Boshlangʻich sinf oʻquvchilarini axloqiy tarbiyalashda Kaykovusning Qobusnoma asaridan foydalanish - Литература - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	94.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	10 Июнь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

Продавец

Surayyo Qurbondurdiyeva

Дата регистрации 04 Февраль 2025

19 Продаж

Boshlangʻich sinf oʻquvchilarini axloqiy tarbiyalashda Kaykovusning Qobusnoma asaridan foydalanish

Купить

2
Mavzu: Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini axloqiy tarbiyalashda Kaykovusning
Qobusnoma asaridan foydalanish .
Reja:
1. Axloqiy tarbiya tushunchasi va uning ahamiyati
2. “Qobusnoma” asosida axloqiy tarbiyani amalga oshirish usullari
3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida axloqiy tarbiyaning natijalari va tahlili
4. Xulosa
5. Foydalanilgan adabiyotlar

3 Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Zamonaviy jamiyatda axloqiy qadriyatlar va
ma’naviyatning o‘rni tobora oshib bormoqda. Hozirgi kunda yosh avlodni axloqiy
jihatdan sog‘lom tarbiyalash, ularni halol, adolatli, mehr-muhabbatli, fidoyi va
vatanparvar shaxslar qilib voyaga yetkazish barcha ta’lim muassasalarining asosiy
vazifasiga aylangan. Ayniqsa boshlang‘ich sinf o‘quvchilari – bu inson hayotidagi
axloqiy tarbiya asoslari qo‘yiladigan davr bo‘lib, ular o‘zining dastlabki bilimlari va
xulq-atvori bilan keyingi hayot yo‘lini belgilaydi.
Kaykovusning “Qobusnoma” asari o‘rta asrlarda yaratilgan bo‘lishiga qaramay,
undagi axloqiy qoidalar va insoniy fazilatlar bugungi kunda ham o‘z dolzarbligini
yo‘qotmagan. Ushbu asar milliy tarbiyamiz va ma’naviyatimizning boy manbai
sifatida yoshlarni ma’naviy jihatdan yetuklashtirishda samarali vositadir.
“Qobusnoma” insonning o‘zini tarbiyalashi, jamiyatda yaxshi munosabatlarni
saqlashi, hurmat va adolatni qadrlashi haqida qimmatli o‘gitlar beradi.
Shu bois, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini axloqiy tarbiyalashda “Qobusnoma”
asaridan foydalanish nafaqat milliy-madaniy merosimizni avaylash, balki axloqiy
qadriyatlarni mustahkamlash, bolalarda to‘g‘ri xulq-atvor va axloqiy ongni
shakllantirishda katta ahamiyatga ega. Bugungi kunda tarbiyachilar uchun bu asar
tarbiyaviy ishlarni yanada boyitish, o‘quvchilarda ijobiy xislatlarni mustahkamlashda
muhim manba hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini Kaykovusning
“Qobusnoma” asari orqali o‘ziga xos axloqiy qadriyatlar bilan tanishtirish va ularni
hayotda mustahkam axloqiy tamoyillar asosida shakllantirish. Maqsad — bolalarning
shaxsiy rivojlanishida axloqiy-ijtimoiy me’yorlarni, xususan halollik, sabr-toqat,
hurmat, mehr-muhabbat, adolat va vatanparvarlik kabi fazilatlarni singdirish.
Shuningdek, maqsad ta’lim jarayonida “Qobusnoma”ning o‘gitlarini qo‘llash orqali
o‘quvchilarning axloqiy va ma’naviy bilimlarini kengaytirish, ularning odob-axloq
qoidalarini tushunishini chuqurlashtirishdir. Bu orqali o‘quvchilarning nafaqat
maktabda, balki oilada va jamiyatda ham to‘g‘ri xulq-atvor ko‘rsatishi, yaxshi
odatlarni shakllantirishiga yordam berish ko‘zda tutilgan.

4Bundan tashqari, “Qobusnoma” asosida axloqiy tarbiyani tashkil etish — pedagogik
jarayonni yanada samarali qilish, tarbiyachilar va ota-onalar o‘rtasida hamkorlikni
rivojlantirish, yosh avlodni milliy va umumbashariy qadriyatlar ruhida tarbiyalash
uchun asos yaratishdir.
Vazifasi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining axloqiy qadriyatlarini
shakllantirishda “Qobusnoma” asarining tarbiyaviy ahamiyatini o‘rganish.
“Qobusnoma”dagi axloqiy-odobiy o‘gitlarni pedagogik jarayonga tatbiq etish
usullarini aniqlash.
Bolalarning shaxsiy axloqiy xususiyatlarini rivojlantirishda asarning
samaradorligini oshirish yo‘llarini ishlab chiqish.
O‘quvchilarda halollik, sabr-toqat, hurmat, adolat kabi fazilatlarni singdirishda
asar elementlaridan foydalanish metodikasini yaratish.
Tarbiyaviy ishlar davomida ota-onalar va maktab jamoasi bilan hamkorlik
qilish mexanizmlarini ishlab chiqish.
Predmeti. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini axloqiy tarbiyalash jarayonida
Kaykovusning “Qobusnoma” asaridan foydalanishning mazmun-mohiyati, metodlari
va pedagogik imkoniyatlari.
Obyekti. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining axloqiy tarbiyasiga qaratilgan ta’lim-
tarbiyaviy jarayon va unga ta’sir ko‘rsatadigan omillar, shu jumladan “Qobusnoma”
asarining tarbiyaviy qiymati

5 1.Axloqiy tarbiya tushunchasi va uning ahamiyati
Axloqiy madaniyat – jamiyatdagi axloqning yuksaklik darajasini, fuqarolarning
axloqiy saviyasini aks ettiruvchi tushuncha. U shaxsning jamiyatdagi asosiy axloq
me yorlarini egallashi va o zgalar bilan shu asosda munosabatda bo lishi, o ziniʼ ʻ ʻ ʻ
axloqiy tomondan muntazam takomillashtirib borishi singari jihatlarni o z ichiga
ʻ
oladi. Axloqiy aqidalarning eng muhim omillaridan biri – muomala odobi. Insonlar
bir-biri bilan hamkorlik qilmasdan, o zaro tajriba almashmasdan, o zaro ta sir
ʻ ʻ ʼ
ko rsatmasdan yashashi mumkin emas. Binobarin, muloqot, muomala inson uchun
ʻ
asosiy ehtiyoj, zarurat. Muomala odobi o zgalar qadr-qimmatini, hurmatini joyiga
ʻ
qo yishni, an anaviy axloqiy-me yoriy talablarni bajarishni taqozo etadi. Ma noli va
ʻ ʼ ʼ ʼ
ravon so zlash, suhbatdoshni tinglay bilish, nutq madaniyati muomalaning muhim
ʻ
jihatlarini tashkil etadi. Muomala odobida muloqotning asosiy vositasi bo lmish til
ʻ
katta ahamiyatga ega. Xalqimizda “Siz” ham, “sen” ham bir og izdan chiqadi» degan
ʻ
dono naql bor. Shu bois muloqot paytida suhbatdoshga hurmat ifodasi sifatida har bir
so zni suhbatdoshining ko ngliga, qiziqishi va kayfiyatiga qarab, yoshini kasbu kori,
ʻ ʻ
ijtimoiy hamda oilaviy ahvolini e tiborga olib, hurmatini joyiga qo yib gapirish,
ʼ ʻ
muloqot jarayonida o rinsiz harakatlarga yo l qo ymaslik lozim.
ʻ ʻ ʻ
Muomala odobida kishining ko z-qarashi, nigohi, so zsiz (noverbal) harakatlari ham
ʻ ʻ
muhim rol o ynaydi. Ma lumki, odamning qarashida, yuz ifodasida, qo l
ʻ ʼ ʻ
harakatlarida uning so zga aylanmagan hissiyoti, talablari o z aksini topadi. Shu
ʻ ʻ
ma noda, muomala odobida kishilarning nasihat qilmasdan, odob o rgatmasdan bir-
ʼ ʻ
biriga ta sir ko rsatishi ham diqqatga sazovordir. Axloqiy yetuklik muomala odobini
ʼ ʻ
egallashdan boshlanadi. Axloqiy madaniyatning o ziga xos munosabatlar ifodasi –
ʻ
etiketdir. Axloqiy madaniyat muayyan holat uchun faqat bir xildagi qoidalashtirilgan
xatti-harakatlarni taqozo etadi. Axloqiy madaniyatning qamrovi shu qadar kengki, u
oddiy insoniy munosabatlardan xalqaro miqyosda qabul qilingan muomala qonun-
qoidalargacha o z ichiga oladi. Masalan, siyosiy arbob etiketi, mehmondorchilik
ʻ
axloqiy madaniyati, mezbon etiketi va hokazo. Axloqiy madaniyatning zamonaviy
ko rinishlari bilan birga, milliy-an anaviy shakllari ham bor, ularsiz har qaysi xalq
ʻ ʼ
hayotini tasavvur qilish qiyin. Masalan, salomlashish odobini olib ko raylik. Axloqiy
ʻ

6madaniyat qoidasiga ko ra, ko chadan o tib ketayotgan odam guzarda yokiʻ ʻ ʻ
darvozasining oldida turgan kishilarga salom berishi, bu asnoda o ng qo l chap
ʻ ʻ
ko krakda, yurakning ustida turishi, bosh esa ta zimga yengil egilishi lozim.
ʻ ʼ
Ko rishish madaniyatida esa qo lning uchini berib salomlashish ko rishayotgan
ʻ ʻ ʻ
odamga nisbatan odobsizlik va mensimaslikni bildiradi. Axloqiy madaniyatning yana
bir jihati bor: unda odob bilan go zallikning uyg unligini ko rishimiz mumkin. Ya ni,
ʻ ʻ ʻ ʼ
Axloqiy madaniyat orqali odobning qat iy qonun-qoidalari chiroyli xatti-harakatlar
ʼ
vositasida amalga oshiriladi. Kasbiy odob axloqiy madaniyatning yuksak shakllaridan
bo lib, uning jamiyat hayotidagi o rni beqiyosdir. Muallimlik odobi, san atkor odobi,
ʻ ʻ ʼ
jurnalist odobi, rahbar odobi singari kasbiy odob turlari bunga misol bo la oladi.
ʻ
Kasbiy odob amaliy axloq tarzida namoyon bo ladigan ma naviy hodisadir.
ʻ ʼ
Axloqiy tarbiya – jamiyat ma naviy hayotidagi muhim ijtimoiy hodisa bo lib, odob-
ʼ ʻ
axloq tizimini, axloqiy fazilatlarni zamon talablari asosida har qaysi avlod ongiga
singdirish shakli. Axloqiy tarbiya adabiyot, psixologiya, etika va estetika fanlari
o rganadigan ilmiy kategoriyadir. Axloqiy tarbiya deganda o sib kelayotgan avlodda
ʻ ʻ
xulq-odob me yorlariga mos keladigan, zamon talablariga javob beradigan insoniy
ʼ
sifatlarni shakllantirishga qaratilgan ilmiy va amaliy harakatlar tizimi tushuniladi.
Insonning axloqiy hayoti uning axloqiy tarbiyasi bilan chambarchas bog liq.
ʻ
Axloq to g risidagi fanlarning asosiy vazifasi axloqiy barkamol inson va jamiyatni
ʻ ʻ
tarbiyalashning yo l-yo riqlarini ko rsatib berishdan iborat. Axloqiy tarbiya shu
ʻ ʻ ʻ
yo ldagi uzluksiz amaliy jarayondir. Inson axloqiy tarbiya orqali axloqiy qadriyatlarni
ʻ
anglab yetadi, o zida axloqiy tajribalar, ko nikma va fazilatlarni shakllantiradi,
ʻ ʻ
axloqiy me yorlar va tamoyillar asosida yashashga o rganadi. Axloqiy tarbiya
ʼ ʻ
insoniyat tarixi mobaynida ikkita muhim masalaga javob izlaydi: biri – qanday
yashamoq kerak, ikkinchisi – nima qilish keragu nima qilmaslik lozim. Axloqiy
tarbiya – insonni komillikka eltuvchi yo l. Uning vositalari ko p, biri an anaviy
ʻ ʻ ʼ
tarbiya bo lsa, ikkinchisi zamonaviy tarbiyadir. Odatda, har ikki turdagi vositalardan
ʻ
samarali foydalaniladi. Maktabgacha axloqiy tarbiyada ertak va rivoyatlar, pand-
nasihatlar ruhidagi, an anaviy tarbiya o yin va o yinchoqlar vositasidagi zamonaviy
ʼ ʻ ʻ
tarbiya bilan o zaro uyg un holda qo llanadi.
ʻ ʻ ʻ

7Axloqiy tarbiyaning eng kuchli vositasi – san at. U aholining barcha tabaqasini – turliʼ
yosh va kasbu kordagi insonlarni qamrab oladi. Axloqiy tarbiyaning barcha zamonlar
uchun dolzarb bo lgan yo li namunaviylik tamoyilidir. Axloqiy tarbiyaning aqliy-
ʻ ʻ
ma naviy va jismoniy tarbiya bilan qo shib olib borilishi ham maqsadga muvofiqdir.
ʼ ʻ
Shaxsning axloqiy tarbiyasi uning muomala odobi, etiket qoidalariga rioya etishi,
kasbiy odobi hamda o zgalarga nisbatan munosabatning barcha turlarida ko rinishi
ʻ ʻ
mumkin. Axloqiy munosabatlar – kishilar faoliyatini muvofiqlashtirib, ularning ezgu,
insoniy munosabatlarini ifoda etadi. Axloqiy tarbiya tuzilmasi – uch omil-asosdan
iborat: axloqiy anglash: (axloqiy ong), axloqiy his etish (axloqiy hissiyot) va axloqiy
munosabatlar (axloqiy xatti-harakatlar). Axloqiy tarbiya jarayonida bu omillar doimo
birga ishtirok etib, bir-birini taqozo etib keladi. Axloqiy tarbiya tushunchalariga
ezgulik, burch, vijdon, saxiylik, hurmat, halollik, poklik, rostgo ylik kabi
ʻ
kategoriyalar kiradi. Anglab amalga oshirilgan har qanday axloqiy qaror zamirida
axloqiy hissiyot yotadi.
Axloq va ma'naviyat chuqur ichki o'zaro aloqadorlikka ega. Zero, ma'naviyat individ
mansub bo'lgan guruhlar axloqi ta'sirida yuzaga keladi, axloq esa, o'z navbatida,
guruh a'zolari bo'gan individlar ma'naviyatining o'zaro tutash ommaviy
munosabatlarida namoyon bo'ladi. Axloq - ma'naviyatning tarkibiy qismi sifatida
shaxs kamolotining yuqori bosqichi sanaladi. Zero, axloq, axloqiy me'yorlarsiz
shaxsning ruhiy va jismonan yetukligining mezoni bo'lgan ma'naviy kamolotga
erishib bo'lmaydi. Shuning uchun ham ma'naviy-axloqiy tarbiyada uzviylik,
aloqadorlik dialektik xarakterga ega bo'lib, shaxsning ma'naviy-axloqiy
shakllanishida muhi m sanaladi.
Axloq (arabcha - xu l q-atvor a'nosini bildiradi) ijtimoiy ong shakllaridan biri bo'lib,
ijtimoiy munosabatlar hamda shaxs xatti-harakatini tartibga soladigan qonun-qoidalar
majmuidir. Axloq - shaxs yoki guruh faoliyatini baholash orqali jamiyatdagi
munosabatlami boshqarish mexanizmi. Axloq shunchaki munosabatlami tartibga
keltirish uchungina emas, balki ularni uyg'unlashtirish uchun ham zarur.
Munosabatlarni boshqarish ikki xil usul bilan amalga oshiriladi: xulq-atvorni
rag'batlantirish va jazolash.

8Ezgulik, tartiblilik, haqqoniylik, rostgo'ylik, adolatlilik, mehnatsevarlik, jamoaviylik
kabi sifat va xususiyatlami o'zida birlashtirgan shaxs tavsifi axloqiy tamoyillar deb
ataladi. Hayotda qoida sifatida qabul qilingan talablardan kishilar o'zlariga odamlar
orasidan namuna tanlaydi. Bu axloqiy ideal deb ataladi. Axloqning asosiy qirralari
(tamoyillari) - birdamlik (shaxsiy manfaatlarning umumiylikning yuqori ko'rinishi
sifatidagi ijtimoiylikka bo'ysundirilishi) va insonparvarlik (shaxsga o'z-o'ziga
qadriyat va yakuniy maqsad sifatida munosabatda bo'lish).
Axloqiy ongning o'ziga xos tushunchalari sifatida yaxshilik va yomonlik, burch,
vijdon, sha'n, qadr-qimmat kabilarni keltirib o'tish mumkin. Yuqorida aytilganlarni
e'tiborga olib, axloqning, jamiyat a'zolarming faoliyatiga yo'nalganligi va uni
boshqarilishi ma'nosida, faoliyatli tavsifini ko'rsatib o'tish to'gri bo'ladi. Axloqiy
me'yorlar har bir inson va jamiyat uyg'unlikda mavjud bo'la olishiga intilgan kishilik
jamiyatining ko'p asrlik tajribasi natijasidir. Axloq me'yorlari insonning yaxshilik va
yomonlikni chegaralash, ezgulik nima ekanini aniqlashga intilishlari natijasida
yuzaga kelgan. Axloq me'yor va qadriyatlardan iborat. Axloqning uchinchi elementi
esa, shaxs o'zida tarkib toptirishni xohlagan me'yor va sifatlar tarzida ajratib
ko'rsatish mumkin. Me'yor - bir turdagi xulq-atvor, takrorlanadigan vaziyat, talab,
standart, taqlid uchun misol, ijtimoiy fikr, did, qoida, urf-odat shaklidagi namuna.
Me'yorlar ajdodlarning katta ijobiy ahamiyatga ega tajribasini o'zida mujassamlaydi,
zero ularda u yoki bu xulq-atvorining ko'plab avlodlar tajribasida sinalgan maqsadga
muvofiqligi aks etadi. Ma'naviyat va axloq o'z navbatida tarbiya jarayonini samarali
tashkil etishni taqozo etadi. Ma'lumki, tarbiya yosh avlodni jamiyatda yashashga
maqsadli tayyorlash jarayoni bo'lib, maxsus tashkil etilgan davlat va jamoat
institutlari orqali amalga oshiriladi, jamiyat tomonidan nazorat qilinadi va tuzatishlar
kiritib boriladi. Ma'naviy-axloqiy tarbiyani tashkil etish jarayonida uyushtiriluvchi
tadbirlar xulq-odobga doir xatti-harakatlar zanjiridan iborat bo'ladi. Ma'naviy-axloqiy
xatti-harakatlar esa o'quvchi tomonidan axloqiy me'yor va tamoyillar mohiyatini
o'rganish, ularni anglab yetishdan iboratdir.
Ma'naviy-axloqiy tarbiyaning maqsad va vazifalari. Ma'naviy-axloqiy tarbiya -
yagona ijtimoiy tarbiya jarayonining tarkibiy qismi. Jamiyat tomonidan insonlar

9xulqining boshqarilishiga zarurat ikki o'zaro bog'liq vazifani shart qilib qo'yadi:
birinchidan, jamiyat ongida me'yorlar, tamoyillar. ideallar, adolat, ezgulik va
yovuzlik kabi tushunchalar ko'rmishida aks etadigan va asoslanadigan axloqiy
talablami ishlab chiqish; ikkinchidan, inson o'z xatti-harakatlarini yo'naltirishi va
nazorat qila olishi, shuningdek ijtimoiy xulqni boshqarishda ishtirok eta olishi, ya'ni
boshqa kishilarga talab qo'ya bilishi va ulaming xatti-harakatlarini baholay olishi
uchun bu talablarni hamda ular bilan bog'liq tasavvurlarni har bir inson ongiga
singdirish. Aynan shu ikkinchi vazifa insonda shaxsning tegishli e'tiqod, ma'naviy
moyilliklar, his -tuyg'ular, odatlar, barqaror axloqiy sifatlami shakllantirishdan iborat
bo'lgan axloqiy tarbiya orqali hal qilinadi. U yoki bu jamiyatda ma'naviy-axloqiy
tarbiya jarayonining mazmuni uning maqsadlari bilan belgilanadi. Bu maqsadlar
ijtimoiy munosabatlar tavsifi bilan belgilanadi. O'quvchilarda ma'naviy-axloqiy
tarbiyani shakllantirish ulaming ma'naviy dunyosini, ongini, axloqiy hislarini, shaxsiy
sifatlari va xulqini tarbiyalash hamda rivojlantirishni taqozo etadi. O'quvchilami
axloqiy tarbiyalashning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi:
1) o'quvchilarda axloqiy his-tuyg'ular va xatti-harakatlami tarbiyalash;
2) xulq madaniyati va ijobiy his-tuyg'ulami tarbiyalash;
3) axloqiy xulq-atvor.ko'mkmalarini shakllantirish.
Ma'naviy-axloqiy tarbiyaning asosiy tamoyillariga quyidagilar kiradi: ma'naviy-
axloqiy tarbiyaning ma'lum maqsadga qaratilganligi; ta'lim-tarbiya ishiga o'quvchi
shaxsini hurmat qilgan holda yondashish; ma'naviy-axloqiy tarbiyani hayot va
amaliyot bilan bog'lab olib borish; o'quvchilaming faolligi; jamoada tarbiyalash;
tarbiyaviy ishning tizimliligi va izchilligi; tarbiyaviy ishning ta'sirchanligi; oila, ta'lim
muassasasi, davlat va nodavlat tashkilotlar hamda kattalar tarbiyaviy ta'sirining
birligi; o'quvchidagi ijobiy sifatlarga suyanish; o'quvchi shaxsini har tomonlama
rivojlantirishni ko'zda tutish. Tarbiyaning zamonaviy tamoyillari - tarbiyachi va
tarbiyalanuvchi o'rtasida subyekt-subyekt munosabatlarinmg o'rnatilishi, dialog
nuqtai nazariga muvofiq tarzda shunday xulosaga kelindiki, ma'naviy-axloqiy
tarbiyaning muvaffaqiyatli bo'lishi uchun psixik jarayonlarga (inotivasiya, anglash,

10interiorizasiya va boshqalar) tashqi ta'sirlar ichki, individual-shaxsiyga organik va
mustahkam aylanadigan pedagogik shart-sharoitlami yaratish zarur. Ma'naviy-axloqiy
tarbiya metodlari. Ma'naviy-axloqiy tarbiyada turli metod va usullardan foydalanish
muhim ahamiyatga ega. Ma'naviy-axloqiy tarbiya metodlari deganda, o'quvchilarning
axloqiy tasavvur va bilimlami egallab olishga, ularda madaniy xulq va ijobiy
munosabatlami, shaxsning axloqiy his-tuyg'ulari va sifatlarini tarbiyalashga
qaratilgan faoliyat usullari yig'indisidir. Ma'naviy-axloqiy tarbiya metodlarini shartli
ravishda quyidagicha tasnif etish mumkin:
Ma'naviy-axloqiy ongni shakllantirish metodlari: hikoya, tushuntirish, etik suhbat,
izohlash, nasihat, o'git, ko'rsatma, namuna va boshqalar. Ma'naviy-axloqiy xulq-
atvomi shakllantirish metodlari: mashq, o'rgatish, pedagogik talab, tarbiyalovchi
vaziyat, topshiriq va hakozolar. Ma'naviy-axloqiy motivasiyani hosil qilishga doir
metodlar: rag'batlantirish, musobaqa, tanbeh berish kabilar.

112. “Qobusnoma” asosida axloqiy tarbiyani amalga oshirish usullari
Markaziy Osiyo xalqlari uzoq tarixga ega. Eramizdan avvalgi bir minginchi yillarda
Amudaryoning quyi qismi, Zarafshon vodiysi, Murgob daryosi, Farg’ona vodiysida
boshlang’ich madaniyat markazlari vujudga kelgan. Eramizdan avvalgi IV-V
asrlarda bu o’lkalar Eron davlati tarkibiga qo’shib olindi. Zardushtiylik dini
shakllandi. Eramizdan avvalgi IV asrlarga kelib O’rta Osiyo Aleksandr Makedonskiy
boshliq yunonlar tomonidan bosib olindi. IV asrlardan boshlab zardushtiylik dini
Markaziy Osiyo hududida vujudga kelib keng yoyila boshladi. U faqat din bo’lib
qolmasdan, o’z davri ma’naviyatining muhim yo’nalishini tashkil etdi. Madaniyati,
urf-odati, ahloqi, ta’lim-tarbiyasi kabi masalalarni aks ettirdi.
VI-VII asrlarda Markaziy Osiyoning shimoliy tomonida Turk xoqonligi
vujudga kelib, Erondagi Somoniylar bilan uzoq vaqt kurash olib bordi. Uning ta’siri
Markaziy Osiyo xalqlarida kuchaya bordi, o’lkada qadimgi turk tili keng yoyildi. Bu
davrdagi ma’naviyat, axloq, ma’rifat, ta-lim-tarbiya haqidagi fikrlar “Go’ro’g’li”,
“Alpomish” dostonlarida o’z aksini topdi. VII asrlarda Arabistonda shakllangan
islom dini VIII asrga kelib Markaziy Osiyoda keng tarqatildi. Markaziy Osiyo arablar
tomonidan bosib olindi. Islom dinining asoschisi (570-633) Muhammad
payg’ambar bo’lib, uning ta’limoti uqaddas kitob “Qur’on” da o’z ifodasini topdi.
“Qur’on” da ahloq odob iymon, insonni ulug’lash, jamiyatga hizmat qilish,
oilani mustahkamlash, ota-onaga hurmat kabi masalalar ravshan aks etdi. Ismoil Al-
Buxoriy, Imom al-Xajjoj, Muhammad at-Termiziy, Imom Dovud Sulaymon, Axmad
ibm Shu’ayb to’plagan hadislar ham ta’lim-tarbiyada muhim ahamiyat kasb etadi.
VIII asrning oxiri IX asr boshlarida arab halifaligining markazi Bag’dodda ilm-fan
rivojlandi. Ilmiy markaz akademiya tashkil etilib, barcha musulmon o’lkalar
jumladan, Markaziy Osiyoda ham olim, fozillarni to’pladi. Muso Xorazmiy, Axmad
Farg’oniy, Javxariy kabi olimlar katta faoliyat ko’rsatdi.
IX asr oxiriga kelib Markaziy Osiyoda Samoniylar hukmronligi shakllandi.
Keyin Toxiriylar, Xorazmshohlar, G’aznaviylar davlati faollik ko’rsatdi.
Buxoro, Samarqand, Marv, Urganch kabi shaharlar o’z davrining madaniyat
markazlari sifatida shuhrat qozondi. Markaziy Osiy feodal davlatlari, boshqa

12musulmon davlatlar bilan yaqindan aloqada bo’ldi. Yerli olimlar boshqa o’lkalarga
borib ilm olish, muloqat qilish imkoniyatlariga ega bo’ldi. Islom va uning
huquqshunoslik sohalari rivojlandi. IX-XII asrlar davomida Markaziy Osiyo jahonga
Xorazmiy, Farg’oniy, Beruniy, Ismoil Jurjoniy, Marg’iloniy, Zamaxshariy, Mahmud
Qoshg’ariy kabi ulkan olimlarni taqdim etdi. Bu davrda yashagan mutafakkir olim,
shoirlarning asarlarida ta’lim-tarbiya va axloq-odobga oid pedagogik fikrlar,
insonparvarlik, bilimga e’tiqod, xalq manfaatini himoya qilish, ma’naviyatini
ulug’lash, komil inson va yetuk jamoaga erishish kabi masalalar yoritildi.
Bag’doddagi Bayt ul xikma Akademiyaning nufuzli rahbarlardan Muso al-Xorazmiy
“Al Jabr va Al-muqobola”, “Astronomiya jadvali”, “Musiqa haqida risola” asarlari
bilan mashhur bo’ldi. Imom Buxoriyning “Saxix al Buxoriy” asari, Farobiyning
“Aql haqidagi risola ”, “Logikaga kirish”, “Fozil shahar aholisining fikrlari”, Ibn
Sinoning “Kitob ash-shifo”, “Kitob at-tib”, “Donishnoma” asarlari va boshqalar
Markaziy Osiyo nomini jahonga mashhur qildi.
Markaziy Osiyo adabiyot sohasida ham dunyo madaniyatida o’chmas iz
qoldirgan nomlar Rudakiy Dakikiy, Ahmad Yugnakiy, Yusuf Xos Xojib kabilar bilan
mashhur bo’ldi. Bu davr badiiy adabiyotida shoirlar fors, turk va arab tillarida ijod
etdi. Ular o’z asarlari bilan adabiyot tarixida, turk adabiyotining so’nggi rivojida
o’chmas iz qoldirgan. Shu davrda yashab ijod etgan Unsurulmaoliy Kaykovus Ibn
Iskandar 412 xijriy yilda milodiy 1021-22 Kasbiy dengizining janubiy qirg’og’ida
Gilod qabilasiga mansub bo’lgan mayda feodal oilasida tug’iladi. Uning bobosi
G’arbiy Eron podshohi Shamsulmaoliy Kobus o’z zamonidagi feodal tabaqa uchun
zarur bo’lgan hamma ilmlarni o’rgandi. Ayniqsa, u adabiyot va shoir edi. Fors, arab
tilida she’rlar yozardi, hamma klassik arab tilida tuzilgan “Normalar” asarining
muallifi bo’ldi. U o’z atrofida mashhur ilm, adabiyot, san’at ahllarini to’pladi va
Jurjonni yirik adabiy markazga aylantirdi.
Mashhur o’zbek olimi A. Beruniy Raydan qaytib kelib, Qobus huzurida
Jurjonda yashadi va Qobusning hurmatiga sazovor bo’ldi, ilmiy asarlar yaratdi. /
Qobusnoma 86 y. 6 bet / Qobusning hurmatiga nabirasi Kaykovus ham zamonasini
ancha ma’lumotli, ziyolisi edi. U musiqa va tibbiyot ilmiga g’oyat ishtiyoq bilan

13qaradi. Toxiriylar zamonida yaratilgan pedagogik asarlarni o’qib chiqdi. Madaniy
shaharlar, mamlakatlarda bo’ldi. Buxoro, Samarqand, Xorazm o’lkasiga boradi,
olimlar bilan suhbatlashib asarlarni o’rganadi, tanishib chiqadi. Hosir Xisravning
ta’lim-tarbiyaga oid “Saodatnoma”, “Rushnomalar” asari diqqatini tortadi. /
Qobusnoma 86 y. 6 bet /.
Kaykovus yashab o’tgan davr X-XI asrlarga to’g’ri keladi. Bu davrda o’zbek
elati Eron tillari gruppasidagi tilda so’zlovchi kichik to’da bo’lib emas,
Mavorounnaxrning asosiy aholilaridan biri edi. / O’zbek adabiyoti tarizi H. Mallayev
65 y. 88 bet/. Bu davrlarda o’zbeklar “Turklar” o’zbek tili esa turk tili deb yuritdilar.
Bu davrlarda Markaziy Osiyo xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayotida katta
o’zgarishlar vujudga keldi. Feodal ishlab chiqarish munosabatlari taraqqiy etdi. IX-X
asr o’rtalarida taraqqiy etgan somoniylar davlati XI asr boshlarida tanazzulga
uchraydi.
Kaykovusning bobosi Kovus ham Samoniylar dinastiyasi bilan yaqin edi,
ularning shon-shavkati yurishlarida ishtirok etardi. Vushmagir o’g’li Shamsulmaoliy
Qobus uyg’ur xonlaridan bo’lgan Ilikxonning qo’shini ustidan ikki marta g’alaba
qildi. Ammo bu Qobus Samoniylar honadonini tiklay olmaydi. / G. Vamberi.
Buxoriy yoxud Mavorounnaxr tarixi 24 y. 145 bet/.
Bu vaqt Qobus Sabuk tagining yordami bilan Tabaristonni zabt qiladi va shu
o’lkada hukmdor bo’ldi. Jurjonni poytaxtga aylantiradi. Kaykovus o’z sinfining,
tabaqasining yirik namoyondasi, o’z davrining niqobisiz feodalligidir. O’z-o’zidan
shunday savol tug’iladi-ki, Kaykovus Markaziy Osiyolik olimlar jumlasiga kiradimi?
Yo’q, u Markaziy Osiyolik olimlar jumlasiga kirmasada, lekin shu yerda ijod qilgan
va Markaziy Osiyo xalqi tomonidan uning ijodi keng miqyosda o’rganiladi. Uning
fikrlaridan, ta’lim-tarbiyaga oid qarashlaridan o’qitish jarayonida foydalaniladi.
Akademik Qori Niyozov o’z asarlaridan birida shunday deydi: “Markaziy Osiyo
xalqlari qadim davrdan boshlab, Eron, Hindiston, Xitoy, Sibir, Sharqiy Yevropa,
Kavkaz xalqlari bilan iqtisodiy-siyosiy va madaniy tomondan mustahkam aloqada
bo’lganlar bunda Markaziy Osiyoda mahalliy xalq va qo’shni xalqning madaniyat
sohasidagi muvaffaqiyatlari bir-biri bilan chatishib ketdi va sintezlashtirildi”.

14Kaykovus bilan bir davrda yashab ijod etgan Markaziy Osiyolik olim, shoirlardan
quyidagilarni shoir Muhammad Bustiy, Abdibakr Rubobiy, Abdunasr Lukariy kabi
sozanda xofizlar Rudakiy-Dakikiy, Unsuriy, Firdavsiy, Yusuf Xos Hojib kabi shoir
yozuvchilarning nomlarini alohida ta’kidlab o’tish mumkin. Kaykovus shular
qatorida,umuninsoniy masalalarini o’z ichiga olgan axloqiy-ta’limiy asri
“Qobusnoma” ni yaratdi.
Xulosa shuki X-XII asrlarda markaziy Osiyo xalqlari madaniy xayotda juda
katta muvaffaqiyatlarga erishdilar. Makaziy Osiyo xalqlarning ozodlik harakati,
natijasida arab xalifaligi hokimiyatning yemirilishi, yirik feodal davlatining vujudga
kelishi o’zbek, tojik va boshqa xalqlarning tashkil topish jarayonining kuchayishi,
feodal ishlab chiqarish munosabatlarning rivoji, qishloq xo’jaligi shaharlar hayoti
turli xalqlar bilan madaniy aloqalarning o’sib borishi Markaziy Osiyo xalqlari
madaniyatining taraqqiyotiga manba bo’ldi. Ijtimoiy siyosiy hayotdagi ko’p
o’xshashliklar, iqtisodiy- madaniy aloqalar deyarli bir xil va umumiy bo’lgan arabiy
til va boshqa sabablar bu davrdagi tojik, eron, ozarbayjon xalqlarining badiiy
adabiyotini ma’lum darajada mushtarak adabiyotiga aylantirish. Bir-biri
bilan adabiy aloqa va hamkorlik zaminida yetishgan yozuvchilar o’z xalqlarining
kitobxonlarigagina emas, balki jahon xalqlari kitobxonlariga ham manzur bo’lib,
ularning klassik yozuvchilari qatoridan o’rin olgan.
Markaziy Osiyo xalqlari axloqshunoslik sohasida boy an’anaga ega. Ahloqiy
fikrlar “Avesto” diniy axloqiy kitobida, qadimgi turk bitiklarida va boshqa yozma
manbalarda o’z ifodasini topgan. Ulardan tashqari o’zbek xalqi o’rtasida keng
tarqalgan pandnomalar, o’gitlar, odobnomalard xalq pedagogikasida allomalar
merosidan axloqqa keng o’rin berilgan Kaykovus qalamiga mansub bo’lgan
“Qobusnoma” asari Sharqda keng tarqalgan axloqiy-ta’limiy asar, fors-tojik yirik
yodgorligi, XI asrning ko’zga tashlanib turgan manbalaridan hisoblanadi. Ilmiy
tarbiyaviy va pedagogik tomondan kitobxonlar diqqatini jalb qilgan muhim bu asar
1082-83 milodiy (475 xijriy) yillarda fors tilida yozilgan. Bu asarni Kaykovus o’g’li
Gilonshohga bag’ishlab yozgan. “Sana 475 da boshladim” deb ma’lumot beradi u
asarida. Bu javobdan u 63 yoshda bo’lib, ancha keksayib qolgan edi. U asarini hayoti

15davomida ko’rgan bilganlari, tajribalar asosida yaratdi. Asar avval “Nasihatnomai
Kaykovus” deb nomlangan. “Qobusnoma” uning o’zbekcha tarjimasidir.
Asarning Qobusnoma deb atalishining sababi uning umuman Qobusga aloqasi
haqida eslatilmaydi. Pedagogika tarixi K.Hoshimov 116 bet. Qobusnoma Sharqda
xususan, Eronda ham saqlanib kelayotgan an’anaga ko’ra, pand- nasihat tarzida
yozilgan bo’lib, bir necha asrlardan beri xalqlarni, jumladan yoshlarni hayotga ilmiy-
amaliy faoliyatga tayyorlashda ularni har tomonlama yetuk inson qilib tarbiyalashda
muhim qo’llanma bo’lib kelmoqda. U bir necha yirik, taniqli asarlar qatorida turadi.
Jumladan, mashhur hind masali “Kalila va Dimna” Nizomulkning “Siyosatnoma”
Nosir Xisravning “Saodatnoma”, “Rushnoinoma”, “Qutadg’i bilig” kabi asarlar
jumlasiga kiradi. Asar rus va g’arb sharqshunoslarining olimlari va pedagoglarining
diqqatini jalb etdi. Bu olimlar asarni diqqat bilan o’rgandilar, o’z tillariga tarjima
qildilar. Masalan, 1702-1705 yillarda turk tillariga 1786-1787 yil Muhammad Siddiq
Rashidiy tomonidan uyg’ur tiliga, taxminan 1860 yil Ogahiy tomonidan o’zbek
tiliga, 1881 yil K.Nosiriy tomonidan tatar tiliga, fransuz tiliga, 1811 yili nemis tiliga
o’girildi. Bu millatlar ham asarni o’z ona tillarida diqqat bilan o’rgana
boshladilar. Oktabr to’ntarilishidan keyin “Qobusnoma” ga qiziqish yanada
kuchaydi. Sharqshunos olim Bergels tomonidan 1953 yilda ikkinchi marta rus tiliga
tarjima qilindi. Asar doim sharqshunos olimlarning diqqat markazida bo’lib o’tdi.
U murakkab yo’lni bosib o’tdi. Sho’ro mafkurasi davrida asarda faqat hokim sinf
axloqi targ’ib qilingan deb baholandi. Asarning qimmati faqatuning badiiy-adabiy til
xususiyati va tarixiy jihatlarida deb ta’kidlanadi. Lekin har qanday nazar bilan
qaralmasin, asar o’zini oqladi. U yuqorida nomlari tilga olingan axloq-odobga doir
bo’lgan buyuk asarlar qatorida, Sharq pedagogik fikr taraqqiyotida inson kamolotini
shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Unda asosan X asrda paydo
bo’lgan yoshlar jamoasi juvonmardlik tarbiyasi ifodalangan.
Ilm sahroda do’st hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik damlarid yo’ldosh, baxtiyor
daqiqalarida rahbar, qayg’uli onlarida madadkor, odamlar orasida zebu-ziynat,
dushmanlarga qarshi kurashda quroldir deydi ilm haqida Hadisi Sharifda (Ilm –
arabcha o’qish, o’rganish, hayotiy tajribalar asosidagi bilmlar, malakalar majmui,

16ikkinchi ma’nosi fan). Insoniyat nimaga erishgan bo’lsa, bilim tufayli erishgan. Ilm
ahli bilimni ziyoga tenggi yo’q javohirga o’xshatib, u insonni yuksaltiradi, deydi.
Limning ahamiyati afzalligi, uni egallash yo’llari haqida har bir yozuvchi, alloma,
shoir o’z fikrini bayon etgan. Odamzod naslining ulug’ligi bilimdan. U aql-idrok
tufayli ne-ne tugunlarni yechishga qodir. Idrok va bilim egasi bo’lgan har bir kishi
sharafli. (Ma’naviyat darslari 56 bet S.Nishonova 1994) sarvari olam dunyoni yaratar
ekan uni bilim bilan bezaydi. Payg’ambarimiz Muhammad Sallolohu A.B davrlarida
ham ilmga etibor berilgan. Buni islom dinining muqaddas kitobi Qur’oni sharifda va
Hadislarga ko’rishimiz mumkin. Masalan: - Beshikdan qabirgacha ilm izla. – ilm
olish har bir muslim va muslimalar uchun qarzu – faysdir.
- Garchi Xitoyda bo’lsa ham ilmga intilishinglar, chunki ilm olishga harakat qilish
har bir muminga farzdir.
- Bir soatgina ilm o’rganish bir kechalik ibodatdan yaxshi, bir kunlik dars esa uch oy
tutilgan ro’zadan afzaldir kabi hadislar bekorga aytilmagan. Hamma taniqli
kishilarning tanilishiga sabab ilmdir. Butun Sharqda tanilgan alloma
bobokalonlarimiz Beruniy, Ibn Sino, Farobiy, Navoiy, Yusuf Xos Xojib,
Mahmud Qoshg’oriy, Ahmad Yugnakiylar ilm haqida o’z fikrlarini asarlarida bayon
etadilar.
Masalan: Biz ulardan qisqacha keltiramiz.
Yusuf Xos Xojibning
Bilishni buyuk bil, o’quvni ulug’
Shu ikkov ulg’vor kishini to’liq
Bilim va zakovat juda ezgu kuch.
Agar topsang ishlat, va ko’klarga uch.
(Qutadg’u bilik “Yulduzcha” T.1990.11- 12-92-93 bet).
Ahmad Yugnakiy Bilik birla bir nur saodat yo’li.
Bilik saodat yo’lini birla
Bilik birla olim yukor yo’qladi
Biliksizlik erni chukardi kuydi
(Pedagogika tarixi. K. Hoshimov T. o’qituvchi 1995 yil 136- bet).

17A. Navoiy Ilmli kishini qiyinchilikni yengib
o’tadi. Ilmni o’ziga tayanch qilib
olsa, u hech qachon hor bo’lmaydi.
Ilmning vazifasi inson baxt saodatiga qilishdir.
(Pedagogika tarixi. K. Hoshimov 1995 y. t. O’qituvchi. A.Jomiy)
Ilm yo’liga qadam qo’y, chunki shu yo’l farovon,
Ammo umringning yo’li g’oyatda qisqa biron.
Har bir kishiga bo’lmas, qayta yashash muyassar,
Egalla sen bilimni mangu turar muqarrar.
(Pedagogika tarixi K.Hoshimov 95 yil. O’qituvchi).
Barcha mana shu allomalar, ilm ahllari qatorida Kaykovus ham
o’zining “Qobusnoma” asarida ilm va uning fazilatlari egallash yo’llari haqida
tajribadan kelib chiqib, o’z fikrlarini bayon etgan. Asarning 31-bobi “Ilm talabi va
qozigarlik zikriga nomli bo’limida ilmning ahamiyati,xususiyatlari, ilm
egallash yo’llari, ilm bilan bog’liq hunarlar” haqida gapiradi.
Kaykovus ilmni 3 toifaga ajratadi.
1. Biron kasb-hunarga bog’liq ilm
2. Ilm bilan bog’liq kasb-hunar
3. Hayr vadololatga taaluqli odat
Birinchi toifaga tabiblik, munajjimlik, muhandislik, yer o’lchash, shoirlik … va
hokazolarni kiritadi.
Ikkinchisiga musiqa asboblari ustasi, hayvonlar tabibi, binokor ustalarini kiritib
har qanday usta bo’lsa ham bu boradagi ilmni bilmasa, hech ish qila olmasligini
ta’kidlaydi. U ilm olish yo’liga kirgan toliblarga ya’ni o’quvchilarga quyidagicha
yo’llanma beradi. “Ilm tolib bo’lsang parxezgar va konib (qanoatli) bo’lgil. Ilmni just
bekorchi, turmushni dushman tutgil. Sohibi toshqin sabrli og’ir (va sabk ruh)
hursand harakatchan) bo’lgin kech, yotgil va erta turgil, kitob va daroga xaris)
qiziquvcha bo’lgil, ishlash malul ) g’amgin,xafa bo’lmagil, xifz (yodlash) etgil,
takror qilg’il haqshunos ( rost to’g’ri) bo’lgil, xarna eshitsang yod qilg’il,taqlidga rozi
bo’lmagil, kitob, qalam, qalamtarosh va boshqa narsalaringni hamisha yoningda

18saqlagil, o’zga narsani also yodingga keltirmagil. Oz so’zlagil va uzoqni o’ylagil. Har
bir tolibi ilm bu sifatda bo’lsa tez fursatda zamonning yagona kishisi bo’lur” deb
o’qtiradi.
Bundan kelib chiqib, aytish mumkinki o’sha davrlarda o’quvchilar, toliblar
ma’lum bir qoida-qonunlar asosida ishlar olib borganlar. Hozirda amalda
qo’llanilayotgan o’quvchilar qoidalarining ildizlari o’sha davrlardayoq
vujudga kelgan. Bu biz Qobusnomadan oldin ham mavjud bo’lgan
hadislarda uchratamiz. “Ilmni yod olish, ulamolarga jim turib quloq solishning
ma’qulligi” haqida aytiladi. (Hadis 1kitob 45 bet).
Asarda ilm o’rgatuvchi, ya’ni o’qituvchining ilm olish va o’rgatish
yo’lidagi sifatlari, qoidalari quyidagicha talqin etiladi: “Ey farzand mufti
(ilmdor) bo’lsang, diyonatli bo’lgil. Xifzning va dars o’qishing ko’p bo’lsin, ikki
yozdik bo’lmog’i tan va libosingni pok tutgil va hozir javob bo’lgil.
Hech narsaga to andisha qilmaguncha javob bermagil. O’z taqlidingga mone’
bo’lmagil va kishining taqlidi bilan ham ish qilmagil”. O’z rayingni baland
qilgil, jonkuyarlik bilan so’zlamagil. Muridlaring orasida ta’sirli so’z aytgil,
toki so’zingni eshitib ular na’ra ursinlar. Kursining stol minbar ustida sust
va sovuq so’zlik bo’lib o’ltirmagil muridlaring ham sust bo’lurlar. Hamisha
mutaxarrik (harakatchan) bo’lgil.
Bu fikrlardan bo’lajak yosh o’qituvchilarning kasbiy sifatlarini
shakllantirish muhimdir. Kaykovusning yuqoridagi fikrlari ayni paytda ham juda mos
keladi.
Har so’zni bir majlisda aytsang, uni yodingda tut, toki yana qaytib
aytmagil, va beobro’ bo’lmagil. Xushzabon bo’lgil, takabburni, yolg’on so’zlashni va
ravshadin yiroq bo’lgin deb uqtiradi. Bo’lajak yosh o’qituvchilar bu
qoidalarga amal qilsalar xato qilmaydilar, deb o’ylayman. Chunki bu fikrlar tajribada
qurilgan hayot sinovlaridan o’tgan. Bundan tashqari barcha biz biladigan buyuk
allomalar, mutafakkirlar, o’qituvchilar haqida xuddi shunday va shunga yaqin fikr
bildirganlar. Masalan:

19Farobiy: Ustoz shogirdiga qattiq zug’um ham haddan ziyod yon berishga ham
intilmasligi lozim. Chunki ortiqcha zug’um shogirdda ustozga nisbatan nafrat
uyg’otadi, bordi-yu uning yumshoqligini payqab qolsa bu hol ustozni
mensimaslikka, beradigan bilimdan sovishga olib keladi.
Ibn Sino: O’qituvchining burchini quyidagicha belgilaydi:
- Bolalarga bosiq va jiddiy muomila qilish
- Fanga qiziqtira olish
- Bilimni yosh va aqliy darajasini hisobga olib o’rgatish
- Har bir so’zning bolalar hissiyotini uyg’otish darajasida bo’lishi
zarurligi xususida.
Sa’diy Sheroziy: - O’qituvchi haqida
Bo’lsin qattiqqo’lligu yumshoqlik baxam
Tabib ham kesaru, ham qo’yar malham
Dono kishi qattiq bo’lmaydi doim
Qadri ketar bo’lsa xamon muloyim.
Kaykovus fikrlarining ko’pchiligi hozirda ham davom etib kelmoqda, haligacha
o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Masalan: Ilm yo’lida munozaradan chekinmaslik, lekin
uni janjalga aylantirib yubormaslik, o’z fikrini dalil va isbot bilan bayon qilish
zarurligini ta’kidlaydi.
“Isbot bilan tur, rad qilma ahtiyot bo’lgilki, keyingi so’zing avvalgisini teskari
bayon qilmasin”. Ilmni faqat kitobdan o’rganish bilan cheklanib qolmay, aql va
tafakkur bilan hukm chiqarish kerakligin ham ta’kidlaydi. Shu talablar asosida u bu
boradagi tijorat ilmi, tib ilmi, nujum (yulduz) ilmi, xandasa ilmi haqida o’z
qarashlarini bayon etadi. Bunda ota-onalarning o’z farzandlarini tarbiyalashda ularga
ilmu odob o’rgatish zarurligini ham ta’kidlaydi.
Tijorat ilmi (32 bob savdo-sotiq).
Tijorat ishlari qadimdan paydo bo’lgan bo’lib, shu paytgacha davom etib
kelmoqda. Shariat qonunlarida ham bu ilm qoralanmagan, inkor etilmagan.
“oluv-sotuv bir molni ikkinchi mol barobariga ikki yoki undan ortiq

20kishilarning rozilashib almashtiriladir” deyiladi bu haqida (Muhtasar T.Cho’lpon
1994 y 15 bet Rashid Zohid).
Kaykovus yashab o’tgan davrda ham kishilar tijorat bilan shug’ullanganlar,
bu hunar bo’lmasada, ammo uni eng yaxshi bir san’at desa bo’ladi. Yozuvchi bu
bobda savdagarlarning mashaqqatli mehnati, kun kechirish uchun dunyoning u
chetidan bu chetiga borishi, tog’lardan oshib, daryolar kechib, joni, tani va molini
xatarga qo’yib, xalqqa ne’mat keltirishi haqida bayon etadi. U savdogarlarga shunday
yuqori baho beradiki, “Jahonning obodonligi uning bila vojib bo’lur bu ish
bozorgandin boshqa xalqdan zohir bo’lmas” – deydi. Bunday xatarli ishni aql ko’zda
nur bo’lgan kishilar tanlaydi deb izoh beradi. Savdogar o’zining moliga nisbatan
beparvo bo’lmasligi, uning sifatiga kafolat bera olmog’i, o’z foydasini deb
birovlarga zarar yetkazmasligini o’qtiradi. Mavqei jihatdan o’zidan past
bo’lgan, diyonatli, muruvvatli, halol kishilar bilan muomila qilishini firibgar,
aldoqchilardan qochishni aytadi. Savdogarning foydadan umidi bo’lsa,
molini nasyaga bermasin deb ta’kidlaydi. Savdogarlarning axloqiy sifatlari haqida
quyidagilarni aytadi.
“Diyonat kamoli savdoda yolg’on so’z aytmakdir, nedikim kofir va
musulmonning orasida savdoda yolg’on so’z aytmoq fe’ldur. Sotmaguncha hech
molni qo’ldan bermagil. Muomilada sharm qilmagilki ulug’lar sharmdan ko’p orzu-
umidlar hosil bo’lmagusidir” debdilar. Lekin ko’p behayolik va bemuruvvatlik ham
bo’lma, bu foyda bermas, tasarruf va muruvvat molni omon saqlamoqqa sabab bo’lur
deydi.
Asarning 33 bobida Kaykovus tib ilmi haqida o’z fikrlarini aytadi. U bu ilmini
foydali ilmlar qatoriga kiritadi.
Bu bobda u odam tanasi tarkibidagi moddalar, unsurlar haqida, a’zolarning
o’xshash kasalliklar isitma kasali, bemorlikning sabablari haqida bayon etadi, u tib
ilmining 2 tomonini aytib o’tadi.
1. Nazariy qism . 2. Amaliy qism.
Avval nazariy ilmni o’rganib, so’ng uni amalda qo’llash zarurligini taklif qiladi. “
odamlarning tanasida nimaiki bo’lsa yo tabiatga tegishli, yoki tabiatdan tashqarida

21bo’ladi”, deydi. Inson tanasini tashkil etgan moddadan uzoq bo’lgan unsurni 4 ga
bo’ladi: ya’ni o’t, suv, tuproq, havo. Tabiatdan tashqari bo’lganlariga esa energiya
harakat, ruhni kiritadi.
Kaykovus tananing bir xoldan, ikkinchi holga aylanishini zaruriy hol deb biladi.
Bunga 6 narsa ta’sir qiladi: ya’ni havo, taom, harakat, uyqu va bedorlik kishi
tabiatning xushnudligi va ma’yusligi, hamda tanadagi o’zgarishlar: ya’ni g’am,
g’azab, havas, qo’rqinch hokazo ruhiy holatlar. Bulardan foydalansa, kasallik illat
paydo bo’ladi deb o’qtiradi. Bu bo’limda u bemor kishining alomatlarini, shunga
ko’ra muolaja usullari haqida qisqa va tushunarli tushuncha berib o’tgan.
“Kasalni also qo’rqitmagil, kasallik o’qib ketmasdan ilgari davolagil. Qorin bandasi
va beqanot bemorga qattiq parxez buyurmagilki, u qabul qilmaydur. Sen uning yegan
taomini yo’q qilishga harakat qil” deb maslahat qiladi u bo’lajak tabibga.
Astrologiya (astro-yunoncha, logos-ilm, nujum demakdir). Ayrim kishilar
va xalqlar taqdirini osmon yoritkichlarining vaziyatlariga qarab faol ochib aytadigan
ta’limot. Bu ta’limot o’rta asrlarda Arabiston, Eron va O’rta Osiyoda keng taraqqiy
etdi. Qadimgi xalqlar o’zlarining taqdir va ifodalarini yoritqitlarning sirli
harakatlariga bog’liq deb o’ylaydilar.
Munajjimlar voqea sodir bo’lishi paytida planetalarning osmon
qobig’ida vaziyatlariga va ular ufqning qaysi qismida joylashganiga qarab faol ochar
edilar.
Astrologiya 16-17 asrlargacha mustaqil fan sifatida o’qitib kelingan.
Geliosentrik sistemasining kashf etilishi astrologiyani kamaytirib, astronomiyaga
keng yo’l ochib berdi. Astrologiya hozir ham ba’zi kapitalistik mamlakatlarda
saqlanib qolgan. Xususan, bizning mamlakatimizda astrologik kuzatishlar keng
miqyosda bo’lmasa ham olib boriladi.
Gazeta jurnallarda beriladigan bashoratlar, televideniyadan beriladigan “Munajjim
ta’biri” ko’rsatuvi, har xil kitobchalar: “Taqdirnoma”, “Ta’birnoma”, “Taqdir kitobi”
va boshqalar bundan dalolat beradi.
Asarning 34 bobida Kaykovus nujum va xandasa ilmi haqida gapirdi. “Ey farzand
agar munajjim bo’lmoq istasang, harakat qilib riyoziyod ilmi ustida ko’proq

22mashaqqat chekgil, ilmi axloq yaxshi ilmdir, o’rni batamom bilib bo’lmaydur va uni
to’g’ri bilgan, xato qilmagan odam yo’qdir”.
U munajjimning har bir yulduz nomini yaxshi bilib olishi, ularning jadvalini
to’g’ri tuzishi, taxminiy fikrlarga ishonmasligi haqida gapiradi. Bashorat aytishdan
oldin yulduzning chiqishi, darajasi, ularning oyga qanday qilib yaqinlashuvi, holati,
chaqnab turishi, daraja va harakat bo’yicha yulduz tutilishi, uchburchaklar,
chegara, shakl 12 belgi, burj haqida aniq va mukammal bilam, tasavvurga ega bo’lish
kerakligi bayon qilingan. Bu bobda u muhandis va tanobchilar bilishi kerak bo’lgan
tushuncha va ma’lumotlat haqida ham fikr yuritadi. “Ey farzand, muhandis va
tanobchi bo’lsang, hisobni yaxshi bilgil. Zinxor bir soatni ham hisobni takrorlashdan
holi o’tkazmagil, chunki hisob shiddatli ilmdir” deb uqtirdi. Yer o’lchaganda
burchaklarni aniqlash, shakllarni yoddan chiqarmaslik, tahminiy fikr yuritmaslik,
kavsimon kub yoki o’tmas burchaklarni o’lchaganda, ularning xususiyatlarini esdan
chiqarmasligini talab qiladi.
Bulardan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, Kaykovus o’z zamonasining ancha
ma’lumotli, ziyolilaridan bo’lgan. U musiqa va tibbiyot ilmiga g’oyat ishtiyoq bilan
qaragan. (Qobusnoma 6-bet)
O’zbekiston mustaqilligi tufayli mamlakatimiz hayotida katta
o’zgarishlar ro’y bermoqda. Mustaqillik sharofati bilan milliy qadriyatlarimiz qayta
tiklanib, buyuk allomalarimizning hayot faoliyatiga bo’lgan qiziqishlari ortib
bormoqda. O’zbek xalqining milliy urf-odatlari, ayniqsa, ma’naviyatlarimizning asosi
bo’lgan insoniy fazilatlar qayta tiklanmoqda. “Vatanimiz azaldan tafakkur xazinasiga
unitilmas hissa qo’shib kelgan. Asrlar mobaynida xalqimizning ma’naviyati,
ezgu fazilatlari, Sharq falsafasi va Islom ta’limoti bilan uzviy rivojlanadi. Davlatimiz
shu falsafaga uyg’un holda Naqshbandiy, Yassaviy, Buxoriy, Termiziy, Ulug’bek,
Bobur singari mutafakkirlarimizning dono fikrlariga uyg’un holda shakllanishi
lozim”.
Buyuk mа’rifаtpаrvаr Аbdullа Аvlоniy «Turkiy gulistоn yohud ахlоq» аsаridа
ахlоq «insоnlаrni yaхshilikkа chаqiruvchi, yomоnlikdаn qаytаruvchi bir ilmdur», -
dеydi. Аynаn ахlоq, uning ijtimоiy аhаmiyati hаqidа mа’lumоt bеruvchi mаzkur

23mаnbаdа аllоmа yaхshi vа yomоn хulqlаrgа to’хtаlib o’tаdi 1
. Аllоmаning nuqаti
nаzаrichа, yaхshi хulqlаr quyidаgilаrdаn ibоrаt: fаtоnаt (аql), diyonаt (e’tiqоd),
nаzоfаt (pоklik vа tоzаlik), g’аyrаt, riyozаt (sаvоb ishlаr), qаnоаt, shifоаt, ilm, sаbr,
hilm (yumshоq tаbiаt) intizоm, nаfs mе’yori, vijdоn, vаtаnni suymаk, hаqqоniyat,
nаzаri ibrаt, iffаt, hаyo, idrоk vа zаkо, hifzi lisоn (til vа аdаbiyot), iqtisоd, viqоr
(g’urur), muhаbbаt, аvf (kеchirimli bo’lish). Bu хislаtlаr mа’nаviy-ахlоqlilikning
аsоsiy sifаtlаri sаnаlаdi. Ulаr аsоsidа Vаtаngа muhаbbаt vа sаdоqаt, mеhnаtgа
ахlоqiy munоsаbаt, o’z аtrоfdаgilаrgа ахlоqiy yondаshuv, shuningdеk, hаr bir
o’quvchining o’zi vа shахsiy хulq-аtvоrigа munоsаbаtni qаrоr tоptirilаdi.
Аbdullа Аvloniy yomоn хulqlаr sirаsigа quyidаgilаrni kiritаdi: g’аzаb, аysh-
ishrаt, jаhоlаt, sаfоhаt (umri vа mоlini bеkоrchi nаrsаlаrgа sаrf etish), hаmоqаt
(o’zbilаrmоnlik, mаnmаnlik), аdоlаt (dаngаsа, yalqоv), hаsоsаt (tа’mа, hirs), rаhоvаt
(g’аyrаtsizlik), аnоniyyat (хudbin, mutаkаbbir, mаnmаn), аdоvаt (kеk sаqlаsh),
nаmimаt (chаqimchilik), g’iybаt, hаqоrаt, jibоnаt (qo’rqоqlik), hаsаd, kizb (yolg’оn),
nifоq, tа’mа, zulm vа bоshqаlаr.
O’quvchilаrdа ijоbiy sifаtlаrni tаrbiyalаsh ulаrning sаlbiy хislаtlаrdаn hоli
bo’lishlаrigа yordаm bеrаdi. Bu esа dаstlаb o’quvchilаrgа хulq-оdоb mе’yorlаri vа
qоidаlаrini аnglаsh vа shахs оngini shаkllаntirishgа dоir mеtоdlаr аsоsidа аmаlgа
оshirilаdi.
Bungа bаdiiy vа ilmiy-оmmаviy аdаbiyotlаrni o’qish, kinоfilьm vа
spеktаkllаrni tоmаshа qilish, mахsus tаshkil etilgаn mа’nаviy-mа’rifаt kunlаridа turli
mаvzulаrdа suhbаtlаr tаshkil etish nаtijаsidа ахlоqiy tushunchаlаr vа хulq-оdаtlаr
pаydо bo’lа bоshlаydi. O’quvchilаr o’zlаri vа bоshqаlаrning хаtti-hаrаkаtlаrini
bаhоlаy bоshlаydilаr. Buning uchun turli mа’nаviy-ахlоqiy mаvzulаrdа
o’tkаzilаdigаn suhbаt vа munоzаrаlаrdа o’quvchini fikr yuritish, o’ylаshgа
yo’nаltirish muhim аhаmiyatgа egа. Mаsаlаn, «Do’stimiz Kаmоl qаngdаy qilib
nаrkоmаnlаr dаvrаsigа tushib qоldi?», «Siz erkinlik dеgаndа nimаni tushunаsiz?»,
«Zаmоnаviylik – bu nimа?» kаbi mаvzulаrdаgi suhbаt, bаhs vа munоzаrаlаr
o’quvchilаrni o’ylаsh, fikr yuritishgа yo’llаydi, ulаrdа sаlbiy хislаtlаrdаn sаqlаnish,
1
Avloniy Abdulla. Turkiy guliston yohud ahloq. – Toshkent, O’qituvchi, 1992 .

24yaхshi оdаtlаrni o’rgаnishgа bo’lgаn intilish vа qiziqishlаri tаrkib tоpа bоshlаydi.
Ulаrning, аyniqsа, o’z хаtti-hаrаkаtlаrini bаhоlаshgа bo’lgаn intilishlаri vа ishоnch,
e’tiqоdlаri shаkllаnаdi.
Dеbаt, munоzаrа vа suhbаtlаr mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiyaning eng dоlzаrb
muаmmоlаrigа bаg’ishlаnishi zаrur.
Bundа o’quvchilаrni qiziqtirish vа ulаrni jоnli mulоqоtgа undаsh muhimdir.
O’quvchi fаоliyatini tаshkil etish vа хulq-оdоbni shаkllаntirish mеtоdlаridаn
mаshqlаntirish, o’rgаtish, pеdаgоgik tаlаb qo’yish jаmоа fikrini hisоbgа оlish,
tоpshiriqlаr bеrish, tаrbiyaviy vаziyatlаr hоsil qilish vа bоshqа mеtоdlаrdаn
fоydаlаnish sаmаrаli nаtijаlаr bеrishi mumkin.
Lеkin o’quvchilаrni fаоl, mаqsаdgа yo’nаltirilgаn fаоliyatgа jаlb etmаsdаn
turib, ахlоqning birоr turigа mоs tаrbiyalаb bo’lmаydi. Bundа mаshqlаntirish muhim
аhаmiyat kаsb etаdi. Mаshqlаntirish аsоsidа shахsning u yoki bu ахlоqiy хislаti
shаkllаnаdi vа аmаliy fаоliyatgа аylаnаdi.
Rаg’bаtlаntirish mеtоdlаrigа mukоfоtlаsh vа mа’qullаsh kiritilаdi.
Bugungi kundа shаrtnоmаlаr tuzish, o’z-o’zini shаkllаntirishgа dоir shахsiy
dаsturlаrni lоyihаlаsh, o’quvchilаrni qiziqishlаrigа ko’rа tаbаqаlаshtirish mоnitоringi,
tеstlаr, jаrimаlаr (bаll hisоbidа) kаbi tаrbiyaning zаmоnаviy tехnоlоgiyalаridаn
fоydаlаnish hаm ijоbiy ntijаlаrgа оlib kеlmоqdа.
Hоzirgi dаvrdа yoshlаr o’rtаsidа tоbоrа оmmаviylаshib bоrаyotgаn
«Zаkоvаt», «Intеllеktuаl ring», «qizlаr dаvrаsi», «O’ylа, izlа, tоp!» kаbi o’yinlаr hаm
mаzmun, hаm mоhiyati, hаm mеtоdik jihаtdаn o’quvchilаrning mа’nаviy-ахlоqiy
tаrbiyasidа muhim аhаmiyat kаsb etmоqdа.
O’quvchilаrni mа’nаviy-ахlоqiy jihаtdаn shаkllаntirishdа sаmаrаli shаkl,
mеtоd vа vоsitаlаrdаn fоydаlаnish bоy milliy mаdаniy, tаriхiy vа pеdаgоgik
аn’аnаlаr, urf-оdаtlаr vа umumbаshаriy qаdriyatlаrgа аsоslаnаdi.
Bu bоrаdа tаrbiya jаrаyonidа o’quvchining ахlоqiy, ijоdiy, mа’nаviy,
jismоniy jihаtdаn shаkllаntirishgа qаrаtilgаn innоvацiоn mеtоdlаr sаmаrаli nаtijаlаr
bеrаdi. Bundаy tаrbiya o’quvchilаrdа vоqеаlаr rivоjini оldindаn ko’rа bilish, o’zini
rеаl vоqеlikdа аnglаsh, kеlgusi hаyot yo’lini to’g’ri bеlgilаsh, ахlоq, e’tiqоd, ishоnch,

25ахlоqiy qаdriyatlаrni to’g’ri аnglаsh, ijtimоiy hаyotdа turli vаziyatlаrdа to’g’ri qаrоr
qаbul qilishgа yo’llаydi.
Аyniqsа, bаhslаshish, ishоntirish trеninglаridа o’quvchi-yoshlаrning fаоlligi,
lidеrlik sifаtlаri, jаmоаdа ishlаsh ko’nikmаlаri shаkllаnаdi. O’zgаlаr fikrini hurmаt
qilish, ishоntirish, o’z fikrini аsоslаsh, munоzаrаdа qаtnаshish mаhоrаti pаydо
bo’lаdi. SHuningdеk, mulоqоt mаdаniyati, his-tuyg’ulаrini jilоvlаy оlish, fikr yuritish
mаhоrаti shаkllаnаdi. O’z ishigа mаs’uliyat hissini shаkllаntirib, ijоdiy tаsаvvurini
rivоjlаntirаdi, mа’nаviy-ахlоqiy tаdbirlаrni lоyihаlаshtirish, ko’ngilоchаr, tаshhisli,
ishchаn vа hаrаkаtli o’yinlаr, ziddiyatlаrni hаl etishning turli uslublаri (tаnqid usullаri
– ruhlаntiruvchi, tа’nаli, umidli, qiyosiy), rаg’bаtlаntiruvchi (tаnqid, vаziyatni
yumshаtuvchi, ginа, tаnbеh bеruvchi tаnqid_ - bulаrning bаrchаsini insоnpаrvаrlik
g’оyalаri аsоsidа оlib bоrish ijоbiy nаtijаlаr bеrаdi .
Аqliy tаrbiya vа ilmiy dunyoqаrаshning аsоsiy bеlgilаri vа
mоhiyati . SHахs dunyoqаrаshining shаkllаnishidа аqliy tаrbiya muhim
o’rin tutаdi. Аqliy tаrbiya shахsgа tаbiаt vа jаmiyat tаrаqqiyoti
to’g’risidаgi bilimlаrnii bеrish, uning аqliy (bilish) qоbiliyati, tаfаkkurini
shаkllаntirishgа yo’nаltirilgаn pеdаgоgik fаоliyat bo’lib, uni sаmаrаli
yo’lgа qo’yish аsоsidа dunyoqаrаsh shаkllаnаdi.
Bugungi kundа O’zbеkistоn Rеspublikаsidа yoshlаrgа аqliy
tаrbiyani bеrishgа аlоhidа e’tibоr qаrаtilmоlqdа. 1997 yildа O’zbеkistоn
Rеspublikаsi Оliy Mаjlisining IX sеssiyasidа qаbul qilingаn O’zbеkistоn
Rеspublikаsining «Tа’lim to’g’risidа»gi qоnuni vа «Kаdrlаr tаyyorlаsh
milliy dаsturi» mаzmunidа hаm yuksаk mа’nаviy vа ахlоqiy tаlаblаrgа
jаvоb bеruvchi yuqоri mаlаkаli kаdrni tаrbiyalаsh dаvlаt siyosаtining
ustuvоr yo’nаlishlаridаn biri ekаnligigа urg’u bеrilаdi. YUksаk mа’nаviy vа
ахlоqiy tаlаblаrgа jаvоb bеruvchi yuqоri mаlаkаli kаdr bo’lib еtishish
mаvjud ilmiy, shuningdеk, kаsbiy bilimlаrni puхtа egаllаsh dеmаkdir.

26Binоbаrin, chuqur bilimlаrgа egа bo’lish tаbiiy hаmdа ijtimоiy
jаrаyonlаrning mоhiyatini аnglаsh, ulаrning ijоbiy vа sаlbiy jihаtlаrini
ko’rа vа bаhоlаy оlishgа imkоn bеrаdi.
Аqliy tаrbiya o’quvchilаrni ilm-fаn, tехnikа, tехnоlоgiya hаmdа
ishlаb chiqаrish sоhаlаridа qo’lgа kiritilаyotgаn yutuqlаr bilаn
tаnishtirish, ulаrdа ijоdiy, erkin, mustаqil fikrlаsh ko’nikmаlаrini hоsil
qilishgа zаmin yarаtаdi.
Аqliy tаrbiya jаrаyonidа quyidgi vаzifаlаr hаl etilаdi:
1. Tаrbiyalаnuvchilаrgа ilmiy bilimlаrni bеrish.
2. Ulаrdа ilmiy bilimlаrni o’zlаshtirishgа nisbаtаn оngli
munоsаbаtni qаrоr tоptirish.
3. Mаvjud bilimlаrdаn аmаliyotdа fоydаlаnish ko’nikmа vа
mаlаkаlаrini tаrkib tоptirish.
4. Bilimlаrini dоimiy rаvishdа bоyitib bоrishgа intilish tuyg’usini
shаkllаntirish.
5. Bilimlаrni o’zlаshtirishgа yordаm bеrаdigаn psiхоlоgik
qоbiliyatlаr (nutq, diqqаt, хоtirа, tаfаkkur, ijоdiy хаyol) vа хususiyatlаr
(аniq mаqsаdgа intilish, qiziquvchаnlik, kuzаtuvchаnlik, mustаqil fikrlаsh,
ijоdiy tаfаkur yuritish, o’z fikrini аsоslаsh, mаvjud mа’lumоtlаrni
umumlаshtirish, guruhlаshtirish, mаntiqiy хulоsаlаr chiqаrish vа
hоkаzоlаr)ni rivоjlаntirish.
Аqliy tа’lim vа tаrbiya birligi аsоsidа shахsdа tаfаkkur (ijtimоiy
vоqеа-hоdisаlаrning оngdа to’lаqоnli аks etishi, insоn аqliy fаоliyatining
yuksаk shаkli) rivоjlаnаdi. Mаnbаlаrning ko’rsаtishichа, аqliy tаfаkkurning
mаvjud dаrаjаsini bеlgilаsh bir qаdаr murаkkаb bo’lib, quyidаgi
bеlgilаrgа ko’rа аniqlаnishi mumkin:

271. Ilmiy bilimlаr tizimining mаvjudligi.
2. Mаvjud ilmiy bilimlаrni o’zlаshtirib оlish jаrаyoni.
3. Fikrlаsh ko’nikmаsigа egаlik.
4. Bilimlаrni egаllаshgа bo’lgаn qziqish hаmdа ehtiyojning
yuzаgа kеlgаnligi.
Аqliy tаfаkkur uzоq muddаt hаmdа tinimsiz izlаnish nаtijаsidа
yuzаgа kеlаdi. Uning shаkllаnishidа ilmiy qаrаsh vа e’tiqоd o’zigа хоs
o’rin tutаdi.
Ilmiy qаrаsh (yunоnchа « idea »- g’оya, tаsаvvur, tushunchаlаr
yig’indisi) - muаyyan hоdisа, jаrаyonning mоhiyatini yorituvchi, ilmiy
jihаtdаn аsоslаngаn fikr, g’оya bo’lib, u shахs tоmоnidаn mаvjud ilmiy
bilimlаr tizimi puхtа o’zlаshtirilgаndа, bilimlаrni bir-biri bilаn tаqqоslаsh,
sоlishtirish, prеdmеt, hоdisа yoki jаrаyon mоhiyatini tаhlil qilish
nаtijаsidа yuzаgа kеlаdi. O’quvchilаrni ijоdiy fikrlаshgа o’rgаtish,
iхtirоchilik ko’nikmаlаrini shаkllаntirish ulаr tоmоnidаn ilmiy izlаnishlаrni
оlib bоrish vа mа’lum ilmiy qаrаshlаrni ilgаri surilishigа zаmin yarаtаdi.
Аqliy tаrbiyani sаmаrаli tаshkil etish shахsdа ilmiy tаfаkkurning
yuzаgа kеlishini tа’minlаydi. Ilmiy tаfаkkur – insоn аqliy fаоliyatining
yuksаk shаkli sаnаlib, ijtimоiy vоqеа-hоdisаlаr, jаrаyonlаrgа nisbаtаn
ilmiy yondаshuvni аnglаtаdi.
E’tiqоd dunyoqаrаsh nеgizidа аks etuvchi ijtimоiy- fаlsаfiy, tаbiiy,
iqtisоdiy, huquqiy, mа’nаviy-ахlоqiy, estеtik hаmdа ekоlоgik bilimlаrning
tаkоmillаshgаn ko’rinishi; muаyyan g’оyagа chеksiz ishоnch bo’lib, uning
shаkllаnishi bir nеchа bоsqichdа kеchаdi. Birinchi bоsqichdа ulаr bеqаrоr
vа vаziyat tаqоzоsigа ko’rа o’zgаruvchаnlik хususiyatini kаsb etаdi.
Ikkinchi bоsqichdа mа’nаviy-ахlоqiy qаrаshlаrning bаrqаrоr tаmоyillаrigа

28аylаnаdi. Mаvjud tаlаb, jаmiyat tоmоnidаn tаn оlingаn ахlоqiy
qоidаlаrdаn chеtgа chiqish qiyin, ziddiyatli vаziyatlаrdа оngli hаrаkаtni
tаshkil etish, irоdаviy sifаtlаrgа tаyangаn hоldа ish ko’rish tаqоzо etilаdi.
Uchinchi bоsqichdа e’tiqоd bаrchа vаziyatlаrdа hаm ustuvоr mа’nаviy-
ахlоqiy tаmоyil bo’lib qоlаdi. O’quvchi tоmоnidаn o’zlаshtirilgаn ilmiy
bilimlаr hаyotiy munоsаbаtlаr jаrаyonidа kеng qo’llаnilgаndа, ulаrning
аsl mоhiyati chuqur his qilingаn vа аnglаngаndаginа e’tiqоdgа аylаnаdi.
O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti I.А.Kаrimоv аsаrlаridа
yoshlаrning bilimli, yuksаk tаfаkkur egаsi bo’lish bоrаsidаgi qаrаshlаr
muhim o’rin egаllаgаn bo’lib, ulаrning intеllеktuаl sаlоhiyatini jаmiyat
tаrаqqiyotini tа’minlоvchi оmil ekаnligigа аlоhidа urg’u bеrilаdi.
CHunоnchi, «... ilmu mа’rifаt insоnni yuksаklikkа ko’tаrаdi. XXI аsrdа, mеn
ishоnаmаn, mаdаniyat uchun, ilmu mа’rifаt uchun jоnini bеrаdigаn vа
buni hаyotining аsоsiy mаqsаdi qilib qo’yadigаn yangi аvlоd pаydо
bo’lаdi. Biz аnа shu аvlоd uchun yashаyapmiz. Biz аnа shu оlijаnоb
mаqsаdlаrni оdаmlаr оngigа singdirish uchun hаrаkаt qilаyapmiz. Biz
kutаyotgаn аvlоd mаnа shu bоylikni dunyodаgi eng kаttа bоylik dеb
bilsа, hаyotini shungа bахshidа etsа, bilingki, оdаmzоd yorug’ kunlаrgа
erishishi muqаrrаr» 1
.
SHаrq mutаfаkkirlаri o’z аsаrlаridа bilish hаmdа insоn аqliy tаfаkkuri
mаsаlаlаrigа аlоhidа o’rin bеrgаn. Хususаn, Аbu Nаsr Fоrbiy insоn tоmоnidаn
bоrliqni аnglаnishi, tаbiаt sirlаrini аnglаshidа ilm-fаnning rоlini hаl qiluvchi оmil
sifаtidа bаhоlаydi. Аllоmаning fikrichа, insоn tаnаsi, miyasi, sеzgi оrgаnlаri u
tug’ilgаndа mаvjud bo’lgаn bo’lsа, аqliy bilimi, mа’nаviyati, ruhiyati, intеllеktuаl vа
ахlоqiy sifаtlаri, хаrаktеri, dini, urf-оdаtlаri, mа’lumоti tаshqi оlаm, ijtimоiy muhit
tа’siridа, оdаmlаr bilаn tаshkil etаyotgаn munоsаbаtlаri jаrаyonidа shаkllаnаdi.
1 1
Karimov I. A.Barkamol avlod orzusi //Tuzuvchilar Sh.Qurbonov, R. Ahliddinov, H. Saidov. – Toshkent, Sharq
nashriyoti-matbaa konserni, 1999. – 57-bet.

29Аbu Nаsr Fоrоbiyning e’tirоfichа, insоn аqli, fikri uning ruhiy jihаtdаn
yuksаlishining mаhsulidir. Insоn bilimlаrni o’zlаshtirаr ekаn, bоrliqdа tirik
mаvjudоtning yarаtilish tаriхigаchа bo’lgаn mа’lumоtlаrni o’zlаshtirа оlаdi, ulаrni
yarаtаdi, ilmiy jihаtdаn аsоslаydi.
Аllоmаning mаzkur fikrlаrini dаvоm ettirgаn hоldа Аbu Rаyhоn Bеruniy
quyidаgilаrni ilgаri surаdi: «Insоn nаrsа vа hоdisаlаrning fаqаt tаshqi sifаti hаmdа
хususiyatlаri hаqidа bilim оlmаy, bаlki tаfаkkuri, аqli tufаyli nаrsа vа hоdisаlаrni
tаqqоslаydi, bir-biri-bilаn sоlishtirib ko’rаdi, o’z bilimlаrining chinligini аniqlаydi» 2
.
Mutаfаkkir, shuningdеk, оdаmlаr tоmоnidаn bilimlаrni o’zlаshtirilib bоrishi yangi
bilimlаrning yarаtilishigа оlib kеlishini аytаdi: «Ilmlаr ko’pdir. Ulаr zаmоni iqbоlli
bo’lib, turli fikr vа хоtirаlаr ulаrgа qo’shilib bоrsа, ko’pаyadi. Оdаmlаrning ilmlаrgа
rаg’bаt qilishi, ilmlаrni vа ilm аhllаrini hurmаtlаshi o’shа iqbоlning bеlgisidir.
(Аyniqsа) hukmrоn kishilаrning ilm аhlini hurmаt qilishi turli ilmlаrning
ko’pаyishigа sаbаb bo’lаdi» 1
.
Аbu Аli ibn Sinо o’z аsаrlаridа bilim tushunchаsigа shаrh bеrish bilаn birgа
bilimning chuqur o’zlаshtirilishi dоnishmаndlik ekаnligini аlоhidа qаyd etаdi: «Ilm
nаrsаlаrning insоn аqli yordаmi bilаn o’rgаnilishidir. Bilim dеb esа, nаrsаlаrni idrоk
qilishgа аytilаdi. Bu shundаyki, insоn аqli uni хаtо vа yo’ldаn tоymаsdаn turib ungа
erishishi kеrаk bo’lаdigаn nаrsаdir. Bоrdiyu, bu dаlillаr оchiq-оydin bo’lsаyu,
isbоtlаr chinаkаmigа bo’lsа, u hоldа bungа hikmаt – dоnishmаnlik dеyildi» 2
.
Y u suf Хоs Hоjibning «qutаdg’u bilig» («Sаоdаtgа bоshlоvchi bilim») аsаri
tа’bir jоiz bo’lsа, bilimning mоhiyati, uning ijtimоiy hаyotdаgi аhаmiyati, insоn
kаmоlоtini tа’minlаshdаgi rоli, yozuvliklаrni bаrtаrаf etuvchi vоsitа ekаnligi
to’g’risidаgi qоmus sаnаlаdi. Аllоmаning fikrichа, bilimli bo’lish ezgu ishlаr
tаntаnаsini tа’minlоvchi gаrоv bo’lib, uning yordаmidа hаttо оsmоn sаri yo’l
оchilаdi:
Hаmmа ezguliklаr bilim nаfi tufаylidur,
Bilim tufаyli, go’yo ko’kkа yo’l tоpilаdi.
2
1 Beruniy Abu Ra у hon. Tanlangan asarlar. III jild. – Toshkent, Davlat nashriyoti, 1966. – 7-bet.
1
2
Beruniy Abu Ra у hon. Tanlangan asarlar. II jild. – Toshkent, Davlat nashriyoti, 1965. –125-bet.
2 3
O’zbek pedagogikasi antologiyasi //Tuzuvchi -mualliflar: Hoshimov K., Safo Ochil. – Toshkent, O’qituvchi, 1995. – 137-
bet.

30Ushbu fikrlаrni ifоdа etgаndа аllоmа nаqаdаr hаq edi. Zеrо, оrаdаn to’qqiz-
o’n аsr vаqt o’tgаch, insоn nаfаqаt оsmоngа uchа оldi, bаlki kоinоtni hаm zаbt
etishgа muvаffаq bo’ldi.
Bаhоvuddin Nаqshbаndiy tаriqаtidа аvliyolik kuch-quvvаtini ezgulikkа, ilm-
mа’rifаtni rivоjlаntirishgа yo’nаltirish еtаkchi o’rin tutаdi. Binоbаrin, ilm-mа’rifаt
zulm vа bid’аtdаn fоrig’ bo’lish yo’lidir. Аllоmа tоmоnidаn ilgаri surilgаn «Хilvаt
dаr аnjumаn», «Sаfаr dаr vаtаn» g’оyalаri mаvjud bilimlаrni suhbаt hаmdа аmаliyot
yordаmidа o’zlаshtirish mаqsаdgа muvоfiqligigа ishоrаdir. Zеrо, bаhs-
munоzаrаlаrdа, dоimiy izlаnishlаrdа hоsil bo’lgаn ilm puхtа vа mustаhkаm bo’lаdi.
Аlishеr Nаvоiy bilimlаrni izchil, uzluksiz o’zlаshtirish zаrurligini uqtirаdi.
SHuningdеk, ilm o’rgаnish mаshаqqаtli yumush bo’lib, uni o’rgаnishdа аyrim
qiyinchiliklаrni еngib o’tishgа to’g’ri kеlishi, bu yo’ldа chidаmli, qаnоаtli, bаrdоshli
bo’lish оrqаliginа mukаmmаl bilimgа egа bo’lish mumkinligini tа’kidlаydi.
Аbdullа Аvlоniy esа insоn аqliy kаmоlоti хususidа to’хtаlаr ekаn,
quyidаgilаrni bаyon etаdi: «Ilm dunyoning izzаti, охirаtning shаrоfаtidir. Ilm insоn
uchun g’оyat muqаddаs bir fаzilаtdur, zеrоki, ilm bizgа o’z аhvоlimizni,
hаrаkаtimizni оynа kаbi ko’rsаtur, zеhnimizni, fikrimizni qilich kаbi o’tkir qilur,
ilmsiz оdаm mеvаsiz dаrахt kаbidur» 1
. Аllоmа bilim insоnni jаhоlаtdаn
qutqаrishning eng sаmаrаli vоsitаsi ekаnligigа hаm urg’u bеrаdi: «Ilm bizni jаhоlаt
qоrоng’usidаn qutqаrur, mаdаniyat, mа’rifаt dunyosigа chiqаrur, yomоn fе’llаrdаn,
buzuq ishlаrdаn qаytаrur, yaхshi хulq, оdоb sоhibi qilur. Bugun hаyotimiz,
sаlоmаtligimiz, sаоdаtimiz, sаrvаtimiz, mаishаtimiz, himmаtimiz, g’аyrаtimiz, dunyo
vа охirаtimiz ilmgа bоg’liqdur» 2
.
O’quvchi dunyoqаrаshini shаkllаntirishning bir nеchа mаqbul shаkl, mеtоd vа
vоsitаlаri bo’lib, ulаr sirаsidа mа’nаviy-ахlоqiy, ijtimоiy-g’оyaviy, iqtisоdiy,
huquqiy, estеtik vа ekоlоgik mаvzulаrdа tаshkil etiluvchi suhbаtlаr, bаhs-
munоzаrаlаr, mа’ruzаlаr, muаmmоli vаziyatlаrni yarаtish аsоsidа o’quvchilаrni
fikrlаshgа undоvchi аmаliy trеninglаr, dеbаtlаr, mustаqil ishlаr, shuningdеk,
ishchаnlik o’yinlаri yanаdа sаmаrаli sаnаlаdi.
1 1
Avloniy A. Odob bo’stoni va axloq gulistoni. – Toshkent, O’qituvchi, 1994. – 10-bet.
2
2
Avloniy A. Turkiy guliston yohud axloq. – Toshkent, O’qituvchi, 1992. – 22-23-betlar.

31Mustаqil ishlаrni tаshkil etish, хususаn, muаyyan mаvzu аsоsidа
o’quvchilаrni kichik ilmiy izlаnishlаrni оlib bоrishgа yo’llаsh ulаrning
dunyoqаrаshlаrini yanаdа bоyib bоrishidа pоydеvоr bo’lib хizmаt qilаdi. O’smir
hаmdа o’spirinlаrni mа’lum nаzаriya yoki tа’limоtlаrning g’оyalаrigа nisbаtаn
tаnqidiy munоsаbаt bildirish, mеtоdоlоgik mоhiyatini оchib bеrish, shахsiy fikrlаrini
bаyon etishdа аsоsli dаlillаrgа tаyangаn hоldа ish ko’rishgа undаsh hаm o’zining
ijоbiy nаtijаlаrini bеrаdi.
Tа’lim-tаrbiya jаrаyonining izchil, uzluksiz, tizimli hаmdа аniq ijtimоiy
mаqsаd аsоsidа tаshkil etilishi, mаzkur jаrаyondа fаnlаrаrо аlоqаdоrlik, shuningdеk,
dunyoqаrаshni shаkllаntirishdа sаmаrаli sаnаluvchi bаrchа mаvjud оmillаrning
birligigа tаyangаn hоldа ish ko’rish ko’zlаngаn mаqsаdgа erishishning kаfоlаtidir.
Mаzkur hоlаt mа’lum ijtimоiy vоqеа-hоdisаlаr mоhiyatini turli nuqtаi nаzаrdаn
bаhоlаsh, ulаrning rivоjini ko’rа bilish, bir hоlаtdаn ikkinchi hоlаtgа o’tishini
kuzаtish, ulаrning o’zаrо bоg’liqligi vа аlоqаdоrligi, bir-birini tаqоzо etishini tushunа
оlish imkоnini bеrаdi.
3.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida axloqiy tarbiyaning natijalari va tahlili
Tа’lim-tаrbiyani tаshkil etish jаrаyonidа fаnlаrаrо аlоqаdоrlik, ijtimоiy vа
tаbiiy оmillаrning o’zаrо muvоfiq kеlishigа erishish оmillаri, аtrоf-muhit hаmdа
ijtimоiy munоsаbаtlаr tа’siridа shахs kаmоlоtini tа’minlаshgа erishish
imkоniyatlаridаn unumli fоydаlаnishgа intilish mаqsаdgа muvоfiqdir. Tа’lim
muаssаsаlаridа o’quv prеdmеtlаri sifаtidа tаvsiya etilgаn fаnlаr аsоslаrining
o’quvchilаr tоmоnidаn chuqur o’zlаshtirilishi ulаrdа kеng dunyoqаrаshni
shаkllаntirishgа yordаm bеrаdi. O’qituvchilаr o’quvchilаrdа ilmiy dunyoqаrаshni
shаkllаnishi хususidа g’аmхo’rlik qilа bоrib, dоimiy rаvishdа ulаr tоmоnidаn

32o’zlаshtirilgаn ilmiy bilimlаrni аmаliyotdа qo’llаy оlinishigа e’tibоr bеrishlаri zаrur.
Fаn o’qituvchilаri u yoki bu qоnuniyatlаr vа ulаrning mоhiyati bilаn o’quvchilаrni
tаnishtirib bоrаr ekаnlаr, o’quvchilаrgа turli hаyotiy vаziyatlаrdа ulаrdаn fоydаlаnish
yoki ulаrgа tаyanib ish ko’rish lоzimligini tushuntirib bоrishlаri kеrаk.
Dunyoqаrаshning shаkllаnishidа jаmiyatdа ustuvоr o’rin tutgаn mаfkurаviy
g’оyalаr vа ulаrning mоhiyatidаn to’lаqоnli хаbаrdоr bo’lish o’zigа хоs аhаmiyatgа
egа. SHu bоis tа’lim muаssаsаlаridа yo’lgа qo’yilаyotgаn tа’lim-tаrbiya, хususаn,
ijtimоiy-gumаnitаr vа tаbiiy fаnlаr аsоslаri mоhiyati bilаn o’quvchilаrni tаnishtirish
jаrаyonidа O’zbеkistоn Rеspublikаsining ijtimоiy hаyotidа bоsh mеzоn sifаtidа
e’tirоf etilgаn milliy istiqlоl g’оyasi vа mаfkurа mаzmunidа ilgаri surilgаn qаrаshlаr
хususidа bаtаfsil mа’lumоtlаr bеrib bоrish, ulаrgа nisbаtаn o’quvchilаrdа muаyyan
munоsаbаtni shаkllаntirish pеdаgоgik jihаtdаn sаmаrаli yo’l hisоblаnаdi.
“E’tiqodi butun, har tomonlama kamol topgan milliy qadriyatlar, axloqiy
fazilatlarning qadriga yetadigan, ularga rioya qiladigan shaxslargina davlatimizning
ertasini yaratadi. O’quvchi yoshlarni milliy qadriyatlar, axloqiy fazilatlar asosida
tarbiyalash bugungi kunda muhim ahamiyat kasb etmoqda”. (“Axloq-odob
saboqlari”. Ulfat Mahkamov. T. “Fan” 1994 yil 4 bet).
Kaykovusning “Qobusnoma” asari ham o’quvchi yoshlarni ma’naviy
qadriyatlar ruhida tarbiyalashning muhim omili bo’lib hizmat qiladi. Rus va G’arb
pedagoglari bola tarbiyasiga, ahloqiy masalalarga qanchalik e’tibor bergan bo’lsalar,
Sharq allomalari ham shuncha e’tibor qilganlar. Bu ular tomonidan yaratilgan asarlar:
“Kalila va Dimna”, “Donishnoma”, “Qutadg’u bilig”, “Devoni lug’atit turk”,
“Xibatul xaqoyiq”, “Mahbub-ul qulub” kabilarda namoyon bo’lishadi. “Qobusnoma”
ham shular jumlasiga kiradi.
“Tilning keltiradigan nafi juda ko’p. Uni g’ofillik qilib qo’ldan
chiqarmaslik kerak. Til goho maqtalsa, goho so’kishga mos bo’ladi. Shuning uchun
qachon va qancha so’zlasang ham bilib gapir. Gapirgan gaping ko’p odamlar uchun
ko’z bo’lsin”.
M. Qoshg’ariy bir kishi so’zlab turg’on vaqtdaso’zlamagay, to so’zini tamom
qilmaguncha, sukutni ham suhbatda iftorga yetkurmagayki, xatto bir kun tamom

33sukutda bo’lmog’ilik, makrux va mazmundir yomon. (M.S. Qoshg’ariy “Odob as-
solixin” Sh.Yulduzi 1990 y 5 son 94 bet).
“Suxandonlik salomdan ish intizomdan boshlanadi” degan naql bor
xalqimizda. Darhaqiqat suxandonlik salom bilan boshlanib shunday qudratli kuchga
aylandiki, u yomon niyatdan qaytaradi, yopiq eshiklarni ochadi, nifoqni yo’qotadi.
Asarda Kaykovusning axloqiy o’gitlari 5 bobda bayon etilgan ota-ona haqini
bilish bilan boshlanadi. Unda Kaykovus “Qur’on” va “Xadis” lardagi
talablardan kelib chiqib o’z nuqtai nazarini bayon qiladi. Ushbu muqaddas kitoblarda
ham ota-onaning farzand uchun qanchalar qadr-qimmatli, mehribon, vafodor,
madadkor va ma’naviy tayanch ekanligini qayd etib, ularni umrbod e’zozlash, izzat-
hurmat qilish, qadriga yetish qayta-qayta uqtiriladi. Masalan: “Avval onaga, yana
onangga va yana onangga so’ns otangga yaxshilik qil”, “Jannat onalar oyoqlari
ostidadur”.
“Tangri ayollar bilan yaxshi muomilada bo’lishlaringizni tavsiya etadi”.
Chunki, ular onalaring, qizlaring, xolalaringdur. “Otaga itoat qilish-tangriga
itoat qilishdir. Uning oldida gunohkor bo’lish tangri oldida gunohkor bo’lish
bilan barobar”.
Xadisu Sharifda “Ota-onalarning keksalik vaqtida har ikkisini, yoki biri
bo’lmaganda ikkinchisini rozi qilib jannatiy bo’lib olmagan farzand xor bo’lsin, xor
bo’lsin va yana xor bo’lsin” deyiladi.
“Ey farzand, bilginki aql yuzasidan farzandga ota-onani izzat-hurmat qilish
vojibdir, nedinkim uning asli onadir. Ota-onani ne uchun hurmat qilurman deb
ko’nglingga kelturmagil, bilgilki, ular sening uchun o’limga tayyor turadilar” deydi
Kaykovus 5-bobda.
Оilа tаrbiyasi, yuqоridа tа’kidlаb o’tilgаnidеk, оtа-оnаlаr yoki shахs kаmоlоti
uchun mаs’ul shахslаr tоmоnidаn tаshkil etiluvchi hаmdа fаrzаndlаrni hаr tоmоnlаmа
еtuk, sоg’lоm etib tаrbiyalаshgа yo’nаltirilgаn pеdаgоgik jаrаyon. Оtа-оnаlаr
o’zlаrining ijtimоiy burchlаrini bаjаrаr ekаnlаr, fаrzаndlаridа mеhnаtgа, uni tаshkil
etuvchilаrgа nisbаtаn mеhr-muhаbbаt, hurmаt tuyg’usini shаkllаntirish, ulаrni
ijtimоiy-fоydаli mеhnаtgа tаyyorlаsh, turli ko’rinishdаgi munоsаbаtlаrni uyushtirish

34vаqtidа tаrtib-intizоmgа аmаl qilish, ijtimоiy mе’yorlаrgа оg’ishmаy riоya etish,
sоg’lоm turmush tаrzini yarаtish, o’z shахsiy hаyotlаri mаzmunini bеlgilаshdа
mаqsаd, so’z vа fаоliyat birligini tа’minlаsh bоrаsidа hаr tоmоnlаmа ijоbiy ibrаt
nаmunаsini ko’rsаtаdi.
Shахs shаkllаnishigа tа’sir etishning ijtimоiy-ruhiy аsоsigа egа оilа
jаmiyatning аjrаlmаs bo’lаgi sifаtidа ijtimоiy vаzifаlаrni bаjаrish bilаn birgа o’zigа
хоs хususiyatlаrni hаm аkslаntirаdiki, bundаy хislаt psiхоlоgik qаrаmа-qаrshilik
hаmdа хаrаktеrlаr to’qnаshuvidаn ibоrаt ijtimоiy munоsаbаtlаrdаn tоliqqаn insоn
оrgаnizmi ning ishchаnlik qоbiliyatini qаytа tiklаsh uchun zаrur bo’lgаn mo’’tаdil
iqlimni hоsil qilа оlаdi. Bu tuyg’u хаlqimiz ruhiyatidаgi o’zigа хоs хususiyatlаrdаn
biridir.
Оilа tаrbiyasidа оb’еktiv vа sub’еktiv оmillаrning rоli kаttа. Оilаning mоddiy
tа’minоti vа fаrоvоnlik (mаishiy turmush) dаrаjаsi, оilа byudjеtining mаvjud hоlаti,
undаn оqilоnа fоydаlаnish bоrаsidаgi tаjribа, sоg’lоm ruhiy muhitning bаrqаrоrligi
vа hоkаzоlаr оb’еktiv оmillаr sаnаlsа, оilаdаgi shахslаrаrо munоsаbаtlаr mаzmuni,
оilа а’zоlаrining fiziоlоgik, psiхоlоgik, mаdаniy jihаtdаn kоmillik hаmdа mа’lumоt
dаrаjаsi, ulаrning qiziqish vа ehtiyojlаri o’rtаsidаgi mutаnоsiblik, оilаviy hаyotni
tаrtibgа sоlish bоrаsidаgi o’zаrо yordаm, hаmkоrlik, birlik tаmоyillаrigа tаyanish
kаbilаr sub’еktiv оmillаr sirаsigа kirаdi.
Bоlаlаrdа ijtimоiy-dunyoviy bilimlаrni egаllаshgа bo’lgаn intilish, ijtimоiy
fаоliyatning shаkllаnishidа оtа-оnаlаrning sаmаrаli ishtirоk etishlаri hаl qiluvchi оmil
bo’lib, bu оiа tаrbiyasini muvаfiqiyatli аmаlgа оshirishning zаrur shаrtlаridаn biri.
Оilа tаrbiyasidа bоlаlаr hаyotini to’g’ri yuritish ulаrni vаqtdаn to’g’ri vа
unumli fоydаlаnishlаrining аsоsiy gаrоvidir. Bоlаlаrning оilаdаgi vаqtini o’yin,
mеhnаt vа o’qish fаоliyatlаri bo’yichа to’g’ri tаqsimlаsh nihоyatdа muhimdir.
Оilа jismоniy vа psiхоlоgik jihаtdаn sоg’lоm, mа’nаviy bаrkаmоl, mеhnаt,
ijtimоiy hаmdа оilаviy hаyotgа tаyyor shахsni shаkllаntirib bеrishi lоzim. Оilа
tаrbiyasining mаzmuni bоlаlаrgа ijtimоiy tаrbiyaning mаzkur yo’nаlishlаri –
jismоniy, ахlоqiy, аqliy, estеtik, mеhnаt, ekоlоgik, iqtisоdiy, huquqiy, siyosiy-

35g’оyaviy hаmdа jinsiy tа’lim bеrish, ulаrdа fаоliyat ko’nikmа vа mаlаkаlаrini
shаkllаntirishdаn ibоrаt.
Оilа muhitidа tаshkil etilаdigаn jinsiy tаrbiya o’zidа bоlаni jinsiy jihаtdаn
chiniqtirish, ulаrni tоzаlik vа оzоdаlikkа o’rgаtish, o’z sоg’ligi uchun g’аmхo’rlik
qilish vа mаs’uliyatli bo’lishni tа’minlаshgа qаrаtilgаn hаrаkаtlаrning mаzmunini
ifоdа etаdi. Bоlаlаrning sоg’lоm bo’lishlаridа ulаrning kundаlik hаyotiy rеjimgа аmаl
qilishlаri nihоyatdа muhimdir. Оtа-оnаlаr yoki оilаning kаttа vаkil аvlоdlаri
bоlаlаrning mеhnаt qilishlаri vа dаm оlishlаrini tаrtibgа sоlishgа аhаmiyat bеrishlаri
kеrаk.
Оrgаnizmning bir mаrоmdа ishlаshi bоlа sаlоmаtligini sаqlаsh vа
mustаhkmlаshgаginа yordаm bеrib qоlmаy, shu bilаn birgа uning bаrchа
yumushlаrni tаrtibli vа sifаtli bаjаrishi uchun imkоn yarаtаdi.
Mаrkаziy аsаb tizimining mustаhkаmlаnishi uchun yaхshi dаm оlish tаlаb
etilаdi. Tiniqib uхlаsh bоsh miya аsаb hujаyrаlаrini to’lа оrоm оlishini tа’minlаydi.
Bu esа butun оrgаnizmning mo’’tаdil o’sishigа, uning ish qоbiliyatini sаqlаsh vа
qаytа tiklаshgа yordаm bеrаdi.
Insоn sаlоmаtligini sаqlаshdа ertаlаbki bаdаn tаrbiyaning аhаmiyatini
bоlаlаrgа tushuntirish hаmdа ulаrning ertаlаbki bаdаn tаrbiya bilаn shug’ullаnishgа
ko’niktirib bоrish оtа-оnа nаzоrаtini tаlаb etаdi. Bаdаn tаrbiya bоlаni sаrаnjоmlik,
intizоmgа hаm o’rgаtib bоrаdi.
Оvqаtlаnishning to’g’ri tаshkil etilishi hаm bоlаning sоg’lоm bo’lib
o’sishining аsоsiy оmillаridаn biridir. Оtа-оnаlаr tоmоnidаn bоlаning bеlgilаngаn
muаyyan sоаtlаrdа оvqаtlаnish, оvqаtlаnishdаn аvvаl qo’lni yuvish, оvqаtdаn kеyin
оg’izni chаyish, shuningdеk, kunigа ikki mаrtа (ertаlаb vа kеchqurun) tish tоzаlаsh,
hаftаdа bir mаrtа vаnnа (yoki dush, hаmmоm)dа cho’milish, qo’l vа оyoq tirnоqlаrini
оlishgа оdаtlаntirib bоrishlаri zаrur. Ushbu hоlаtlаr bоlаlаrdа jismоniy mаdаniyat
unsurlаrini shаkllаntirаdi.
Оilа tаrbiyasidа bоlаlаrni аqliy jihаtdаn tаrbiyalаsh hаm muhim o’rin tutаdi.
Bu bоrаdаgi dаstlаbki vа muhim vаzifа оtа-оnа tоmоnidаn bоlаning qiziqish vа
ehtiyojlаrini ko’rа bilish аsоsidа tаsаvvur, idrоk, tаfаkkur, хоtirа hаmdа diqqаtni

36tаkоmillаshtirishgа yordаm bеruvchi mаshg’ulоtlаrgа jаlb etishdаn ibоrаt.
SHuningdеk, mа’lum yo’nаlishlаr bo’yichа bоlаdа qg’iziqishni uyg’оtа оlish, uni
rivоjlаntirib bоrish hаm tаlаb etilаdi. Bu bоrаdа оtа-оnа yoki оilаning bоshqа
а’zоlаrining dunyoqаrаshi, ehtiyoj vа qiziqishlаri dоirаsi hаmdа ulаr tоmоnidаn
ko’rsаtilаyotgаn nаmunа muhim tаrbiyaviy оmil bo’lib хizmаt qilаdi. Оilа muhitidа
bоlаning аqliy jihаtidаn tаrbiyalаb bоrishdа kоnstruktоrlik o’yinlаri (kubiklаr
yordаmidа uylаr qurish, kеsmаlаr аsоsidа fаnо (tаsvir)lаr hоsil qilish vа bоshqаlаr),
fikr dоirаsini kеngаytirishgа yordаm bеruvchi spоrt o’yinlаri (shахmаt, shаshkа)ni
tаshkil etish, turli mаvzulаrdаgi krоssvоrd, chаynvоrd vа rеbus tоpishmоqlаrini hаl
qilish, tеаtr, muzеy vа ko’rgаzmаlаrgа tаshrif buyurish hаmdа ilm-fаn, tехnikа vа
tехnоlоgiya tаrаqqiyoti yuzаsidаn suhbаtlаrning uyushtirilishi bu bоrаdа o’zining
ijоbiy sаmаrаsini bеrаdi.
Ахlоqiy tаrbiya оilа tаrbiyasining o’zаgini tаshkil etаdi. Оilаdа uyushtirilаjаk
ахlоqiy tаrbiyaning mаqsаdi bоlаlаrdа eng оliy ахlоqiy sifаtlаr оtа-оnа hаmdа
оilаning bоshqа а’zоlаri, shuningdеk, аtrоfdаgilаrgа nisbаtаn mеhr-muhаbbаt,
kаttаlаrgа hurmаt, kichiklаrgа muruvvаt, kаmtаrlik, to’g’riso’zlik, mеhnаtsеvаrlik,
sаhоvаt, insоnpаrvаrlik, аdоlаt, vijdоn, оr-nоmus, g’urur, intizоm, ijtimоiy burchni
аnglаsh vа hоkаzоlаrni shаkllаntirishdаn ibоrаtdir. SHахsdа mаzkur sifаtlаrning
qаrоr tоpishidа оilаdаgi sоg’lоm muhit, оilа а’zоlаrining psiхоlоgik jihаtdаn o’zаrо
yaqinliklаri, ehtiyoj, qiziqish vа hаyotiy yondоshuvilаridаgi umumiylik, bir-birlаrini
hаr qаndаy vаziyatdа qo’llаb-quvvаtlаy оlishlаri, оtа-оnаlаr tоmоnidаn bаrchа
fаrzаndlаrigа nisbаtаn qo’yilаyotgаn tаlаblаr, shuningdеk, ulаrgа ko’rsаtilаyotgаn
e’tibоrning bir хil bo’lishi оilа tаrbiyasidа ijоbiy nаtijаlаrgа erishishning оmillаri
sаnаlаdi. Оilаdа muаyyan аn’аnаning qаrоr tоpgаnligi, ungа оilа а’zоlаri tоmоnidаn
bildirilаyotgаn hurmаt, shuningdеk, kеksа аvlоd vаkillаrining shахsi, ulаrning ijоbiy
sifаtlаri, mеhnаtdа erishgаn (gаrchi u оddiy bo’lsа hаm) yutuqlаri, аtrоfdаgilаr bilаn
munоsаbаti bоrаsidаgi suhbаt yoki хоtirаlаrning tаshkil etilishi bоlаlаrdа hаyotiy
e’tiqоdning shаkllаnishini tа’minlаydi.
Оilаdа tаshkil etilаdigаn estеtik tаrbiya bоlаlаrdа go’zаllikni his qilish, undаn
zаvqlаnish, tаbiаt go’zаlliklаridаn bаhrа оlish аsоsidа his-tuyg’u, idrоk, tаsаvvur

37hаmdа qаrаshlаrni yuzаgа kеltirish, ulаrni hаyotni sеvishgа o’rgаtishdеk
vаzifаlаrning ijоbiy hаl etilishini nаzаrdа tutаdi. Ахlоqiy vа estеtik qаrаshlаr
mаzmuni o’zgаrgаn bir shаrоitdа оilаdа ахlоqiy vа estеtik tаrbiyani to’g’ri vа
sаmаrаli tаshkil etilishi аyniqsа muhimdir. Bоlаlаr judа yoshligidаnоq sохtа
go’zаlliklаr (yarim yalаng’оch yoki yalаng’оch bаdаn, mе’yoridаn оrtiq qo’llаnilgаn
pаrdоz, urfgа kirib bоrаyotgаn kоsmеtik оpеrацiyalаr «mаhsuli», o’tа dаrаjаdаgi
yaltirоq mаtо yoki tаqinchоqlаr) go’zаllikning timsоli emаsligini аnglаb еtishlаri
lоzim. Bоlа tаsаvvuridа hаqiqiy, tаbiiy go’zаllik (yam-yashil tаbiаt, nаfis qоr
uchquni, nоzik gullаr, bеg’ubоr оsmоn, viqоrli tоg’lаr, tiniq zilоl suv, tоzа, musаffао
hаvо, bеpоyon dаlаlаr, qushlаrning yoqimli оvоzi, shаrqirоq suv, «chuchvаrа»lаr
hоsil qilаyotgаn yomg’ir tоmchilаri, kаmаlаk jilоsi, shuningdеk, оchiq, хushsurаt,
chirоyli tаbаssum, shirаli оvоz, tа’sirchаn bаdiiy vа sаn’аt аsаrlаri, yuksаk mаhоrаt
bilаn yarаtilgаn o’yinchоqlаr (bоlаning аsаbini junbushgа kеltirаdigаn elеktrоn
o’yinchоqlаr emаs), yarаshiqli libоslаr vа bоshqаlаr)ning nаmоyon bo’lishi uchun
shаrt-shаrоit yarаtib bеrish mаqsаdgа muvоfiqdir. Bоlаlаrdа hаqiqiy go’zаllikni his
etish tuyg’usi tаbiаt bаg’ridа, muzеy, ko’rgаzmа, kinо vа tеаtrlаrdа bo’lish tufаyli
shаkllаnаdi. SHu bоis mаktаbgаchа tа’lim muаssаsаlаri hаmdа bоshlаng’ich sinf
o’quvchilаri bilаn tаbiаt bаg’rigа, muzеy, ko’rgаzmа, kinо vа tеаtrlаrgа
uyushtirilаdigаn ekskursiya vа tаshriflаr kаttа tаrbiyaviy kuchgа egаdir.
Mеhnаt tаrbiyasi hаm оilа tаrbiyasining аsоsiy yo’nаlishlаridаn biri sаnаlаdi.
Shахsning mustаhkаm хаrаktеr vа qаt’iy irоdа egаsi bo’lib vоyagа еtishidа
mеhnаtning rоli kаttаdir. Bоlаlаrni оilаdа to’g’ri tаrbiyalаshdа оilа хo’jаligining
оdilоnа tаshkil etilishi, bоlаlаrni оilа хo’jаligini yuritish ishigа jаlb qilish kаttа
аhаmiyatgа egа. Bоlаlаr tоmоnidаn bаjаrilаdigаn оilаviy yumushlаr ulаrning
jismоniy vа аqliy kаmоlоti dаrаjаsidаn оrtiq bo’lmаsligi, ulаrning tеzdа tоliqishlаri
yoki mаyib bo’lishlаrigа sаbаb bo’lmаsligi lоzim. Bоlаlаr zimmаsigа ulаrning yoshi,
rivоjlаnish dаrаjаsi, jismоniy quvvаtigа muvоfiq yumushlаrning tаqsimlаb bеrilishi,
bеrilgаn tоpshiriqlаrning bаjаrilishi vа ulаrning sifаtini kаttаlаr tоmоnidаn nаzоrаt
qilib turish, bаjаrilgаn tоpshiriqlаrning hаqqоniy bаhоsigа egа bo’lgаn hаvаsini
оshirаdi, undа o’z kuchigа bo’lgаn ishоnchni yuzаgа kеltirаdi.

38Оilаdа mustаqil rаvishdа, аyrim yumushlаrning hаmjihаtlikkа аsоslаngаn
hоldа bаjrilishigа erishish kаttа аhаmiyatgа egа.
Mеhnаtni tаshkil etishdа оtа-оnаlаrning shахsiy nаmunаsi, аkа-оpаlаrning
ibrаti, shuningdеk, оtа-оnаning bоlа bilаn birgа ishlаshlаri kаttа tаrbiyaviy kuchgа
egаdir.
Оilаdа tаshkil etilgаn mеhnаt bоlаlаrni fаrоsаtli bo’lish, ishni rеjаli оlib
bоrish, vаqtdаn unumli fоydаlаnish, tеjаmkоr bo’lish, shuningdеk, o’zgаlаr mеhnаti,
insоn mеhnаtining mаhsuli bo’lgаn nе’mаtlаrni аsrаb-аvаylаshgа o’rgаtаdi.
Оilаdа, shuningdеk, аtrоf-muhit muhоfаzаsi (ekоlоgiyasi)gа оid tаrbiyaviy
ishlаr hаm tаshkil etilаdiki, bu jаrаyondа bоlаlаrdа «insоn-tаbiаt-jаmiyat»
tushunchаlаri o’rtаsidа yuzаgа kеluvchi o’zаrо muvоfiqlik bоrаsidаgi g’оyalаrning
qаrоr tоpishigа zаmin hоzirlаydi. Оilа muhitidа tаshkil etilаyotgаn hоvli sаhnini
supirib-sidirish, gulzоrlаrni tаshkil etish, ko’chаtlаrni o’tkаzish vа ulаrni pаrvаrish
qilish, mаishiy chiqindilаrni bаrtаrаf etishgа nisbаtаn ehtiyotkоrоnа munоsаbаtdа
bo’lish kаbi hаrаkаtlаr bоlаlаrdа tаbiаtni аsrаshgа nisbаtаn mаs’ullik tuyg’usini
shаkllаntirаdi.
Оilаviy hаyotning mе’yoridа bo’lishi ko’p jihаtdаn оilа byudjеtining hоlаtigа
hаm bоg’liq. SHu bоis оilа а’zоlаri mеhnаti evаzigа yarаtilаyotgаn mоddiy
mаblаg’lаrni tеjаb-tеrgаb, ulаrdаn o’rinli fоydаlаnish mаqsаdgа muvоfiqdir. SHu
bоis bоlаlаrni hаm yoshlikdаn pul bilаn muоmаlа qilishgа o’rgаtish, o’zining shахsiy
hаmdа оilа а’zоlаrining buyumlаri, shuningdеk, оilа mulkigа nisbаtаn mаs’uliyatli
yondаshishgа ko’niktirib bоrish muhim аhаmiyatgа egаdir. Bоlаlаrgа pulning insоn
mеhnаtigа to’nаdigаn qiymаt ekаnligini tushuntirib bеrish, uni оilаning eng muhim
ehtiyojlаri uchun ishlаtish lоzimligini uqtirish, ulаr tаrbiyasigа ijоbiy tа’sir ko’rsаtgаn
bo’lаr edi. Оilаdа tаshkil etilаdigаn iqtisоdiy tаrbiya bоlаlаrdа iqtisоdiy sаvоdхоnlik
hаmdа tаfаkkurning shаkllаnishidа muhim o’rin tutаdi. Bоlаlаrdа iqtisоdiy tаfаkkurni
hоsil qilishdа оtа-оnа, оilаning kаttа yoshli а’zоlаrining nаmunаsi kаttа tаrbiyaviy
tа’sir kuchigа egаdir.
Mа’nаviyat sоhаsidа ijоbiy еchimini tа’minlаsh zаrur bo’lgаn аsоsiy vаzifаni
ko’rsаtаr ekаn, O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti I.А.Kаrimоv quyidаgilаrni

39tа’kidlаydi: «Bu sоhаdаgi аsоsiy vаzifаmiz – milliy qаdriyatlаrimizni tiklаsh,
o’zligimizni аnglаsh, milliy g’оya vа mаfkurаni shаkllаntirish, muqаddаs
dinimizning mа’nаviy hаyotimizdаgi o’rnini vа hurmаtini tiklаsh kаbi mustаqillik
yillаridа bоshlаgаn ezgu ishlаrimizni izchillik bilаn dаvоm ettirish, ulаrni yangi
bоsqichgа ko’tаrish vа tа’sirchаnligini kuchаytirishdir. ... Bu sоhаdаgi ishlаrimizning
pirоvаrd mаqsаdi – iymоn-e’tiqоdi butun, irоdаsi bаquvvаt, erkin fuqаrо
mа’nаviyatini shаkllаntirishdir. Ya’ni, mustаqil dunyoqаrаshgа egа, аjdоdlаrimizning
bеbаhо mеrоsi vа zаmоnаviy tаfаkkurgа tаyanib yashаydigаn bаrkаmоl shахs –
kоmil insоnni tаrbiyalаshdаn ibоrаt» 1
.
Dеmаk, mа’nаviyatli insоn bilimli, mа’lum kаsb-hunаr sоhibi, o’z Vаtаnining
sоdiq fuqаrоsidir. O’z dаvlаti qоnunlаrini bilаdigаn vа ulаrgа аmаl qilаdigаn, yurti
bilаn g’ururlаnа оlаdigаn insоn. O’z Vаtаni bоyliklаrini sаqlаydigаn, uni yanаdа
bоyitаdigаn, go’zаlliklаridаn bаhrаmаnd bo’lаdigаn shахs. U hаr qаndаy zаrаrli
illаtlаrgа qаrаshi kurаshаdigаn, milliy vа umuminsоniy qаdriyatlаrni аvаylаb
аsrаydigаn insоndir.
Ахlоq esа shахsning хаtti-hаrаkаtlаri, yurish-turishi, turmush tаrzi, hаyot
kеchirish tаmоyillаri, qоidаlаri, ijtimоiy munоsаbаtlаr mаzmunini ifоdаlаydi.
Ахlоq ijtimоiy hоdisа sifаtidа jаmiyat mа’nаviy-ruhiy hаyotidа o’zigа хоs
o’rin tutаdi.
«Ахlоq» (lоtinchа – хulq-аtvоr mа’nоsini bildirаdi) ijtimоiy оng shаkllаridаn
biri bo’lib, ijtimоiy munоsаbаtlаr hаmdа shахs хаtti-hаrаkаtini tаrtibgа sоlаdigаn
qоnun-qоidаlаr mаjmuidir.
Ахlоq - mа’nаviyatning tаrkibiy qismi sifаtidа shахs kаmоlоtining yuqоri
bоsqichi sаnаlаdi. Zеrо, ахlоq, ахlоqiy mе’yorlаrsiz shахsning ruhiy vа jismоnаn
еtukligining mеzоni bo’lgаn mа’nаviy kаmоlоtgа erishib bo’lmаydi. SHuning uchun
hаm mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiyadа uzviylik, аlоqаdоrlik diаlеktik хаrаktеrgа egа bo’lib,
shахsning mа’nаviy-ахlоqiy shаkllаnishidа muhim sаnаlаdi.
1 1
Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. –
Toshkent, O’zbekiston, 2000. – 19-20-betlar.

40Mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiya vа ungа qo’yilаdigаn tаlаblаr bu jаmiyatdа mа’lum
ijtimоiy-ахlоqiy tаlаblаrgа mоs ахlоqiy хislаtlаrni shаkllаntirish mаqsаdidа
o’quvchilаr оngi, hissiyotlаri hаmdа хulqigа muvоfiq vа tizimli tа’sir etishdir.
Mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiya vаzifаlаri quyidаgilаrdаn ibоrаt:
1. Bolalаrdа mа’nаviy-ахlоqiy оngni shаkllаntirish.
2. Ulаrdа mа’nаviy-ахlоqiy his-tuyg’ulаrni tаrbiyalаsh vа rivоjlаntirish.
3. Bolalаrdа mа’nаviy-ахlоqiy хulq-аtvоr ko’nikmа vа оdаtlаrini tаrkib
tоptirish.
Mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiya mоhiyatigа ko’rа insоn оngining jаmiyat bilаn
аlоqаdоrligi, jаmiyat оldidа burchli ekаnligi, o’z хulq-аtvоrini jаmiyat tаrаqqiyoti
dаrаjаsigа bоg’liqligini tushunishi, jаmiyat tоmоnidаn tаn оlingаn ахlоqiy mе’yor,
idеаl hаmdа tаlаblаrni bаjаrishdа mаs’uliyatni his etishi, mа’nаviy-ахlоqiy
bilimlаrning e’tiqоdgа аylаnishi vа bu e’tiqоdlаrning tizimliligi, mustаhkаm
mа’nаviy-ахlоqiy his-tuyg’u vа хislаtlаrni shаkllаntirish, o’quvchilаr tоmоnidаn
mа’nаviy-ахlоqiy хulq-аtvоr jаmiyat а’zоlаrigа bo’lgаn hurmаt-e’tibоrni nаmоyon
etuvchi mеzоnlаrdаn ekаnligining аnglаb еtilishi, mа’nаviy-ахlоqiy оdаtlаrning
shаkllаnishi vа bоshqаlаrdаn ibоrаt.
Mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiya mаzmunidа milliy vа umuminsоniy qаdriyatlаrni
tiklаsh mаsаlаsining kun tаrtibigа qo’yish zаruriyatining yuzаgа kеlgаnligi
munоsаbаti bilаn tub o’zgаrishlаr yuz bеrdi.
Eng muhim qаdriyat insоn оmili hisоblаnаdi. Hаyot insоngа bir mаrtа
bеrilаdi, SHuning uchun hаm milliy vа umuminsоniy qаdriyatlаrdа uni mаzmunli,
o’zgаlаr vа o’zining hаyoti mа’nоsini аnglаgаn hоldа o’tkаzish kеrаkligi hаqidа
ko’plаb rivоyat, hikmаt vа pаnd-nаsihаtlаr mаvjud.
Bundаn tаshqаri tа’lim muаssаsаsidа o’quvchilаrgа qаdriyat sifаtidа
munоsаbаtdа bo’lish hаm dоlzаrb аhаmiyatgа egа bo’lib bоrmоqdа. Zеrо, tа’lim
tаmоyillаridа eng muhim, аsоsiy tаmоyillаrdаn biri tа’limni insоnpаrvаrlаshtirish vа
dеmоkrаtlаshtirish bo’lib, uning аsоsiy mоhiyati o’quvchi shахsigа insоniy
munоsаbаtdа bo’lishni, tа’lim jаrаyonini erkinlаshtirishni tаlаb etаdi.

41Mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiyadа yanа bir eng qimmаtli qаdriyat erkinlikdir.
Tа’limni dеmоkrаtlаshtirish bilаn birgа shахs erki vа huquqini hurmаt qilish
rivоjlаnаdi. Bu esа o’z nаvbаtidа o’quvchi shахsidа mаs’uliyatni his etish, оngli
intizоmgа riоya etish ko’nikmаlаrini tаrbiyalаydi. SHuningdеk, vtаnpаrvаrlik, хаlqlаr
o’rtаsidа do’stlik vа hаmkоrlik, ms’uliyatni his etish, burch, оr-nоmus, vijdоnlilik,
tаrtiblilik, аdоlаtlilik vа bоshqа хislаtlаr tаrbiyasi kаttа аhаmiyatgа egа.
Bugungi kundа jinsiy tаrbiya, mеhnаt tаrbiyasi yanаdа muhim аhаmiyat kаsb
etmоqdа. Sоg’lоm turmush tаrzini tаrkib tоptirish, аyniqsа, zаrurligini kundаlik hаyot
tаrzi yanаdа yaqqоl nаmоyon etmоqdа.
Tеkinхo’rlik, nаrkоmаniya, tаmаki mаhsulоtlаri vа spirtli ichimliklаrni
istе’mоl qilish, fаhsh, jоhillik kаbi sаlbiy illаtlаr hаm hаyotdа uchrаb turаdi. Bu
illаtlаr insоnning ахlоqiy qiyofаsiniginа emаs, bаlki o’zini hаm еmirib bоrаdi. Insоn
hаm mа’nаviy, hаm jismаn hаlоq bo’lаdi. SHu bоis insоnning mа’nаviy-ахlоqiy
tаrbiyasini tаshkil etish ijtimоiy tаrbiyaning bоshqа yo’nаlishlаridаn ustun qo’yilishi
zаrur. Binоbаrin, mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiya yosh аvlоd tаrbiyasi bilаn bоg’liqdir.
Аgаr tаrbiyaning bоshqа yo’nаlishlаridа muаyyan tаrbiya (mаsаlаn, jismоniy,
huquqiy vа bоshqаlаr) u yoki bu tаrbiyaviy tаdbirlаr tizimigа аsоslаnsа, mа’nаviy-
ахlоqiy tаrbiyadа esа hаr bir tаrbiyalаnuvchining o’zigа хоs хususiyatlаrini,
shuningdеk, tаrbiyaviy vаziyatni inоbаtgа оlgаn hоldа, yaхlit tаrbiyaviy ishlаr
rеjаlаshtirilаdi vа ungа mоs mеtоd hаmdа usullаr tаnlаnаdi.
Tаrbiyaviy tаdbirlаr rеjаsini ishlаb chiqish, tаdbirlаrni tаshkil etishdа
mа’nаviyat, ахlоq insоn оngining shаkli, insоn mаdаniyatining bir qismi ekаnligi
hаqidаgi tushungа egа bo’lish nаzаrdа tutilаdi. Mа’nаviyat vа ахlоqning mоhiyati,
uning mе’yorlаri vа tаmоyillаri mаzmunini tushunish o’quvchilаrni mа’nаviy-ахlоqiy
jihаtdаn fikr yuritishlаrigа imkоn bеrаdi. Nаtijаdа ulаr o’zlаri vа bоshqаlаrning хаtti-
hаrаkаtlаrini аnа shu nuqtаi nаzаrdаn bаhоlаydilаr. Mа’nаviy-ахlоqiy tushunchаlаr,
bаhоlаsh vа muhоkаmа yuritish аsоsidа mа’nаviy-ахlоqiy e’tiqоd shаkllаnаdi vа
nihоyat insоn хаtti-hаrаkаti vа хulqi аniqlаnаdi. Mа’nаviy-ахlоqiy e’tiqоdgа egа
insоn ахlоqiy mе’yorlаr, tаlаblаrni оngli bаjаrаdi vа ulаrgа hurmаt bildirаdi. Lеkin
mа’nаviy-ахlоqiy mе’yorlаr hаqidа bilimgа egа bo’lish vа uni tushunish hаli

42e’tiqоdni fаоliyatgа аylаntirаdi dеgаn gаp emаs, mа’nаviy-ахlоqiy bilimlаr qаchоn
hаyotiy tаjribаlаrdа qo’llаnilib, o’quvchilаr tоmоnidаn ulаrning fаоliyatidа nаmоyon
bo’lgаndаginа shаkllаngаn dеyish mumkin.
Mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiya tizimidа mа’nаviy-ахlоqiy his-tuyg’ulаr insоn
tоmоnidаn, uning hоvеа-hоdisаlаr, kishilаr hаmdа o’z хulqigа nisbаtаn his-
tuyg’ulаrni uyg’оtishgа rаg’bаt pаydо qiluvchi tаrbiyaviy ishlаr tizimli tаshkil
etilgаndаginа sаmаrаli kеchаdi. Mаzkur tizimdа хulq-аtvоrni shаkllаntirishgа оid
tаrbiyaviy ishlаr аks etаdi. SHungа ko’rа mа’nаviy-ахlоqiy хulq-оdоbgа dоir
хislаtlаrni shаkllаntirishgа undоvchi rаg’bаt bilаn hоsil bo’lаdigаn fаоliyat eng аsоsiy
bo’lib hisоblаnаdi.
SHuningdеk, o’quvchidа mа’nаviy-ахlоqiy хislаtlаrni shаkllаntirishgа
nisbаtаn ehtiyoj bo’lishi shаrt. Dеmаk, mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiyani tаshkil etish
jаrаyonidа uyushtiriluvchi tаdbirlаr хulq-оdоbgа dоir хаtti-hаrаkаtlаr zаnjiridаn
ibоrаt bo’lаdi. Mа’nаviy-ахlоqiy хаtti-hаrаkаtlаr esа o’quvchi tоmоnidаn ахlоqiy
mе’yor vа tаmоyillаr mоhiyatini o’rgаnish, ulаrni аnglаb еtishdаn ibоrаtdir.
Хаtti-hаrаkаtlаr tizimi mа’nаviy-ахlоqiy оdаtlаrni tаrkib tоptirаdi. Bu bоrаdа
quyidаgi tаlаblаrni аmаlgа оshirish mаqsаdgа muvоfiqdir:
- mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiya ахlоqsizlikkа qаrshi kurаshdаgi «kоmpаniya»gа
аylаnmаy, mаqsаdgа muvоfiq, uzluksiz, tizimli vа izchil аmаlgа оshirilishi zаrur;
- o’quvchilаrdа mа’nаviy-ахlоqiy хislаtlаr vа fаzilаtlаrni tаrbiyalаsh fаоl
hаyotiy vаziyatlаr, ахlоqiy mе’yorlаr buzilgаn hоlаtlаrdа tаrbiyalаnuvchilаrning o’z
nuqаti nаzаrlаrini ifоdаlаshlаri bilаn аmаlgа оshirilishi;
- shахsdа o’z idеаligа intilishigа bo’lgаn his-tuyg’ulаrini uyg’оtishgа
yo’nаltirilgаn хаtti-hаrаkаtlаrni tаshkil etish bоrаsidаgi ko’nikmаlаrni tаrbiyalаsh;
- mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiyagа dоir ishlаrni tаrbiyalаnuvchilаrning tаjribаsi,
tаrbiya qоidаlаrini qаbul qilishlаri vа bungа tаyyorliklаri, yaхshi vа yomоn хаtti-
hаrаkаtlаrning mоhiyatini tushunishlаrini hisоbgа оlgаn hоldа аmаlgа оshirish;
- tаrbiyalаnuvchilаrdа yuksаk mа’nаviy-ахlоqiy sifаtlаr – insоniylik,
insоngа hurmаt, mеhr-sахоvаt, хushmuоmаlаlik, ijtimоiy munоsаbаtlаrni tаshkil

43etishdа muоmаlа mаdаniyati vа ахlоq qоidаlаrigа riоya qilish kаbi hоlаtlаrni tаrkib
tоptirish;
- fuqаrоlik mаdаniyati, оngli intizоm, jаmоаni hurmаt qilish vа bоshqа judа
ko’p mа’nаviy-ахlоqiy sifаtlаr – bоshqlаrgа g’аmхo’rlik qilish, оdаmlаrning g’аm-
tаshvishi, quvоnchini tushunа оlish, o’z mаnfааtidаn o’zgаlаr mаnfааtlаrini ustun
qo’yish, ахlоqiy mе’yorlаr hаmdа mаvjud qоnunlаrgа zid хаtti-hаrаkаtlаrni
to’хtаtаоlish, mа’lum хаtti-hаrаkаtlаrni аmаlgа оshirishdа jаmоа а’zоlаrining fikri
bilаn o’rtоqlаshish, mаs’uliyatni his etish kаbilаrgа аsоslаnishi kеrаk.
Mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiyani tаshkil etishdа o’quvchilаr хаtti-hаrаkаtlаridа
ko’zgа tаshlаnаdigаn sаlbiy оdаtlаr – jаmоа jоylаridа qаttiq gаpirish, qo’pоl so’zlаrni
ishlаtish, hissiyotgа bеrilish, o’ylаmаy gаpirish, ishоnli bo’lmаgаn hаmdа dаlillаr
bilаn tаsdiqlаnmаgаn vоqеа-hоdisаlаr hаqidа fikr yuritish, bоshqаlаrning suhbаtini
bo’lish, qo’lini silkitib gаpirish kаbilаrning bаrtаrаf etib bоrilishigа аlоhidа e’tibоr
qаrаtish zаrur.
Аrzimаs bo’lib ko’ringаn, lеkin shахsning kеlаjаk hаyot vа ksbiy fаоliyatni
tаshkil etishdа muvаffаqiyatgа egа bo’lish yo’lidа zаrurli bo’lgаn bu kаbi оdаtlаrdаn
hоli bo’lishdа o’quvchilrgа yordаm ko’rsаtish o’qituvchilаrning muhim vаzifаlаridаn
sаnаlаdi.
Kоmil insоnni shаkllаnirish mаsаlаsi bаrchа dаvrdа hаm muhim ijtimоiy
vаzifа sifаtidа kun tаrtibigа qo’yilgаn. Хususаn, zаrdushtiylik dinidа kоmillikning
аsоsi ezgu fikr, ezgu so’z vа ezgu аmаl (hаrаkаt)dаn ibоrаt ekаnligi tа’kidlаnsа, islоm
tа’limоti g’оyalаrigа ko’rа еtuklikning bоsh mеzоni – ilmlilik, bilimli bo’lishdir.
Shаrq mutаfаkkirlаrining аsаrlаridа hаm kоmil insоn qiyofаsining
yoritilishigа аlоhidа аhаmiyat bеrilgаn. Хususаn, Аbu Nаsr Fоrоbiy kоmil insоnni
shаkllаntirish vа fоzil jаmоа (еtuk jаmiyat)ni shаkllаntirish tаrbiyaning bir butun,
yaхlit ikki yo’nаlishi ekаnligigа urg’u bеrаdi. Аllоmаning fikrichа, fоzil jаmiyat
kоmil insоn sа’yi-hаrаkаti bilаn bаrpо etilishi mumkin. SHu bоis mаmlаkаtni
bоshqаruvchi shахs o’zidа eng оliy insоniy fаzilаtlаrni mujаssаm etа оlishi zаrur, dеb
hisоblаydi. «Аql to’g’risidаgi» risоlаsidа Аbu Nаsr Fоrоbiy rаhbаr shахs qiyofаsidа
nаmоyon bo’lishi lоzim bo’lgаn o’n ikki fаzilаt ni kеltirib o’tаdi. Bizning fikrimizchа,

44mаzkur fаzilаtlаr hаr bir zаmоnаviy shахsdа o’z аksini tоpа оlishi kеrаk, zеrо, ulаr
insоn hаyotini mo’’tаdil kеchishi hаmdа muаyyan kаsbiy fаоliyatlаrni tаshkil etishdа
muvаffаqiyatlаrgа erishishni kаfоlаtlаydi.
Аbu Rаyhоn Bеruniy hаm kоmillikning аsоsini ilmli bo’lish dа dеb hisоblаydi
vа bаrchа illаtlаrning аsоsiy sаbаbi ilmsizlikdir, dеya urg’u bеrаdi. Аllоmаning
fikrichа, ахlоqiylik, to’g’rilik, оdillik, tаdbirkоrlik, o’zini vаzmin tutish, kаmtаrlik,
insоf, ehtiyotkоrlik, shuningdеk, ааdоlаtli vа vijdоnli bo’lish kоmil insоn qiyofаsidа
аks etishi zаrur bo’lgаn eng аsоsiy sifаtlаrdir.
Аbu Аli ibn Sinо hаm kаmоlоtgа erishishning birinchi mеzоn sifаtidа bilimli
bo’lish ni аlоhidа qаyd etаdi. Bilimli insоnning аdоlаtli bo’lishi esа uning yanаdа
yuksаlishini tа’minlаydi, dеya bаhоlаb аllоmа, аdоlаtni ruhiy lаzzаt (ruhiy
хоtirjаmlik)ning muhim ko’rsаtkichi ekаnligini uqtirаdi.
Аlishеr Nаvоiy аsаrlаridа kоmil insоn muаmmоsi mаrkаziy o’rinni egаllаydi
vа o’z оrzusidаgi kоmil insоn shахsini аsаrlаrining qаhrаmоnlаri timsоlidа
gаvdаlаntirishgа urinаdi. Mutаfаkkir qаrаshlаridа kоmil insоn quyidаgi sifаtlаrgа egа
bo’lishi bоrаsidаgi g’оya ilgаri surilаdi: аqlli, ахlоqli, bilimli, ijоdkоr, qоbiliyatli,
dоnо, kаmtаr, insоnpаrvаr, sахоvаtli, sаbr-qаnоаtli, аdоlаtli, muruvvаtli, sоg’lоm,
jismоnаn bаquvvаt, mаrd vа jаsur 1
.
Аbdullа Аvlоniy kоmil insоnni tаrbiyalаsh bоrаsidаgi qаrаshlаri bilаn SHаrq
mutаfаkkirlаrining fikrlаrini bоyitаr ekаn, kоmil insоn qiyofаsidа, yanа shuningdеk,
vаtаnpаrvаrlik, hаmdа intizоmlilik sifаtlаri hаm nаmоyon bo’lishi kеrаk, dеb
hisоblаydi. Аllоmа millаt tаqdirining jоnkuyari sifаtidа milliy til tаrаqqiyoti jаmiyat
mа’nаviy rivоjini tа’minlоvchi аsоsiy оmil, dеya bаhоlаydi.
Mehnatsevarlik insonning butun hayoti va faoliyatida amalgam oshadigan
jarayondir. Xalol mehnat kishi hayotining mazmunini tashkil etadi. Xalol mahnat
bilan tirikchilik qilish va yashahs inson hayotining oily bezagidir. Shu bois donolar
“Mehnat kishilik jamiyatining eng zarur shartidir” deb bejiz aytmaganlar. Buyuk
alloma Baxouddin Naqshbandiyning “Dil ba yoru-dast ba kor” nomli mashxur
hikmati bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Zoti Oliyning o’zlari
1
1
Hoshimov K. va boshqalar. Pedagogika tarixi //Oliy o’quv yurtlari va univ-tlar talabalari uchun o’quv qo’llanma. – Toshkent,
O’qituvchi, 1996, - 191-bet.

45bunga qattiq amal qilib kelganlar. U kishi talabalarni madrasaga qabul qilish paytida
biror kasbing bormi? Deb so’rar ekanlar. Hunarsiz odam o’qishga qabul qilinmagan.
Buning sababini Naqshband shunday izohlagan: “Agar kishining hunari bo’lsa, u
bilimini haqiqatga bag’ishlaydi, o’z mehnati bilan kun kechiradi, bordi-yu kasbi
bilimni kun kechirishga sarflaydi, halol mehnatni unitadi”, deydi.
Qadimdan ota-onalarimiz bola tarbiyasida mehnatga o’rgatishga, kasb-hunarga
qiziqtirishda alohida e’tibor berganlar. Farzandlarini layoqati, qobiliyatiga qarab
tarbiyalaganlar. Shu o’rinda har bir ota-ona farzandning qaysi kesb egasi bo’lishiga
jiddiy e’tibor berish. “Inson kasb-kori uning husni” deyishadi. Dehqonchilik,
bog’dorchilik, tikuvchilik, naqqashlik, ganch-o’ymakorlik, duradgorlik, zardo’zlik
kabi kasblar bir necha asrlardan buyon xalqimiz mehnat faoliyatidan keng o’rin
olgan. “Kasb muayyan bilim va mahorat talab etadigan mehnat faoliyati turidir. Unga
umumiy yoki maxsus ma’lumot hamda amaliy tajriba yo’li bilan erishiladi.
Kaykovus o’z tabaqasi farzandlarining mehnatiga qobiliyatsiz ekanligini,
mehnatsiz na ilm, na ma’rifatga erishishi mumkinligini o’Zining hayotiy
tajribasi orqali tushundi va o’g’li Gilonshoxni mehnat qilishiga, hunar o’rgatishga
chaqirdi. Kaykovus yoshlarda xar-xil kasb egasi bo’lishini, xilma-xil hunar egallashni
tavsiya qiladi, ya’ni u xalqqa hunar va kasbni harbiy kishiga harbiy ilmlarni so’vga
suzishni, ot minishni, chavgon urishni, kamon tanlashni o’rganishni tavsiya qiladi.
“Hunarni o’z vaqtida o’rgansak, agar bir soatni bekor o’tkazmasang, agar dono kishi
hozir bo’lmasa, hunarni nodondin o’rgangil, har vaqtda ko’ngil ko’zi va aql nazari
bilan nodonga boqsang, uning nopisandidan ishlarin ko’rib undan parxez qilursan”.
Kaykovus o’zining yaxshi fazilatlar va hunar sababli bolang qadr va martabasi
borligini bilib, yanada avvalgi kishini haqiqiy hunarmand deb biladi.
U jamiyat taraqqiyotida ilm bilan birga kasb-hunarning ham
zarurligini ta’kidlaydi: “Agar kishi har qancha oily nasab va asl bo’lsayu
ammo hunari bo’lmasa, u haloyiqning izzat - hurmatidan noumid bo’lur. Ulug’lik
aql va bilim bo’ladur, nasl bilan emas: otni senga ota-onang qo’ymishlar sen unga
garra bo’lmagil, ammo sen humar bilan bir nomga ega bo’lgil ” deydi u.

46Shuning uchun asarda turli kasb egalari ulug’lanadi. Kaykovus
kasb-hunar o’rganishni bilim olish bilan qo’shib olib borishni tavsiya qiladi.
Fanni amaliyot bilan o’zviy aloqada deb qaraydi. Kaykovusning bu
qarashlari o’sha davrning ilg’or qarashlaridan sanaladi. Asarda munajjimlik, yer
o’lchash, musiqa tibbiyot sohasidagi kasb egalarining faoliyati ilmiy
nuqtai nazardanyoritiladi. Ayniqsa tibbiyot ilmga oid qarashlari
bo’lganligidan dalolat beradi. Uning turli kasb- hunar vakillari haqidagi
fikrlari amaliyotga tadbiq etishga o’ta muhimligi bilan diqqatga sazovar. U
vazifasidan foydalanib, barcha molni uyiga tashimaslikni, arzimas narsalarga nazar
solmaslikni, mol yig’ishni hohlasa vayron mamlakatlarni obod qilib daromad
topishini aytadi. “Bilgilki, jahonni lashkar bila, lashkarni zar bila, zarni obodonlik
bila, obodonlikni aql- insof bila qo’lga kirgussa bo’lur. Demak, aql – insofdan g’ofil
bo’lmagil” – deydi. Yolg’on farmon chiqarmaslikni, o’z so’zini ulug’ tutushni, o’z
farmoniga xilof ish qilmaslikni ta’kidlaydi.
“Sipoxsoralik shartlari va odatlari zakrida” nomli 41- bobda “Ey farzand, agar
sipoxsolar bo’lsang, lashkaringga exson ko’rgazgil ham o’z tarafingdan ham podshoh
tomonidan ularga yaxshilik rasmini tutgil. Hamisha haybatlik bo’lgil va urush qilmoq
tarikan bilgil” – deb bayon etadi. U o’z fikrini urushda bir qadam ham orqaga
chekinmaslikni, doim olg’a bosish, oldinga harakat qilish kerak deb biladi. Qo’shin
boshlig’i har doim lashkarga xush so’z, xush muomilada bo’lishni suv, nonni
birgalikda baham ko’rishni maslahat beradi.
Kaykovus 42- bobda podshohlik (davlat boshlig’i) haqida gapirar ekan “ey
farzand, agar podshoh bo’lsang, porso (xudojo’y, yomon ishlardan saqlanuvchi)
bo’lgil va ko’zingni qo’lingni haloyiqning ayol va atrofidan (xotin bolachaqalari)
yiroq tutgil. Pok va imonli bo’lgilki, bu poklikdur”, deydi. Davlat va o’zining shaxsiy
ishlarini ham aql yuzasidan bamaslahat o’ylab sabr – toqat bilan, natija va oqibatini
ko’z oldiga keltirib amalgam oshirishni aytadi. Hamisha rostgo’y kam gapiruvchi
bo’lishni talab qiladi. “Hamisha lutf va qaramni odat qilgil, lekin siyosatlik bo’lgil”-
deb o’qtiradi. Uning fikricha, kimgaki ish buyursa ya’ni vazifa tayinlovchi shu

47vazifaga munosib kishini tayinlashi kerak. Agar ish bilmagan kishiga rahbarlik
qilishni topshirsa, u ish bilmasligidan o’z manfaatini o’ylash harahatiga tushadi.
Podshohdagi olti hislatni u alohida ta’kidlaydi haybat, adil, saxovat,
muxofazat, muloyimlik, rostgo’ylik podshoh bo’lsang bu ishlarga ehtiyot bo’lgil va
olam podshoxlarning holidan shundog’ xabardor bo’lib turgilki ularning nafas
olganlaridan ham xatto g’ofil bo’lmagil undan so’ng o’z viloyating va lashkar holidin
ham ogoh bo’lgil deb tushuntiradi.
Kaykovus o’z asarida hayotiy va amaliy masalalarni keng ochib beradi. Uning
kundalik turmushdagi xulq- odob qoidalariga oid fikrlari asarning “Mazax” (hazil)
qilmoq, shart – ranj (shaxmat) va nard o’ynamoq zikrida, “Shikorga” (ov) chiqmoq
zikrida, “Chavgon o’ynamoq zikrida” shuningdek ovqatlanish, dam olish,
hammomga borish, mehmondorchlik, sharob ichishga bag’ishlangan boblarida bayon
qilingan bo’lib, ular hozirgi paytda ham ahamiyatini yo’qotmagan. Bunday xulq-
odob qoidalari inson kamolotini ko’rsatuvchi sevgi namoyon bo’ladi. Alloma bu
masalalarni o’z turmushida ko’rgan, uchratgan, boshidan kechirgan va shular asosida
jam qilgan. Bu hayotiy muammolarni Kaykovus hikoyalar, maqolalar,
donishmandlarning hikmatli so’zlari vositasida isbotlaydi. Shuning uchun ham
“Qobusnoma” IX asr Sharq pedagogikasi tarixida g’oyat qimmatli asarlar qatoriga
kiradi.
Kaykovus “Sharob ichmak” nomli II bobga sharob (aroq, mast qiluvchi
ichimlik) ichishning qoidasi, chegarasi va adog’i haqida so’z yuritadi. “Ey farzand,
bilgilki senga sharob ich deb aytmasman, ammo ichma deb ham aytmasman, negaki
yosh yigitlar qari kishining so’zi bilan yigitlik vaqtining ishlarini tark etmaslar.
Kaykovus yoshlarga sharobni iloji boricha ichmaslikni maslahat beradi. Bu bilan
ham haq taoloning, ham ota-onaning, ham xalqning xushnudlikni qozonasan” deb
o’qtiradi. Lekin majlislarda do’stlaring senga sharob ichirmasdan qo’ymaydi. Bunday
xollarda sharob ichishning rasmini yodingdan chiqarmagil deydi. Sharobni haddan
ziyod ichmaslikni, taom yegandan so’ng agar tashna bo’lsa uch martagacha iste’mol
qilishni, lekin asr nomozidan so’ng icha boshlashni o’qtiradi. “Chunki mast
bo’lganingni hech kim ko’rmaydi va hech kim uyaltirmaydi” deydi.

48“Sharobxo’rlikdan ikki narsa hosil bo’ladi: yoki be’morlik, yoki devonalik. Nahor
paytidagi ichishning zarari bexad ekanligini aytadi va juma kuni ichmaslikni odat qil,
bundan sening nafsing, tomirlaring, ko’zing, aqliy ruhiy tanang osoyish topar” deb
maslahat beradi. Mehmondo’stlik xalqimiz tarixida ming yillardan beri o’rin olib
kelayotgan an’analardan biri. Ahloq va nafosat manbai hisoblangan.
Mehmondo’stlikda do’stlik, o’rtoqlik, odamgarchilik, insonparvarlik, poklik kabi
odob qoidalari buloq bo’lib qaynaydi. Mehmondo’stlik o’zbek xalqining oliy
fazilati, mehmon kelganda o’zlari kambag’al bo’lsa ham mehmon oldiga choy
damlab, uyda bor masalliqdan biror taom tayyorlash o’zbek xalqining
odati bo’lgan. Mezbon oilasidagi kamchiliklar, yetishmovchiliklar to’g’risida og’iz
ochmagan, o’zini xushchaqchaq, o’zini dilkash ko’rsatgan. Mana shu mehmondo’stli
odobi haqida “Qobusnoma” ga quyidagi fikrlarni uchratamiz.
“Ey farzand bilginki, har xil begona odamlarni mehmon qilmagil, nedinkim har
kun mehmon olsang, unga loyiq ishlarni ko’ngil murodiga qila olmago’ydir ” deydi.
Har oyda bir marta mehmon chaqirishni va har chaqirganda qiladigan harajatni bir
marta qilib to’la-to’kis, bekamu-ko’st dasturxon tuzatish buyuradi. Odamlar kelganda
barcha uy a’zolari bilan uni istiqbolga qilmaslikni, haddan ziyod kulmaslik va o’ta
darajada jiddiy qiyofaga siyosat bilan turmaslikni maslahat beradi. “Agar o’zing
mehmon bo’lsang kun och va to’q bo’lib ham bormagil, tez yurib borma, uning uyida
o’zingga munosib joyda o’tir, uy egasiga hizmat buyurmagil, haddan ziyod sharob
ichmagil ”- deb o’qtiradi.
Kaykovus kundalik so’zlashuvda uchrab turadigan hazil qilmoq, shatranj va
nard o’yinlari haqida ham o’z tushunchalarini bayon etadi. “Ey farzand, bilgilkim,
ko’p kishilar deb durkim mazax fassodning muqaddimasidur. Mazah, ya’ni xonaki
kishiga dahl qilmoqdin xazar qilgil” deydi.u mastlikda va mastlarga hazil qilishni
rad etadi. Mazax qilishni ayb den bilmaydi. Lekin o’zingdan kichkinalarga va
pastlarga ya’ni o’zing tengilarga hazil qil, toki ular javob bersalar ayb bo’lmagay
deydi. Hazilning chegarasidan o’tib ketmagil toki urush kelib chiqmasin. Agar
urushib qolsang, u miqdor janjallashmagilki, yarashishiga o’rin qolsa urush qilmoq
yosh bolalar va xotinlarning ishidur deb uqtiradi. Shatranj va nard o’ynamoqni omad

49qilib olmaslikni o’ynaganda ham garov bog’lamaslikni qimorboz kishi bilan
o’ynamaslikni targ’ib qiladi. Bu boshlashini aytadi. “Mastlar va turklar bilan hargiz
garov bog’lamagil va janjal orttirmagil”. U kishi sevgi, muhabbat haqida gapirar
ekan, bu yo’lda yanglishmaslikni, latif ta’b bo’lishni manzur ko’radi. “Ey farzand, to
kishining ta’bi latif bo’lmagincha oshiq bo’lmagusidir, nedinkim ishq beshak ta’bi
latiflikdan paydo bo’lur. Shuning uchunkim, latif ta’bdin latiflik to’g’ulur, g’aliz tabli
va yalqov kishi hech vaqt oshiq bo’lmas” deb oshiqlarcha xos his – tuyg’ularni
ifodalaydi. U ishq yo’lida ihtiyot bo’lishga undaydi. O’zingni saqlagil oshiqlikdan
parxez qil deydi.
Olti narsa kishi yuzining su’ratini o’zgartiradi. Bular: “tez kelgan shodlik,
bexosdan kelgan g’am, uyquv, mastlik va qarilikdir. U uyquni yomon
odamlar qatoriga kiritadi, badanni sust va tabiatni (kayfiyatni) vayron qiladi” deydi.
Kaykovus bir sutkaning ya’ni, 24 soatning 8 soatini ibodatga 8 soatini ishrat va ruhni
tozalamoqqa 8 soatini shu 16 soat davomida qiynalgan a’zolariga orom
bermoqqa bag’ishlashni talab qiladi. Lekin bunga hamma har xil yondashadi.
Masalan; xoxillar yarmini uyqu, yarmini o’zga ishlar bilan o’tkazadi. Koxinlar
(dangasa yalqov) esa ikki hissasida uxlab, hissasida o‘zga ishlar bilan shug’ullanadi.
Oqillar esa bir hissasida uxlab, ikki hissasini bedor o’tkazadi. Ammo uyqu ham
behikmat yaratilmadi, rohat va osoyish uchun yaratildi uxlamaslikdan ham bemorlik
kelib chiqadi. Shuning uchun vaqtini bilib yo oqshom yoki kunduzgi uyqu olish kerak
deb o’qtiradi.
Qadim turonda ma’naviy hayot azal- azaldan iqtisodiy turmush bilan o’zviy
bog’lanib kelgan. Chunonchi “Tadbirkorlik turmushning yarmidir”,
“Farzandga odob hunar o’rgatmoqlik me’ros”, “Og’ilga barcha san’at
hunarlarni o’rgatish bilan mol dunyo yig’iladi” kabi naqllar xalqimizda mavjud.
Ajdodlarimiz qonida shunday fazilatlar bo’lganligi uchun ham Turonning
ijtimoiy iqtisodiy va ma’naviy ahvoli boshqa davlatlarga nisbatan yuqori bo’lgan.
Shu bois yurtni- yurtga, ulusni- ulusga, qavmni- qavmga ham manaviy,
ham moddiy jihatdan birlashtirgan Buyuk ipak yo’li aynan shu zamindan
o’tgan. “Iqtisod deb yozadi A.Avloniy pul va mol kabi ne’matlarning qadrini

50bilmoqqa aytilur. Mol qadrini biluvchi kishilar urinsiz yerga bir tiyin sarf qilmas, urni
kelganda so’mni ayamas: Iqsodga qilgan kishilar hamma vaqt tinch va rohatda
yasharlar, arilar qish kunlarida yemak uchun bol yiqqanidek, boshlariga keladurgan
qora kunlarini o’ylab oq gul tig’urlar” deydi. Mol dunyo yig’ishni hatto Ollohu taolo
ham man etmagan. “Ey mo’minlar mollaringizni o’rtalaringizga nohaq yo’llar birlan
emangiz, balki o’zaro rozilik birlan bo’lgan savdo sotiq orqali mol dunyo kasb
etingiz” deydi u.
Kaykovus ham o’z farzandiga “O’zingni mol jam etmak din g’ofil tutmagil va
lekin har narsani etmak tilasang jaxd qilmagil toki halollik bila jam bo’lsin va
xamisha senga boqiy hamda yoqimli bo’sin” deb o’qtiradi.
Allohu taolo isrofgarchilikni rad etadi. Yenglar, ichinglar, lekin
isrofgarchilikka yo’l qo’ymanglar deb buyuradi.
Qobusnomadan boshlang’ich sinflar ta’lim tarbiya jarayonida
foydalanish katta ahamiyatga ega. Undagi g’oyalar o’zini hayotiy realligi aniq va
sodda tilda yozilganligi, bolalar ongidan mustahkam o’rin oladi deb o’ylayman.
Kaykovus o’z fikrlarini o’zi guvoh bo’lgan voqea hodisalar, hikoyat va
rivoyatlar bilan isbotlab bergan. Shunday bo’lishiga qaramay, hozircha bu asarning
g’oyalari boshlang’ich sinf darsliklarida “Do’st tutmoq zikrida” nomli
bobida qisqagina parcha keltirgan xolos. Albatta “Qobusnoma” dagi g’oyalarni dars
jarayonida eksprement o’tkazmasdan, samaradorlik darajasini aniqlamay turib uni
darsliklarga kiritib tashlash mumkin emas. Hozircha “Qobusnoma” faqat
pedagogic sohadagi adabiyotlarda, darsliklardagina urin berilgan. Masalan:
(Pedagogika tarixi. Toshkent 1995 yil) (“O’zbek pedagogikasi
antologiyasi”. “Toshkent 1995 yil”). “Ma’naviyat darslari” Toshkent 1995 yil)
O’zbekistonda ijtimoiy- falsafiy fikrlar bilan tarixidan lavhalar). Pedagogika tarixidan
xrestomaniya. Toshkent 1995 yil) va boshqa adabiyotlarda Kaykovus
va uning asaridagi g’oyalari atroflicha taxlil qilib o’rganiladi. Men pedagogik va
davlat amaliyoti jarayonida bu asardagi pedagogik g’oyalarning boshlang’ich
sinflarda qo’llanish usul va yo’llarini o’rgandim, kuzatdim, tajribada sinab ko’rdim.

51Men ishlayotgan Yakkabog’ tumanidagi 29- umumiy o’rta ta’lim maktabining 3 –A
sinfida 25 ta o’quvchi bo’lib, 12 ta o’g’il bola 13 ta qiz bola bor.
Avvalo men ularning shu paytgacha do’stlik haqidagi tushuncha ta’savurlarni
bilish uchun quyidagicha yozma savol javobni o’tkazdim.
a) Do’stlik deganda nimani tushunasiz?
b) Do’stingiz bormi? Uning qaysi tomoni sizga yoqadi?
v) Qanday kishilarni do’st deb bilasiz?
Ularning 80 % 1- savolga “Men do’stlik deganda yaxshilik qilishni
tushunaman” deb bir gap bilan javob beribdi.
1- Do’stlik deganda yaxshilikni tushunaman
2- Do’stlikni deganda ahllikni tushunaman
3- Do’stlik deganda o’rtog’imni tushunaman.
4- Do’stlik deganda o’rtog’imga yaxshilik qilishni tushunaman.
Ikkinchi savol: ko’pchilik o’quvchilar yaxshi kishilarni yolg’on
gapirmaydigan, ishonchli kishilarni do’st deb bilishlarini aytganlar. Masalan:
1. So’zida turadigan, yolg’on gapirmaydigan kishilarni do’st deb bilaman.
2. Yaxshi tomonlari bor gaplarini hech kimga aytmagan kishilarni do’st deb bilaman.
3. Urushmaydigan, mehribon kishilarni do’st deyman.
4. Yaxshi muloyim gapiradigan kishilarni do’st deb bilaman.
5. Ishonchli kishilarni do’st deb bilaman.
Ulardan mana shunday javoblarni olgach, odobnoma darsida “Qobusnoma”
dagi do’st tutish odobi haqidagi bobidan foydalanib ularga do’stlik haqida gapirib
berdim. Shuni alohida ta’kidlashim kerakki, asardagi g’oyalarni bolalarning yosh va
individual xususiyatlarini bilish darajasini tushunish qobilyatlarini hisobga olgan
holda jiddiy, soda lekin ilmiy tarzda misollar, rivoyatlar orqali tushuntirdim, savol-
javob orqali bilimlar mustahkamlandi.
Kelgusi darsda ulardan o’tilgan mavzusini mustahkamlash sifatida yuqoridagi
tema mavzu yuzasidan yozma ravishda savollar berib javoblar oldim. Bunda
o’quvchilarning 90 % do’stlik deganda do’stiga xiyonat qilmaslikni tushunaman deb
fikr bildirganlar. Ularning javoblaridan namunalar:

521. Do’stlik deganda xiyonat qilmaslik, yomon kunlarda yordam beradigan
kishilarni tushunaman.
2. Do’stlik deganda xiyonat qilmslik, do’stiga yaxshi munosabatda bo’lishini
tushunaman.
3. Do’stlik deganda do’stining, dugonasining aybini yashirib hech kimga
aytmaydigan kishini tushunaman.
4. Mening dushmanimni o’zini dushmani deb bilgan kishini do’st deb bilaman.
5. Do’sti yo’q paytda uning yonida turgan kishini do’st deyish mumkin.
6. Ilmi, so’zining ustidan chiqadigan, rahmdil kishilarni do’st deb bilaman.
7. Yaxshilikka yaxshilik qiluvchi va yomonlikka ham yaxshilik qiluvchilarni
do’st desa bo’lur.
8. Aybini boshqalarga eshittirmasdan o’zimga aytadigan kishilarni do’st deb
bilamanl.
Shu tariqa javob olgach, men olingan ikki holatdagi javoblarni o’qib chiqib
solishtirdim. Natijada shunday xulosaga keldim.
Yozma savol-javobning o’quvchilar uchun ahamiyati katta bo’ldi.
Ularning do’stlik haqidagi bilimlari oshirdi, tushunchalari kengaydi,
tasavvurlari o’sdi. Lug’at xazinasi boyidi, nutqida yangi so’zlar paydo bo’ldi. Ularni
oldingi javoblariga nisbatan olib qaralganda “Qobusnoma” dagi g’oyalaridan o’zlari
uchun kerakli narsalarni o’zlashtirib olgan.
Demak, “Qobusnoma” dan boshlang’ich sinflar ta’lim – tarbiya jarayonida
foydalanishi mumkin. Faqat shunga e’tibor berish kerakki, mavzuning mazmuni
oddiy, sodda qilib ularning tushunchalari doirasidagi so’zlar bilan tushuntirib berish
lozim. Mana shu qoidalarga rioya qilingandagina asarning samarali maqsadiga
muvofiq bo’ladi.
Quyidagi 3 sinflar uchun “Qobusnoma” dagi mehmondorchilik odobi
mavzusida tuzilgan dars ishlanmasidan namuna berilgan.
1. Darsning mavzusi: “Mehmondorchilik odobi”
2. Dars maqsadi: o’quvchilarga o’zbek xalqiga xos odamlardan biri

53mehmondorchilik haqida ma’lumot berish, amal qilinishi kerk bo’lgan odob, hulq
qoidalari bilan tanishtirishlarni milliy an’analar ruhida tarbiyalash.
3. Dars usuli: og’zaki tushuntirish, savol javob qilish.
4. Dars jihozi: “Qobusnoma” kitobi Kaykovus
5. Darsning borishi: 1 tashkiliy qism
a) salomlashish;
b) davomadni aniqlash;
v) tozalik va tartibni ta’minlash.
Uyga vazifa: Mehmondo’stlik sifatlari aks etgan she’r, ertak, hikoyat yoki
maqollardan o’rganib kelish.
Xulosa
Kaykovusning “Qobusnoma” asari XI asrda yaratilgan bo’lishiga qaramay,
unda ilgari surilgan g’oyalar, pand-nasihatlar, axloq-odob qoidalari hozirga qadar
ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Uning ta’limotini o’rganish, undan umuminsoniy
tarbiya sohasida foydalanishi shu kunning talabiga aynan mos keladi.
Biz malakaviy bitiruv ishimizda Kaykovus yashab ijod etgan tarixiy sharoit
hamda madaniy muhitni yoritdik. “Qobusnoma” asarining yaratilish tarixi,
ahamiyati unda ilgari surilgan g’oyalar, targ’ib qilingan masalalar bayon
etildi.
Uning pedagogika sohasidagi qarashlari ya’ni ilm olish masalalari asarning
hozirgi davrda ma’naviy-axloqiy tarbiya samaradorligini oshirishdagi

54roli, kasb-hunar egalarining odob-axloq normalari, ularning bir-biri va
atrofdagilar bilan muomila munosabat masalalari kundalik turmush
jarayonida rioya qilish kerak bo’lgan axloq chegarasi masalalari o’rganildi, tahlil
etildi.
Asarning oila tarbiyasida va boshlang’ich sinflar ta’lim-tarbiya jarayonida
qo’llanilishining nazariy jihatlari hamda ommaviy usullari ko’rsatiladi.
Maqsaddan kelib chiqqan holda tadqiqot o’tkazildi.
Asrni o’rganish jarayonida Kaykovusdan avval yashab ijod etgan
allomalarning ham qarashlari o’rganildi, bundan keyin yashagan va yashab
kelayotgan ilmi ahllarining fikrlari bilan taqqoslanildi. Shulardan kelib
chiqib, asarning tarbiyaviy qimmati, uning hayotiy real voqealarini qamrab
olganligida degan hulosaga kelindi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Toshkent “O’zbekiston”
1992 yil.
2. O’zbekiston Respublikasi Ta’lim to’g’risidagi qonun. Toshkent 1997 yil.
3. I.A.Karimov O’zbekistonning siyosiy ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining
asosiy tamoyillari. Toshkent “O’zbekiston” 1995 yil
4. I.A.Karimov. Barkamol avlod O’zbekistonning poydevori. Toshkent 1997
yil
5. Vamberi X. Buxoro yoxud Movarounnxr tarixi. Toshkent. G’.Gulom
nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1990 yil
6. Ziyoyev G. Yuz bir hadis. Toshkent “Mehnat” 1999 yil

557. A.Zunnunov. O’rta Osiyoda pedagogik fikr taraqqiyotidan lavhalar.
Toshkent “Fan” 1995 yil
8. Umum Ismoil-Al Buxoriy Xadis. Toshkent Qomuslar bosh tahririyati. 1-2
kitoblar. 1996 yil
9. Milliy qadriyatlar va tarbiya. Ilmiy to’plam. Qarshi 1996 yil.
10. U.Mahkamov. Axloq-odob saboqlari. Toshkent “Fan” 1994 yil
11. Alisher Navoiy. Hayratul abror. Toshkent. G’.g’ulom nomidagi adabiyot va
san’ati nashriyoti 1974 yil.
12. Kaykovus. “Qobusnoma”. Toshkent “Meros” nashriyoti 1992 yil
174 bet.
13. Nizomiddin Qori bin mulla Xusayn. Axloq ilmi. Qarshi “Nasaf” 1993
yil
14. S.Nishonova. Ma’naviyat darslari. Toshkent “O”qituvchi” 1994 yil
15. Pedagogika tarixidan xerstomaniya. Tuzuvchi-muallif Xasanboyeva.
Toshkent “O’qituvchi 1993 yil”
16. Zohid. Muxtasar. Toshkent “Cho’lpon” 1994 yil.
17.Pedagogika Minavvarov A.Q. tahriri ostida. Toshkent: "O'qituvchi"
1997.
18.Mavlonova R., Turaeva O., Xolikberdiev K. Pedagogika.- Toshkent:
"O'qituvchi" 2001.-510 bet.
19. Ma'naviyat darslari. Tuzuvchi Nishonova S. Toshkent:
20. Ta'lim-tarbiya mazmunini zamonaviylashtirish. Qarshi, «Nasaf»,
1997.
21.Tursunov I., Nishonaliev U. Pedagogika kursi. Toshkent: "O'qituvchi"
1997.
Forobiy. Fozil odamlar shahri. Toshkent: "Meros". 1993.
22. Hasanboeva O. Pedagogika tarixidan xrestomatiyasi. Toshkent:
"O'qituvchi" 1993.
2 3 .O'zbek pedagogikasi antalogiyasi. Hoshimov K. boshqalar. Toshkent:
"O'qituvchi" 1995.

562 4 . Hasanboev J. va boshqalar. Pedagogikasi tarixi. Toshkent: "O'qituvchi" ,
1996.
25. Shojalilov A., Toshmatova G., Matjonov S, Sariev Sh. O'qish kitobi. 4-sinf
uchun darslik. Toshkent: "O'qituvchi" nashriyoti, 2003.-334 bet.
26 . Mavlonova R., To'raeva O., Xoliqberdiev K. Pedagogika. Toshkent:
"O'qituvchi", 2001.-510 bet.
27. Baratov Sh. O'quvchi shaxsini o'rganish usullari. Toshkent: "O'qituvchi",
1992.-62 bet.
28. Zunonov A., Xayrullaev M, Hotamov N., Shodiev D. O'rta Osiyoda
pedagogik fikr taraqqiyotidan lavhalar. Toshkent, 1996.-350 bet.

Купить