuv va usullardan foydalangan holda amalga oshirilsa, bolalarda o’qish va yozish ko’nikmalari shakllanishi samarali kechadi. Shu bilan birga, o’quvchilarni tayyorlov bosqichidan muvaffaqiyatli o’tkazish uchun metodik materiallarni boyitish va interaktiv usullarni joriy etish zarur. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. 1 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2022 yil 3 oktyabrdagi 558-son “Umumiy o’rta ta’lim muassasalarida ma’naviy-ma’rifiy hamda tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirish kontseptsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi Qarori // Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 04.10.2022 y., 09/22/558/0887-son. 2. .O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi «O’zbekiston Respublikasi Xalq ta limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini‟ tasdiqlash to’g’risida»gi PF-5712-sonli farmoni. 133. Mirziyoyev Sh.M “Qonun ustuvorligi-inson manfaatlarini ta’minlash taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi” “O’zbekiston”. 2017 4. Mirziyoyev Sh.M. Tanqid tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag’ishllangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so’zi gazetasi.2017 yil yanvar; 11-son. 5. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. // Xalq so’zi gazetasi, 2017.16 yanvar, №11 6. Mirziyoyev Sh.M.Buyuk kelajgimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz “O’zbekiston” 2017 7. Xalq ta’limi vazirligi va Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bolalar jamg’armasi (YUNISEF) bilan birgalikda “O’zbekistonda darsliklar tayyorlanishi, chop etilishi va qo’llanilishi sohasini tartibga soluvchi siyosat tahlili”. – Toshkent; 2020. 8. O’zbekiston Respublikasi Davlat ta'lim standartlari. O’zbekiston Respublikasi uzluksiz ta'lim standartlarining davlat tizimi. Oliy ta'lim. 5141600 - Boshlang’ich ta'lim va sport-tarbiyaviy ish yunalishi. - Toshkent: 2006 9. Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti vao’quv dasturi –T.: Yangiyo’l poligraf service, 2017. –1-160. b. 10. "O'qish madaniyatini oshirish" ilmiy-amaliy seminari materiallari. 2018 11. Ona tili va o'qish savodxonligi. 1-qism [Matn]: darslik 2-sinf uchun /K. Mavlonova [va boshq.]. -Toshkent: Respublika ta'lim markazi, 2021. 12. Nodira Egamberdiyeva "Ijtimoiy pedagogika" F. Qodirova, Sh. Toshpo latova,ʻ M. A’zamova "Maktabgacha pedagogika" 13. .Azimov Y. Y., Qo’ldoshevR. A. Husnixatga o’rgatishning amaliy asos- lari (metodik qo’llanma). Buxoro, 2020.-130bet. 1314. Safarova R.,Inoyatova M., Shokirova M., Shermamatova L. Alifbekitobi (1- sinf uchun darslik). –T.:O’qituvchi, 2024. –80 b. 15. .Sh., Sariyev Sh. Ona tili o’qitish metodikasi. –T.: Noshir, 2009. –163 b. 16. Qosimova K., Matjonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili o’qitish metodikasi. –T.: Noshir, 2009. –163 b. 17. Qo’ldoshev R. К макиӯ педагог ӣ ба к дакони ӯ чапдаст дар соли якуми хониш . –GlobeEdit, 2020. 18. Qo’ldoshev R. A. Left-handed children and the learning process EPRA International Journal of Research and Development (IJRD) Volume. – Т . 5. – С . 277-281. 19. Avezmurodovich Q. R. Psychological aspects of left-handedness: Concept, causes, and peculiarities Academicia: an international multidisciplinary research journal. –2021. – Т . 11. –No. 1. – С . 623-631. 20. Azimov Y. Y., Qo’ldoshev R. A. Husnixatga o’rgatishning amaliy asoslari (metodik qollanma). GlobeEdit, 2020.-141bet. 21. Qo’ldoshev A. R. G’aforovna Habiba Jumayeva.(2021). Forming Writing Skills in Left-Handed Students. Middle European Scientific Bulletin, 10 (1). 22. Qo’ldoshev A. R. G'aforovna Habiba Jumayeva.(2021) //Forming Writing Skills in Left-Handed Students. Middle European Scientific Bulletin. – Т . 10. – No. 1. 23. QO’LDOSHEV. Chapaqay bolalarni maktabga qanday tayyorlash kerak. – С . 145-147. 24. Qo ’ ldoshev R . A . Cognitive activity of left - handed children .«НАЧАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ: ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ» III -Международная научнопрактическая конференция. –2020. 25. Rustambek Q . O . L . Birinchi sinf chapaqay o ‘ quvchilarining maktabga moslashishi , maktabgamoslashishi davridagi pedagogik yordamning mazmuni ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ). –2020. –Т. 1. – No . 1326. Qo ’ ldoshev R . CHAPAQAY O ’ QUVCHILARDA YOZUV KO ’ NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ). –2021. –Т. 7. – No . 27. Qo ’ ldoshev R . BIRINCHI SINF CHAPAQAY O ’ QUVCHILARNI YOZISHGA O ‘ RGATISH ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ). –2021. –Т. 7. – No . 7. 28. Qo ’ ldoshev R . ЧАПАҚАЙ ЎҚУВЧИЛАРНИ ЁЗУВГА ЎРГАТИШНИНГ ИЛМИЙ АМАЛИЙ АСОСЛАРИ //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ). –2021.–Т. 7. – No . 29. Qo ’ ldoshev R . ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ЧАПАҚАЙЛИГИНИНГ ФИЗИОЛОГИК, ПСИХОЛОГИК ВА ПЕДАГОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ). – 2021. –Т. 7. – No . 30. ҚўлдошевР. А. БОШЛАНҒИЧ СИНФ Ч A П A Қ A Й ЎҚУВЧИЛ A РНИ ЁЗУВГ A ЎРГ A ТИШНИНГ ИЛМИЙ-Н A З A РИЙ A С O СЛ A РИ Scientific progress . –2021. –Т. 2. – No . 6. –С. 1120-1129. 31. Habiba G. BIRINCHI SINF O’QUVCHILARIDA YOZUV MALAKALARINI SHAKLLANTIRISH Scientific progress. –2021. – Т . 2. – No. 7. – С . 983-989. Internet saytlar www.ziyouz.com . www.tdpu.uz . 13ILOVA 13

Boshlang’ich sinf o’quvchilariga savod o’rgatish davrida sinfdan tashqari ishlar, xususan “Savodxonlik bayrami” va shu kabi tadbirlarni uyushtirish

Sotib olish