Boshlang'ich sinf o'quvchilarining imloviy bilimlarini takomillashtirishda ona tili darslarining ahamiyati - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	58.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

536 Sotish

Boshlang'ich sinf o'quvchilarining imloviy bilimlarini takomillashtirishda ona tili darslarining ahamiyati

Sotib olish

Mundarija:
Kirish
I. Bob. O`quvchilarning imloviy bilimlarini takomillashtirish metodlarining
ilmiy–nazariy asoslari
1.1. O`quvchilar imlosiga qo`yilgan bilim, ko`nikma va malaka talablari
1.2. O`quvchilarning imloviy bilimlarini takomillashtirishning zamonaviy usullari.
II. Bob. Imloviy bilimlarni imloga doir mashqlar va mashg`ulotlar asosida
takomillashtirish.
2.1. Ona tili darslarida o`quvchilarning imloviy sa vodxonligini oshirish
2.2. Imloviy bilimlarni ta`limiy diktantlar va bayonlar vositasida takomillashtirish
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . O`zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida
ta`lim-tarbiya jarayoni tubdan o`zgardi. Bu jarayon o`z navbatida ta`lim sohasidagi
davlat siyosatining huquqiy – tarbiyaviy asoslarini yaratishdan boshlandi. Ta`lim –
tarbiyani milliy istiqlol g`oyalari asosida yuksak darajaga ko`tarish davlatimizning
qat`iy talabi va jamiyatning ijtimoiy asosiga aylandi.
Kelajagi buyuk davlat barpo etish, avlodlarga ozod va obod Vatanni meros
qoldirish borasidagi olijanob ishlar taqdiri, oxir-oqibatda yoshlarning ilm-fan
yutuqlari va zamonaviy bilimlarni nechog`lik mukammal egallashga bog`liq.
Binobarin, barkamol avlodni tarbiyalash, ularga zamon talablari darajasida bilim
berish O`zbekistonda yangi jamiyat barpo etishning eng muhim shartidir.
Mamlakatimizda qabul qilingan ―2004-2009-yillarda maktab ta`limini
rivojlantirish umummilliy Davlat dasturi to`g`risidagi
Qaror ijrosi asosida mamlakatimizdagi barcha maktablar zamonaviy o`qitish
uchun mo`ljallangan shart- sahroitlarga ega bo`ldi. Binobarin, O`zbekiston
Respublikasi mustaqillikka erishgach, qisqa vaqt ichida Vatan ravnaqi uchun bir
qator buyuk ishlar qilind va qilinmoqda, lekin oldimizda undanda yuksakroq
vazifalar turibdi. Bugun qilayotgan yaxshi ishlarimiz kelgusi avlod barkamolligi
uchun xizmat qilishi shubhasiz. Bugun qanday ko`chat eksak, ertaga shunday meva
olamiz. - jamiyatimizda bugungi kunda mavjud bo`lgan hurfikrlilikdan qat`iy nazar
yoshlarni jipslashtiradigan xalqimiz va davlatimiz daxlsizligini asrydigan
elyurtimizni eng yuksak maqsadlar sari chorlaydigan yangi g`oya, milliy mafkuraga
sadoqat ruhida tarbiyalash; - yosh avlodni ulug` ajdodlarimizning munosib vorislari
ekanliklarini ayni vaqtda jahon va zamonning umumbashariy yutuqlarini egallash
ruhida tarbiyalash eng muhim dolzarb vazifadir.
Davlatimiz rahbari aytganlaridek, ta`lim tarbiya sohasidagi islohotlar:
Birinchidan, ijtimoiy - iqtisoiy ta`limga ijobiy ta`sir ko`rsatishga; Ikkinchidan,
insonning hayotda o`z o`rnini topishini tezlashtirishga; Uchinchidan, mustaqil

fikrlari teran shaxsni shakllantirishga; To`rtinchidan, insondagi mavjud salohiyatni
ro`yobga chiqarishga qaratilgandir. Boshlang`ich sinflarda ta`lim-tarbiyaning zamon
talablari darajasida takomillashtirilishi, yoshlarning ma`naviy barkamol shaxslar
bo`lib yetishida asosiy omillardan hisoblanadi. Buning uchun o`qituvchilarning
ilmiy-pedagogik va metodik tayyorgarligini oshirish, darslarni ilmiy jihatdan
takomillashtirish, ilg`or va zamonaviy pedagogik texnologiyalarni ta`lim jarayoniga
to`liq joriy qilish to`grisida ko`plab fikrlar bayon etilmoqda.
Bugungi kunda xalq ta`limi hodimi oldida turgan eng muhim masala bu–
yosh avlodni barkamol insonlar qilib tarbiyalashdir. Buning uchun salohiyatli,
zamonaviy ilm-fan sirlarini puxta o`zlashtirgan kadrlarga ehtiyoj sezilmoqda.
Yurtboshimiz alohida ta`kidlaganidek, ―Biz xalqimizning dunyoda hech kimdan
kam bo`lmasligi, farzandlarimizning bizdan ko`ra kuchli, bilimli dono va albatta
baxtli bo`lib yashashi uchun bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar etayotgan 6
ekanmiz bu borada ma`naviy tarbiya masalasi, hech shubhasiz, beqiyos ahamiyat
kasb etadi.1 Zero, boshlang`ich sinf ona tili darslarida o`quvchilarning ham ta`limiy
ham tarbiyaviy ahamiyat kasb etuvchi dars maqsdiga erishishda o`quvchilarning
imloviy savodxonligi, uni yanada takomillashtirish usulllaridan foydalanish va
darslarni tashkil qilish o`ziga xos ahamiyat kasb etadi.
Boshlang`ich sinflarda o`quvchilar nutqiy va imloviy savodxonlikka ega
bo`ladigan ona tili ta`limida o`quvchi o`z fikrlarini ravon bayon qila oladigan
bo`lishi va to`g`ri savodli yoza oladigan bolishi kerak. Shu jihatdan, boshlang`ich
sinflarning ona tili darslarida o`quvchilarning imloviy bilimlarini
bosqichmabosqich, tadrijiy ravishda takomillashtirib borish lozim. Shunga ko`ra,
ona tili darslarida o`quvchilarning imloviy bilimlarini takomillashtirishning eng
samarali usul va metodlarini qo`llash bo`lajak boshlang`ich sinf o`qituvchisi oldida
turgan muhim vazifa hisoblanadi. Ta`limning takomillashgan turlaridan foydalanish
har jihatdan xususan, ona tili darslarida ham o`ta dolzarbdir
Kurs ishining predmeti. Umumiy o`ta ta`lim maktablarida keng
qo‘llanilayotgan eng samarali metodlar asosida darslarni tashkil qilish, noan`anaviy

usullardan o`rinli foydalanish metodlarini ishlab chiqish va uni hayotda tadbiq
etishdir. Vaholanki, boshlang`ich sinflar ona tili darslarida o`quvchilarning imloviy
bilimlarini takomillashtirish va mustahkamlashda turli-tuman qiziqarli
texnologiyalarni qo`llash o`quvchilar faolligini ta`minlaydi.
Kurs ishining maqsadi . Boshlang`ich sinf ona tili darslarida imloviy
bilimlarni yanada takomillashtirish uchun har jihatdan samarali bo`lgan dars
uslublarini ishlab chiqish, tajriba –sinov darsida ko`proq samarali deb baholangan
usullarni tadbiq qilish mazkur ish alohida alohida turgan eng muhim maqsaddir.
Bunday usullar jumlasiga grammatik o`yinlar, testlar, diktant turlari, boshqotirmalar
mansub bo`lib, ulardan boshlang’ich sinf ona tili darslari uchun maqsadga
muvofiqlarini tanlab olish lozim
Kurs ishining ob ‟ yekti. Boshlang’ich sinflarda o`quvchilari uchun
tushunarli bo`lgan materiallar asosida imloviy bilimlarni takomillashtirish samarali
deb topilgan uslublarni to`pladik va bu usullarni dars jarayonida qo`llash
metodikasini bayon qildik. Ishda qo`laniladigan metodlar. Mazkur ishni yozish
jarayonida o`qitishning umumdidaktik tamoyillari asosida qo`llaniladigan
metodlardan foydalandik: - dastlab o`quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga
olib adabiyotlar bilan ishlash metodidan; - o`quvchilarning qiziqish va istaklarini
hisobga olib suhbat metodidan; - o`quvchilarning o`zlashtira olish qobiliyatiga mos
ravishda ta‘lim texnologiyalaridan hamda didaktik o`yinlardan; Boshlang’ich sinf
ona tili ta‘limida muhim bo`lgan mummoli ta‘lim metodidan; - shu bilan birga,
zamonaviy pedagogik texnologiya usuli hisoblanmish interfaol metodlardan
foydalandik.
Kurs ishining tuzulishi: Kirish, Ikki Bob, To’rtta qism, Xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan tashkil topgan.

I.BOB. O`QUVCHILARNING IMLOVIY BILIMNLARINI
TAKOMILLASHTIRISH ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
1.1. O`quvchilarning imlosiga qo`yilgan bilim ko`nikma va malaka
talablari.
O`zbekiston Republikasi davlat mustaqilligiga erishgandan keyin iqtisodiy
hamda ijtimoiy rivojlanihning o`ziga xos yo`liga ega bo`ldi. Mustaqillik omili ta`lim
sohasini ham tubdab yangilash zarurratini vujudga keltiradi.
Davlat talim standartlarini bajarish O`zbekiston Republikasining barcha
ta`lim muassasalari uchun majburiydir. ―O`zbekiston Republikasida umumiy o`rta
ta`lim to`g`risida gi Nizomda ta`kidlanganidek: ―Boshlang`ich ta`lim o`qish,
yozish, sanash, o`quv faoliyatining asosiy malaka va ko`nikmalari, ijodiy fikrlash
xislatlari, o`zini o`zi nazorat qilish uquvi, nutq va xulq–atvor madaniyati, shaxsiy
gigiena va sog‘lom turmush tarsi asoslari egallab olinishini ta‘minlashga da‘vat
etilgan. Shu asosga ko‘ra, boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning umumadaniy va
axloqiy ko‘nikmalari, dastlabki savodxonlik malakalari shakllantirilishi lozim.
Boshlang‘ich ta‘lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish
saloxiyatini, aqliy rivojlanishini, dunyoqarashini kommunikativ savodxonligini va
o‘z–o‘zini anglash saloxiyatini shakllantirishga, jismonan sog‘lom bo‘lishga,
moddiy borliq go‘zalliklarini his eta olishga, go‘zallik va nafosatda zavqlana
olishga, milliy urf–odatlarini o‘ziga singdirishga va ardoqlashga, ularga rioya
qilishga o‘rgatadi. Boshlang‘ich ta‘lim bosqichi oldiga qo‘yilgan vazifalarining
bajarilishini nazorat qilish ta‘lim standarti orqali amalgam oshiriladi. Ta‘lim
standarti asosida davlat boshlang‘ich sinf o‘quvchilaridan standartda belgilab
qo‘yilga minimal ko‘rsatgichlarga erishish uchun zarur bo‘lgan ta‘limiy xizmatlar
va vositalar bilan ta‘minlanadi. Davlat ta‘lim standarti boshlang‘ich ta‘lim jarayoni
oldiga qo‘yilgan ijtimoiy talabga asoslangan holda o‘quvchilar egallashlari taqazo
qilinadigan ko‘nikma va malakalarga qo‘yiladigan talablarni belgilab beradi.

Bu esa o‘z navbatida, o‘quvchilarning egallagan ko‘nikma va malakalarni
baholash me‘zonlarini belgilashga imkon beradi. Boshlang‘ich ta‘lim standartining
asosini davlat va jamiyatning dolzab ehtiyojlarini hisobga olgan holda, ayni shu
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini ko‘nikma va malaka hosil qilishga qaratilgan ta‘lim
sohalarining mujassamlashgan parametrlari tashkil qiladi. Boshlang‘ich ta‘lim
standarti mazkur ta‘lim bosqichining har bir ta‘lim sohasi uchun belgilangan
standart parametrlari, mazkur ta‘lim sohasining modernizatsiyalashtirilishi ko‘zda
tutilgan mazmuni, shu mazmunning tarkibiy qismlari, ta‘lim jarayonining vosita va
metodlari hamda umumpedagogik, texnologik tizimi va darajasi belgilab berishga
xizmat qiladi. Bunda boshlang‘ich ta‘lim berishning maqsadi yuzasidan butunlik,
uzviylik, tadrijiylik va to‘laqonlilikni saqlab qolishga butun e‘tibor qartiladi.
Davrning dolzarb talablari va jamiyat taraqqiyoti bilan barobar rivajlanib boruvchi
ta‘lim tamoyillariga asoslanib, jahon tajribasiga tayangan holda O‘zbekiston
Respublikasidagi boshlang‘ich ta‘lim tayanch o‘quv rejasi doirasiga ona tili,
matematika, tabiat hamda inson va jamiyat ta‘lim sohalari kiritiladi. Uzluksiz ta‘lim
tizimida boshlang‘ich ta‘lim muhim bosqich hisoblanadi va unda ona tilini o‘qitish
asosiy o‘rin egallaydi.
Ona tili dasturi quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi:
1. Savod o‘rgatish, nutq o‘stirish.
2. Sinfda va sinfdan tashqari o‘qish va nutq o‘stirish.
3. Fonetika, grammatika, imlo va nutq o‘stirish.
Boshlang‘ich sinflarni ona tili ta‘limi o‘quvchilarda nutq faoliyatining asosiy
turlarini o‘stirish bilan bir qatorda, quyidagi muhim masalalarni hal etishni ko‘zda
tutadi. Boshlang‘ich sinflarda ona tilidan beriladigan bilimlar mazmunini o‘zbek
tilining tovush tuzilishi va yozma nutqda tovushlarni ifodalash usullari haqidagi,
so‘zlarning o‘zgarishi va gapda so‘zlarning bog‘lanishi haqidagi, so‘zlarning
morfemik tarkibi va so‘z yasalishi, so‘zlarning leksik–semantik guruhi haqidagi,
o‘zbek tilining to‘g‘ri yozuv qoidalarini va tinish bekgilarining ishlatilishi haqidagi

bilimlar tashkil etadi. Berilgan bu bilimlar o‘quvchilar nutqini o‘stirishga xizmat
qiladi.
Ona tili o‘qitishning mazmuni va metodlari o‘quvchilarga dastur talab qilgan
hajmda puxta bilim berish, ko‘nikma va malakalar hosil qilshga ko‘maklashishi
lozim. Maktabni bitirib chiqqan yoshlar ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotning
rang–barang jabhalarida, muloqot va munosabatning barcha turlarida o‘zbek tilidan
bemalol erkin, samarali va to‘g‘ri foydalana olish, uning cheksiz imkoniyatlaridan
to‘laqonli bahramand bo‘lish, zaruriy ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishlari
kerak. Ona tili darslarida o‘quvchilar mustaqil va ijodiy fikrlashga yo‘naltirish
lozim. Shuning uchun ushbu dastur va u asosida yaratilajak darsliklarda grammatik
qoidalarni yodlatishdan voz kechish, ijodiy tafakkur tarzini shakllantirish, dars va
mashg‘lotlarni o‘quvchilarning nutqiy malakasini yuzaga keltirishga qaratish
maqsad qilib olinadi.
Ona tili ta‘limi oldidan quyidagi bosh maqsad turadi: ona tili mashg‘ulotlari
bolalarda ijodiylik, mustaqil fikrlash, ijodiy fikr mahsulini nutq vazuyatiga mos
ravishda og‘zaki va yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalash ko‘nikmalarini
shakllantirish va rivojlantirishga qaratilishi lozim. Savod o‘rgatish, sinfdan tashqari
o‘qish va imlo qoidalari o‘rgatiladi. Ona tili ta‘limi bolalarning tafakkur qilish
faoliyatlarini kengaytirish, erkin fikrlay olish, 12 o‘zgalar fikrini anglash, o‘z
fikrlarini og‘zaki va yozma ravishda ba‘yon qila olish, jamiyat a‘zolari bilan erkin
muloqotda bo‘la olish ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu
o‘rinda ona tili ta‘limiga o‘quv fani sifatida emas, balki butun ta‘lim tizimini
uyushtiruvchi ta‘lim jarayoni sifatida qaraladi.
Ona tili ta‘lim standarti ko‘rsatkichlari bolani fikrlay olishi, ifodalangan fikrni
anglash va o‘z fikrini savodli, mantiqiy izchillikda bayon eta olishga o‘rgatish
nuqtai nazaridan belgilanadi. Boshlang‘ich ta‘lim bosqichida o‘quvchilarning ona
tili ta‘limi bo‘yicha tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan talablar quiyidagi uch
parametrli standart mezoni orqali aks ettiriladi: o‘qish texnikasi, o‘zgalar fikrini va
matn mazmunini anglash hamda fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi

murakkab jarayon bo‘lib, ona tili ta‘limining maqsadi shu parametrda
mujassamlashadi va o‘quvchi tomonidan yaratilgan matnda aks etadi. Bu parametr
bo‘yicha ta‘lim sifatining natijasini baholashda o‘qituvchi tomonidan quyidagi
ko‘nikmalarning darajasi aniqlanadi: - fikrni mantiqiy izchillikda ifodalay olish; -
mavzuning murakkablik darajasi (sodda, murakkab, aniq va hokazo); - tavsifning
mavzuga muvofiq va mukammal bo‘lishi; - tavsifda tilning ifoda vositalaridan
foydalana bilishi; - imloviy (yozma) savodxon bo‘lishi.
Imlo o‘rgatish metodlari. O‘zbek maktablari tajribasida imlo o‘rgatishning
qator metodlari ishlab chiqilgan. Ko‘chirib yozish–imlo o‘qitishning alohida metodi
bo‘lib, buning bir qancha ko‘rinishlari mavjud: sidirg‘asiga ko‘chirib yozish – matn
qanday bo‘lsa, o‘z holicha, biror narsa qo‘shmay va tushurib qoldirmay yozib olish
demak; o‘zgartirib ko‘chirib yozish – nuqtalar o‘rniga ko‘plik (- lar), egalik (-im, -
ing, -i), kelishik (-ning, -ni, -ga, -da, -dan) qo‘shimchalaridan mosini kiritib,
gaplarni yoza olish; ijodiy vazifaliko‘chirib yozish – matnga o‘rganilayotgan mavzu
bo‘yicha o‘zgartirishlar kiritib yozish. Masalan, ―Undalma mavzusi o‘tilayotgan
13 paytdaaytilgan yoki berilgan matnga undalmalar kiritib yozish ijodiy vazifali
ko‘chirib yozishdir. Izohli yozuv – imlo o‘rgatishning bu usuli ona tili didaktikasiga
o‘tgan XX asrning 60 – yillarida lipetsklik o‘qituvchilar tajribasida kirib kelgan edi.
Izohli yozuv bu mustahkamlanayotgan orfogrammani ovoz chiqarib izohlay turib
yozish demakdir. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar imlo va uni o‘zlashtirish
borasida zarur bilim, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishi lozim.
Xususan, biz o‘rganayotgan 3– sinf ona tili darslarida o‘quvchilarning
o‘zlashtirishi zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malaka talblari quyidagicha: Bilim:
gap, darak gap, so‘roq gap, buyruq gap; gap bo‘laklari, bosh bo‘laklar; ega va
kesim; ikkinchi darajali bo‘laklar, so‘z tarkibi; o‘zak, o‘zakdosh so‘zlar;
qo‘shimcha: so‘z yasovchi qo‘shimcha, so‘z o‘zgartiruvchi qo‘shimcha; so‘z
turkumlari: ot, sifat, son, fe‘l; otlarda birlik va ko‘plik; sifatning ma‘no turlari;
sanoq sonlar va tartib sonlar; fe‘l, bo‘lishli va bo‘lishsiz fe‘l. Ko’nikma: So‘z va
iboralarni to‘g‘ri yoza olish; gaplarni ifoda mazmuniga ko‘ra farqlay bilish; gaplarni

ohangga rioya qilib o‘qiy olish; gapning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarini ajrata
olish: gapni ikkinchi darajali bo‘laklar qo‘shib kengaytira olish; gapda
so‘zlarnio‘rinli qo‘llay bilish; matnda so‘zlarni takrorlashdan saqlanish va
sinonimlarni qo‘llay olish; diktant turlari: ta‘limiy diktant va nazorat diktantini
farqlay olish; ma‘nodosh, qarama – qarshi ma‘noli, shakldosh so‘zlar guruhini tuza
bilish; xabarnoma, xat, alifbo tartibida ro‘yxat tuza bilish. Malaka. 50 – 60 so‘zdan
iborat diktantni matn asosida to‘g‘ri yozish; xabar, tasvir, ijodiy matnning mantiqiy
izchilligiga rioya qilish; diktant turlarini farqlay olish, saylanma diktant, lug‘at
diktant, ta‘kidiy diktant, yoddan yozuv diktanti, nazorat diktanti, izohli diktant,
ko‘rsatish diktantlarini yozish, tahrir qilish, tabriklash kabi nutq madaniyatiga doir
murojaat qoidalariga rioya qilish.
1.2. O`quvchilarning imloviy bilimlarini takomillashtirishning zamonaviy
usullari
Boshlang'ich maktabning muhim vazifalaridan biri kichik yoshdagi
o'quvchilarning og'zaki va yozma nutqini o'stirishdir. Shubhasiz, hamma fanlar
o'quvchilarning lug'at boyligini o'stirishga, imlodan savodxonligini oshirish va nutq
malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Ona tilini muvaffaqiyatli o'qitishning
muhim sharti ta'limni o'quvchilarning hayotiy tajribasi bilan, ularning bevosita
ko'rganlari, kitoblardan o'qib bilganlari bilan bog'lash hisoblanadi. Ma'lumki, o'qish
darsliklaridagi matnlar turli manbalardan olinganligi aniq. Ona tili darsini o'qish
bilan bog'lansa, o'quvchilarning o'qish darsida o'qiganlari asosida olgan haqiqiy
bilimlaridan foydalanishga imkon yaratiladi. Buning uchun o'quvchilarga
mamlakatimizda, maktabda, oilada sodir bo'lgan qiziq voqea-hodisalar haqida,
tabiatdagi o'zgarishlar haqida o'qiganlaridan foydalanib gap tuzish, ayrim
parchalarni kitobdan ko'chirib yozish, grammatik tahlil kabi topshiriqlarni
bajartirish maqsadga muvofiqdir.
Shuni ham aytib o'tish lozimki, ona tili darsida o'qishdan beriladigan topshiriq
o'ylanmasdan, puxta tayyorgarlik ko'rilmay, mavzuga moslamay berilsa, yaxshi
natijaga erishib bo'lmaydi. Ona tilidan ko'zlangan maqsadga erishish uchun:

birinchidan, ona tili darsida o'qishdan beriladigan topshiriq oldindan tayyorgarlik
ko'rib, puxta o'ylab, so'ng berilishi; ikkinchidan, ona tili darsida o'tilgan mavzuni
mustahkamlashga imkon berishi hisobga olinishi; uchinchidan, topshiriq (misol
qaysi asardan olingan bo'lsa) berilgan asar g'oyasini yana ham mustahkamlashga
yorlashishini hisobga olish kerak. Ma'lumki, grammatik bilim tilni ongli egallashni
va savodli yozish malakasini shakllantirishning asosi hisoblanadi. Shuning uchun
ham o'quvchilarning grammatikadan olgan bilimlari to'g'ri yozuv malakalarini
shakllantirish bilan birga olib boriladi.
To'g'ri yozuv malakasini rivojlantirishda imloviy mashq turlari: grammatik
imloviy tahlil, matnni ko'chirib yozish, ta'limiy diktant va bayondan mashq sifatida
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Imloviy mashqlarni amalga oshirishda ona tili
darsligi sahifalarida berilgan mashqlardan foydalanish bilan birga boshqa
materiallardan foydalanish yaxshi natija beradi. Chunki o'quvchilar yangi materialga
qiziqish bilan kirishadilar, o'ylashga, fikrlashga harakat qiladilar. 2-sinfda
"Kishilarning ismi va familiyasida bosh harf" mavzusini o'tishda "O'qish kitobi"dan
samarali foydalangan holda o'rgatish mumkin. Mavzuni mustahkamlashda
mashqlardan birini ko'chirib yozish topshirig'i berilganda, masalan, "Inoqlikda gap
katta" she'rining to'rtta: - Bizlar yetti og'ayni: Men, Anvar, Ramz, G'ani, Tolib,
Uchqun va Quvnoq, - O`ynaymiz ahil, inoq. - satrini o'qib, faqat kishilarning ismini
xato qilmay, chiroyli yozuv qoidalariga rioya qilib ko'chirib yozish topshiriladi.
Topshiriq bajarilgach (ishni tekshirish uchun yig'ib olish mumkin), uch-to'rt
o'quvchining ishi o'qitilib, tahlil qilinadi. - Kishilarning ismi qanday harf bilan
yoziladi?
Ularga qanday so'roq beriladi? savollariga javob olinadi. To'g'ri javob bergan,
xatosiz, chiroyli yozgan o'quvchilar rag'batlantiriladi. Shuningdek, "Ular qanday
bolalar ekan?" "Sizlar-chi?" savollariga javob olinib, tarbiyaviy tomoni ham
yoritiladi. 3-sinfda "Bo'g'in" mavzusi takrorlanganda, "O'qish kitobi"dan imlosi va
o'qilishi (talaffuzi) qiyin so'zlar uchraydigan gaplar tanlab olinib, ularni doskaga
yozib, awal bo'g'inga bo'linmaydigan, so'ng bo'g'inga bo'linadigan so'zlarni yozib,

awal bo'g'inlab, so'ng sidirg'a o'qish mashq qilinsa, o'qilishi va yozilishi qiyin
bo'lgan so'zlarni to'g'ri o'qishni, to'g'ri yozishni bilib oladilar. Masalan, "Shayx
Mazididdin ot choptirish, qilich urishtirish, zarb berish bo'yicha ko'rikdan o'tishga
shoshilardi" gapi sinf yozuv taxtasiga yoziladi. So'ng yozilgan gapdan awal
bo'g'inga bo'linmayc gan, so'ng bo'g'inga bo'linadigar so'zlarni tanlab yozish
topshiriladi, O'quvchilar "Shayx, ot, zarb" so'zlarini 16 yozadilar. Topshiriq
bajarilgach, o'quvchilardan: "Shayx, ot, zarb bir bo'g'inli so'z.
Chunki uiarda bitta unli bor", degan javob olinadi va shu so'zlarni to'g'ri
o'qish -mashq qilinadi. Shundan so'ng Mazididdin so'zini bo'g'inga bo'lib yozish
topshiriladi: "Ma-zi-did-din" va yozilgan so'zni avval bo'g'inlab, so'ng sidirg'a o'qish
mashq qilinadi. Shunda o'quvchilar Shayx, zarb, Mazididdin so'zlarini to'g'ri
o'qiydigan va yozadigan bo'ladilar. Bu ish ona tili o'qitish samaradorligini oshiradi.
"Son‘ mavzusi o'rganilganda o'quvchilarga 3-sinf "O'qish kitobi" da berilgan
"Bayramingiz qutlug' bo'lsin!" matnidan sonlarni tanlab yozing" topshirig'i beriladi.
O'quvchila 1991 yilning 31 avgusti va 1991 yi . rinchi sentabr" so'zlarini ko'chirib
yozadilar. Topshiriq bajarilgach oz: gan so'zlar qaysi so'z turkumi ekanilgi, uning
turlari, so'roqlari, yozilishi so'rab aniqlanadi. Bu bilan o'quvchilar "Son" mavzusini
o'qib-o'rgangan hayotiy misollardan foydaianib, o'zlashtiradilar.
O'qituvchi esa o'quvchilarning "Son" mavzusini o'zlashtirib olganliklari
haqida ishonch hosil qiladi. Shuningdek, "Jigarlarga tilaklarim" she'ridan "Son"ga
misollar topib yozing, ularga qanday so'roq berilishini, turini ayting" topshirig'i
berilib, o'quvchilardan quyidagicha javob olinishi mumkin: Bir, ikki, uch so'zlarini
yozdik. Ularga qancha? so'rog'i beriladi. Bular sanoq son. Rasmli diktant o'tkazish
uchun "Do'stlar" matniga mos berilgan rasmdan foydalanish mumkin. Buning uchun
quyidagicha topshiriq beriladi. - Rasmda nimalarni ko'rayapsiz? Ular nomini
yozing. "Yozgan so'zlaringizni (Qarg'a, Sichqon, Toshbaqa, Ohu, ovchi) matndan
tekshiring va to'g'ri yozilishini bilib oling". Ishning bajarilishi tekshiriladi. Izohli
yozuv o'tkazilganda "Ibn Sino shogirdlari" matnidan tubandagi parcha asqotishi
mumkin. "Ibn Sino qoldirib ketayotgan zo'r tabiblarning biri tozalik, ikkinchisi -

parhezdir. Uchinchisi badantarbiyadir va qolgan ikkitasi mijoz bilan kayfiyatdir".
So'zni bir vaqtda hamma yozadi.
O'qituvchi o'quvchining izohini kuzatib, lozim 17 bo'lsa, zarur tuzatishlar
kiritadi, ta-bib-lar-ning, ik-kin-chi- si, par-hezdir, kay-fiyat, mi-joz so'zlarini
bo'g'inlab aytib yozdiradi. (Bu tanlab izohlashdir). Lug'at diktant o'tkazishda
bog'lanishli matn yoki gaplar emas, balki o'rganishgan ayrim imlosi qiyin so'zlar
aytib turib yozdiriladi va lug'atdan tekshiriladi. Shu o'rinda aytmoqchimizki, ayrim
so'zlarning o'zbekcha atamasi bo'lishiga qaramay, hamon bolalar nutqida sekretar,
buxgalter, zvonok, koridor, spravka, ostanovka, baza, kassir, kassa kabi so'zlarni
uchratamiz. Shu so'zlarning o'zbekcha atamalarini kotiba, hisobchi, qo'ng'iroq,
yo'lak, ma'lumotnoma, bekat, omborxona, xazinachi deb yozilishi va qo'llanilishini
o'rgatish zarurligini hisobga olib, lug'atdiktant yozdirish zarur. Chunki yuqorida
tilga olingan ruscha so'zlarning o'zbekcha atamasini boshlang'ich sinfdanoq o'rgatish
lozimdir. Shunday qilinsa, o'quvchilarning so'z boyligi ortadi, tilning sofligiga ham
erishiladi. 4-sinfda "Otlarning kelishik qo'shimchalari bilan turlanishi" mavzusi
o'rganilganda darsni mustahkamlash maqsadida saylanma diktant o'tkazilib, "O'qish
kitobi" dan olingan quyidagi matn:
Qanaqasiga sening iting bo'larkan? - dedi Samad. Bizning To'rtko'z bu! Rasul
ostonaga yaqin joyda xumday boshini oyoqlariga qo'yib yotgan itiga g'amgin tikildi.
Itining holiga achindi. Lekin sir boy bermay, chegarachilarga imo qildi". (Ona tili.
21-bet, 2003-yil) - o'qib, tahlil qilinib, "Otlarning kelishik qo'shimchalari bilan
turlanishi" bo'yicha matndan qaratqich, jo'nalish va o'rin-payt kelishigi
qo'shimchalari bilan turlangan otlar tanlab yoziladi va kelishik qo'shimchalariga
tegishli belgi qo'ydiriladi. O'quvchilar ostonaga, joyda, boshini, ustiga, bermaslikka
so'zlarini yozib, qo'shimchalar ustiga tegishli belgi qo'yadilar. Agarda, o'quvchilarda
sening, bizning so'zlarini yozib qo'yish hollari uchrasa, o'qituvchi alohida vaqt
ajratib, shu o'quvchilar bilan yakkama-yakka ishlab "Olmosh" va "Ot"ning farqini
tushuntiradi. "Gapning uyushiq bo'laklari" mavzusi o'tilganda mavzuni
mustahkamlash 18 maqsadida 4-sinf "O'qish kitobi"dan "Oltin fasl" ("O'qituvchi",

2002-yil, 26-bet) matnida: "Uyushiq bo'laklar qatnashgan gap topib yozing va
o'qilishini, yozilishini tushuntirib bering", topshirig'i beriladi.
O'quvchilardan quyidagi misolni yozishlari kutiladi. - "Issiqsevar
qaldirg'ochlar, uzunqanotlar, ko'kqarg'alar birinchi bo'lib uchib ketishadi -
O'quvchilar gapdagi uyushiq bo'laklar - qaldirg'ochlar, uzunqanotlar ko'kqarg'alar ni
o'qiydilar, ular sanash ohangi bilan bog'langan. Ular orasiga yozuvda vergul
qo'yiladi, degan javobni beradilar. Boshqa bir o'quvchidan "Ona suti" (O'sha kitob,
248-bet) matnidan uyushiq bo'laklar qatnashgan gap topib yozish va qanday bo'lak
uyushganini aytib berish talab qilinadi. O'quvchilarning "Bolaning ichi, ko'zi, tishi,
qulog'i og'ribdi" yoki "Bolaning ichi, ko'zi, qulog'i tuzalibdi" gaplarini yozishlari
so'raladi. O'quvchilar gapdagi ichi, ko'zi, tishi, qulog'i so`zlarini o'qib, ular gapning
egasi bo'lib uyushib kelganligini, ular birdan ortiq bo'lib, bir xil so'roqqa javob
bo'layotganini va bir kesimga bog'langanini tushuntiradilar. Demak, boshlang'ich
sinf ona tili darslarini o'qish faniga bog'lab olib borishda yuqoridagi usullardan
foydalanish ona tili darslarining samaradorligini oshiradi. O'quvchilarning so'z
boyligi ortadi, ayniqsa, yozma savodxonligi rivojlanadi.

II.BOB. IMLOVIY BILIMLARNI IMLOGA DOIR MASHQLAR VA
MASHG`ULOTLAR ASOSIDA TAKOMILLASHTIRISH.
2.1. Imloviy bilimlarni imloga doir mashqlar va mashg`ulotlar asosida
takomillashtirish.
O'qituvchi imloviy malakaning psixologik tabiatidan kelib chiqib, kichik
yoshdagi o'quvchilarda imloga oid malakani shakllantirish ustida ishlash
metodikasini belgilaydi. Imloviy malaka maxsus nutq malakasidir. To'g'ri yozuv -
maxsus nutq faoliyati; yozuv ham murakkab harakat bo'lib, uning asosida nutq
yotadi. Imloviy malaka nutq faoliyatining komponenti sifatida gapni sintaktik
jihatdan to'g'ri tuzish, so'zni uslubiy aniq qo'llashni ham o'z ichiga oladi. Imloviy
malaka murakkab malaka bo'lib, uzoq davom etadigan mashqlar jarayonida
yaratiladi va so'zni fonetik tomondan tahlil qilish, uning morfemik tarkibini aniqlash
ko'nikmasi kabilarga asoslanadi.
Psixologiya malakani avtomatik harakat, ya'ni mashqlar natijasida asta-sekin
avtomatlashgan ongli harakat deb belgilaydi. Avtomatla-shish o'rganilgan imlo
qoidasining oson yoki qiyinligiga bog'liq. Imloviy malaka o'z tabiati bilan avtomatik
hisoblanmaydi. Malaka asosiga qo'yilgan ko'nikma mustahkamlanadi,
takomillashadi, yaxshi-lanadi (harakat tezlashadi, aniq va to'g'ri bo'la boshlaydi,
ishonarli va tejamli bajariladi); shuning bilan birga, faoliyatning tuzilmasi qayta
quriladi: mayda birlik bilan ishlash kengroq, butun, qo^shilgan birliklar bilan
ishlashga o'tadi (masalan, so'zni harflab ko'chirish, bo'g'inlab ko'chirish bilan, keyin
so'zni yaxlit ko'chirish bilan, so'ngra u gapni ko'chirish bilan almashadi). Bir imlo
malakasi avtomatlashadi, imloga oid boshqa hodisa o'rganiladi va asta-sekin so'zni
to'g'ri yozish malakasi hosil bo'ladi. Umuman olganda, yozuv murakkab harakat
sifatida ongli jarayonligicha qoladi. To'g'ri yozuv malakasining shakllanishi uchun
o'quvchidan fikr-lash faoliyati talab etiladi. Biror to'g'ri yozuv hodisasini
o'zlashtirish uchun o'quv va yodda saqlashgina emas, balki analiz va sintez ham
tatbiq etiladi. Bunda grammatik va imloviy hodisalarning o'xshash va farqli
tomonlarini aniqlash uchiin taqqoslash 20 usulidan foydalanish hamda so'z va so'z

shakllarini ma'lum grammatik yoki grafik gu-nihlarga ajratish, muayyan tizimga
solish, tushuntirish va isbotlash mashqlaridan foydalanish muhim o'rin tutadi.
Shunday qilib, orfografiyani o'rgcitishda, grammatikani o'rgatish kabi,
o'quvchilarning analitik-sintetik faoliyatini asta takomillashtira borish talab etiladi.
Imlo qoidasi ustida ishlash metodikasi.
O'quvchilarda to'g'ri yozuv malakasini shakllantirish grammatik nazariyani va
imlo qoi-dasini o'zlasbtirishga asoslanadi. Imlo qoidalari bir so'znigina ernas, balki
umumiylik mavjud bo'lgan butun so'zlar guruhining yozilishini tartibga soladi. Bu
xususiyati bilan u qoida xat yozuvchini har bir so'zni yodda saqlash, xotirlashdan
qutqaradi va qoidaga amal qilib, belgilangan me'yorga muvofiq butun so'zlar
gumhini yozish imkonini yaratadi. Imlo qoidasi grammatik umumiylik asosida
biriashgan so'zlarning yozilishini bir xiilashtiradi. Bu yozma ravishdagi aloqani
yengillashtiradi va imlo qoidalarining ijtimoiy ahamiyatini ta'kidlaydi. Imlo
qoidalarini grammatik, fonetik, so'z yasalishiga oid material-larni ma'lum darajada
bilmasdan turib o'zlashtirish mumkin emas. Grammatik nazariya imlo qoidalari
uchun poydevor hisoblanadi. Shuning uchun boshiang'ich sinflarda imlo qoidasi shu
qoidaga asos bo'ladigan grammatik nazariyaga bog'liq holda o'rganiladi. Masalan,
shakl yasovchi qo'shimchalarning yozilishi haqidagi qoidalar „Ot", „Sifat", „Son",
„Kishilik olmoshlari", „Fe'l" mavzulari ichiga kiritil-gan. Materialning bunday
joylashtirilishi grammatika bilan orfografiyani bir-biriga bog'liq holda o'rganishni
ta'minlaydi. Imlo qoidasi bevosita grammatik nazariya elementlaridan so'ng
o'rganiladi.
Masalan, otlarning keiishiklar bilan turlanishi o'rganilgach, kelishik
qo'shimchalarining yozilishi haqidagi ko'nikma shakllantiri-ladi. „Sifat" mavzusini
o'rganish -roq qo'shimchasining va qip-qizil, yum-yumaloq kabi sifatlarning
yozilishiga, „Fe'l" mavzusini o'rganish bo'lishsizlik (-ma) va o'tgan zamon (-di)
qo'shimchalarining yozilishiga zamin yaratadi. Imlo qoidalarini o'rgatishga bunday
21 yondashish boshiang'ich sinflarda barcha orfografik materiallarni o'rganishda
tipik hisoblanadi. Imlo qoidalari ustida ishlash — murakkab jarayon, qoidaning

mohiyatini ochish, o'quvchilarning qoida ifodasini o'rganib olishlari, qoidani yozuv
tajribasiga tatbiq etish lining asosiy komponentlari hisoblanadi. Qoida mohiyatini
ochish qoida so'zning qaysi qismini, qaysi so'z turkumi yoki grammatik shaklni
yozishni boshqarishini, bunda qaysi belgilar yetakchi ekanini tushuntirish demakdir.
O'quvchilarni qoida bilan tanishtirish uchun material tanlashda o'qituvchi bu
yetakchi belgilarni albatta hisobga oladi. Qoida ifodasi ustida darslik bo'yicha
ishlanadi. Bunda o'quv-chilarning qoida tarkibini anglab yetishlari ahamiyatlidir.
Shuning uchun darslikdagi qoida qismlarga bo'linadi (Aslida o'quvchilar bu vazifani
mashq jarayonidavoq bajarib qo'yadilar).
O'quvchilar o'rganilgan qoidaga misoUrytish va xilma-xil mashqlarni bajarish
yoii bilan uni yangi til materialiga, ya'ni yozuv tajribasiga tatbiq etadilar. Qoida
ustida ishlash metodikasi shu qoidaning xarakteriga qarab tanlanadi. Masalan,
bo'lishsizlik qo'shimchasi (-ma) ning yozilishini deduktiv yo'l bilan o'rgatish
mumkin. Jo'nalish kelishigi qo'shimchasi (-ga) ning oxiri -k bilan tugagan otlarga -
ka, -q bilan tugagan otlarga -qa shaklida qo'shilishi haqidagi qoidani indukgiv yo'l
bilan tushuntirish maqsadga muvofiq. O'quvchilar qoidadagi asosiy fikrni ajratishga
yordam beradigan vazifalarni bajarsalar, uni o'zlashtirish xiyla qulay bo'ladi.
Chunki bolalar aniq material bilan ishlaydilar va uni tahlil qilish vaqtida
qoidaning muhim qismlarini ajratadilar, qoidani ongli o'zlashtiradilar. Nimanidir,
masalan, so'zlarning talaffuzi va yozilishini, so'z turkum-larini, so'z qismlarini bir-
biriga taqqoslash o'quvchilarning aqliy faol-ligini oshiradi. Bunda yana qoidaning
ajratilgan belgisini aniq yozib ko'rsatish ham ahamiyatli hisoblanadi. Qoidada aks
ettirilgan muhim fikrni ajratishga o'qituvchining savollari yordam beradi. Bu
savollar, o'z navbatida, qoidani shakllantirish rejasi ham hisoblanadi
Qoida ustida jamoa bo'lib ishlash bilan birga, darslikdan foyda-lanib, mustaqil
ishlash usulini qoilash ham mumkin. Yangi qoidani o'zlashtirishda o'rganilgan
bilimlarga suyani-ladi. Buning uchun yangi qoida ilgari o'rganilgan qoidalar bilan
bog'lanadi. Bunda qarshi qo'yish yoki taqqoslash usulidan foydala-niladi va o'xshash
tomonlari aniqlanadi. Masalan, tushum kelishigi qo'shimchasining yozilishini

o'zlashtirishda u ilgari o'rganilgan qaratqich kelishigi qo'shimchasining yozilishi
bilan taqqoslanadi va tushum kelishigi qo'shimchasi otning fe'l tomonidan
boshqarilishini bildirishi aniqlanadi. Qoidani bilib olish o'quvchilarda u haqdagi
aniq tasawurning mav-judligiga bog'liq.
Qoida asosida hosil bo'lgan aniq tasawur so'zlarda ifodalanadi. Shuning uchun
o'quvchilardan qoidani quruq yodlab berish talab etilmasligi, balki so'zni to'g'ri
yozishdagi xususiyatlar aniq material misolida qayta tushuntirilishi lozim. Imloga
oid mashqlar. Imloviy malaka ongli nutq faoliyatining avtomatlashgan
komponentidir. Faoliyat avtomatlashishi uchun uzoq vaqt davomida maqsadga
qaratilgan mashqlar bajarib boriladi. Imloga oid mashqlar imloviy ziyraklik
ko'nikmasini shakllantirishga, tegishli o'rinda qoidani tatbiq qilishga, mashqlarning
qismlari o'rtasidagi bog'lanishni belgilash, ularni umumiv va yagona faoliyat
tizimiga kiritishga, o'quvchilar uchun qoidaning mohiyatini aniqlash va uni
shakllantirishga qaratiladi. Qoidani tatbiq qilish davridagina uning mazmuni
chuqurroq o'zlashtiriladi.
Metodikada imloga oid mashqlar-ga:
1) grammatikorfografik tahlil;
2) ko'chirib yozuv:
3) diktantlar;
4) leksik-grammatik tahlil;
5) bayonlar kiradi.
Grammatik-orfografik va leksik-orfografik tahlilda orfografiyaning
grammatika va leksika bilan bog'lanishi, ko'chirib yozuv va diktantda o'quvchilar
faoliyatini belgi-laydigan omillar, xususan, ko'chirib yozuvda ko'ruv va qo'l harakati
uquvi, diktantda eshituv uquvi hisobga olinadi. Ko'chirib yozuv ko'rib idrok
qilingan so'z, gap va matnni yozma shaklda ifodalashdir. Boshlang'ich sinflarda
husnixat va imlo qoidalari-ga rioya qilib, tuzatishlarga yo'l qo'ymay va tartibli,

harflarni tushirib qoldirmay, o'rnini almashtirmay, tinish belgilarini to'g'ri qo'llab
ko'chirib yozuv ko'nikmasi shakllantirilishi kerak. O'quvchilarda bu ko'nikmani
hosil qilish maqsadida o'qituvchi alifbe davridan boshlab ularga ko'chirib yozuvni
izchillik bilan o'rgatib boradi. O'quvchilarda ko'chirib yozuv ko'nikmasini
shakllantirishga oid asosiy qoidalarga quyidagilar kiradi:
1. Ko'chirib yozishdan oldin ko'chirib yozadiganingni yaxlit o'qib chiq.
2.Har bir gapdagi so'zlarni bo'g'inlarga ajrat va ichda bo'g'inlab aytib, yoz.
3. Ko'chirib yozganingni asliga solishtir va xatolaringni to'g'rila. Ko'chirib
yozuv uchun so'z, alohida gap va kichik matnlardan foydalaniladi.
O'qituvchining qo'ygan maqsadiga bog'liq holda ko'chirib yozishdan oldin
unga tayyorgarlik ko'riladi; bunda imlosi qiyin so'zlarni izohlab o'qish, so'zning
nima uchun shunday yozilishini asoslash, o'rganilgan qoida asosida yoziladigan
so'zlarni aniqlash kabi mashqlar-dan foydalaniladi. Bu ko'nikma qay darajada
shakllanganligini aniqlash maqsadida kontrol (tekshiruv) ko'chirib yozuv o'tkaziladi.
Ko'chirib yozuv mashqlari grammatik, leksik yoki so'z yasalishiga oid vazifalarni
bajarish bilan birga olib boriladi. Bu imlo qoidasini tatbiq etishni yaxshi bilib olish
imkonini beradi. Chunki vazifaning xarakteri imloviy malakani shakllantirishga
nazariy asos bo'ladigan grammatik, fonetik bilimlarni faollashtirishni talab etadi.
Bulardan tashqari, kompleks mashqlar orfografiya bilan birgalikda nutq o'stirish
vazifalarini ham bajarish imkonini beradi. Kompleks mashqlarga misol qilib
quyidagilarni ko'rsatish mumkin:
1. Ko'chirish. O'zakdosh so'zlarni aniqlab, o'zakni ajratish.
2.Tushirib qoldirilgan qo'shimchalarni qo'yib ko'chirish, qanday qo'shimcha
ekanini aytish; yozilishini tushuntirish.
3. Matn mazmuniga mos so'zni qavs ichida berilgan so'zlardan topib qo'yib
ko'chirish. Shu so'z qaysi so'z turkumiga oid ekanini, uning yozilishini tushuntirish.
4.Aralash berilgan so'zlardan gap tuzish va yozish.

5. Tartibsiz berilgan gaplardan bog'lanishli matn tuzish. 6.Tanlab ko'chirish
(Berilgan gaplardan yoki matndan muayyan bir so'z turkumini; ot va fe'ldan yoki ot
va otdan, sifat va otdan tuzilgan so'z birikmalarini ko'chirish).
2.2. Imloviy bilimlarni ta`limiy diktantlar va bayonlar vositasida
takomillashtirish
Diktant eshitib idrok qilingan so'z, gap, matnni yozishdir. O'quvchilarning
og'zaki yozma nutqini o'stirishda, savodxonligini oshirishda diktantning ahamiyati
katta. O'quvchi diktant yozish jara-yonida xato qilmaslikka harakat qiladi. Xato
qilmaslik ularning fonetik, leksik va grammatik bilimlarni qay darajada
o'zlashtirganliklanga bog'liq bo'Iadi. Imlo qoidalari grammatik hodisalar bilan
bog'liq bo'ladi. Demak, savodli diktant yozish uchun o'z navbatida grammatik
qoidalarni ham bilish zarur. Boshlang'ich sinflarda diktant uchun matn tanlashda bir
qancha tamoyillarga rioya qilish zarur:
1. Matnning monologik nutq shaklida bo'lishi. Unda ko'chirma gaplar,
undalmali, kirish so'zli, ajratilgan bo'lakli gaplar, qo'shma gap bo'lmasligi lozim.
2. Matn hajmi 1—4-sinf o'quvchilarining o'qish sur'tiga asos-langan bo'lishi.
3. Matn mazmuni bolalar hayoti bilan bog'liq bo'lishi.
4. Diktant matni o'quvchilarga u yoki bu haqda bilim berishi.
5. Tanlangan matn g'oyaviy-badiiy jihatdan yiiksak bo'lishi, bolalar
hissiyotiga ta'sir qilishi.
6. Matn tarbiyalovchi xarakterda bo'lishi.
7. Matnda o'rganilayotgan hodisa kamida 5—6 marta uchrashi. Diktantlar
maqsadiga ko'ra ikki xil bo'ladi:

1. Ta'limiy diktantlar — bilim berishga yo'naltirilgan diktantlar. 25 2.
Tekshiruv diktantlari — o'quvchilarning bilim, ko'nikma va ma-lakalarini nazorat
qilishga qaratilgan diktantlar. Ta'limiy diktantlarni o'tkazish vaqtini, o'rnini, turini
o'qituvchining o'zi belgilaydi.
Ta'limiy diktantlar uchun darsning ma'lum bir qismi (5—10 daqiqasi), ba'zan
bir dars ajratiladi. Bu diktant o'quvchilar bilimini mustahkamlash maqsadida
o'tkaziladi. Ta'limiy diktantda o'qituvchi o'quvchilarga o'rgatiiayotgan hodisaning
imlosini bir necha tahlil usullaridan foydalanib tushuntiradi, o'quvchilar so'zlarni
to'g'ri yozishlariga ishonch hosil qilgach, uni yozishga aixsat beradi. Har qanday yo'l
bilan xatoning oldini olish chorasi ko'riladi. Masalan, 1- sinfda a va o unlilari
o'rganilayotgan darsda bo'g'in-tovush, tovush-harf tahlili o'tkaziladi. Baho, bahor
so'zlarining birinchi bo'g'inida a harfi yozilishini o'quvchilar bilib olgach,
o'quvchilardan biri shu so'zlarni xattaxtaga yozadi. So'ng so'z o'chirib tashlanadi,
shundan keyin aytib turib yozdiriladi. Ta'limiy diktantlar tashkil etish va bajarilish
usuliga ko'ra quyidagi turlarga bo'linadi:
1. Ta'kidiy diktant.
2. O'z diktant yoki yoddan yozuv diktanti.
3.Izohli diktant.
4. Saylanma diktant.
5. Erkin diktant.
6.Rasm diktant.
7. Lug'at diktant.
8. Ijodiy diktant.
Shulardan saylanma, erkin va ijodiy diktantlarda matn ma'lum o'zgarishlar
bilan yoziladi.

Tekshiruv diktantida yaqinda yoki ilgari o'rganilib, mashqlar bilan
mustahkamlangan qoidalarni o'quvchilar qay darajada o'zlash-tirganliklari
aniqlanadi. Tekshiruv diktanti biror bo'lim o'rganilgandan so'ng yoki chorak 26
oxirida o'tkaziladi. Tekshiruv diktanti o'quv yili davomida 5—6 marta o'tkaziladi.
Diktantning bu turida yo'l qo'yilgan xatolar chuqur tahlil qilinadi, ularni bartaraf
qilish usullari belgilanadi. Shu jihatdan tekshiruv diktantining ta'limiy ahamiyati
katta. Imloviy mashq sifatida diktantning xilma-xil turlaridan foydalaniladi. Ta'kidiy
diktantdan qoidani amaliyotga tatbiq etish usullarini yaxshi bilib olish maqsadida
foydalaniladi. Matnni yozishdan oldin, uni yozish jarayonida, izohli yozuvdagi kabi,
o'quvchilar so'zni qanday yozishni va nima uchun shunday yozilishini
tushuntiradilar.
O'z diktant yoki yoddan yozuvda o'rganilgan imloviy qoida asosida
yoziladigan so'zlar bo'lgan matnni o'quvchilar o'zlari o'qib yodlaydilar (ko'rib idrok
qiladilar) yoki o'qituvchi rahbarligida eshitib yodlaydilar (idrok qiladilar), keyin
o'zlari mustaqil yozadilar. Izohli diktant o'quvchilarning qobiliyatiga qarab ikki xil
o'tkaziladi. O'quvchi, odatda, o'qituvchining ko'rsatmasi bilan ma'lum so'zning
yozilishini diktant yozishdan oldin yoki keyin izohlaydi. So'zning yozilishini
bo'g'in-tovush, tovushharf tomondan tahlil qiladi, unga qoidani tatbiq etadi.
Masalan, „Kitob — bilim manbai" — Kitob: Ki-tob. Ikki bo'g'in. Birinchi bo'g'inida
k, i; ikkinchi bo'g'inida t, o, b tovushlari bor. Oxirgi b tovushi p tovushi tarzida
talaffuz qilinadi. Unda b yoki p tovushini ifodalovchi harming yozilishini tekshirib
aniq-laymiz. Buning uchun so'z oxiriga i tovushini qo'shamiz va aytamiz: kitobi. B
tovushi yozilar ekan" kabi izohlanadi. Bu diktantda o'quvchilar qoidalarga oid
so'zlarning tagiga chizadilar.
Saylanma diktantda o'quvchilar diktovka qilingan gaplar yoki matnning
hammasini yozmaydilar. Uning o'qituvchining topshirig'iga mos qisminigina
(o'rganilgan qoida asosida yoziladigan so'zlarni, so'z birikmalarini) yozadilar.
Masalan, bosh harf bilan yoziladigan so'zlarnigina yozish (1-sinf), qaratqich
kelishigidagi so'zni ubog'langan ot bilan yoki tushum kelishigidagi so'zni u

bog'langan fe'l bilan birga yozish (4-sinf) kabi. Saylanma diktant o'quvchilarda
imloviy ziyrak-likni o'stiradi. Erkin diktantda o'quvchilarga mazmunni buzmay, gap
tuzilishini o'zgartirish, bir so'zni unga yaqin ma'noli so'z bilan almashtirish erkinligi
beriladi. Diktant uchun 3-5 qismli matn tanlanadi. O'qituvchi awal matnni bir marta
ifodali o'qib beradi, so'ngra matn mazmuni yuzasidan suhbat o'tkazadi. Ayrim
qoidalarni eslatadi. Keyin matnning bir qismi qayta o'qib beriladi, o'quvchilar uning
mazmunini yozadilar. Erkin diktant imlo qoidalarini mustahkamlashga xizmat
qilishi bilan birga, o'quvchilar nutqini o'stiradi, fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi.
Rasm diktant predmet rasmini yoki o'zini ko'rsatib o'tkaziladi:
Predmetrasmiko'rsatiladi,o'quvchilaruningnorniniaytadilarvayozib vergul
qo'yadilar, ish shunday davom etadi (Birinchi so'z bosh harf bilan, qolganlari
qoidaga ko'ra yozilishi eslatiladi). Rasm diktantda o'rganilgan qoidani, ayniqsa,
o'quv yili davomida o'rganiladigan imlosi qiyin so'zlarni to'g'ri yozishni puxtalash,
shuningdek, ularni o'quvchilar qanday o'zlashtirganliklarini sinash maqsadi ko'zda
tutiladi. O'qituvchi mazkur maqsaddan kelib chiqib, imloviy malakani shakllantirish
ustida ishlash bosqichini hisobga olgan holda, diktant-ning barcha turlaridan
izchillik bilan foydalanadi.
Tekshiruv diktanti o'quv dasturining biror bo'li-mi o'rganilib, xilma-xil
ta'limiy mashqlar bilan mustah-kamlangach, ular o'quvchilar tomonidan .qay
darajada o'ziashtirilganini sinash maqsadida o'tkaziladi. Tekshiruv diktanti uchun
sintaktik tuzilishi jihatidan shu sinf o'quvchiiari saviyasiga mos, o'rganilgan imlo
qoidalari asosida yoziladigan so'zlar va tinish belgilari ko'proq qo'llanilgan matn
tanlanadi. Matnda o'rganilmagan qoida asosida yoziladigan va imlosi qiyin so'zlar
bo'lmasligi kerak. Tekshiruv diktanti uchun matnlardangina emas, balki o'rganilgan
qoidalarni o'z ichiga olgan alohida terma gaplardan ham foydalanish mumkin.
Lekin har ikki 28 holda ham gaplardagi so'zlar soni DTS talablariga mos
bo'lishiga e'tibor berish lozim. Tekshiruv diktanti uchun tanlangan matnda so'zlar
soni DTSga ko'ra quyidagicha bo'lishi lozim: 1-sinfga sabod o'rgatish davridan so'ng
8—10 so'z, o'quv yili oxirida 15—20 ta so'z, 2-sinf o'quv yilining birinchi yarmida

20-25 ta so'z, o'quv yili oxirida 30—40 ta so'z; 3-sinf o'quv yilining birinchi
yarmida 14—16 ta so'z, o'quv yili oxirida 50—60 ta so'z; 4-sinf o'quv yilining
birinchi yarmi oxirida 30—40 ta so'z; o'quv yili oxirida 75—80 ta so'z, Ko'rrnib
turibdiki, o'quv yili oxirida o'"tk~aziladigan diktantdagi so'zlar soni keying! o'quv
yili boshida o'tkazila-digan diktantdagi so'zlar soniga teng bo'ladi va asta-sekin ortib
boradi.
O'qituvchi o'rganilgan va mashqlar bilan mustahkam-langan mavzuga mos
matnni diktant o'tkazishdan bir necha kun oldin tanlaydi. Matnda shu sinf
o'quvchiiari uchun imlosi qiyin so'z boisa (yaxshisi matnda o'rganilmagan so'zlar
bo'lmagani ma'qul), shu so'zlarning ma'nosi, talaffuzi va yozilishi diktantni
yozgunga qadar bo'ladigan ona tili darslarida tushuntirilib, mashqlar bilan
mustahkamlanishi lozim. Shuning uchun imlosi qiyin so'zni qatnashtirib gap tuzish,
so'zning talaffuzi va yozilishini tushuntirish, imlosi
O'qituvchi matndagi ma'nosi yoki imlosi qiyin so'zlarni doskaga yozib,
talaffuzi va imlosini qisqa izohlaydi. Keyin o'qituvchi doskaga, o'quvchilar esa
daftarlariga Sana, ish turi (tekshiruv diktanti) va sarlavhani tartib hi Ian, har birini
xat-boshidan yozadilar. Shundan so'ng matn aytib yozdiriladi. O'qituvchi sodda
yig'iq gaplarni biilunicha, sodda yoyiq gaplarni so'z birikmasiga va qo'sjima hamda
sodda gaplarni ma'noli qismlarga bo'lib aytib luiadi. Shuni ta'kidlash zarurki, so'/.ni
bo'g'inlab yoki so'zrna-so'z aytish yaramaydi. Har bir gap yoki SO'z blrikmasi ko'pi
bilan uch marta takrorlanishi lozim. Aytish sur'ati shu sinf o'quvchilarining gaplarni
yozib ulgurishlarini hisobga olinishi kerak. Tekshiruv diktanti yozib bo'lingach,
o'quvchilar diqqatini jalb etib, o'qituvchi matnni sekinroq sur'at bilan yan'a bir marta
o'qib beradi. O'quvchilar o'z yozuvlarini mustaqil ravishda 29 tekshirishlari uchun
matn o'qib bo'lingach, biroz muddat (ikki-uch daqiqa) beriladi. Bu vaqt ichida
o'quvchilar o'z ishlarini tekshiradilar, xatolarini topsalar, to'g'rilaydilar.
O'qituvchi esa o'quvchilarning har birini diqqat bilan kuzatib, ular e'tiborining
bo'linmas-ligiga ahamiyat beradi. O'quvchilar o'rtoqlarining ishini ko'rishga, u yoki
bu so'zni qanday yozganlarini bilishga qiziqadilar, ba'zan o'rtog'ining ishini ko'rib,

o'zining to'g'ri yozgan so'zini o'zgartirishga urinish hollari ham uchraydi. Bunday
paytlarda o'qituvchi bolalarga mustaqil ishlash, fikrlash lozimligini eslatadi.
O'quvchilar imlo va tinish belgilarga oid qoidalarni qay darajada
o'zlashtirganliklarini, ulardan amaliy foydalana olishlarini, ko'nikmalarini sinash
bilan birga, grammatik mavzularni ongli o'zlashtirishlarini tekshirish maqsadida
boshlang'ich sinflarda grammatik topshiriqli tekshirish diktanti ham o'tkaziladi.
Grammatik topshiriq darsdan oldin doskaga yozilib, parda bilan to'sib
qo'yiladi (ko'chma doska yoki katta qog'ozga yozib foydalansa ham bo'iadi).
O'quvchilar tekshirish diktanti matnini yozib bo'lgach, o'rganilgan mavzular
yuzasidan berilgan grammatik topshiriqlarni bajaradilar. Grammatik topshiriqlar
quyidagi mazmunda bo'lishi mumkin: biror gapda qatnashgan so'zlardagi unli yoki
undosh harflarning tagiga chizish; berilgan so'zlarni bo'g'in ko'chirish qoidasiga
ko'ra bo'laklarga ajratib, chiziqcha bilan yozish; talaffuzida va yozilishida farq
qilgan undoshlarni aniqlab, tagiga chizish; talaffuzda lushib qoladigan undoshnihg
tagiga chizish; gaplarning (ular aniq ko'rsatiladi) ega va kesimini aniqlab, eganing
tagiga bir, kesimning tagiga ikki to'g'ri chiziq chizish; biror gapdagi so'zlarning
o'zak va qo'shimchalarini aniqlab, chiziqlar bilan belgilab ko'rsatish.
(Masalan, ishla: o'zak Bu matnlarni eshitib yozish orqall ulardi mas'uliyatni
his va idrok etish uquvi paydo bo'ladi. Muslqa orqali ta'sir ctisb uchun diktant
yozish paytida mayin kuy eshittfrlsh, diktant yozish oralig'ida jismoniy harakatlar
bajarib, dam olish daqiqasini o'tkazish, tasviriy san'at, badiiy mehnat, matematika
fanlari bilan ham bog'lanish o'quvchilar savodxonligini, estetik didini o'stirishga
yordam beradi. . 30 Diktantni tekshirish va tahlil qilish O'quvchilarga diktant
yozdirilganidan keyin uni tekshirish, baholash va navbatdagi yozuv darsida uni
tahlil qilish mubim ta'lim-tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Chunki o'quvchilar
diktantni yozganlaridan kcyin yo'l qo'ygan kamchiliklarini va olgan baholarini
bilishga qiziqadilar.
Tekshirilgan diktantni bclgilangan vaqtda tahlil qilish bilan o'quvchilarning
ana shu istaklari qondirishuli. Bundan tashqari, diktantda yoi qo'ygan xatolari

takrorlanishining oldi olinadi. Ayrim o'qituvchilar kun ora diktant yozdirsalar ham,
uning natijasi bilan o'quvchilarni xabardor qilmaslik hollari uchraydi. Bunda
o'quvchilar savodxonligi tekshirib ko'riladi-yu, kamchiliklarning oldi olinmaydi.
Natijada, o'quvchi qaysidir so'z yoki gapni bir necha marta xato yozib qo'yadi.
Buning oldini olish uchun barcha turdagi yozma ishlar me'yoriga rioya qilish va
vaqtida tekshirib, tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. O'quvchilarning barcha turdagi
yozma ishlarini tekshi-rishda imlo va tinish belgilaridagi xatolar bilan bir qatorda
chiroyli yozuv sifatiga ham e'tibor beriladi. i—2-sinflarda o'quvchi xato yozgan
so'zni chizib, ustiga to'g'risini yozib ko'rsatiladi.
Tinish belgilari ham shu tartibda to'g'rilanadi. 3—4-sinflarda o'quvchi xato
yozgan so'zning tagiga chizib qo'yilishi kifoya. Tinish belgilari qo'yilmagan bo'lsa
qo'yiladi, xatolari bo'lsa, tuzatiladi. O'quvchilar yozma ishini baholashda quyidagi
me'yor-dan foydalanish mumkin: —agar o'quvchi xatosiz, chiroyli yozib, topshiriqni
ongli bajargan bo'lsa, uning ishini namuna sifatida maqtab, ko'rgazmaga qo'yiladi;
—agar o'quvchi yozma ish va qo'shimcha topshiriqlar-ning to'rtdan uch qismini
to'g'ri va ongli bajarsa, «4» baho qo'yiladi. Uning xatolari asta tushuntiriladi va unda
keyingi safar, albatta, a'lo bajarishi mumkinligiga ishonch hosil qilinadi; —agar
o'quvchi yozishi va bajarishi kerak bo'lgan ishning yarmidan ko'prog'ini to'g'ri va
ongli bajarsa, bunday o'quvchi bilan qo'shimcha ravishda ish olib boriladi.
1-sinf o'quvchilarining ishlari «qoniqarli» yoki «qoni-qarsiz» deb og'zaki
baholanadi.
2—4-sinf o'quvchilarining ishlari quyidagicha baholanadi: —agar o'quvchi
tckshirish diktantini to'g'ri va chiroyli yozgan, biroq ayrim harfJarni tuzatgan bo'Isa,
keyingi safarxatoga yo'l qo'ymasligi ta'kidlanadi; —agar o'quvchi diktantda 2 ta
imlo va bitta tinish belgiiariga oid xatoga yo'l qo'ygan bo'Isa, shuningdek, ayrim
harf shakliarini noto'g'rl yozib tuzatgan bo'Isa, bunday o'quvchilar bilan yakkama-
yakka ish olib boriladi; —agar o'quvchi 3 ta imlo va 2 3 la tinish belgiiariga oid yoki
4 la imlo va 2 la tinish belgiiariga oid va undan ko'p xaloga yo'l qo'ygan bo'Isa,

yo/nv sifati talabga javob bcrmasa va fuzatishlari bo'Isa, bunday o'quvchilarga
amaliy yorclam beriladi. Diktantda quyidagi xatolar hisobga olinmaydi:
a) o'quvchilarga o'rgatilmagan qoidalar yuzasidan qilingan xatolar;
b) gap oxiriga nuqta qo'yilmagan bo'lsa-yu, keyingi gap bosh harf bilan
yozilsa;
d) gap ma'nosini buzmagan holda biror so'/ boshqa so'z bilan almashtirib
yozilsa.
O'quvchilar ishini tekshirish va baholash ehliyotkorlik bilan amalga
oshirilishi kerak. Buning uchun xatolarning sabablari aniqlanib, ko'pchilik
o'quvchilar tomonidan yo'l qo'yilgan xatolar ustida ishlanadi. Jumladan, o'quvchilar
quyidagi sabablarga ko'ra xato yozishlari mumkin: —gap yoki undagi biror so'z
ma'nosini tushunmagan-Jarida. Shuning uchun yozdiriladigan malncla o'quvchilarga
notanish so'zlar bo'Isa, doskaga yozib ko'rsatish va ma'nosini tushuntirish lozim. —
imlo va grammatika qoidalarini ongli o'zlashtir-maganliklari sababli. Bu xatolikning
oldini olish uchun, albatta, darslarda har bir qoidaning o'quvchilar tomonidan puxta
va mustahkam o'zlashtirilishiga e'tibor berish kerak. Buning uchun o'rganilgan
qoidaga daxldor mashqlarni bajarish, har bir mashqni bajarishda ularga daxldor
qoidani eslatib turish zarur. —imlo qoidalarini bilsa ham, uni unutib qo'yish
natijasida.
Bunday xatoga yo'l qo'ymaslik uchun shu qoidaga oid mashqlardan ko'proq
ishlatish kerak. Masalan, «Shahar nomlari bosh harf bilan yoziladi» qoidasi
o'rganilganidan keyin, Namangan, Toshkent, Samarqand kabi shahar nomlari yozib
ko'rsatiladi. Shahar nomlari gap orasida kelganda ham o'quvchilar xatoga yo'l
qo'yishlari mumkin. Demak, o'quvchilar bilimi puxta emasligi, e'tiborsizlik bilan
yozishlari, imlo qoidalarini unutib qo'yishlari va yozayotgan so'zlarining ma'nosiga
tushunmasliklari natijasida xatolarga yo'l qo'yar ekanlar. Bunday xatolarning oldini
olish uchun diktant yozdirishdan oldin o'rganilgan qoidalarga mos turli mashqlarni
bajartirish lozim. O'quvchilarning ko'pchiligi xato yozgan so'zlar to'g'rilanib,

doskaga ustun shaklida yoziladi. Bu so'zlarni o'quvchilar daftarlariga ko'chirib
yozadilar. Yozdirilgan matn tekshirilib, baholanganidan keyin navbatdagi yozuv
darsida yoki darsning bir qismida o'quvchilar bilan tahlil qilinadi. Tahlil, xatolar
ustida ishlash o'quvchilarning savodxonligini oshirishga ijobiy ta'sir etadi. Bayon
ustida ishlash. Yozma ish turlaridan biri bayondir. 3-sinfda yoziladigan hamma
bayonlarni, asosan, ikki turga bo’lish mumkin. Birinchi turi o’qituvchi tavsiya
qilgan tayyor reja, ikkinchi turi esa o’qituvchi rahbarligida o'quvchilar bilan
hamkorlikda tuzilgan reja asosida yoziladi.
To’plamdagi matnlarni joylashtirishda yuqoridagi bos linish usuli asos qilib
olingan. Ikki turda bayon yozishga o’rgatish ishlari butun o’quv yili davomida olib
boriladi. 0’qituvchi o’quvchilarga tayyor reja asosida bayon matnlari ustida ishlash
va bayon rejasini tuzishga o’rgatishni o’z tizimiga kiritadi hamda matn hajmining
katta-kichikligiga qarab ularni joylashtiradi. Bayonga oid bo’lgan topshiriqlarni
murakkablashtirib boradi. Tayyor reja asosida bayon yozish butun o’quv yilida
davom etadi. 33 0’qituvchi taqvim reja tuzishdan oldin matnlarni tanlaydi. Matndagi
so’zlar, gaplar ona tilidagi qaysi mavzuga ko’proq mos ekanligini ham aniqlaydi.
Shundan kelib chiqib matnlarni taqvim-mavzu rejasiga joylashtirish kerak.
To’plamda ham iloji boricha shu tartibni hisobga olishga harakat qilingan.
0’qituvchi 3-sinf o’quvchilarini bayon yozishga o’rgatar ekan, dastur va matnlarning
mazmuni orasidagi bog’lanishlarni nazarda tutadi. Ishni yengillashtirish maqsadida
matndagi imlo qoidalariga oid so’zlar beriladi. Shuningdek, kuzatishdagi, o’qish
darsligidagi materiallar bilan bayon matni orasidagi bog’lanishni tiklaydi. ,
0’quvchilarning tayyor reja asosida yozadigan bayon matnlarining hajmi 60- 80
so’zdan tuzilishi mo’ljallanadi. 0’qituvchi bu bo’limda to’liq bayon uchun hajmi
katta matnlar tanlaydi. So’ngra saylab yoki tanlab bayon yozish uchun hajmi katta
matnlar beriladi. Ishning bunday turi o’quvchilarni to’rtinchi sinfda o’tkaziladigan
matn mazmunini qisqartirib yozishga tayyorlaydi. Bo’lim boshida berilgan
bayonning birinchi turi, tayyor reja asosida, bayon yozishda rejaning har bir qismiga

javob bir yoki ikki gapdan iborat bo’lishi kerak. Shu bilan birga reja sarlavhasi
ko’proq so’roq gap shaklida bo’lsa maqsadga muvofiqdir.
Bu ish usuli ikkinchi sinfda ham qo’llanilgan. Bunday matnlar mumkin qadar
yozuv taxtasida yoki qog’ozda berilishi lozim. Matnning rejasi qismlar va uning
mazmuniga muvofiq bo’lishini o’quvchi doim o’z diqqat markazida tutishi zarur.
Boshqacharoq aytganda, u reja bandiga javob nechta gapdan iborat, qaysi xat boshi
yoki qaysi gap rejada aniq ifodalanmagan, nima uchun ifodalanmagan, yozuv
taxtasidagi gaplardan foydalanish lozimligi ustida bosh qotiradi. Dastlabki
bayonlarga tayyorgarlik ko’rishda o’quvchilarni matnni qismlarga bo’lib
gapirtirishga ko’proq e‘tibor berish kerak va reja savollariga sodda gaplar bilan
to’g’ri javob olishga erishish lozim. Shu bilan birga, bayonga puxta imloviy
tayyorgarlik ko’riladi. Bu bayon darsning o’zida va oldingi ona tili darslarida xuddi
ikkinchi sinfdagidek olib boriladi. 34 Asta-sekin atov va ikki tarkibli gaplar
(«Samad yordam berdi», «Bola shirin» va boshqa hikoyalar), shuningdek, umumiy
xarakterdagi so’roq gaplardan iborat rejalar beriladi.
Bu hoi o’quvchilarga doimo qulaylik tug’dirmaydi. Chunki reja bandlarining
(yuqoridagidek) ifodalanishi butun xat boshini (qismni) kengaytirib bayon qilishni
talab qiladi. Bunday reja bo’yicha ishlash o’quvchilarga qulay bolishi uchun
bayonning biror qismini birgalashib puxta tahrir qilish taqozo etiladi. Masalan, «Eng
zo’r sovg’a» matnidagi rejaning to’rtinchi bandida «Oxiri ammasi sovg’asini
uzatdi» deb berilgan. Bu qismga matndagi to’rtta gap javob bo’la oladi. Bayon
mazmunini o’quvchi ongiga to’liq yetkazish maqsadida quyidagicha yordam
beriladi. Ushbu parcha (to’rtta gap) oldindan yozuv taxtasiga yoziladi. 0’quvchilar
parchani ichda o’qiydilar, so’ng hikoya qiladilar. Rejaning bu qismida yana
boshqacha ish turini qo’llash mumkin. Berilgan qismga toiiq javob olishda
o’quvchilarga yordamchi savollar beriladi. So’ng yozuv taxtasiga yozilgan matn
bilan o’quvchilarning hikoyasi taqqoslanadi.
Berilgan parchani to’liq bayon qilishda o’quvchilarga shu tarzda yo’llanma
berib boriladi. Matnning bir-ikki qismi ustida xuddi shunday mashg’ulot olib borish

natijasida o’quvchilar, birinchidan, o’qituvchining o’qigan hikoyasini diqqat bilan
tinglashga, ikkinchidan, reja sarlavhalarini puxta o’ylashga va bayon matnini to’liq
qayta hikoyalashga o’rgatiladi. Birinchi yarim yilda to’liq qayta hikoyalashga
o’rgatish uchun «Yaxshilik yerda qolmas» matni yuzasidan tayyorgarlik ko’rish
darsini namuna sifatida ko’rsatamiz. Bayonga tayyorgarlik ko’rishda sinfdan
tashqari o’qish dasrlarida yaxshilik qilish, bir-biriga yordam berish haqida suhbat
o’tkazish ma‘qul. Ona tili darslarida jo’nalish va chiqish kelishiklari
qo’shimchalarining yozilish qoidasi eslatiladi. Holatga, falokatdan, tuzoqqa so’zlari
mashq qilinadi. Darsning borishi:
Qisqagina suhbat. Arining turli joylarda uchib yurishi, uning qanotlari nozik
bo’lishi, kabutarning tadbirkorligi, bir-biriga yaxshilik qilish, yaxshilikka-yaxshilik
qaytishi haqida qisqacha so’zlanadi. 0’qituvchi matnni ifodali o’qiydi va savollar
asosida tahlil qiladi. «Hikoyaning uchinchi qismidagi «... falokatdan qutildi» iborasi
qanday ma‘noni anglatadi? 0’ylab ko’ring-chi? «Ari suvda oqib ketmadi» ma‘nosini
bildiradi, Kabutar Arining suvdan chiqishi uchun nima qildi? (Bu savol kabutarning
arini qutqarish uchun qilgan ishini gapirishni talab qiladi.) Kabutar bir chopni suvga
tashladi. Ari cho'pni кета qilib falokatdan qutildi». Ari so 6 zini takrorlamaslik
uchun o’qituvchi quyidagilarni so’raydi: «Matnda ishtirok etuvchilarni ayting (ari,
kabutar, bola). Hamma o'rinlarda ari so'zi ishlatilganmi? (Yo‘q.) 0’ylab ko'ring- chi,
hikoyaning qaysi qismida ari yoki ari o’rnida и so’zini ishlatish ma‘qul.
Shuningdek, matnda kabutar so’zini doimo ishlatish kerakmi yoki matnning qaysi
qismida и so'zini ishlatish o’rinli bo’ladi. Bola so’zi hamma o’rinlarda
ishlatilganmi? (Ha, ishlatilgan.)» Shundan keyin o’qituvchi matnni qismlar bo’yicha
ifodali o’qiydi. 0’quvchilar esa qismlararo qaysi so’zlar ishlatilganini ko’rsatadilar.
0’qituvchi ko’rsatilgan so’zlarni reja qismlariga moslaydi va savol- ning qatoriga
yozib, tik chiziq bilan ajratadi. Birinchi qism o’qiladi. Ari so’zi ajratiladi.
Bu qismda hikoyaning boshlanishi va arining qayerda uchib yurganligi,
hikoya qahramonining nomini ko’rsatish lozimligi aytiladi. Ikkinchi qism o’qiladi
va bu qismdagi voqea ariga tegishli bo’lganligi uchun ari so’zi o’rnida и so’zi

qollanganligi aytiladi. Uchinchi qismda kabutar haqida gapirilgan. Shuning uchun
kabutar so’zi ishlatilganligini aytadilar. To„rtinchi qismda ari haqida gap boradi.
Bunda ari so’zining berilishi to’g’riligi uqtiriladi. Beshinchi qism o„qiladi. Bu
qismdagi voqea bolaga tegishli. Oltinchi, yettinchi qismlar ham o’qiladi. Ari, bola
so’zlarining berilishi to’g’ri ekanligi aytiladi. 36 Sakkizinchi qism o’qiladi. Bunda
kabutar so’zi berilgan. Bu o’rinda shu nom mos kelgan. Chunki gap kabutar haqida
boradi. «Ari, kabutar va bola» so’zlari ustida ishlash Ari qayerda uchib borardi? ari
U birdan suvga yiqilib, qanday holatga tushdi? и Kabutar arini ko’rib nima qildi?
kabutar Ari qanday qilib falokatdan qutildi? ari Bola tuzoq qo’yib nima qildi? bola
Ari kabutami qutqarmoqchi bo’lib nima ish qildi? ari Kabutar nimadan qutildi?
kabutar Matnni so’zlab berishda birinchi qismda bitta gap berilishiga qaramay « и »
ga e‘tibor beriladi. Arining falokatga uchrashi shu gapdan boshlanadi. Matnning
asosiy qismlari (2-, 6-) ustida ish olib borish zarur.
Bu qismlardagi ikkita gapda ari haqida fikr yuritiladi. 0’quvchilar ari so’zi
o’rnida « и » ni qo’llab, so! zlab beradilar. Yozishga tayyorgarlik Agar matn yozuv
taxtasiga yoki kartonga yozilgan bo’lsa, o’quvchilar uni ichda o’qiydilar. Shundan
so’ng ayrim so’zlarni (holatga, rahmi, darhol, cho'pni, falokatdan, ко ‘rib)
bo’g’inlab aytadilar yoki ularning imlosini izohlaydilar. 0’quvchilarga reja asosida
yozish uchun o’ylashga vaqt beriladi. Yozuv taxtasidagi matn yopiladi. Matn
mazmunini eslashda o’quvchilar tomonidan aytilgan imlosi qiyin so’zlardan 2-3 ta-
sini o’qituvchi yozuv taxtasiga yozib qo’yadi.
Tanlab bayon yozish Muallif K. Qosimovaning «Ona tili o’qitish
metodikasi» darsligida ko'rsatilishicha, tanlab bayon yozish bayon matnining biror
qismini tanlab qayta hikoyalashdir. Masalan, o’qilgan matndan faqat
qatnashuvchilarning tashqi ko'rinishi, tasvirlangan qismnigina qayta hikoya qilish,
faqat ikki qatnashuvchining uchrashish manzarasini qayta hikoyalash, faqat tabiat
tasvirini hikoya qilish kabidir. 37 Tanlab bayon yozish yozma bayon sifatida ham
o’tkaziladi. Tanlab bayon yozishda matn o’quvchining ko’z oldida bo’lmaydi.
0’quvchi butun matn mazmunini yoritib berishda qiynaladi. Shuning uchun matn

qismlarining mazmuni tugallangan bir fikrda bayon qilinadi. Tanlab bayon yozishda
quyidagi ish turlarini qo’llash o’quvchilar uchun foydali va qiziqarlidir. Hajmi
kattagina boigan matn mazmunini aralashtirib beriladi - bu esa voqeani tushunishga
va ko’proq tafsilotlarni kiritishga imkoniyat beradi. Shu usulda o’quvchilarning
mantiqiy faoliyatlarining ayrim tomonlari taraqqiy ettiriladi. Bolalar material
tanlash, uni chegaralash, mavzuni qisqaroq bayon qilishga o’rgatiladi. Ayrim
vaqtlarda tanlab bayon yozishda qismlararo bog’lanishga erishish lozim. Bayon
yozishni boshlashda mustaqil so’zlarni almashtirish, o’zicha ijod qilish
o’quvchilarning ijodiy qobiliyatini o’stiradi. Bu ishlar o’qituvchi rahbarligida olib
boriladi.
Tanlab bayon o’tkazishda o’quvchilar hikoyani eshitadilar va sinchiklab
o’rganadilar. So’ng bayonda nima haqida to’xtalish lozimligi to’g’risida aniq
ma‘lumot oladilar. Bayonning bu turiga «Sariq ip» matniga oid dars namunasi
beriladi. Matn ifodali o’qiladi (71-bet). 0’qituvchi o’quvchilar matn mazmunini qay
darajada tushunganliklarini aniqlash uchun ularga savollar beradi: «Nima uchun
Karima sevindi? Ular nima qilmoqchi edilar?» kabi. Shundan keyin matnning
ikkinchi qismi haqida so’z boradi. Bu qismda o’quvchilarga faqat Karimaning siri
ochilishi haqida yozish kerakligi aytiladi. 0’qituvchi oldindan yozuv taxtasiga yozib
yopib qo’ygan rejani ochadi. Hikoyani boshlashdan oldin rejaning birinchi qismiga
javob o’ylash uchun ozgina vaqt beriladi.
Qisqa suhbatdan so’ng hikoyani taxminan quyidagicha boshlash tavsiya
etiladi: «Nasibaning sariq ipi tamom bo'lgan edi. U Karimadan ozgina ip so'radi».
Shunday qilib, o’quvchilar reja qismlarining har biriga javob beradilar. 0’quvchilar
hikoyani ijodiy so’zlab berishga yaxshi tayyor bo’lsalar, mazmunini to’g’ridan- 38
to’g’ri to’liq so’zlab beradilar. Bu namuna asosida bir necha marta saylanma bayon
o’tkazish mumkin. Hamma o’quvchilar bayonni qanday boshlash va nima bilan
tugatishni tushunib oladilar. Buning uchun o’quvchilar reja tuzadilar, tuzilgan rejani
bir o’quvchi yozuv taxtasiga yozadi. Shu vaqtda 2-3 o’quvchidan bayonni qanday

boshlamoqchi ekanligini so’rash lozim. Agar vaqt bo’lsa, matrmi qayta hikoyalatish
kerak.
Hikoya qilish vaqtida bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilarning bayonga
hozirligini aniqlash lozim, 0’qituvchi hikoyalash vaqtida ayrim o'quvchilarning
qiynalayotganini sezsa, ularga hikoya qilish va yozish vaqtida yordam beradi. Rejasi
o’zgartirilgan bayonda o’quvchilar qiynalmaydilar. Chun- ki, bayon rejasini
o’qituvchining o’zi voqeaning ketma-ketligiga qarab beradi. Os qituvchi matn
qismlari orasidagi bog’lanishda tu- shuntirilishi kerak bo’lgan o’rinlar uchrashi
mumkinligini hisobga olishi kerak. Ayrim vaqtlarda hikoyaning qismlari o’rtasidagi
bog’lanishning muvaffaqiyatli chiqishi uchun bir-ikkita yangi so’z qo’shish
mumkin.
To’plamga kiritilgan bayonning ikkinchi turida uchinchi sinf o’quvchilari reja
tuzishga o’rgatiladi. Hikoya rejasini tuzishda, avvalo, matnni qismlarga bo’lish
lozim. Bunda voqeaning izchilligiga, uning rivojlanishiga va voqealar orasidagi
o’zaro bog’lanishga ahamiyat beriladi. Buning uchun matn ko’z o’ngimizda bo’lishi
shart. Hikoyaning har qismini qayta-qayta o’qish, uning mavzusini aniqlash, matnni
qismlarga bo’lish, mazmuni bir-biriga yaqin bo’lgan qismlarga bitta sarlavha
qo’yish talab etiladi. 0’qituvchi tomonidan berilgan mavzuni yoritish uchun
parchaning boshlanishi va oxirini topish kerak. Matnlarni mustaqil ravishda
qismlarga bo’lishda xatboshi muhim ahamiyatga ega. 0’quvchilarga reja tuzish
o’qish darslarida ham o’rgatiladi. Uchinchi, to’rtinchi sinf o’quvchilari matnni
eshitish orqali yaxshi qabul qiladilar 39 («Ona tili» darsligidagi bayondan tashqari),
so’ng voqealarning ketma-ketligini aniqlash, qismlar va ular orasidagi
chegaralanishni ko’rsatishlari kerak. Ko’pincha o’qituvchilar bayon yozdirishda
o’quvchilarga reja tuzishni ycngillashtirish maqsadida quyidagi usuldan
foydalanadilar: o’qituvchi ovoz chiqarib parchani o’qiydi, so’ng to’xtalib, bu
qismda gap nima haqida ekanligini aniqlaydi va o’quvchilardan unga sarlavha
qo’yishni so’raydi. Navbatdagi parchalar ham shu tartibda davom etadi.

Bunday usullardan faqat ayrim vaqtlardagina foydalanish mumkin.
Bizningcha, reja ustida ishlash ko'proq o’quvchiga taalluqlidir. Matnni mantiqiy
tugallangan qismlarga bo’lishda o’quvchilarni har xil usullardan foydalanishga
o’rgatib borish kerak. Buning uchun o’quvchilar tomonidan qo’yilgan (o’ylab
topilgan) sarlavhalar o’qiladi va muhokama qilinadi. Muhokama natijasida eng
yaxshi sarlavhalar varianti tanlab olinadi va o’qituvchi tomonidan yozuv taxtasiga
yoziladi. Shunday qilib, bayon uchun yagona reja tuziladi. Sarlavhalash zarur
ta‘limiy ish hisoblanadi. Maqsad - o’quvchilar mavzu yoki matnning sarlavhalangan
qismi mazmunini to’g’ri aniqlashlaridan iborat. Rasmli reja asosida bayon yozish
uchinchi sinfda ham davom etadi. Buning uchun o’qituvchi 3-sinf «Q’zbek tili»
darsligida berilgan rasmlardan foydalanadi. Shunday qilib, uchinchi sinf o'quvchilari
matnning mazmuniga mos sarlavha topishga, reja tuzishga tayyorlanadilar. Agar
o’quvchilar bu topshiriqni bajarayotganlarida matn ularning ko’z oldida bo’lsa, yana
ham yaxshi bo’ladi. Bu o’quvchilarning bayonga tayyorlanishdagi va reja tuzishdagi
mustaqilligini oshiradi.
Dastlabki davrlarda sarlavha tuzish mashqlari jamoa tartibida o’rganiladi.
Shundan keyin reja tuziladi. Agar o’quvchilar oldida matn bo’lmasa, tahlildan so’ng
matn ikkinchi marta o’qib beriladi. Matnni o’qishdan oldin o’quvchilardan matn
necha qismdan iborat ekanligi haqida fikr bildirishlari so'raladi. 0’quvchilar uchun
matnni qismlarga bo’lish va ularni sarlavhalash ancha murakkab ish hisoblanadi.
Shuning uchun bayon yozish darslarida matnni 40 qismlarga bo’lishni birinchi
chorakdanoq boshlash kerak. Ushbu maqsadda to’plamda jamoa bo’lib ishlash
vaqtida uncha katta bo’lmagan matnlarni (26-40 so’zlik) yozuv taxtasiga yozish
lozim.
Ona tili darsida o’quvchilar daftariga bayon matnini yoki uning biror qismini
yozdirib qo'yish maqsadga muvofiq. Buning uchun o’qituvchi bayon matnidan
(o’quvchiga bildirmagan holda) imloviy tahlil, izohli diktant o’tkazganda yoki
boshqa mashqlarda foydalanishi zarur. Matn yozilgan daftar o’quvchilar qo’lida
qoladi. Ular navbatdagi bayon darsida daftardagi matn ustida ishlaydilar va uni

qismlarga bo’ladilar. Reja tuzishga o’rgatishda qismlarga oson bo’linadigan matnlar
tanlab olinadi. Bunga misol qilib «Tirishqoqvoy» (89-bet) matnini keltiramiz.
Tirishqoqvoy degan chumoli bor ekan. U sheriklari bilan ariq bo'yida don terib
yurgan ekan. Birdan suvga tushib ketibdi. Tirishqoqvoy cho'ka boshlabdi, Shunda
oldidan uzun o‘t poyasi chiqib qolibdi. Tirishqoqvoy unga tirmashib olibdi.
Baliqchalar o‘t poyasini qirg'oqqa sura boshlabdilar. Uni bir g'umay o'tga
ilintiribdilar.
Tirishqoqvoy g'umay bargiga tirmashib, qirg'oqqa chiqib olibdi.
Baliqchalarga minnatdorchilik bildiribdi. 0’quvchilar yozuv taxtasidagi matnni
o’qiydilar va uning mazmunini tahlil qiladilar. 0’qituvchi o’quvchilarga hikoyaning
rejasini mustaqil ravishda o’zlari tuzishlarini aytadi. 0’quvchilar matn qismlarini
tartib bilan o’qib, har bir qismda kim haqida yoki nima haqida gap borayotganini
aniqlaydilar. 0’qituvchi qo’shimcha savollar berish orqali o’quvchilarning har bir
qism mazmunini aniqlashga bo’lgan qiziqishini oshirib boradi. «Nihol tuzaldi»
matnini yuqoridagiga o’xshash tarzda o’tkaziladi. Ularning har bir qismida yangi
shaxs ishtirok etadi.

Xulosa
Biz o‘z malakaviy ishimiz nihoyasida quyidagicha xulosaga keldik.
―Yoshlikda olingan bilim toshga o‘yilgan naqsh kabidir – degan edi buyuk
allomalarimizdan biri. Shunga ko‘ra, boshlang‘ich sinfda egallangan bilimni
kelgusidagi bilimlar uchun poydevor deb atasak, noto‘g‘ri bo‘lmaydi. Poydevor
qanchalik mustahkam bo‘lsa, qurilajak imorat ham shunchalik ko‘p yil, balki
asrlarga ham asqotadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ta‘lim- tarbiya beruvchi
o‘qituvchiga juda ko‘p narsa bog‘liq bo‘ladi.
Hozirgi zamon boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi erkin fikrli keng dunyoqarashli,
izlanuvchan, intiluvchan, yangiliklarni tezda ilg‘ab oluvchi va innovatsion
texnologiyalardan boxabar bo‘lishi lozim.Shundagina u ko‘zlagan maqsadiga
yetishadi.
Ona tili darslarida imloviy bilimlarni takomillashtirishning samarali metod va
usullarini tanlay bilish hozirgi kun tilshunoslik ta‘lim tizimi oldida turgan eng
muhim vazifadir. O‘quvchilarda imloviy bilimni shakllantirishni savod o‘rgatish
davridanoq boshlagan ma‘qul. Chunki, bu bilimlar ta‘limning keyingi bosqichlari
uchun zarur bo‘ladi. Shuningdek, imloga oid tushunchalarni faqatgina ona tili
darslarida emas, balki o‘qish, matematika, tabiatshunoslik, musiqa, odobnoma va
boshqa darslarda ham kerakli o‘rinlarda shakllantirib borilsa, ko‘zlangan natijaga
erishish mumkin.
O‘quvchilarning imloviy bilim va tushunchalarini rivojlantirish uchun yangi
pedagogik texnologiyalar, interfaol usullardan foydalanish ham muhim ahamiyat
kasb etadi. Bolaning ongi va tafakkuri endi shakllanib kelayotgan boshlang‘ich
sinflarda o‘qituvchining mahorati, uning zamonaviy texnologiyalarni ta‘lim
jarayoniga mohirona tadbiq eta olishi, ta‘limning yangi-yangi yo‘l va usullarini
izlashi, ilg‘or pedagogik tajribalardan ijodiy foydalana olishi juda muhimdir.
Ona tili darslarini yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish, yangi
metodlardan samarali, unumli va o‘rinli foydalanish kutilgan natija beradi. Chunki,

yangi pedagogik texnologiyaning har bir ko‘rinishi bolani fikrlashga, o‘z shaxsiy
munosabatlarini izhor qilishga, ijod qilishga undaydi.
Ayniqsa, ―Klaster, ―Bumerang, ―Aqliy hujum, ―Dumaloq stol,
―Muammoli vaziyat kabi yangi pedagogik texnologiyalardan unumli va o‘z vaqtida
foydalanilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘quvchilarning imloga oid bilimlarini
aniqlashda diktant va bayonlarning ahamiyati ham juda katta. Chunki, diktant va
bayonlar o‘tilgan mavzular yuzasidan olingan bilimlarni yaqqol aks ettirguvchi
ko‘zgudir. Tekshiruv diktantlari yozdirayotganda o‘qituvchi o‘tilgan mavzularga
oid, imloga oid tushunchalarni aytib, ogohlantirib o‘tishi lozim. Bayonlar ham
o‘quvchilarning imloviy bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi. Bayonlar,
diktantlardan farqli o‘laroq, o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirishga, erkin,
mustaqil fikrlay olishga, ijodiy faollikni ta‘minlashga xizmat qiladi.
Yuqorida sanab o‘tilgan omillarni hisobga olgan holda, boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilariga quyidagicha tavsiyalar berish mumkin: - ona tili darslarida
o‘quvchilarning imloga oid bilimlarini takomillashtirishning eng maqbul usul va
metodlarini ishlab chiqish; - fanlararo integratsiyani to‘g‘ri tashkil etish, ya‘ni
nafaqat ona tili darslarida, balki matematika, o‘qish, musiqa, odobnoma va shu kabi
o‘quv fanlarini o‘tayotganda ham imloga oid tushunchalarni shakllantirib borish; -
tekshiruv diktantlari va bayonlar vositasida o‘quvchilarning imloga doir bilimlarini
mustahkamlash, tekshirish, lozim bo‘lsa, qo‘shimcha darslar tashkil etish; -
an‘anaviy dars o‘tish tizimini inkor etmagan holda, innovatsion usullardan
foydalanib, darslarni yanada qiziqarliroq , yanada samaraliroq o‘tkazish va bu orqali
o‘quvchilarni bilimga chanqoq, keng dunyoqarashli va erkin fikrlovchi insonlar
bo‘lib yetishishlariga imkon yaratiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
1. Mirziyoyev Sh . M . “ Tanqidiy tahlil , qat ’ iy tartib - intizom va shaxsiy
javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo ’ lishi kerak ”. T .:
O ’ zbekiston 2017.
2. Mirziyoyev Sh.M “ Harakatlar strategiyasi 2017-2021 y” T.: Ma’naviyat,
2017
3. Mirziyoyev Sh.M “ Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz.T.:O’zbekiston, 2017
4. Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash -
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. 2020 yil
5. “Ilk qadam” maktabgacha ta’lim muassasining davlat o’quv dasturi.T.: 2018
6. Qodirova F.R, Qodirova R.M. Maktabgacha ta’lim konsepsiyasi.T, Fan va
texnologiya 2011
7. Qosimova K, Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi Toshkent
1985.
8. Qosimova K. Ona tili o’qitish metodikasi Toshkent 2009.
9. O’zbekiston Respublikasi davlat maktabgacha ta’lim muassasasi to’g’risidagi
Nizom. T: 2017
10. Hasanboyeva O,Tadjiyeva M, Toshpulatova Sh va boshq. Maktabgacha ta’lim
pedagogikasi. T.: Ilm-ziyo, 2012
11. Qodirova.F, Toshpulatova Sh, A’zamova M. Maktabgacha pedagogika.
O’quv qo’llanmaT.: Ma’naviyat, 2013
12. Qodirova F.R, Tashpulatova Sh.K. Bolalar bog’chasida metodik
ishlar.Darslik T.: Voris, 2012
13. D.R.Babayeva. Bolalar nutqini o’stirish . T.2018
14. Qodirova.F.R, Toshpo’latova Sh.Q, Kayumova N.M, A’zamova M.N
Maktabgcha pedagogika. Darslik “Adabiyot uchqunlari ” nashriyoti 2018
15. Qodirova.F.R, Toshpo’latova Sh.Q, Kayumova N.M, A’zamova M.N
Maktabgcha pedagogika. Darslik “Tafakkur” nashriyoti 2019
16. Davlat ta’lim standarti 2020 yil 23-sentabr

Elektron ta’lim resurslari:
17. www.pedagog.uz
18. www.ziyonet.uz
19. www.edu.uz
20. www.kasu.uz

Boshlang'ich sinf o'quvchilarining imloviy bilimlarini takomillashtirishda ona tili darslarining ahamiyati

Sotib olish