Boshlang’ich sinf o’quvchilarini umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning ilmiy asoslari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	46.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

19 Sotish

Boshlang’ich sinf o’quvchilarini umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning ilmiy asoslari

Sotib olish

Boshlang’ich sinf o’quvchilarini umuminsoniy qadriyatlar asosida
tarbiyalashning ilmiy asoslari.
Reja:
I Kirish.
II Asosiy qism.
1. Umuminsoniy qadriyatlarning mohiyati, jamiyatdagi o‘rnini pedagogikada
o‘rganilishi.
2. Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida
tarbiyalashning prinsiplari va usullari.
3. Insonning hayotida madaniy-ma’naviy qadriyatlarning o‘rini.
III Xulosa.
IV Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish
Muammoning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka
erishgandan keyin mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat qurish va jahon
hamjamiyati tomonidan rivojlangan davlat sifatida o‘rin olish vazifasi qo‘yildi.
Albatta yurtimizda jahon talablariga mos keladigan, har tomonlama rivojlangan,
o‘z kasbini puxta egallagan, vatanparvar fidoyi insonlarni tarbiyalab yetishtirishda
ta’lim muassasalarida o‘qitishni yanada yuksak bosqichga ko‘tarish, uning tarbiya
bilan uyg‘unligini ta’minlash katta ahamiyatga ega.
Shu sababli Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev ta’limdagi islohotlarga katta
e’tibor bilan qaradi. “Shu o‘rinda haqli savol tug‘iladi, – degan edi yurtboshimiz,
bizning o‘rta, o‘rta maxsus va oliy Boshlang’ich ta’lim muassasasilarimiz kasb
mahorati va ma’naviy-ma’rifiy, umumbashariy jihatdan ana shunday zamonaviy
sohalarda ishlaydigan yoshlarni tayyorlashga qodirmi ? Menimcha unchalik tayyor
emas. Xalq ta’limi yangicha sharoitlarda o‘z ishini nihoyatda sekinlik bilan qayta
qurmoqda. Jahon bozoridagi integratsiya, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot sur’atlari
xalq ta’limining barcha bo‘g‘inlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni mustahkamlashni
talab etmoqda. Binobarin, bu hol tarbiya, ta’lim, siyosiy va kasbiy tayyorgarlik
masalalarini hal etishga kompleks yondashishni taqozo etmoqda”. Barkamol
insonni tarbiyalashda umumbashariy qadriyatlarimiz, ma’naviyat sohasida
belgilangan maqsadlarni amalga oshirish uchun o‘tgan davr ichida mamlakatmiz
rahbariyati tomonidan juda katta ishlar amalga oshirildi va oshirilmoqda. Jumldan
1994 yilda birinchi Prezidentimizning “Istiqlol va ma’naviyat” to‘plami chop
etildi. 1994 yil 23 aprelda Prezident tomonidan “Ma’naviyat va ma’rifat”
jamoatchilik markazini tashkil etish to‘g‘risida”gi, oradan ikki yil o‘tgach, ya’ni
1996 yil 9 sentabrda “Ma’naviyat va ma’rifat” jamoatchilik markazi faoliyatini
yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish to‘g‘risida”gi Farmonlar e’lon
qilindi.
1997 yil 29 avgustda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX-
sessiyasida qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi” da xalqimizning umumbashariy qadriyatlari, ma’naviyati
2

masalasiga, yoshlarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga juda
katta ahamiyat berilgan. Shuningdek “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” dagi
uzluksiz ta’limni isloh qilish yo‘nalishlarida “Milliy mustaqillik prinsiplari va
xalqning boy intellektual merosi hamda umumbashariy qadriyatlarning ustuvorligi
asosida ta’limning barcha darajalari va bo‘g‘inlarida ta’lim oluvchilarning
ma’naviy va ahloqiy fazilatlarini rivojlantirish”alohida belgilab qo‘yilgan. Bu
hujjatlarga binoan Respublika oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi 1997 yildan
boshlab barcha Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida “Ma’naviyat va ma’rifat
asoslari” maxsus kursini o‘qitish to‘g‘risida Qaror qabul qilingan.
Ta’lim muassasalarida Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni
umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash masalasiga e’tibor berilayotgan
bo‘lsada, bu borada o‘z yechimini kutayotgan muammolar talaygina. Tadqiqot
ishlari, ilmiy izlanishlarda ko‘proq ta’limiy muammolar, yangicha o‘qitish
texnologiyalari mavzulari ustida bahs yuritilmoqda. Aslida, Boshlang’ich ta’lim
yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash birinchi masala
darajasiga olib chiqish, maqsadga muvofiqdir. Chunki jamiyat ravnaqi uchun faqat
nazariy bilimlarga ega bo‘lgan, mexanik mashina singari vazifalarini bajaruvchi
kasb egalari emas, balki, eng avvalo chuqur his-tuyg‘uli, yuksak ma’naviy- axloqiy
fazilatlarga ega shaxslar zarur. Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni mustaqil,
erkin faoliyati orqali axloqiy fazilatlarni tarkib toptirish bilangina bunday shaxsni
Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlarilash mumkin.
Mustaqillik sharofati bilan milliy qadriyatlar, urf-odatlar, an’analarimiz,
axloq-odob, madaniyatimiz qayta tiklanib, ta’lim Boshlang’ich ta’lim yoshidagi
bolalarning qiziqish va qobiliyatlari mazmunining asosiga aylandi. Zero, o‘sib
kelayotgan yosh avlod o‘z milliy qadriyatlarini, axloq-odob madaniyatini
o‘zlashtirishi va ularga hurmat bilan qarashi lozim. Shundagina u o‘z yurtining
haqiqiy vakili degan ulug‘ unvonga ega bo‘ladi.
O‘zbek xalqi tarixan Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy
qadriyatlar asosida tarbiyalash sohasida o‘ziga xos dorulfunun yaratgan. Bu borada
xalq pedagogikasi boy tajribaga ega. Bugungi kundagi Boshlang’ich ta’lim
3

yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash maqsad va
vazifalarini hal etishda uning o‘rni beqiyosdir.
Keyingi yillarda Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy
qadriyatlar asosida tarbiyalash an’analariga oid muammolar yuzasidan ko‘plab
tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Tarbiyachi olimlarimiz tomonidan yaratilgan bir
necha risola, qo‘llanma, ilmiy-tadqiqot ishlari bunga yaqqol misol bo‘la oladi.
R.H.Jo‘rayev, P.Holmatov, Sh.Sharipov, B.Raximov, U.Nishonaliyev,
N.Saidaxmedov, O‘.Tolipov, S.Nishonova, R.Safarovalarning tadqiqot ishlari
shular jumlasidandir. Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy
qadriyatlar asosida tarbiyalashning usul va vositalari muammosiga bag‘shlangan
tadqiqot ishlari ko‘plab uchrasada, ammo ular asosan katta yoshdagi
tarbiyalanuvchi va talabalar o‘rtasida ushbu muammoning yechimini topishga
qaratilgan. Lekin, Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy
qadriyatlar asosida tarbiyalashda qo‘llaniladigan usul va vositalar haqida yaxlit
bir tadqiqot ishi qilingan deb bo‘lmaydi.
Qolaversa, keyingi yillarda Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni
umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashga nisbatan ta’limga e’tibor
kuchayib bormoqda. Muammoning dolzarbligi, nazariy-pedagogik va amaliy
holatidan kelib chiqib, biz bitiruv malakaviy ishimizning mavzusini “Boshlang’ich
ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash” deb
oldik.
Tadqiqot ishimizning maqsadi – Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni
umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning pedagogik shart-sharoitlarini
aniqlashdan iboratdir.
Tadqiqot ishimizning obyektini – Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni
umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash tizimi, uning predmetini –
Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida
tarbiyalash jarayonida qo‘llaniladigan samarali usul va vositalari etib oldik.
Muammoning dolzarbligi, maqsadi, obyekt va predmetidan kelib chiqqan
holda tadqiqot ishimizning quyidagi vazifalarini belgilab oldik:
4

Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida
tarbiyalashning mazmuni, maqsad va vazifalarini aniqlash;
Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida
tarbiyalashning qo‘llaniladigan samarali usul va vositalarini tasniflash;
Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida
tarbiyalashning samarali usul va vositalari ta’sirida Boshlang’ich ta’lim yoshidagi
bola shaxsini aniqlash yo‘llarining pedagogik-psixologik shart-sharoitlarini nazariy
va metodik jihatdan asoslash;
To‘plangan nazariy-metodik ma’lumotlar va tajriba-sinov natijalari asosida
uslubiy tavsiyalari berish.
Tadqiqot ishimizning bazasi bo‘lib, Qashqadaryo viloyati Qarshi shahridagi
Boshlang’ich ta’lim muassasasigacha ta’lim muassasalarining tarbiyalanuvchilari
xizmat qildi. Tajriba-sinov ishlarimizda 12 ta tarbiyachi va 59 ta tarbiyalanuvchilar
ishtirok etdilar.
Tadqiqot ishimizning nazariy ahamiyati shundan iboratki, biz unda
Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida
tarbiyalashning maqsad va vazifalarini, uni amalga oshirishning samarali vosita va
usullarini ochib beriladi. Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy
qadriyatlar asosida tarbiyalashni uzviyligi, vositalarini tajriba-sinov ishlari
natijalari bilan asosladik.
Belgilangan tadqiqot maqsadi va vazifalarini hal etish bitiruv malakaviy
ishimizning mazmunini tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ish o‘z ичига кириш, ikki
bob, uning to‘rt fasli, xulosa va metodik tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatini oladi.
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi:
Ma’lumki boshlang’ich sinf o’quvchilarini umuminsoniy qadriyatlar asosida
tarbiyalashni o’rganish “Tarbiyaviy ishlar metodikasi” fanining asosiy
mavzularidan biri hisoblanadi. Bo’lajak yosh avlodni tarbiyalashda yetishib
chiqayotgan pedagog kadrlarni tayyorlashda ushbu mavzu muhim ahamiyat kasb
etadi.
5

Bu mavzuni o’rganish uchun talaba hamisha izlanishda bo’lishi va o’z ustida
ishlashi kerak. Yuqoridagilarni hisobga olgan holda kurs ishi mavzusini dolzarb
mavzular qatoriga kiritish mumkin.
Kurs ishi mavzusining asosiy vazifalari:
Oliy ta’lim muassasalarida “Tarbiyaviy ishlar metodikasini” o’rganish
Tarbiyaviy ishlar metodikasini faning asosiy maqsadi va vazifasi xisoblanadi va
buni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi.
Kurs ishi mavzusining mazmuni:
Maskur kurs ishi kirish, asosiy qism, asosiy qism uchta rejadan iborat va
xulosa foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan tashkiltopgan.
6

1. Umuminsoniy qadriyatlarning mohiyati, jamiyatdagi o‘rnini
pedagogikada o‘rganilishi
Mustaqillik mevasi bo‘lgan , biz qurayotgan xukukiy , demokratik
jamiyatning ma’naviy binosi mustaxkam bulishi kerak . Bu esa avvalo ,
avlodni chukur bilimli, teran fikrli uz o‘tmish durdonalaridan va ma’naviy
qadriyatlaridan xabardor , vatanparvar , xalkparvar , fidoiy kilib tarbiyalashni
takozo etadi . Komil inson shaxsini tarbiyalash ishi esa eng murakkab qiyin
jarayondir . Bu jarayonni amalga oshirishda ular ongiga milliy va ma’naviy
qadriyatlarni singdirish maqsadga muvofikdir . Demak , yosh avlod qachonki
o‘z tarixini , madaniyatini , milliy qadriyatini , tilini , dinini va urf-odatlarini
mukammal bilgandagina mustakillikning tub moxiyatini yanayam chukurrok
anglaydi .
Milliy istiklol mafkurasi xam ana shu milliy qadriyatlarga asoslanib
yaratilishi bejiz emas , albatta . Bu borada birinchi Prezidentimiz I.Karimovning
« Xar bir fuqaro ajdodlarimizning bebaxo merosi , milliy qadriyat va
an’analarimizga munosib bulishga erishish , yuksak fazilatli va komil
insonlarni tarbiyalash , ularni yaratuvchanlik ishlarida da’vat kilish , shu
mukaddas zamin uchun fidoiylikni xayot mezoniga aylantirish - milliy istiklol
mafkuramizning bosh maqsadidir»- deganlari ayni muddaodir .
Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimovning bir qancha asarlarida, «Ta’lim
to‘g‘risida» gi qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» va boshqa manbalarda
Respublikamiz yoshlarini qanday insonlar qilib boshlang’ich ta’lim yoshidagi
bolalarning qiziqish va qobiliyatlari lozimligi aniq belgilab berilgan.
Bugungi kunda Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy
qadriyatlar asosida tarbiyalashadan asosiy maqsadi - yosh avlodni har tomonlama
yetuk, jamiyatimiz taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan barkamol insonlar etib
shakllantirishdir. Barkamol inson o‘zida ma’naviy va jismoniy yetuklikni
mujassam etadi. Yoshlarimizni qadriyatlar asosida tarbiyalash uchun birinchi galda
sharq mutafakkirlarining meroslari dasturi amal bo‘lib xizmat qiladi. Al- Farobiy,
7

A.Yassaviy, B.Naqshbandiy, Al-Buxoriy, Beruniy, Ibn Sino, al-Xorazmiy, al-
Farg‘oniy, Firdavsiy, A.Temur, A. Navoiy va Bobur singari jahonga taniqli bir
necha aql egalarining ijtimoiy-siyosiy, falsafiy qarashlariga tayanib ish ko‘rilsa
Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari ta’sirchanligi
yanada mukammallik kasb etadi.
Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida
tarbiyalash, ma’naviy qadriyatlar va istiqlol istikboli xamda mafkuraviy ong ,
yashash tarzi hakida, ya’ni avlodlar mushtarakligi to‘g‘risida fikr yuritar
ekanmiz , uni uch toifaga bo‘lish lozim :
Keksa avlod istiklolni ardoqlab shunday erkin va ozod kunlarga
yetib kelgani uchun shukronalar aytayotgan bulsa , urta avlod talabchan ,
ochig‘ini aytish kerakki , xayotda uz urnini topayotir , ayrim xollarda ,
iste’molchilik kayfiyatida xam yelib yugurmokda , yosh avlod esa xayotga
faol kirib kelmokda , ularning yashash tarzi to‘g‘risidagi qarashlarning
shakllanishida milliy va ma’naviy qadriyatlarning aloxida urni va axamiyati
borligini ta’kidlash mumkin va Ayni paytda , ularning xayotdagi ma’naviy-
ma’rifiy o‘zgarishlarni , ya’ni mafkuraviy talablarni idrok etishdagi burchi va
mas’uliyatini anglash tuyg‘usi tobora usayotganliga guvoxmiz .
Xush, ma’naviy qadriyatlarimiz xususida sharq mutafakkirlarimizning
ilmiy , ma’rifiy merosi borasida yoshlarimizning tasavvur va bilim darajasi
kanday ? Qayd kilish lozimki o‘rta asrlar uygonish davri , bunyodkorlari
bulmish allomalar bizning ajdodlarimiz ekanligidan faxrlanamiz . Bu borada
Ibn Sinoning ma’naviy merosida kator muammolar tizimida axlok-odob
masalalari e’tiborli saloxiyatga egadir . Uning «Burch xakida risola» , «Axlok
xakida risola» , «Insof xakida risola» kabi asarlarida axlok-odobning goyat
muxim kirralari bayon etilgan .
Mutafakkirlarning asarlarida, jumladan « Tadbiri manzil» risolasida
xam inson tabiati azaldan axloqli yoki axloksiz bulmaydi , degan g‘oya
muxim axamiyat kasb etadi . Aslida odamlar tayyor fazilat , odat va xayotiy
ko‘nikmalar bilan tug‘ilmaydilar. Bunday xususiyatlar ularning ijtimoiy
8

hayotida shaxsiy va o‘zgalar tajribasi , ajdodlar an’analari , ta’lim-tarbiyaning
faol ta’siri ostida asta-sekin shakllana boradi . Ta’lim-tarbiya o‘zgalarning
ma’naviy ta’siri ostida inson uzida ijobiy axlokiy fazilatlarni shakllantiradi
yoki «yomon dustlar» ya’ni salbiy odatlar soxibiga aylana boradi .
Jahonda XII asrdan boshlab xanuzgacha algebra fani asoschisi
sifatida Al-Xorazmiy nomi ulug‘lanadi . Hozirgi zamonda kosmik kemalar,
havo transporti , hisoblash texnikasi , ishlab chikarishning texnologik jarayonlar
algoritmi qoidasi asosida ishlaydi .
Abu Nasr Farobiy inson akliy va ijodiy faoliyatining
takomillashuvida musiqiy oxanglarning fizikaviy holatiga asos soldi .
U Musqkaning matematik nazariyasini yaratdi .
Bunday yaratuvchanlik milliy va ma’naviy qadriyatlarimiz sifatida
ulug‘lanar ekan , ularni o‘rganish , o‘zlashtirish yosh avlodning muxim burchi
bo‘lmog‘i kerak .
Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida
tarbiyalash, bu yosh avloddan milliy g‘oya asosidagi tafakkur , chuqur bilim
va ixtisoslikni talab kilmokda . Uning negizi- milliy qadriyatlarimizdir. «
Yangicha yashash , ozod va obod Vatan erkin va farovon xayot kurish
tuygusi esa yosh avlod oldiga keksa avlodga qaraganda mas’uliyatlirok
vazifalarni qo‘ymokda . Xususan , ong va tafakkur xamda ma’naviy
qadriyatlardagi uzgarishlar xayot talabidan orkada kolayotganligi ma’naviy
saloxiyatdagi qusurlar bilan bog‘likdir .
Shunday qilib, qadriyatlar-harakat usuli, metodikasi va uning individual
yetimga aylanishi uchun shart-sharoit yaratish degan ma’noni bildiradi.
Mustaqillik milliy ma’naviyatimizning zaminini tashkil qiluvchi «qadriyatlar»,
«milliy istiqlol», «milliy iftixor», «milliy g‘urur», «milliy ong» kabi
tushunchalarning ijtimoiy siyosiy va kundalik hayotimizdagi asosiy ahamiyati va
o‘rnini qayta tiklab berdi. Bu bizning ma’naviy hayotimizda qo‘lga kiritgan katta
yutuqlarimizdandir.
9

Xush, qadriyatlar o‘zi nima? Ularning mohiyati, asosiy jihatlari nimadan
iborat? Eng avvalo, shuni qayd qilish kerakki, qadriyatlar juda sermazmun va
ko‘p qirrali tushunchadir. Shuning uchun ham adabiyotlarda mazkur
tushunchaning mohiyatini ifodalashda turlicha yondashuvlarni uchratishimiz
mumkin. Masalan, «Falsafiy ensiklopediya»ning beshinchi jildida qadriyatlar
quyidagicha tavsiflangan: «Qadriyat fal safiy va sotsiologik tushuncha. U,
birinchidan, biror obyektning ijobiy yoki salbiy qimmatini, ikkinchidan, ijtimoiy
ongning normativ, belgilovchi—bag‘ishlovchi jihati (subyektiv qadriyatlar yoki
ong qadriyatlari)ni ifoda etadi. Shunga ko‘ra obyektiv (ashyoviy) va subyektiv
(ong) qadriyatlari bir biridan farqlanadi»
Mazkur manbada yozilishicha, tabiiy boyliklar va tabiat hodisalari (bular
yaxshilik va yomonlik nuqtai nazaridan baholanadi) mehnat mahsullarining
iste’mol qiymati (umuman foydalilik); ijtimoiy hodisalarda mujassamlashgan
ijtimoiy ezgulik va yovuzliklar; tarixiy hodisalarning progressiv yoki reaqion
ahamiyati, hozirgi zamon kishilarining boyligi sifatida namoyon bo‘luvchi
moziynning madaniy merosi, ilmiy haqiqatning foydali samarasi yoki nazariy
ahamiyati, kishilarning hatti harakatlarida ifodalanuvchi axloqiy, yaxshilik yoki
yomonlik, tabiiy va ijtimoiy obyektlarning hamda san’at asarlarining estetik
jihatdan tavsiflanishi, sajdagohlar, diniy ibodat buyumlari va boshqalar ashyoviy
qadriyatlarga kiradi
Ong qadriyatlariga normativ tasavvurlar (yaxshi lik va yomonlik adolat,
go‘zallik va xunuklik haqidagi, tarixning ma’nosi va insonning vazifasi haqidagi
tasavvurlar, ideallar, harakat meyorlari va tamooyillari tarzida ifodalangan ijtimoiy
ko‘rsatmalar va baholar, talab va ta’qiqlar, maqsad va loyihalar kiradi.
Qadriyatlarni mazmuni va harakteriga ko‘ra progressiv va reaqion tiplarga
ajratish mumkin» Bu esa, mazkur kategoriyani o‘ta sig‘imdor qilish bilan birga uni
izohlashni mushkullashtiradi. Turli chalkashliklar keltirib chiqaradi.
Shu jihatdan taniqli faylasuf olim V.P.Tugarinovning fikri e’tiborga
loyiqdir: «Qadriyatlar muay yan jamiyat yoki guruhga mansub kishilar turmushi va
madaniyatining haqiqiy yoki ideal ne’matlari bo‘lgan tabiat va jamiyat
10

hodisalarining mohiyati (yoki hodisaning bir jihati)dir. Bu ne’matlarning
qadriyatlar deyilishiga sabab kishilar ularni qadrlaydilar, chunki bu qadriyatlar
ularning shahsiy va ijtimoiy turmushini boyitadi. Shuning uchun ham kishilar o‘z
tasavvurlaridagi qadriyatlarni ximoya qiladilar va o‘zlari uchun maqsad yoki ideal
bo‘lgan qadriyatlarni amalga oshirishga intiladilar.
Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida
tarbiyalashda, qadriyatlar ichida eng birinchi va eng umumiysi hayotning o‘zidir,
chunki hayotdan mahrum bo‘lish qolgan barcha qadriyatlardan foydalanishni
yo‘qqa chiqaradi. Qadriyatlarning boshqa turlari, aslini olganda, hayot
ne’matlarining mohiyatidir, madaniy qadriyatlardir».
V.P.Tugarinov «qadriyat» va «baho» tushunchalarini bir biridan farqlash
zarurligini uqtiradi. U yoki bu hodisani qadriyatlarga mansub hisoblash, ya’ni uni
qadriyatlarga qo‘shish yoki qo‘shmaslik ana shu munosabatga, ijobiy yoki salbiy
bahoga bog‘liq.
Yosh avlodni Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va
qobiliyatlarini shakllantirish – bizning burchimizdir.
11

2. Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar
asosida tarbiyalashning prinsiplari va usullari
Davlatimizning mustaqillikka erishuvi ta’lim va Boshlang’ich ta’lim
yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlarining milliy shakllarini
rivojlantirishga keng imkoniyatlar ochib berdi. Boshlang’ich ta’lim yoshidagi
bolalarning qiziqish va qobiliyatlari - ma’naviy manbalar va hozirgi zamon
talablari va ehtiyojlari nazarda to‘tgan xolda, tarbiyachilarning tarbiyalanuvchi
bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o‘zaro amaliy va nazariy muloqatidir.
Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida
tarbiyalashda uning mohiyatini tushunib yetish kerak. Qadriyatlar o‘zining
mohiyatiga ko‘ra bir necha turga bo‘linadi. Jumladan, inson va uning hayoti eng
oliy qadriyat hisoblanadi. Inson yuq joyda biron narsaning qadr qimmati haqida
so‘zlash bema’nilikdir. Shuning uchun ham inson qadr qimmatini e’zozlash, uning
turmushini yaxshilash, bilimi va madaniy saviyasini rivojlantirish, sog‘lig‘ini
saqlash, hayotini himoya qilish davlatimiz siyosatining asosiy yo‘nalishini tashkil
etadi. Jamiyatimizda ro‘y berayotgan tub o‘zgarishlarning, islohotlarning barchasi
kishilar hayoti to‘q, boy, go‘zal bo‘lishi, inson o‘zini chinakam erkin his etishi, o‘z
mehnati natijasining, o‘z taqdirining, o‘z mamlakatining egasi bo‘lishini
ta’minlashga qaratilgandir.
Inson ehtiyojlarini qondirishda tabiiy qadriyatlar katta ahamiyat kasb etadi.
Tabiiy qadriyatlarga yer va yer osti boyliklari, suv, xavo, o‘rmonlar, o‘simliklar,
xayvonot dunyosi va boshqalar kiradi.
Markaziy Osiyo, xususan, O‘zbekiston zamini xilma xil qazilmalarga boy.
Yer yuzasiga yaqin yotgan qazilmalarning aksariyati ochilgan va ular xalq
xo‘jaligi, fan va texnika tarakqiyoti uchun xizmat qilmoqda. Shu bilan birga xali
ochilmagan, ruyobga chiqmagan konlar ham ko‘p. Bu konlarning juda oz qismi
bevosita yer yuziga chiqqan bo‘lsa, aksariyati yer ichkarisida yashirinib yotibdi.
Iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan tabiiy xom ashyo uyumlari «foydali qazilmalar»
12

O‘zbekiston Respublikasining milliy boyligi, uning asosiy qadriyatlaridandir.
O‘zbekiston behisob tabiiy boyliklarga, qulay jug‘rofik muxitga ega.
Tabiat tabiiy resurslar manbaidir. Tabiiy resurslar, ya’ni yonilg‘i, har xil
metallar, rudalar, havo, suv, o‘simliklar, xayvonot dunyosi bo‘lmasa insoniyat
yashay olmaydi. Tabiat biz uchun moddiy ne’matlarning bosh manbai sifatida
ham, cog‘lik, shodlik, turmushga mehr-muxabbatning va har bir kishidagi
ma’naviy boyliklarning bitmas tuganmas omili sifatida ham o‘zining g‘oyat zo‘r
ahamiyatini hech qachon yuqotmaydi.
Ona Yer kishilar uchun moddiy ne’matlar manbai, dastlabki mehnat
vositalarining xazinasidir, inso niyat taraqqiyotining beshigidir. Yerdan inson o‘zi
uchun zarur narsalarni undiradi. Yer insonni boqadi. Taniqli ingliz iqtisodchi olimi
Vilzm Petti aytganideq, mehnat boylikning otasi bo‘lsa, Yer uning onasidir.
Insonning kundalik hayoti va sevinchlari ham Yer tufaylidir. Shunday ekan, inson
uchun g‘oyat darajada muxim va zarur bo‘lgan hayot manbai Yerni qadrlamaslik
e’zozlamaslik mumkin emas!
Zotan, O‘zbekistan Konstitutsiyasining 55-moddasida yozib qo‘yilgan:
«Yer, yer osti boyliklari, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy
zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat
muxofazasidadir»
Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida
tarbiyalashda ularga birinchi navbatda inson mehnati, xatti-harakati, aql zakovati
bilan yaratilgan «ikkinchi tabiat», ya’ni turli tuman moddiy boyliklar, zavod va
fabrikalar, ishlab chiqarish kuchlari, transport vositalari, asbob-uskunalar, turar
joy, mol-mulk, noz-ne’mat va shu qabilar moddiy qadriyatlar ekanligini
tushuntirish lozim.
Ma’lumki, moddiy qadriyatlarning asosini jamiyatimizning moddiy texnika
bazasi tashkil qiladi. Insoniyat jamiyatining har biri o‘ziga xos moddiy texni ka
bazasiga ega. Ular bir-biridan sifat jihatidangina emas, balki miqdor jihatdan ham
farq qiladi. Tosh va yog‘ochdan yasalgan sodda qurollarni ishlatish, yoyning ixtiro
qilinishi va ov qilish, olovdan foydalanishning kashf etilishi, metalldan mehnat
13

qurollarini yasash va boshqa shu qabilar hammasi ibtidoiy jamiyat moddiy texnika
bazasi uchun harakterlidir. Biroz takomillashgan mehnat qurollarini dexqonchilik,
hunarmandchilik va qurilish ishlarida qo‘llash, og‘ir jismoniy mehnat talab
qiladigan barcha sohalarda qullarning mehnatidan shafqatsizlarcha foydalanish
quldorlik jamiyatining moddiiy texnika bazasi uchun xos belgilardir. Shamol
va suv tegirmonlaridan foydalanish, metallarni eritish va ularni qayta ishlash
yo‘llarini yaxshilash feodal jamiyatiga taalluqli moddiy texnika bazadir. Yirik va
kuchli mashinalarni ixtiro qilish, ijtimoiy ishlab chiqarishda fan-texnika
yutuqlaridan keng foydalanish, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va
mexanizatsiyalashtirish, yangi texnologiyani joriy etish, tabiiy, moddiy va mehnat
resurslaridan har tomonlama foydalanish indo‘strial jamiyatning moddiy texnik
bazasini tashkil etadi.
Respublikamizda taraqqiy etayotgan mashinasozlik, metallurgiya, kimyo,
issiqlik energiyasi, transport va aloqa, kapital qurilishi, yengil, oziq-ovqat, agrar
sanoati va boshqa milliy boyliklar majmuasi mustaqil O‘zbekiston xalqining
moddiy qadriyatlarini tash kil etadi.
Moddiy qadriyatlarning negizini mulk tashkil eta di. Davlat
iste’molchilarning hyquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik
va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqligini va
huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi
Prezidentimiz ta’kidlaganidek mulkchilik munosabatlari masalalarida yaqin
vaqtlar ichida qat’iy o‘zgarishlar amalga oshirilishi kerak. Mulk o‘zining haqiqiy
egasi quliga o‘tishiga erishish zarur. Faqat ana shundagina uning egasi ushbu
mulkni saqlash va ko‘paytirish uchun kurashadi. «Mulkning, - deydi I. Karimov,
—mulkdorga tom ma’noda xizmat qilishiga, uning mulk egasiga, butun
mamlakatga foyda keltirib, har bir fuqaroning farovonligiga xizmat qilishiga
erishish zarur.
14

3. Insonning hayotida madaniy-ma’naviy qadriyatlar ning o‘rin i
Unga ilmiy texnikaviy va intel lektual imkoniyatlar, maorif, ta’lim tarbiya,
tibbiy xizmat, milliy meros, turli shakllarda namoyon bo‘ladigan madaniyat
durdonalari, til, adabiyot, san’at, xalq hunarmandchiligi maxsulotlari, noyob
tarixiy va madaniy yodgorliklar, arxitektura va hokazolar kiradi.
Markaziy Osiyo azal-azaldan ilm-fan va madaniyatning, adabiyot va
san’atning markazlaridan biri bo‘lib kelgan. Bu o‘lkada yetishib chiqqan buyuk
mutafakkirlar jahon ilm fani va madaniyatini o‘z kashfiyotlari va o‘lmas asarlari
bilan ijodiy boyitib, yuqori cho‘qqiga ko‘tardilar, uning keyingi taraqqiyotiga
samarali ta’sir ko‘rsatdilar. Butun madaniy olamga taniqli olimlar va
mutafakkirlar, Samarkand, Buxoro, Shahrisabz, Xiva singari muxtasham shaharlar
yaratuvchilari bo‘lmish ulug‘ ajdodlarimizning ijodiyoti o‘zining ulug‘vorligi va
go‘zalligi bilan hozirgacha hammani lol qoldirmoqda.
«O‘zbekistonda yuz berayotgan progressiv o‘zgarishlar,— deydi
I.Karimov, — uning juda katta tabiiy boyliklari, ishlab chiqarish, ilmiy texnikaviy
va intellektual imkoniyatlari, noyob milliy madaniy merosi, xalqimiz tarixi va
hozirgi hayoti bilan qiziqayotgan dunyoning barcha mintaqalaridagi siyosatchilar,
bizneschilar, oddiy odamlarni o‘lkamizga tabora ko‘proq jalb etmoqda»
Endilikda mintaqamizning boy ma’naviy madaniyati, uning noyob milliy
qadriyatlari, bebaho falsafiy va ma’naviy merosi xalqimizning ruhiyati,
ma’naviyatini yanada yuksak darajaga ko‘tarish uchun xizmat qilmoqda.
Biz Sharq sivilizatsiyasi va madaniyatiga mansubligimiz bilan faxrlanamiz,
deydi Prezidentimiz I.Karimov,- Sharq sivilizatsiyasi va madaniyati esa doimo
xalqni bo‘lg‘usi o‘zgarishlarga ma’naviy va ruhiy jihatdan tayyorlashga intilib
kelgan.
Axloqiy qadriyatlar kishilarning bir birlariga, o‘zlari mansub jamoaga,
vatanga nisbatan tarixan tarkib topgan munosabatlarini ifodalaydi. Axloq muayyan
xulq atvor, odob, xatti harakat, meyor, qoida va tamoyillar majmuasidir. Axloqiy
tushunchalarga yaxshilik va yomonlik burch, vijdon, sha’n (or-nomus), baxt,
15

adolat, ideal qabilar kiradi. Insonning oila, jamiyat, xalq manfaatlarini anglab
qilayotgan har qanday xatti harakati yaxshilik kategoriyasi nuqtai nazaridan
baholanadi.
Burch — kishining Vatan, xalq, jamoa, oila bilan o‘zaro munosabatlarida
o‘z oldidagi majburiyat va mas’uliyatini sezishi, ularga nisbatan sadoqatni
ifodalaydi. Vijdon kishining xatti harakatiga o‘zining munosabatini, kishining o‘z
xulq odobi uchun ma’naviy mas’uliyat hissini ifodalaydi.
Qadriyatlar amal qilish doirasiga ko‘ra milliy, mintaqaviy va umuminsoniy
turlarga bo‘linadi.
Milliy qadriyatlar - murakkab ijtimoiy ruhiy hodisa bo‘lib, u millatning tili,
madaniyati, tarixi, urf odatlari, an’analarini, jamiki moddiy va ma’naviy
boyliklarini, iqtisodiy, ijtimoiy siyosiy hayotining barcha tomonlarini qamrab
oladi.
Har bir ruhan sog‘lom kishida o‘z qadr qimmatini saqlash, o‘zini hurmat
qilish tuyg‘usi mavjud. Har bir millatda ham xuddi shu holatni ko‘ramiz.
Millatlarning o‘z o‘zini anglash jarayoni takomillashgan sari milliy manfaatlar
ham, milliy qadriyatlar ham kuchayib, mustahkamlanib boraveradi.
Milliy qadriyatlarning e’zozlanishi va kuchayib borishi zinhor milliy
hudbinlikka, manmanlikka olib kelmasligi kerak Shuning uchun ham bu masalada
xushyorlik, nazokat, insof, diyonat, bag‘rikengliq sahovat talab qilinadi. Zotan,
milliy qadriyatlarning o‘zi ayni paytda, mintaqaviy yoki umuminsoniy
qadriyatlarning uzviy qismi sifatida namoyon bo‘ladi.
Mintaqaviy qadriyatlar iqtisodiyoti, madaniyati, tarixi, tili, dini, urf-odat va
an’analari mushtarak bo‘lgan xalqlar manfaatlariga xizmat qiladigan tabiiy va
ijtimoiy hodisalar majmuasini tashkil etadi.
Mintaqaviy qadriyatlarga misol sifatida Markaziy Osiyo xududida istiqomat
qiluvchi o‘zbeq qozoq, tojiq qirg‘iz, turkman xalqlariga xos bo‘lgan qadriyatlarni
eslatib o‘tishimiz mumkin. Buyuk Turon diyorida unib o‘sgan mazkur xalqlarning
tarixi, tili, mada niyati, dini, urf odat va an’analarida juda ko‘p umumiylik mavjud.
Ular hamisha bir birlariga orasini, quda qudag‘ay bo‘lganlar, hozir ham
16

bahamjihat, totuv hayot kechirmoqdalar. Mazkur xalqlarning iqtisodiy, madaniy,
ma’naviy, savdo sotiq. munosabatlari juda qadim zamonlarga borib taqaladi.
Qadimdan bir ma’naviy ruhiy iqlimdan nafas olib kelgan xalqlarimiz
tariximizning, ayniqsa, bugungi mas’uliyatli davrida aql, zakovat va shijoat,
dunyoviy salohiyat va milliy g‘urur talab etadigan bir pallada yana ham yaqinroq,
yana ham mehr oqibatliroq bo‘lishlari lozimligini hayotiing o‘zi taqozo qilmoqda.
Mintaqaviy qadriyatlar turkumiga Markaziy Osiyoda yagona iqtisodiy
hududni tashkil qilish, Orol muammolarini xal etish, ekologik xavfsizlikni
ta’minlash, mintaqamizda yashovchi xalqlarni tibbiy, ijtimoiy jihatdan himoyalash,
boy tarixiy, ma’naviy merosimizni avaylab asrash qabilar kiradi.
Umuminsoniy qadriyatlar milliy va mintaqaviy qadriyatlardan mazmuni
jihatdan chuqur va keng bo‘lib, umumbashariy ahamiyat kasb etadi. Umuminsoniy
qadriyatlar barcha millatlar, elatlar va xalqlarning maqsad va intilishlariga muvofiq
koladi. Shuni ta’kidlash kerakki, jahondagi birorta xalq va millat o‘zidan boshqa
xalq va millatlardan, umuman jahon sivilizatsiyasidan mutlaqo ajralgan, alohida
madaniyatga ega emas. Millatlar boshqa xalqlarning madaniy ma’naviy
yutuqlaridan foydalanmay turib rivojlana olmaydilar. Shu sababli, barcha
xalqlarning ijtimoiy iqtisodiy, madaniy ma’naviy rivojlanishi, tarixi bir biri bilan
chambarchas bo‘lib ketgan.
Umuminsoniy qadriyatlar turkumiga insoniyat sivilizatsiyasining tarakqiyoti
bilan bog‘lik bo‘lgan umum bashariy muammolar kiradi. Ulardan eng asosiylari
yer yuzida ilm fanini taraqqiy ettirish, tinchlikni saqlash, yadroviy qurollarning
poygasini to‘xtatish, xalqaro xavfsizlikni ta’minlash, turli kasalliklarning oldini
olish, tabiatni muxofaza qilish, qashshoqlik va savodsizlikka barham berish, sanoat
xom ashyosi, ener giya manbalari va oziq-ovqat bilan ta’minlash, koinotni va jahon
okeani resurslarini o‘zlashtirish bilan bog‘lik bo‘lgan muammolar kiradi.
Jamiyatimizning iqtisodiyoti, mada niyati va ma’naviyatining ilgari qarab
rivojlanishiga, milliy axloq, odob, urf-odat negizlarida komil insonni tarbiyalashga,
mustaqil Respublikamizni har tomonlama ravnaq toptirib, jahon sivilizatsiyasiga
qo‘shishga astoydil hizmat qiladigan qadriyatlar — bu progressiv qadriyatlarni
17

tashkil etadi. Aksincha, jumhuriyatimizning oldida turgan ijtimoiy siyosiy,
iqtisodiy. madaniy, ma’naviy muammolarni hal etishga tusqinlik qiladigan
hodisalar reaksion qadriyatlarga kiradi.
Shuning uchun tarbiyachi birinchi uchrashuvga alohida tayyorgarlik ko‘rib
tarbiyalanuvchining mashg‘ulot tayyorlaydigan xonasi, uydagi xo‘jalik ishlariga
ishtiroki, nimalarga ko‘proq qiziqadi, kun tartibi singari masalalar bo‘yicha fikr
yuritishi zarur. Ba’zi Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va
qobiliyatlari ota-onalarni Boshlang’ich ta’lim muassasasiga kelishi uchun
Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlariga xilof ish
tutadi. Masalan, «Bolaning papkasi, kundalik daftarini olib qo‘yib, ota-onangni
aytib kelsang beraman»-deydilar. Bunday muomala ota-onalar bilan Boshlang’ich
ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari o‘rtasidagi munosabatni
yomonlashtiradi. Oilada bola Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish
va qobiliyatlariga salbiy ta’sir qiladigan omillar asosan ota-onalarning pedagogik
bilimlari yetarli emasligidan shaxsning rivojlanishi qonunlarini tushunmasligidan
kelib chiqadi. Pedagogik tashviqotning barcha turlari ota-onalar Boshlang’ich
ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari sohasidagi kamchiliklarni
bartaraf etishi, o‘z farzandlarini yanada yaxshiroq o‘rganishlariga yordam beradi.
Bu Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlariishlarimizni
talab darajsiga chiqishda muhim o‘rin tutadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov «Buyuk
ma’naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy ta’lim tarbiya tizimini
takomillashtirish, uning milliy zamini mustahkamlash, zamon talablari bilan
uyg‘unlashtirish asosida jahon andozalari va ko‘nikmalari darajasiga chiqarish» ga
davlat etadi.
Bu dastlab kichik yoshdagi bolalar qalbini munavvar etish uning ruhini
sog‘lomlashtirish, axloqan pok bo‘lishiga erishish orqali amalga oshiriladi va
ularni buyuk maqsadlar sari intilishga o‘rgatadi.
18

Boshlang‘ich ta’lim jarayonida olib borilgan kuzatish ishlari va pedagogik
tajribalarimizni xulosa qilib, shuni aytish kerakki, boshlang’ich ta’lim yoshidagi
bolalarni umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashda quyidagilarni tavsiya qilamiz.
Mashg‘ulotlarda yozuvchilarni tarjimai holi va asarlarini o‘rganishda
umuminsoniy qadriyatlariga oid savollar, muammolar qo‘yish yo‘li bilan
mashg‘ulot jarayonini tashkil qilish.
Tarbiyalanuvchilarga mashg‘ulotlarni o‘tgach, ulardan ongimizni boyitishga
xizmat qiladigan, tarbiyalanuvchiga ma’naviy oziqa beradigan misollarni topib
kelishni vazifa sifatida topshirish.
Har bir mashg‘ulot o‘tilayotganda tarbiyalanuvchini umuminsoniy
qadriyatlarni tarbiyalashga ta’sir etuvchi misollarni topishga o‘rgatib borish.
Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarni
tarbiyalashga doir mavzular asosida savollar tuzishga o‘rgatish.
Mashg‘ulot jaryonida boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy
qadriyatlarni tarbiyalashga doir ko‘rgazmalar, texnik vositalar va adabiyotlardan
foydalanish.
Mashg‘ulot jaryonida Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy
qadriyatlarni tarbiyalashda ularni oldindan shunga tayyor turishlariga erishish.
Har bir mashg‘ulotda Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy
qadriyatlarni tarbiyalashga xizmat qiladigan asar qahramonlari, ularning ma’naviy
qiyofalarini ochib beruvchi qisqa suhbatlar o‘tkazib borish.
Umuminsoniy qadriyatlarning mazmuni va mohiyatini tarbiyalanuvchilarga
chuqur tushuntirish.
Katta guruhlarni umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashga erishilsa, ularni
tabiatga nisbatan qarashlari o‘zgaradi. Ular o‘z atrofida sodir bo‘layotgan
voqealarga ongli munosabatda bo‘ladi, ularni tahlil qiladi, kerak bo‘lsa xulosalar
chiqaradi.
Mavzularni o‘rganish jarayonida tarbiyalanuvchining so‘z boyligini oshirish,
erkin va mustaqil fikr yuritish, ifodali va ravon so‘zlash ham uning
ma’naviyatining bir bo‘lagi ekanligi singdiriladi.
19

Mavzular bilan bog‘langan holda o‘z xududlaridagi tarixiy obidalar, urush
faxriylari, mehnat faxriylari bilan tanishtirlib, ular bilan suhbatlar uyushtirilib
tarbiyalanuvchining ma’naviy dunyosi boyitiladi.
Biz bugungi kunda mustaqillik tufayli yangi jamiyat barpo etdik.
Bu jamiyatning kelajagi istiqboli shubhasiz, bugungi kun yoshlarining
qo‘lida. Shu bois biz o‘z ishmizga mas’uliyat bilan yondashib, ham jismonan, ham
ma’nan sog‘lom avlodni shakllantirishga erishishimiz zarur.
Bugungi kunda ushbu muammoni hal etish uchun amalga oshirish zarur
bo‘lgan vazifalar:
Ma’naviy-barkamol yoshlarni tarbiyalashda xalq og‘aki ijodi, milliy urf-odat
va an’analar, diniy ta’limotlar, buyuk mutafakkirlarimizning asarlari, xalqimizning
serqirra va mushtarak madaniyatini o‘rganish;
Boshlang‘ich ta’lim jarayonini takomillashtirish, katta guruh tarbiyachilar
jamoasini mustahkamlash, Boshlang’ich ta’lim muassasasida sog‘lom ma’naviy
muhit yaratish, katta guruhlar tarbiyachilari uslub kengashi ishini to‘g‘ri yo‘lga
qo‘yish, nazoratni kuchaytirish;
Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni mustaqil va erkin fikr yuritishga
o‘rgatish, ularda xalqimizning ahillik, tenglik, adolat, saxiylik, hurmat,
vatanparvarlik, insoniylik mafkuramizning nozik tomonlarini shakllantirish;
Boshlang’ich ta’lim muassasasida turli xil tadbirlarni o‘tkazish, ularga
barcha Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni jalb qilish, Boshlang’ich ta’lim
muassasasi, oila va jamoatchilik hamkorligini mustahkamlash - yosh avlodni
ma’naviy barkamol shaxs sifatida kamol topishida muhim omillardan bo‘lib
hisoblanadi. Ularda milliy va umumbashariy qadriyatlarni shakllantirish
mas’uliyatini oshiradi.
20

Xulosa
Mustaqil O‘zbekistonimizni kelajak istiqbolini belgilab berish, uni dunyo
hamjamiyatdagi o‘rni va nufuzini yuksaltirish so‘zsiz bugungi kun yosh avlodga
bog‘liq. Ma’naviy barkamol yoshlarni tarbiyalash bu yuksak orzular sari bir qadam
desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
Shunday ekan, katta guruh tarbiyalanuvchilarida umuminsoniy qadriyatlarini
shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Chunki umuminsoniy qadriyatlarni
shakllantirish jarayonida Vatan va uning tarixi, millat qadr-qimmati, boy o‘tmish
madaniy merosimiz, odob –axloq masalalari, xalqimizning milliy urf-odatlari,
buyuk allomalar va ularning boy adabiy meroslari keng miqiyosida o‘rganiladi.
Ilmiy tadqiqot ishida katta guruh tarbiyalanuvchilarida umuminsoniy
qadriyatlarini shakllantirishning asoslari ishlab chiqildi. Mashg‘ulotda va
mashg‘ulotdan tashqari mashg‘ulotlarda umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish
nazariy va amaliy jihatdan tahlil etilgan.
Mashg‘ulot mashg‘ulotlarida Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni
umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashning tashkiliy-uslubiy yo‘nalishlari ishlab
chiqilgan. 1-4 guruhlarning o‘qish mashg‘ulotligiga kiritilgan XIX asr shoir va
yozuvchilarining ijod namunalari ham ma’naviy barkamollik manbai ekanligi
ta’kidlab o‘tilgan.
Bu borada, katta guruhlarda umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirishda
ijodkor, bilimdon tarbiyachilarning o‘rni beqiyos ekanligi ko‘rsatib o‘tiladi. Katta
guruhlarda umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish tajribalari o‘rganiladi.
Boy tariximizga nazar tashlanib, donishmand ajdodlarimiz siymosida -
ma’naviyatimizning asl durdonalari mavjudligi ko‘rsatib o‘tilgan.
Tajriba-sinov ishlari natijasida shu narsa ma’lum bo‘ldiki, katta guruh
Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashda
qo‘yidagilarga amal qilish lozim.
Boshlang‘ich ta’lim jarayonini aniq maqsad asosida, uzluksiz, izchil va
tizimli tashkil etish;
21

Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarini ruhda
tarbiyalashning shakl va uslublarini ishlab chiqish;
Ilg‘or pedagogik texnologiyalarning eng zamonaviy usullaridan unumli
foydalanish;
Tarbiyachining malakalarini oshirishni va o‘z ustida muntazam ishlashlarini
ta’minlash.
Tadqiqot ishi natijasida qo‘yidagi xulosalarga keldik:
Katta guruh tarbiyalanuvchilarida umuminsoniy qadriyatlarni
shakllantirishda boshlang‘ich ta’limning mazmun-mohiyati katta ahamiyatga ega.
Umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish asosida tarbiyalanuvchilarda ona
vatanga muhabbat, muqaddas zaminga hurmat, milliy g‘urur, odob-axloq, do‘stga
sadoqat, yuksak axloqiy fazilatlar shakllantiriladi. Bu esa mafkuramizning asosini
tashkil qiladi.
Ta’lim tizimiga e’tibor kuchaytirilishi, kompyuterlardan, yangi pedagogik
texnologiyalardan, boshlang‘ich ta’limning eng ilg‘or tajribalaridan unumli
foydalanish zarur.
Ta’limni tarbiya bilan uzviy bog‘lab, guruhdan tashqari ishlarni ta’lim
jaryoni bilan uzviy aloqada tashkil etish orqali tarbiyalanuvchilar ma’naviy
dunyosini boyitish, mashg‘ulot samaradorligini oshirish maqsadga muvofiqdir.
Olib borilgan tadqiqot ishimiz natijalariga asosan qo‘yidagi tavsiyalarni
taqdim etish mumkin:
O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» gi Qonun va «Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi»ni hayotga tadbiq etish ishlari davlat siyosatining ustivor
yo‘nalishlaridan biridir;
Vatanga muhabbat, ota-onaga hurmat, millatiga sadoqat, milliy
qadriyatlarga, an’analarga va ajdodlarga, xalqiga, ona-tabiatga iliq munosabat,
milliy odob hamda qoidalarga rioya qilish singari hislatlarni shakllantiruvchi
uslubiy majmualar yaratish;
Respublikamizda katta guruh tarbiyalanuvchilariga ma’naviy-axloqiy tarbiya
berishda sog‘lom muhit ustivorligiga erishish;
22

Ta’lim va tarbiyaning uzuluksizligiga ahamiyat berish;
Ta’lim va tarbiya jarayonida bola ruhiyatini tarbiyalash;
Ta’lim jarayonida tarbiya samardorligini va ta’lim qudratini oshirish;
Ta’lim-tarbiyani dunyoviy tasnifda shakllantirish;
Vatan ravnaqi yo‘lida halol va fidokorana mehnat qilish ruhida tarbiyalash.;
Mehnat faxriylari va ilg‘orlari, ilm-fan xodimlari, ijodkorlar, priu badvalat
qariyalar bilan uchrashuvlar tashkil etish;
Suhbat, munozara, ma’ruzalar, ertaliklar, musoboqalar uyushtirish, xalq
og‘zaki ijodi namunalari hamda bolalar ongini o‘stiruvchi asarlardan foydalanish;
Boshlang‘ich ta’lim fanlari mazmuniga milliy va umumbashariy
qadriyatlarni singdirish;
Tarbiyalanuvchilarda umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirishga qaratilgan
ilg‘or pedagogik texnologiyalarni zamonaviy usullari topish va uni amaliyotga
joriy etish;
Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarni
tarbiyalashda umuminsoniy, milliy ma’naviy qadriyatlar, o‘zbek xalqning urf-
odatlaridan foydalanish;
Mashg‘ulotlar jaryonida tarbiyalanuvchilarda umuminsoniy qadriyatlarni
shakllantirishda Boshlang’ich ta’lim muassasasi, oila va jamoatchilikning
birgalikdagi faoliyatini muvofiqlashtirish;
Katta guruh tarbiyalanuvchilarida umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish
mazmuni, ish shakllari va uslublarini belgilab beruvchi pedagogik prinsiplar, ya’ni
tarbiyaning hayot va mehnat bilan bog‘liqligi, jamoada tarbiyalash va jamoaga
suyanib ish ko‘rish, Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning psixologik
xususiyatlarini hisobga olish, tarbiya jarayonining yaxlitligi, tarbiyaviy
ta’sirlarning birligiga erishish.
23

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Amir Tеmur o’gitlari. T., Cho’lpon, 1992 y.
2. Amir Tеmur va Tеmuriylar davrida madaniyat va san'at (maqolalar). T.,1996 y.
3. Axmеdov B. Buyuk Tеmur. T., 1996 y.
4. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri.-T.: Abdulla Qodiriy nashriyoti, 1993.
5. Goziеv E "Psixologiya"(o’quv qullanma) T.1994 yil.
6. I.A.Karimov "Barkamol avlod O’zbеkiston taraqqiyotining poydеvori".T.1998 yil.
7. I. A. Karimov. “ Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch” –T.: “ Ma`naviyat”, 2008.
8. Imom Termiziy. Saxixi Termiziy. – T.: Qomuslar bosh tahririyati., 1993.
9. Karimov I.A. Amir Tеmur – faxrimiz, g’ururimiz. T., 1998 y.
10. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kеlajak yo’q. T., Shark, 1998 y.
11. Muminov I.M. Amir Tеmurning O’rta Osiyo tarixida tutgan o’rni va roli. T., Fan,
12. Mirzo Ulug`bek. To`rt ulus tarixi. – T. «Meros», 1996.
13. Qosimov B. Milliy uyg`onish. T.: «Ma`naviyat», 2002.
14. T.,O’qituvchi, 1995 y.
15. Tursunov I.,Nishonov U "Pеdagogika" T. 1996 yil.
16. O’zbеkistonda ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarixidan. T., Uzbеkiston, 1995 y.
17. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.- T.: «O`zbekiston», 2009.
Elektron ta’lim resurslari
1. www.ziyonet.uz
2. www.e-tarix.uz
3. www.ziyonet.uz
4. www.pedagog.uz
24

Boshlang’ich sinf o’quvchilarini umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning ilmiy asoslari

Sotib olish