Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 74.9KB
Покупки 1
Дата загрузки 09 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

66 Продаж

Boshlang‘ich sinf oʻquvchilarining og‘zaki nutqini o’stirishda grammatik o’yinlardan foydalanish usullari

Купить
KURS ISHI Mavzu: Boshlan g‘ich sinf o quvchilarining ʻ og‘zaki nutqini o’stirishda garmmatik o’yinlardan foydalanish usullari Mundarija Kirish ............................................................................................................................................... 2 I Bob. Boshlang‘ich sinf o quvchilarining og‘zaki nutqini shakllantirishning asosiy usul va ʻ vositalari ....................................................................................................................................... 5 1.1. Nutq tushunchasi, nutq o stirish metodikasi, uning ahamiyati ʻ ............................................. 5 1.2. O quvchilarning og zaki nutqini rivojlantirish usullari ʻ ʻ ............................................................ 9 1.3. Ona tili va o qish savodxonligi – boshlang ich sinf o quvchilarining nutqiy kompetentligini ʻ ʻ ʻ rivojlantiruvchi muhim manba ....................................................................................................... 13 II Bob. Boshlan g‘ich sinf o quvchilarining og‘zaki nutqini shakllantirishda innavatsion ta’lim ʻ metodlaridan foydalanish ............................................................................................................... 20 2.1. Matn va hikoyani tahlil qilish orqali o quvchilarining og‘zaki nutqini shakllantirish va ʻ o stirish . ʻ ........................................................................................................................................ 20 2.2. O quvchilar nutqini o stirishda xalq og zaki ijodi namunalaridan foydalanish ʻ ʻ ʻ ..................... 27 2.3. Boshlang‘ich sinf o quvchilari nutqini o stirishda mustaqil ishlarning o rni va ahamiyati ʻ ʻ ʻ ................................................................................................................................................... 35 Xulosa ............................................................................................................................................ 41 Foydalanilgan adabiyotlar .............................................................................................................. 43 1 Kirish Kurs ishining dolzarbligi: Mamlakatimizda kelajagimiz davomchilari bo lmish yoshlarga innovatsion, ilg‘or usullar va metodlarni qo llab, zamonaviyʻ ʻ pedagogik texnologiyalardan foydalanib ta’lim berish hamda o quvchilarning ʻ ta’limdagi sifat samaradorligini oshirish, yoshlarni raqobatbardosh qilib tarbiyalash ta’lim tizimi oldida turgan asosiy vazifa hisoblanadi. O zbekiston Respublikasining 2016-yil 14-sentabrdagi “Yoshlarga oid ʻ davlat siyosati to g‘risida”gi Qonuni, O zbekiston Respublikasi Prezidentining ʻ ʻ 2017-yil 7fevraldagi “O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha ʻ ʻ Harakatlar strategiyasi to g‘risida”gi PF-4947-sonli, Vazirlar Mahkamasining ʻ 2017-yil 6apreldagi «Umumiy o rta va o rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ʻ ʻ ta’lim standartlarini tasdiqlash to g‘risida»gi 187-sonli qarori, 2019-yil 29- ʻ apreldagi “O zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha ʻ rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to g‘risida”gi PF-5712-sonli Farmonlarida ʻ belgilangan qator vazifalar o quvchilarning lingvistik va nutqiy kompetensiyalarini ʻ rivojlantirishga zamin hozirlaydi 1 . “O zbekiston Respublikasini yanada ʻ rivojlantirish bo yicha Harakatlar strategiyasi”da belgilab berilgan “mustaqil ʻ fikrlaydigan, qat’iy hayotiy nuqtayi nazarga ega, Vatanga sodiq yoshlarni tarbiyalash, demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish jarayonida ularning ijtimoiy faolligini oshirish” vazifasi kichik maktab yoshidagi o quvchilarining mustaqil fikrlash salohiyatini kengaytirish tub ʻ islohotlar zamirida rivojlanayotgan davlatimizda faol, izlanuvchan va zamon bilan hamnafas bo lishni taqozo etadi. ʻ Shu bois ilm berishda sharq allomalari mustaqil fikrlash,fikrni bayon qilish, nutq tuzish jarayonidagi muhim jihatlarni qamrab oluvchi ilmiy qarashlarini qayd qilganlar va shu bilan bir qatorda, nutqning ilmiynazariy tomoni lug‘atlarda, darslik va o quv va metodik qo llanmalarda izoh berib, atroflicha yoritilgan. ʻ ʻ 1 O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi «O zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi ʻ ʻ tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to g risida»gi PF-5712-sonli farmoni. ʻ ʻ 2 Forobiyning fikricha, qanday qilib ta’lim berish va ta’lim olish, fikrni qanday ifodalash, bayon etish, qanday so rash va qanday javob berish (masalasi)gaʻ kelganda, bu haqdagi ilmlarning eng birinchisi jismlarga , ya’ni substansiya va aksidensiyalarga ism beruvchi til haqidagi ilmdir. Ikkinchisi ilm grammatikadir. U jismlarga berilgan ism (nom)larni qanday tartibga solishni hamda substansiya va aksidensiyaning joylashishiga va undan chiqadigan natijalarni ifodalovchi hikmatli so zlarni va nutqni qanday tuzishni o rgatadi. ʻ ʻ Uchinchi ilm mantiqdir . U ma’lum xulosalar keltirib chiqarish uchun mantiqiy figuralarga binoan qanday qilib darak gaplarni joylashtirishni o rgatadi. Bu xulosalar yordamida biz bilinmagan ʻ narsalarni bilib olamiz hamda nima to g‘ri va nima yolg‘on ekanligi haqida hukm ʻ chiqaramiz”. Bugungi kunda mamlakatimizda ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, ta’lim sifati va samaradorligini oshirish va shu asnoda barkamol avlodni kamol toptirish masalasi dolzarb va ustuvor vazifa sifatida e’tirof etilmoqda. Zero, Kofi Annan ta’biri bilan aytganda, “Ta’lim har bir jamiyatda, har bir oilada taraqqiyot zaminidir” 2 . Mamlakatimiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev “Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo lib, dunyo ʻ miqyosida o ʻ z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo sh kelmaydigan insonlar bo lib ʻ ʻ kamol topishi, baxtli bo lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va ʻ imkoniyatlarini safarbar etamiz” 3 degan da’vatlari ta’limning sifatli va samarali tashkil etilishini, ayniqsa, boshlang ich sinflardan boshlab o quvchilarni mustaqil ʻ ʻ fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega shaxs sifatida tarbiyalash bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi . Kurs ishining maqsadi. Boshlang‘ich sinf o quvchilarining og‘zaki nutqini ʻ shakllantirishning asosiy usul va vositalari . Boshlan g‘ich sinf o quvchilarining ʻ og‘zaki nutqini shakllantirishda innavatsion ta’lim metodlaridan foydalanish 2 Qurbonova O.,Davletova A. O quvchilarning nutq madaniyati va nutqiy kompetensiyalarini rivojlantirish. ʻ "Scientific progress"; Volume 3/issue 5/2022. 3 Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. –Toshkent: “O zbekiston”, 2016. -488 b. ʻ 3 Kurs ishining obyekti . Nutq tushunchasi, nutq o stirish metodikasi, uningʻ ahamiyati. O quvchilarning bog lanishli nutqini o stirishning asosiy usul va ʻ ʻ ʻ vositalari. Kurs ishningi predmeti . Boshlan g‘ich sinf o quvchilarining og‘zaki ʻ nutqini shakllantirishda innavatsion ta’lim metodlaridan foydalanish Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Boshlang‘ich sinf o quvchilarining og‘zaki nutqini shakllantirishning ʻ asosiy usul va vositalari 2. Boshlan g‘ich sinf o quvchilarining og‘zaki nutqini shakllantirishda ʻ innavatsion ta’lim metodlaridan foydalanish 3. Boshlang‘ich sinf o quvchilari nutqini o stirishda ʻ ʻ mustaqil ishlarning o rni va ahamiyati ʻ Kurs ishining metodlari . Mavzuga oid pedagogik, psixologik, metodik adabiyotlarni o rganib tahlil qilish, suhbat, kuzatish, anketa- so rovnomalar, ilg or ʻ ʻ ʻ o qituvchilarning ish tajribalarini o rganish, pedagogik tajriba, taqqoslash. ʻ ʻ Kurs ishi ning metodologik asoslari . O zbekiston Respublikasi ʻ Konstitutsiyasi, “Talim tog risida” gi Qonun, “ Milliy o quv dasturi” Boshlang ich ʻ ʻ ʻ ta’lim konsepsiyasi, metodist psixolog, didakt olimlarning muammo yuzasidan qayd etgan qarashlari, O zbekiston Respublikasi Prezidentining ta’lim tarbiyaga ʻ oid fikrlari. Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bob, beshta paragraf va qilingan xulosalardan iborat. Ishga qo yilgan maqsadga erishishi uchun ʻ to plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi. ʻ 4 I Bob. Boshlang‘ich sinf o quvchilarining og‘zaki nutqini shakllantirishningʻ asosiy usul va vositalari 1.1. Nutq tushunchasi, nutq o stirish metodikasi, uning ʻ ahamiyati O quvchilar nutqida mantiq ilmiga asoslanib fikr-mulohaza bildirish ʻ maqsadga muvofiq. Shu bois ular xotirasidagi so z zahirasini o z nutqi orqali ʻ ʻ harakatga keltiradi. Nutq va uni o stirish tushunchasi. Nutq - kishi faoliyatining ʻ turi, til vositalari (so z, so z birikmasi, gap) asosida tafakkurni ishga solishdir. ʻ ʻ Nutq o zaro aloqa va xabar funksiyasini, o zaro fikrni his-hayajon bilan ifodalash ʻ ʻ va ta’sir etish vazifasini bajaradi. Yaxshi rivojlangan nutq jamiyatda kishining aktiv faoliyatining muhim vositalaridan biri sifatida xizmat qiladi. O quvchi uchun ʻ esa nutq maktabda muvaffaqiyatli ta’lim olish qurolidir. Nutq o stirish nima? ʻ Agar o quvchi va uning tildan bajargan ishlari ko zda ʻ ʻ tutilsa, nutq o stirish deganda, tilni har tomonlama (talaffuzi, lug‘ati, sintaktik ʻ qurilishini, bog‘lanishli nutqni) aktiv amaliy o zlashtirish tushuniladi. Agar ʻ o qituvchi ko zda tutilsa, nutq o stirish deganda, o quvchilar tilning talaffuzi, ʻ ʻ ʻ ʻ lug‘ati, sintaktik qurilishi va bog‘lanishli nutqni muhim aktiv egallashlariga yordam beradigan metod va ish turlarini qo llash tushuniladi. ʻ Nutq faoliyati uchun, shuningdek, o quvchilar nutqini o stirish uchun bir ʻ ʻ necha shartga rioya qilish zarur: Kishi nutqining yuzaga chiqishi uchun talab bo lishi kerak. O quvchilap ʻ ʻ nutqini o stirishning metodik talabi o quvchi o z fikrini, nimanidir og‘zaki yoki ʻ ʻ ʻ yozma bayon xohishi va zaruriyatni yuzaga keltiradigan vaziyat yaratish hisoblanadi, Har qanday nutqning mazmuni, materiali bo lishi lozim. Bu material ʻ qanchalik to liq, boy, qimmatli bo lsa, uning bayoni shunchalik mazmunli bo ladi. ʻ ʻ ʻ Fikr tinglovchi tushunadigan so z, so z birikmasi, gap, nutq oborotlari ʻ ʻ yordamida ifodalansagina tushunarli bo ladi. Shuning uchun nutqni muvaffaqiyatli ʻ o stirishning uchinchi sharti - nutqni til vositalari bilan qurollantirish hisoblanadi. ʻ 5 Nutqni egallashning qator aspektlari mavjud. Bular: 1. Adabiy til normalarini o zlashtirish. ʻ 2. Jamiyatimizning har bir a’zosi uchun zarur bo lgan muhim nutq ʻ malakalarini, ya’ni o qish va yozish malakalarini o zlashtirish. ʻ ʻ 3. O quvchilar nutq madaniyatini takomillashtirish. ʻ Nutq o stirishda uch yo nalish aniq ajratiladi: ʻ ʻ 1) so z ustida ishlash; ʻ 2) so z birikmasi va gap ustida ishlash; ʻ 3) bog‘lanishli nutq ustida ishlash. So z, so z birikmasi va gap ustida ishlash uchun lingvistik baza bo lib ʻ ʻ ʻ leksikologiya (frazeologiya va stilistika bilan birgalikda), morfologiya, sintaksis xizmat qiladi; bog‘lanishli nutq esa mantiqqa, adabiyotshunoslik va murakkab sintaktik butunlik lingvistikasiga asoslanadi. Nutq o stirishda izchillik to rt shartni, ʻ ʻ ya’ni izchilligi, istiqboli, xilma-xilligi, xilma-xil turlarini umumiy maqsadga bo ysundirish ko nikmasini oshirish bilan ta’minlanadi. Nutq turlari. Kishilar tildan ʻ ʻ fikr bayon qilish quroli sifagida foydalanadilar. Ular o z fikrlarini ovoz bilan ʻ eshittirib bayon qilishdan oldin u haqda o ylab oladilar. Bu ichki nutq hisoblanadi. ʻ Ichki nutq eshittirilmagan va yozilmagan, «o ylangan» (fikrlangan) nutqdir. Tashqi ʻ nutq tovushlar yordamida eshittirilib yoki grafik belgilar bilan yozilib, boshqalarga qaratilgan nutqdir. Ichki nutq materialni tushunish va yodda saqlashga yordam beradi 4 . Fikrni ifodalash usuliga ko ra nutq og‘zaki va yozma bo ladi. Og‘zaki nutq ʻ ʻ ko pincha dialog tarzida, yozma nutq esa monolog tarzida bo ladi. O quvchilar ʻ ʻ ʻ nutqiga qo yilgan talablar. ʻ O quvchilar nutqini o stirishda aniq belgilangan bir qator talablarga rioya ʻ ʻ qilinadi. 1. O quvchilar nutqi mazmundor bo lsin. ʻ ʻ 2. Nutqda mantiqiylik bo lsin. ʻ 4 Abdullayeva Q. Nutq o‘stirish. – T.:O‘qituvchi, 1980.66-bet 6 3. Nutq aniq bo lsin. ʻ 4. Nutq til vositalariga boy bo lsin. ʻ 5. Nutq tushunarli bo lsin. ʻ 6. Nutq ifodali bo lsin. ʻ 7. Nutq to g‘ri bo lsin. ʻ ʻ 8. Nutq madaniyatli bo lsin. ʻ Nutq o quvchilar tafakkurini o stirishda muhim vositadir. Nutq fikrni bayon ʻ ʻ etish vositasi bo libgina qolmay, uni shakllantirish quroli hamdir. Fikr nutqning ʻ psixologik asosi vazifasini bajaradi, uni o stirish sharti esa fikrni boyitish ʻ hisoblanadi. Aqliy faoliyat sistemasini egallash asosidagina nutqni muvaffaqiyatli o stirish mumkin. Shuning uchun o quvchilar nutqini o stirish materialni ʻ ʻ ʻ tayyorlash, takomillashtirish, mavzuga oidini tanlash, joylashtirish, mantiqiy operatsiyalarga katta ahamiyat beriladi. Tafakkur til materiali yordamida nutqiy shakllantirilsa va bayon etilsagina muvaffaqiyatli o sadi. Tushuncha so zlar yoki ʻ ʻ so z birikmalari bilan ifodalanadi, shunday ekan, tushuncha til vositasi bo lgan ʻ ʻ so zda muhim aloqa materialiga aylanadi. Kishi tushuncha ifodalaydigan so z (so z ʻ ʻ ʻ birikmasi) ni bilsagina, shu tushunchaga asoslangan holda, tashqi nutqda fikrlash imkoniga ega bo ladi. ʻ Nutqda fikr shakllantiriladi, shu bilan birga, fikr nutqini yaratadi. «Nutq tafakkur bilan chambarchas bog‘langandir. Nutq bo lmasa, tafakkur ham ʻ bo lmaydi, til materiali bo lmasa, fikrni ifodalab berib bo lmaydi». Fikrni nutqiy ʻ ʻ ʻ shakllantirish uning aniq, tushunarli, sof, izchil, mantiqiy bo lishini ta’minlaydi. ʻ Tilni egallash shu tilning fonetikasini, lug‘at sostavini, grammatik qurilishini bilib olish, fikrni takomillashtirish uchun, tafakkurni o stirish uchun shart-sharoit ʻ hozirlaydi. Bilimlar, faktlar, har xil axborotlar tafakkurning ham, nutqning ham materialidir. Nutq tafakkur jarayonini o rganishning muhim vositasi bo lib xizmat ʻ ʻ qiladi. Nutqdan o quvchiniig fikriy rivojining asosiy o lchovlaridan biri sifatida ʻ ʻ foydalaniladi. O quvchining barcha predmetlardan materialni o zlashtirishi va ʻ ʻ umumiy aqliy rivojlanishi haqida fikr yuritganda, u yoki bu mavzuni bola o z ʻ 7 nutqida (yozgan inshosida, axborotida, qayta hikoyalashda, savollarga bergan javobida) qanday bayon eta olishiga qaratiladi. Shunday qilib, nutqni tafakkurdan ajratib bo lmaydi, nutq tafakkur asosida rivojlanadi; fikr nutq yordamida pishibʻ yetiladi, yuzaga chiqadi. Ikkinchi tomondan, nutqning o sishi fikrni ʻ shakllantirishga yordam beradi, takomillashtiradi. Uchinchi tomondan, nutqning o sishi fikrni shakllantirishga yordam beradi, ʻ takomillashtiradi. O quvchilar nutqini o stirishning mashg‘ulotning boshqa turlari ʻ ʻ bilan bog‘liqligi. O quvchilar nutqini o stirish boshqa o quv predmetlaridan ʻ ʻ ʻ o tkaziladigan mashg‘ulotlar bilan ham uzviy ravishda bog‘lanadi. ʻ 5 Ona tili darslarida o quvchilar til yordamida tabiat va kishilar hayoti haqida ʻ bilim oladilar; ular kuzatishni, o ylashni va ko rganlari, eshitganlari, o qiganlari ʻ ʻ ʻ bo yicha to g‘ri bayon qilishni o rganadilar. Ona tili darslari bolalap lug‘atini ʻ ʻ ʻ boyitishga samarali yordam beradi, nutqni tuzishni o rgatadi. O qish darsi va u ʻ ʻ bilan bog‘liq holda olib boriladigan ekskursiya o quvchilarga tabiat hodisalari, ʻ kishilar hayoti va mehnati haqida, axloq qoidalari, boshqa kishilar bilan muomala normalari haqida bilim beradi; bu darsda o quvchi nutqiga, uni shakllantirish va ʻ o stirishga keng imkoniyat mavjud. Grammatika va to g‘ri yozuv darslarida tilni ʻ ʻ maxsus o rganish bilan bolalar alohida tovush, bo g‘in, so z va gaplarni eshitishga ʻ ʻ ʻ va aytishga o rganadilar. Ular predmet, harakat, belgi bildirgan ko pgina so zlarni, ʻ ʻ ʻ shuningdek, tovush, harf, bo g‘in, o zak, so z, so z yasovchi, forma yasovchi, ʻ ʻ ʻ ʻ qo shimcha, so z turkumi, ot, sifat, son, fe’l, olmosh, bog‘lovchi, gap, gap bo lagi, ʻ ʻ ʻ bosh bo lak, ikkinchi darajali bo lak, darak gap, so roq gap, undov gap; turlanish, ʻ ʻ ʻ bosh kelishik singari juda ko p yangi terminlarni bilib oladilar. ʻ Natijada o quvchilarda quyidagi: ʻ - Turli xil shakl va mazmundagi samarali og‘zaki,va yozma va multimediyaga asoslangan muloqotni anglash, boshqarish va ijod qilish; - Turli xil shakillarda va vositalar orqali axborotlarni tahlil etish, baxolash, boshqarish hayrixoh bo lish; turli xil istiqbollarga e’tibor bilan qarash; ʻ 5 Karimova V.M., Sunnatova R.I., Tojiboyeva R.N. Mustaqil fikrlash. – T.:Sharq, 2000. 110-bet 8 - Jamoada ishlay olish va yetakchilik qobilyatlarini namoyon etish; turli xil rollar va ma’sulyatlarni qabul qila olish;boshqalar bilan birgalikda samarali mehnat qila olish; boshqalarga hayrixoh bo lish; turli xil istiqbollarga e’tibor bilan qarashʻ kabi hayotiy ko nikmalarning shakllanishi kafolatlanadi. ʻ 1.2. O ʻ quvchilarning og ʻ zaki nutqini rivojlantirish usullari Ma ’ lumki , boshlang ‘ ich sinf o ʻ quvchilarining nutqlaridagi nuqsonlarni bartaraf etish o ʻ quvchilar va logopedlar zimmasiga yuklanadi . Talaffuzdagi kamchiliklarni aniqlashda bolaning nutqini tekshirib ko ʻ rish , nutq buzulish sabablarini o ʻ rganish lozim . Buning uchun har bir bola nutqini tekshirish varaqasi to ʻ ldirilib , qaysi tovushlar to ʻ g ‘ ri yoki noto ʻ g ‘ ri talaffuz qilayotgani belgilab boriladi . Nutq ostirishongli o ʻ qishni , so ʻ zlash va yozishga o ʻ rgatishni , til haqida o ʻ quvchilarning yoshi va tushunchasiga mos bo ʻ lgan bilim berishni , ularning lug ‘ at boyligini oshirishni , boshqalarning nutqiga e ’ tibor va qiziqishni o ʻ stirish , kitob o ʻ qishga muhabbat uyg ‘ otishni ko ʻ zda tutadi . Ba ’ zi bolalar tovushlarni noto ʻ g ‘ ri talaffuz qilibgina qolmay , ularni bir - biridan farqlay hamolmaydilar . Nutqdagi bunday kamchiliklar darslarni o ʻ zlashtirishda bolalar uchun sezilarli qiyinchiliklarni tug ‘ diradi . Bunday hollarda logoped mashg ‘ ulotlar yordamiga muxtoj bo ʻ ladilar . Ijodiy qayta hikoyalashda hikoya kontekstni yoki shaklini o ʻ zgartirish orqali aytiladi o ʻ qilayotgan hikoya yoki hikoyani yangi epizodlar bilan to ʻ ldirish orqali . Sahnalashtirish yoki sahnalashtirishda o ʻ quvchilar o ʻ qilgan hikoyani sahnalashtirilgan hikoyaga aylantiradilar . Qilmoq Bu , ular hikoyaning ssenariysi , kostyumi , imo - ishoralari haqida o ʻ ylashadi ishtirokchilar , monologni dialogik nutqqa aylantiradi ( bu eng ko ʻ p til o ʻ rgatish nuqtai nazaridan muhim ish ). O ʻ qilishi kerak bo ʻ lgan hikoyaga rasm chizishda o ʻ quvchi o ʻ qilgan rasmdan rasm tanlaydi o ʻ qilgan yoki chizilgan asar mazmuniga ko ʻ ra rassomlar tomonidan chizilgan rasmlar o ʻ zini tasvirlaydi . Agar talaba rasmni yaxshi chiza olmasa , u og ‘ zaki o ʻ zi chizmoqchi bo ʻ lgan rasmni tasvirlaydi , ya ' ni so ʻ zlar bilan rasm chizadi . 9 O qilgan hikoyani davom ettirish usuli maktab amaliyotida keng qo llaniladi. Buʻ ʻ usul hikoya mazmuni davom ettirish imkonini beradigan asarlarda qo llaniladi. ʻ Chiroyli so zlashni, savodli, to g‘ri yozishni, o z fikrini ravon va aniq bayon ʻ ʻ ʻ etishni bilmagan yoko etolmagan o quvchi bilimlarni muvafaqqiyat bilan ʻ o zlashtira olmaydi. Har bir insonning nutqi chiroyli, mukammal, talaffuzi aniq, ʻ ravon bo lsa, fikrlash doirasi keng, idrok qilishi ham teran bo ladi. Nutq orqasli ʻ ʻ odamzot o zining ichki hissiyotlarini ham bayon qiladi, nutq esa barcha insonlarda ʻ ham bir xilda-to la rivojlangan yoki shakillangan bo lavermaydi. Ertak ustida ʻ ʻ ishlashda bolalarni ertakni o qishgagina emas, balki uni aytib berishga o rgatish ʻ ʻ ham muhimdir. Ertak aytish og‘zaki nutqni o stiradi, bolalar nutqini yangi so z va ʻ ʻ iboralar bilan boyitadi, ona tiliga muhabbatni tarbiyalaydi. Nutq ikki ko rinishga ʻ ega –og‘zaki, va yozma nutq. Bular o zaro uzviy bog‘langan bo lsa ham, har ʻ ʻ birining o ziga xos xususiyati bor. ʻ Og‘zaki nutqda tovuchlar, so zlar nutq orqali talaffuz qilinsa, eshitish ʻ a’zolari orqali qabul qilinadi. Shuning uchun o quvchilarning og‘zaki nutqini ʻ o stirishida, avvalo ularning nutqidagi kamchiliklar sabablarini aniqlash, uni ʻ bartaraf etish yo llarini izlab topishimiz kerak. ʻ 6 Og‘zaki nutiqqa o rgatishning ilk davrida daktiologiya (qo l alifbosi) dan ʻ ʻ foydalaniladi. Bu narsa bolalarning tovushlarni talaffuz qilib, o zlashtirib ʻ borganlari sari faqat yordamchi vosita bo lib xizmat qiladi. Yuqori saviyada ʻ yozilgan badiiy asarlar bolalarning nutq normalarini (me'yorlarini) muvaffaqiyatli o zlashtirishlariga hamda tilning emotsional tomonlarini his etish qobiliyati ʻ rivoj¬lanishiga, og‘zaki nutqning intonatsion ifodaliligi shakllanishiga ta'sir etadi. So zlashish-suhbat metodidan bolalar lug‘atini faollashtirishda foydalanish ʻ maqsadga muvofiqdir. Bu metod orqali bola lug‘atidagi so zlardan o rinli ʻ ʻ foydalanishga, gaplarni to g‘ri tuzishga o rganib boradi. Bunda o qituvchi kichik ʻ ʻ ʻ guruhda tabiiy obyektlar va ular¬ning modellari (o yinchoqlar, suratlar)ga tayanish ʻ usullaridan, katta guruhlarda esa so zli didaktik o yinlardan foydalanadi. ʻ ʻ 6 Temirova K.S. Boshlang ich sinf o quvchilarning nutqiy kompetensiyalarini shakllantirish. ʻ ʻ "Pedagogik mahorat" ilmiy-nazariy va metodik jurnali, № 6/2022 10 Qayta hikoya qilish metodidan besh yoshli bolalar guruhida tashkil etiladigan ishlarda keng foydalaniladi. Uning yordamida bolalar nutqining leksik, grammatik, intonatsion jihatlari shakl-lanadi. Ular bog‘lanishli dialogik va monologik nutqni badiiy asar namunalari yordamida amaliy tomondan egallab oladilar. Badiiy asarlarni qayta hikoya qilishga o rgatishda o qituvchining asosiyʻ ʻ vazifasi mazkur yoshdagi bolalarga mos bo lgan, mazmuni va tili jihatidan ʻ bolalarga tushunarli bo lgan asarlarni tanlashdir. Hikoya o ylab topish (to qish) ʻ ʻ ʻ metodi bolalarni ijodiy izlanishga: kuzatganlari bo yicha hikoya tuzish; xotiradan ʻ hikoya tuzish; xayoliy hikoya tuzishga o rgatadi. Nutq ikki shaklga ega - og‘zaki ʻ va yozma. Ular bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo lsa-da, ularning har biri ʻ o ziga xos xususiyatlarga ega ʻ 7 . Og‘zaki nutqda so zlar nutq orqali talaffuz qilinganda tovushlar eshitish ʻ organlari orqali qabul qilinadi. Shuning uchun o quvchilarning og‘zaki nutqini ʻ rivojlantirishda avvalo ularning nutqidagi kamchiliklarning sabablarini aniqlashimiz va uni bartaraf etish yo llarini izlashimiz kerak. Chiroyli gapirishni, ʻ savodli bo lishni, to g‘ri yozishni, o z fikrini ravon va aniq ifodalashni bilmagan ʻ ʻ ʻ o quvchi bilimni muvaffaqiyatli o zlashtira olmaydi. Har bir insonning nutqi ʻ ʻ go zal, mukammal, talaffuzi aniq va ravon bo lsa, tafakkur doirasi keng, idroki ʻ ʻ chuqur bo ladi. Nutq orqali inson o zining ichki tuyg‘ularini ham ifodalaydi, nutq ʻ ʻ esa hamma odamlarda bir xilda to la takomillashib, shakllana olmaydi. Ba'zi ʻ bolalar nafaqat tovushlarni noto g‘ri talaffuz qiladilar, balki ularni bir-biridan ʻ ajrata olmaydilar. Nutqdagi bunday kamchiliklar bolalar uchun darslarni o zlashtirishda sezilarli qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bunday hollarda nutq ʻ terapevtlari o qitishning yordamiga muhtoj. Og‘zaki nutqni o rgatishning birinchi ʻ ʻ davrida daktiologiya (qo l alifbosi) qo llaniladi. Bu faqat yordamchi vosita bo lib ʻ ʻ ʻ xizmat qiladi, chunki bolalar tovushlarni talaffuz qiladi va o zlashtiradi. ʻ Boshlang‘ich o rta sinfda ona tili darslarida barcha sinflarning etakchi roli ʻ nutqni rivojlantirish bo lib, u savod o rgatish, nozik yozish ko nikmalarini ʻ ʻ ʻ rivojlantirish va fikrlash doirasini kengaytirish vazifalarini o z ichiga oladi. Bu ʻ 7 Yo‘ldoshev J., Usmonov S. Pedagogik texnologiya asoslari. – Toshkent: O‘qituvchi, 2004. 11 darslarda ko`proq amaliy maqsadlarni ko`zlash, nutqda til resurslaridan foydalanish ko`nikmalarini shakllantirish, ijodiy fikrlash, o`quvchilarda til sezgirligini tarbiyalash zarur. Ularning og‘zaki nutqini muntazam ravishda tarbiyalash tegishli nutqda, matn tuzishda amaliy yordam beradi. Masalan, "Kim sezgir", "Bu nima", "Ismingizni ayt" o yinlari. Bu turdagi mashqlarʻ o quvchilarning yangi harfni o rgatgandan keyin qay darajada o zlashtirganligini ʻ ʻ ʻ tekshirish va mustahkamlash maqsadida o tkaziladi. ʻ O qituvchi doskadagi harflarni ma’lum tartibda teradi va ularni o qib ʻ ʻ bo lgach, o quvchilar navbatma-navbat dars o tadi. Keyin harflar bolalar ʻ ʻ ʻ sezmasdan almashtiriladi. Shu bilan birga o quvchilarning sezgirligi va topqirligi ʻ baholanadi va rag‘batlantiriladi. Shunday qilib, har bir darsda, qaysi mavzu bo lishidan qat’i nazar, o quvchilarning ongli, ravon, to g‘ri va ifodali o qishini ʻ ʻ ʻ ʻ ta’minlash, nutqini yaxshilashga intilish birinchi navbatdagi vazifamizdir.. Bu mashg‘ulotlar o quvchilarga yil davomida olgan bilimlarini namoyish etish, tahlil ʻ qilish va mustahkamlashga, og‘zaki nutqni rivojlantirishga, eslab qolish qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi. Ma'lumki, nutq tafakkur bilan bog‘liq, shuning uchun u tafakkur bilan uzviy bog‘liqdir. liksiz o sadi. Darsda o qilgan ʻ ʻ asarni o quvchilarning ongli ravishda anglab olishlari, asosiy mazmun, g‘oyani ʻ tushunishlari uchun tahlil, sintez, taqqoslash, umumlashtirish kabi mantiqiy usullar qo llaniladi. O qilgan asarni tahlil qilishda turli ish usullari qo llaniladi. Bolalar ʻ ʻ ʻ hikoyaning bosh qahramonlarini aytib berishadi, o qituvchi rahbarligida ishning ʻ sxematik rejasini tuzadilar (tugun, kulminatsiya, yechim). 8 Aytish mumkinki, nutqni rivojlantirish darslarida, ayniqsa, bolalar katta pul to laydilar badiiy asarlarni o qish va hikoya qilishga e’tibor. Badiiy asarlarni ʻ ʻ o rgatish va sahnalashtirish hikoyalarni qayta aytib berish, she’r yod olish ʻ zimmasiga katta mahorat va mas’uliyat yuklaydi o qituvchi. Agar badiiy asarning ʻ mazmuni muallif tomonidan yorqin ifodalangan bo lsa, in ishtirokchilarning ʻ nutqlari (nutqlari) bolalarga ifodali, mazmunli, bu bolalarning his-tuyg‘ularini, his- tuyg‘ularini, xarakterini rivojlantirish, voqealar uzoq vaqt esda qoladi, lug‘atni 8 Matchonov S., G‘ulomova X. Nutq madaniyati. // Boshlang‘ich ta’lim. 2000. - №1. -8-10-b. 12 saqlab qolish uchun ijobiy ta'sir qiladi nutqni boyitish va grammatik jihatdan to g‘ri shakllantirish. Bolalar osonlikcha o qituvchining ish bo yicha savollarigaʻ ʻ ʻ javob berish, ba'zi so zlarni, jumlalarni takrorlash, qahramonlarning ijobiy va ʻ salbiy tomonlarini tasvirlab bering, o qituvchiga taqlid qilishga harakat qiling va ʻ ularning ovoziga taqlid qiling. 1.3. Ona tili va o qish savodxonligi – boshlang ich sinf o quvchilarining nutqiy ʻ ʻ ʻ kompetentligini rivojlantiruvchi muhim manba Ma’lumki, Milliy o quv dasturi asosida 2021-2022-o quv yilidan boshlab ʻ ʻ umumta lim maktablarida Ona tili va O qish fanlarining birlashuvi natijasi “Ona ʼ ʻ tili va o qish savodxonligi” fani joriy etildi va hamda ushbu fanga "yashashni ʻ o rgatadigan fan" deya ta’rif berilmoqda.. Ikki fanning birlashuviga asosiy sabab ʻ ona tilini o qitishdagi yondashuvning o zgarishi bo ldi. Endilikda grammatika va ʻ ʻ ʻ yodlashga asoslangan ta limdan tinglab tushunish, o qib tushunish, fikrni og zaki ʼ ʻ ʻ va yozma bayon qilishdan iborat til o rgatishning to rt ko nikmasini ʻ ʻ ʻ rivojlantirishga qaratilgan ta lim shakliga o tildi. ʼ ʻ 9 Ona tili va o qish savodxonligi fanini o qitishda asosiy e’tibor o quvchida ʻ ʻ ʻ tilga doir to rt ko nikma: o qib tushunish, tinglab tushunish, nutq so zlash va ʻ ʻ ʻ ʻ yozish hamda grammatik savodxonlikni shakllantirishga qaratiladi. Ta’lim jarayonida o quvchilarni voqea-hodisalarni kuzatish, anglash, qiyoslash, analiz va ʻ sintez qilishga o rgatish orqali ularning ijodiy va tanqidiy tafakkurini, fikrlash ʻ doirasini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Ona tili va o qish savodxonligi fani ʻ ushbu maqsadlarni amalga oshirishga xizmat qiladi. Ona tili va o qish ʻ savodxonligi fanini o qitishda quyidagi tamoyillarga tayaniladi: ʻ 1. Ta’lim berishda kommunikativ yondashuv, ya’ni tilning muloqot vazifasi birlamchidir. Shuningdek, integrativ, faoliyatga yo naltirilgan, onglilik, ʻ kashfiyotchilik, farqli va tanqidiy yondashuvlar e’tiborda bo lishi lozim. ʻ 9 Temirova K.S. Boshlang ich sinf o quvchilarning nutqiy kompetensiyalarini shakllantirish. ʻ ʻ "Pedagogik mahorat" ilmiy-nazariy va metodik jurnali, № 6/2022 13 2. Tilni amaliyotda qo llash, ya’ni matnni o qish orqali ham grammatika,ʻ ʻ ham uning qo llanishini o rgatishga asoslaniladi. ʻ ʻ 3. Grammatik savodxonlik doirasida o quvchining so z boyligini ʻ ʻ oshirish, so zlarning ma’no nozikliklari, farq va o xshashliklarini his qilish va ʻ ʻ anglab yetish, bexato talaffuz qilish va yozish, so zlarni bog lab gap, gaplardan esa ʻ ʻ matn tuza olish, o zgalar fikrini to g ri anglash, bir fikrni turli shaklda ifodalash, ʻ ʻ ʻ uzilgan fikrning davomini tiklash kabi qator mantiqiy operatsiyalarni bajarish, nutq vaziyatini to g ri baholash va til imkoniyatlaridan unga mos ravishda foydalanish ʻ ʻ ko nikmalarini shakllantirishga e’tibor qaratiladi. ʻ 4. O qish savodxonligi doirasida o quvchida to g ri, tez, ongli, ifodali ʻ ʻ ʻ ʻ o qish malakalarini shakllantirish, ularni oddiy kitob o quvchidan chuqur ʻ ʻ mulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko tarish; o qish orqali borliq ʻ ʻ haqidagi bilimlarini kengaytirish, ularning dunyoqarashini boyitish; tafakkurida elementar adabiy tushunchalarni shakllantirish; tanqidiy va kreativ fikrlash ko nikmasini oshirish nazarda tutiladi. ʻ 10 4. Barcha uslubdagi turli sohalarga oid matnlar bilan tanishish barobarida mashq va topshiriqlar orqali fanlararo integratsiya amalga oshiriladi. 5. O quvchining o qib, eshitib tushunish, og zaki va yozma nutq ʻ ʻ ʻ malakasini umumiy holda rivojlantirish maqsadida ularning har biriga alohida e’tibor qaratiladi. 6. Badiiy matn ustida ishlash jarayonida o quvchilarning yosh ʻ xususiyatlari, qiziqishlari, tilning ifoda imkoniyatlarini tushunishi va his eta olishi, "so zni hazm qila olish" imkoniyatlari e’tiborga olinadi. ʻ 7. Ta’lim jarayonida o quvchilarni voqea-hodisalarni kuzatish, anglash, ʻ qiyoslash, analiz va sintez qilishga o rgatish orqali ijodiy tafakkuri, fikrlash doirasi ʻ shakllantirib boriladi. 8. Yozma nutq bilan bog liq beriladigan topshiriqlarda yozish ʻ strategiyalari taqdim etiladi. (Odatda, bolaning bog lanishli nutqini o stirish, matn ʻ ʻ yaratish ko nikmasini rivojlantirish maqsadida savollar, rasmlar yoki kuzatuvlar ʻ 10 Temirova K.S. Boshlang ich sinf o quvchilarning nutqiy kompetensiyalarini shakllantirish. "Pedagogik ʻ ʻ mahorat" ilmiy-nazariy va metodik jurnali, № 6/2022 14 asosida matn tuzish bilan bog liq mashq va topshiriqlar berib boriladi, ammo buʻ jarayonda qanday qilib yozish masalasi e’tibordan chetda qoladi. Ona tili va o qish ʻ savodxonligi darsligida ushbu jihatlarga e’tibor qaratilgan: noto liq matnni ʻ to ldirish, berilgan namuna asosida yozish, taqdim etilgan tanlovlar asosida yozish; ʻ savollarga ketmaketlikda javob yozish; syujetli rasmlar asosida matn yozish kabi). 9. Har bir mashg ulot tilni ʻ о zlashtirishning tabiiy laboratoriyasi sifatida ʻ tashkil etiladi. Ya’ni mashq daftari orqali oäquvchular bilimlarini zanada mustahkamlaydilar. Mashq daftarida darslikda ishora qilingan, maxsus belgi bilan ajratilgan topshiriqlar bajarib boriladi. O quvchilar daftarga yozishlari, chizishlari, bo sh o rinlarni to ldirishlari, ʻ ʻ ʻ ʻ o qib va tinglab tushunish, matn tuzish bilan bog liq topshiriqlarni bajarishlari ʻ ʻ hamda rasmlarni bo yashlari mumkin . ʻ Fanning maqsadi hamda yuqoridagi tamoyillarga tayangan holda Ona tili va o qish ʻ savodxonligi fanini o qitishning asosiy vazifasi quyidagilardan iborat: ʻ • o quvchini fikrlashga, o zgalar fikrini anglash, o z fikrini og zaki hamda ʻ ʻ ʻ ʻ yozma shaklda savodli bayon qila olishga qaratilgan nutqiy kompetensiyani shakllantirish; • o quvchilarda grammatikaga oid o zlashtirilgan bilimlarni (fonetika, ʻ ʻ leksikologiya, yozuv, talaffuz va imlo me’yorlariga oid tushunchalarni) rivojlantirish; • tilning keng imkoniyatlaridan unumli foydalangan holda to g ri va ravon ʻ ʻ bayon eta olishni rivojlantirishga qaratilgan lingvistik kompetensiyalarni shakllantirish kabilar. Ushbu vazifalardan kelib chiqqan holda, bugungi kunda ona tili ta’limining mazmuni o zgarmoqda. ʻ Yillar davomida ona tili ta’limi orqali o quvchilarga grammatik qonun- ʻ qoidalar, nazariy bilimlar o rgatib kelindi. Endilikda grammatika bilan bir qatorda ʻ o quvchilardagi nutqiy kompetensiyani, ya’ni tinglab tushunish, gapirish, o qish va ʻ ʻ yozish kabi amaliy ko nikmalarni shakllantirishga ko proq e’tibor qaratish lozim. ʻ ʻ 15 Bu maqsadga erishishda ona tilining nutqiy kompetensiya elementlari (tinglab tushunish, gapirish, o qish, yozish)ni har bir darsda amaliy qo llash va o quvchidaʻ ʻ ʻ bunga nisbatan ko nikmani shakllantirish darkor. ʻ Mavzuga doir mashqlar topshirig ini mustaqil bajarish, mashq tarkibida ʻ gaplardan va matnlar mazmunidan to g ri xulosa chiqarish, tinglab tushunish orqali ʻ ʻ matndan anglashiladigan asl g oya mazmunini qayta hikoya qilish va adabiy til ʻ me’yorlariga asoslanib so zlab berish hamda yozish, o z nutqini og zaki va yozma ʻ ʻ ʻ shaklda erkin ifodalash o quvchilar egallashi zaruriy bo lgan muhim ʻ ʻ kompentensiyalardir. Ushbu kompetensiyalarning shakllanishiga xizmat qiluvchi muhim manba sifatida Ona tili va o qish savodxonligi darsligini e’tirof etsak ʻ mubolag a bo lmaydi. ʻ ʻ Yuqoridagi fikrimizning isboti sifatida 2-sinf Ona tili va o qish savodxonligi ʻ darsligida berilgan topshiriqlarni o rganib chiqish maqsadga muvofiqdir. Mazkur ʻ darslikning 1-bobi "Katta bo lsam, Nobel mukofotini olaman!" deb nomlangan. ʻ Ushbu bobni o rganish davomida o quvchilar rasmlar asosida olim, olima ʻ ʻ tushunchalari haqida, ularning nimalar bilan shug ullanishlari to g risida ʻ ʻ ʻ o zlarining mustaqil fikrlarini bayon qilishga, shuningdek, xalqimizning boy ʻ ma’naviy merosi bo lmish maqollar va ularning mazmun-mohiyati xususida ʻ mushohada yuritishga o rgatiladi. Bu orqali o quvchilarning og zaki nutqini ʻ ʻ ʻ rivojlantirish, ongli fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish maqsad qilingan. 11 Darslikning ushbu bobida o quvchilarga "Nobel mukofoti" audiomatni eshittiriladi ʻ va eshitganlari asosida bir necha savollarga javob berishlari topshirig i beriladi: ʻ 1. Alfred Nobel nimalar ixtiro qilgan edi? 2. Nega u o zi qilgan ishlardan pushaymon bo ldi? ʻ ʻ 3. Olim nima sababdan Nobel mukofotini o ylab topdi? ʻ 4. Nobel mukofoti qaysi sohalar bo yicha beriladi? ʻ Ona tili va o qish savodxonligi darslari jarayonida o quvchilarning ʻ ʻ dunyoqarashini shakllantirishda, o quvchilarning nutqini o stirish maqsadga ʻ ʻ muvofiqdir. Audiomatnni tinglash va ma’lumotlarni eslab qolish, shu orqali 11 Musaev J.O‘quvchilarning mustaqil fikrlash salohiyatini rivojlantirish. Monografiya. . – T.: SHarq, 2010. – 252 b. 16 berilgan savollarga javob topish o quvchilarda nutqiy kompetensiyaning muhimʻ elementi bo lgan tinglab tushunish ko nikmasining shakllanib borishiga xizmat ʻ ʻ qiladi. O z fikrlarini yozma nutq asosida bayon qilish va o quvchilarni husnixatga ʻ ʻ o rgatish, yozish ko nikmasini oshirish maqsadida olimlar nimalar bilan ʻ ʻ shug ullanishi haqida kichik matn yozish, "Katta bo lsam, Nobel olaman" nomli ʻ ʻ hikoya tuzish topshiriqlari ham ushbu bobda berilgan. 12 Ona tili va o qish savodxonligi darsligidagi bo limlar va topshiriqlar bilan ʻ ʻ tanishib chiqar ekansiz, darslikning o quvchilarning mustaqil fikrlashiga, turli ʻ holatlar, muammolarga o z munosabatini bildira oladigan shaxs sifatida ʻ shakllanishiga alohida ahamiyat qaratilganiga guvoh bo lishingiz shubhasiz. ʻ Hozirgi zamonaviy axborot texnologiyalari kun sayin taraqqiy etayotgan davrda faqat kitob va daftar bilan kifoyalanib, o quvchini ta’lim olishga undash ʻ imkonsiz. Shu bois Milliy o quv dasturi asosida ishlab chiqilgan yangi avlod ʻ darsliklari uchun multimedia ilovalari hamda audiomatnlar majmuasi, o quvchi ʻ daftari ham ishlab chiqildi. Umuman olganda, yangi darslik o qituvchini qolipdan ʻ chiqib ishlashga, kreativlikka undaydi. Turli mavzular doirasida bolalarni fikrlashga, o z nutqini bayon eta olishga, izlanish va ijodkorlikka o rgatadi. ʻ ʻ Darslikda hayotiy topshiriqlar berilganki, o quvchi javobni o z olamidan, atrofidan ʻ ʻ izlashga o rganadi. ʻ O quvchilarning nutqiy kompetensiyalarni rivojlantirishda o qituvchining ʻ ʻ darsga jiddiy yondashishi zarur ekanligi Sh.Sariyevning tadqiqot ishida yoritilgan. “O qituvchining o qish namunasiga ko ra o quvchilar to g ri, ifodali o qishni ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ o rganadi. Darsda matnni o qib berish uchun o qituvchi puxta tayyorgarlik ʻ ʻ ʻ ko rishi, mazmunni chuqurroq anglashga intilishi, matnning ayrim o rinlari qanday ʻ ʻ o qilishi lozimligini belgilab olishi lozim. ʻ O qituvchi ayrim tovush, bo g in, so zlarni qanday o qish kerakligini ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ izohlagach, o quvchilar matnni navbat bilan o qishadi. O qituvchi ularni kuzatib, ʻ ʻ ʻ to g rilab boradi”.O qish texnikasini egallashda takror o qish samara beruvchi ʻ ʻ ʻ ʻ 12 Musaev J.O‘quvchilarning mustaqil fikrlash salohiyatini rivojlantirish. Monografiya. . – T.: SHarq, 2010. – 252 b. 17 nutqiy faoliyatdir. Bir marta o qilgan matn o quvchida yetarlicha tushuncha vaʻ ʻ bilim hosil qilmasligi mumkin. O qish faoliyatining qiziqarli tashkil qilinishi ʻ ularning chuqur bilim egallashga yo naltiradi. ʻ 13 Binobarin, o quvchilarning nutqiy kompetensiyalarini rivojlantirishda yuqorida ʻ bildirilgan fikrlardan kelib chiqib quyidagi omillarni keltirish mumkin: – o quv dasturida berilgan mavzular bo yicha bilim, ko nikma va malakalarni ʻ ʻ ʻ hosil qilish; – o quvchilarning lingvistik kompetensiyalarini rivojlantirish; ʻ – mashq va topshiriqlarni bajartirish orqali nazariy bilimlarini mustahkamlash va nutqini o stirish; ʻ – dars mashg ulotlarida ilg or texnologiyalar va zamonaviy metodlar asosida ʻ ʻ bog lanishli matn tuzish va yozish malakalariga e’tibor qaratish; ʻ – ilmiy qarashlarga va badiiy ifodalarni izohlab, ularga subyektiv munosabat bildirish va mantiqiy fikrlash ko nikmasini rivojlantirish ʻ . O quvchilarning nutqiy imkoniyatlarini oshirish, tinglab tushunishga, fikrini bayon ʻ qilishga, ongli o qish va yozish ko nikmasini shakllantirishga o rgatish orqali ʻ ʻ ʻ ularning nutqiy kompetensiyalarini shakllantirish masalasi Ona tili va o qish ʻ savodxonligi darsligining asosiy vazifasi hisoblanadi. Ushbu vazifani bajarishda o qituvchining o rni ham beqiyosdir. ʻ ʻ Izlanuvchanlik, kreativlik, fidoiylik, mehnatsevarlik kabilar hozirgi zamon o qituvchisi uchun eng kerakli sifatlardir. Shu o rinda, hind olimi va davlat arbobi ʻ ʻ Doktor Abdul Kalamning quyidagi fikrlari yodga tushadi: "Agar biror mamlakat korrupsiyadan qutulishni va go zal sifatli xalqqa aylanishni xohlasa, dunyoni ʻ yaxshi tomonga o zgartira oladigan jamiyatning uchta asosiy a’zosi borligiga ʻ qat’iy ishonaman. Ular ota, ona va muallim". Shunday ekan, jamiyatning ertangi kuni ustoz va murabbiylarning fidokorona mehnatlariga ham uzviy bog liqdir. ʻ Boshlang ich ta’lim umumiy o rta ta’limning poydevori hisoblanadi. Shu ʻ ʻ bois mamlakatimizda boshlang ich ta’lim sifatini oshirishga alohida e’tibor ʻ berilmoqda. 13 Temirova K.S. Boshlang ich sinf o quvchilarning nutqiy kompetensiyalarini shakllantirish. "Pedagogik ʻ ʻ mahorat" ilmiy-nazariy va metodik jurnali, № 6/2022 18 O qituvchilar darsda ilg or pedagogik texnologiyalar va o qitishning interfaolʻ ʻ ʻ usullaridan keng foydalanmoqda. Har bir ta’lim muassasasida boshlang ich sinf ʻ o quvchilari uchun qiziqarli o quv-metodik adabiyotlar, jumladan, elektron ʻ ʻ resurslarning katta zahirasi mavjud.Sifatli ta’limiy faoliyatni multimedia materiallari orqali tashkil etish an’anaviy uslublarga nisbatan afzalligini o qituvchilar anglab yetmoqdalar ʻ 14 Shular jumlasidan, yaratilgan yangi avlod darsliklari, xususan, Ona tili va o qish ʻ savodxonligi darsligi ham ta’lim sifati va samaradorligini oshirishga qaratilgan islohotlar natijasi deyishimiz mumkin. Bugungi foydalanilayotgan darsliklar samarasi o quvchilarni har jihatdan mustaqil dunyoqarash egalari bo lishlariga va ʻ ʻ ularning nutqiy,lingvistik va tayanch kompetentligini rivojlantirishga zamin hozirlaydi degan umiddamiz. 14 M.Mirqosimova. O‘quvchilarda adabiy tahlil malakasini shakllantirish va takomillashtirish asoslari.- Toshkent, Fan, 2006. 19 II Bob. Boshlan g‘ich sinf o quvchilarining og‘zaki nutqini shakllantirishdaʻ innavatsion ta’lim metodlaridan foydalanish 2.1. Matn va hikoyani tahlil qilish orqali o quvchilarining og‘zaki nutqini ʻ shakllantirish va o stirish . ʻ O qish darslarida o quvchilar nutqini o stirish, ularning tafakkur qilish ʻ ʻ ʻ faoliyatlarini kengaytirish orqali o qilayotgsn matinning mazmunini o zlashtirish ʻ ʻ imkoni yaratiladi. Badiiy matnlarni tahlil qilish usuli orqali o quvchilarning nutqini o stirish ʻ ʻ maqsadga muofiqdir. Ma'lumki, so zlashuv tili nutq o stirishning dastlabki ʻ ʻ bosqichi hisoblanib, u asta-sekin takomillashib boradi. So zlashuv tili esa o qilgan ʻ ʻ matnlarni og zaki hikoya qilishda namoyon bo ladi. So zlashuvga o rganish ʻ ʻ ʻ ʻ barcha darslar jarayonida amalga oshadi, lekin o qish darslari yetakchib ʻ ahamiyat kasb etishi kerak. Kichik-yoshdagi rnaktab o quvchilaridagi ma'naviy ʻ kamolot ona tili orqali mujassamlashadi. Ona tili shu jumladan, o qish va nutq ʻ o stirish ta’lim-tarbiya jarayonidagi eng muhim vositalardandir. ʻ O quvchilarning og zaki va yozma nutqlarini me'yorlashda, ularning ʻ ʻ mutanosibligini ta'minlashda, milliy tilning tabiati va o ziga xos xususiyatini ʻ belgilashda, ifoda va talaffuz qonuniyatlarini aks ettirishda ohangdorlik, ya'ni qiroat bilan o qishning amaliy ahamiyatini o stirish, adabiy til me'yori va ʻ ʻ mezonlariga rioya qilish, o qish metodlarini takomillashtirish yo llarini izlash va ʻ ʻ eng qulaylarini amaliyotga tatbiq qilish zarur. 15 Til qonunining ta'limga tatbiqi munosabati bilan bolalarni o qishga ʻ o rgatishdagi usullarni to g ri qo llash (ko rgazmalilik, tarqatib beriladigan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ topshiriqli qog ozlar bilan ishlash yo llarini bilish) usullari takomillashtiriladi. ʻ ʻ Bolalarning o z fikr-taassurotlarini ifodalashlari uchun savol-javob ʻ nutqni egallashlariga ko proq o rin beriladi. His-tuyg uli nutq, fikrni ta'sirli ifoda ʻ ʻ ʻ etish, o qish paytidagi nutq, ertak aytib berishdagi ohang va nutq, hazil- ʻ mutoyibadagi nutq uyg unlashishi, o quvchilarga zavq-shavq bag ishlashi lozim. ʻ ʻ ʻ 15 Matchonov S., G‘ulomova X. Nutq madaniyati. // Boshlang‘ich ta’lim. 2000. - №1. -8-10-b. 20 Bolalarni faollikka o rgatish uchun ma'nodosh so zlarni topish o yinlariniʻ ʻ ʻ tashkil etish, bunday so zlarni nutqda o rinli qo llashni gap tuzishda esa so zlar ʻ ʻ ʻ ʻ orasidagi bog lanishga mos turli o xshatishlar topish kabi ishlar doimiy ravishda ʻ ʻ o tkaziladi.Rasmlarga yoki tasviriy vositalarga qarab gap tuzishni gapda ʻ so zlarning tartibiga, ularning bir-biriga bog lanishiga, so zlar o rnini almashtirib, ʻ ʻ ʻ ʻ gapni qayta tuzib o qishda, izchillikka rioya qilish mashqlarini o tkazishga e'tibor ʻ ʻ beriladi. Boshlang ich sinf o quvchilari “Ona tili va o qish savodxonligi” darslarida ʻ ʻ ʻ hikoya, ertaklar matnini so zlab berishda qahramonlar ovoziga taqlid qila bilish; ʻ rasm va narsalarni taqqoslab tasvirlash, sayr, tomosha, o yin, mehnat haqida ʻ hikoya qilish, misollar keltirish, matnda tasvirlangan voqealar haqida xulosalar chiqarish, badiiy matn ustida ishlashga o rgatish, matnni qismlarga bolib, ular ʻ mazmuniga mos sarlavhalar topish, ijodiy rasmlar ishlash kabi jarayonlarda bolalar tafakkur qilishga o rganadilar. ʻ Bolalarda nutq madaniyatini tarbiyalash uchun og zaki nutq namunalaridan ʻ foydalanish, ularga taqlid qilish, ko proq yod olishga e'tibor berish mashqlarini ʻ o tkazish tavsiya etiladi. Bolalarga hamisha o z nutqiga e'tiborli bo lish, ʻ ʻ ʻ o rtoqlarining nutqiga odilona baho berishga o rgatiladi. Kichik yoshdagi maktab ʻ ʻ o quvchilarining yod olish qobiliyatlarini rivojlantirish borasida o tmishdagi ʻ ʻ maktablar tarjibasi juda qo l keladi. Qadimda maktablarda bolalar o qiganlarini ʻ ʻ yod olish usullarini o zlashtirib olganliklari uchun ularning xotiralari yaxshi ʻ bo lganligi ma'lumdir. Shularni hisobga olib, o quv dasturida yodlash uchun 12-14 ʻ ʻ ta she'r namunalari berildi. Ular ham ta'limiy, ham tarbiyaviy ahamiyatga egadir. She'rni yoddan aytishda ifodalilikka, nutq odobiga rioya qilish, shoshilmay, yoqimli ovozda o qish talab etiladi. ʻ 16 O qituvchi “Ona tili va o qish savodxonligi” darslarida o z nutqining ʻ ʻ ʻ bolalarga qanday ta'sir etayotganini kuzatishi, tushunarli va qiziqarli bo lganini ʻ hisobga olishi kerak. Agar bolalar darsda e'tiborsiz o tirsalar, demak, o qituvchi ʻ ʻ nutqining ta'sir kuchi sust. U o z nutqini hamma bolalarga, goho ayrim bolalarning ʻ 16 Temirova K.S. Boshlang ich sinf o quvchilarning nutqiy kompetensiyalarini shakllantirish. ʻ ʻ "Pedagogik mahorat" ilmiy-nazariy va metodik jurnali, № 6/2022 21 xulq-atvoriga qaratgan holda boshqarishi, qiziqarli misollar aytishi, o quvchilarʻ e'tiborini tortib, o rinli imoishoralar ishlatishi, qo lni besabab harakatlantirmasligi, ʻ ʻ bir nuqtaga qarab emas, balki sinf jamoasining diqqatini tortgan holda gapirishi kerak. “Ona tili va o qish savodxonligi” darslarida ko pincha obrazli nutq asosidagi ʻ ʻ suhbat, savol-javob kabi usullardan foydalaniladi. Tilimizning lug at boyligi ʻ tarkibida yorqin, ifodali nutqni rivojlantirish uchun zarur bo lgan hamma vositalar ʻ mavjud. So zlarni ko chma ma'noda ishlatish imkoniyati va buning natijasida ʻ ʻ so zlarning ko p ma'no kasb etishi lug atimizning yanada boyishiga imkon beradi. ʻ ʻ ʻ Bola nutqining taraqqiyotini aniqlash yuzasidan o tkazilgan tajribalar dastlab ʻ so zlarning vujudga kelishi va shu asosda dastlabki umumiy tushunchalarning ʻ paydo bo lib, shakllanishini ko rsatadi. ʻ ʻ “Ona tili va o qish savodxonligi” darslarida xilma-xil usullarni qo llash bola ʻ ʻ uchun qiziqarlidir. Jumladan, ovozni saqlay bilish. O qituvchi bu ishga jiddiy ʻ e'tibor berishi, bunda o zi namuma bo lishi zarur. ʻ ʻ Bolalarning nutqini o stirishda ikki asosiy talabni hisobga olish lozim: ʻ og zaki nutqdagi izchillik, fikrlash, ifodalilik, pauza (to xtam), temp (sur'at). ʻ ʻ Yozma nutqda og zaki nutq asosida hosil bo lgan bilim-malaka va ʻ ʻ tushunchalarning uzviyligini ta'minlash. Umumiy o rta ta’limning Milliy o quv ʻ ʻ dasturi talablariga ko ra o quvchilar erkin fikrlashga o rganishlari lozim. Fikrlash ʻ ʻ ʻ esa bolada darrov hosil bo lmaydigan jarayon bo lib, uni yuzaga chiqarish uchun ʻ ʻ rejali ish olib borish lozim. Fikrni rejali ifodalash nutq o stirish ishlarida ayniqsa, muhim ahamiyat kasb ʻ etadi. Reja tuzishni o quvchilai birinchi sinfdanoq mashq qilganlari uchun ma'lum ʻ ko nikmaga ega ekanliklarini hisobga olib, ikkinchi sinfda bu ishni tez-tez ʻ takrorlash maqsadga muvofiqdir. Mazkur sinfda ham reja tuzish ishlariga o qituvchi rahbarlik qilishi va o quvchilarda mas'uliyatni sezish hissini yuzaga ʻ ʻ keltirishi kerak. Reja darak, so roq, ba'zan atov gap shaklida ham tuziladi. Reja ʻ asosida bayon qilingan matn tahlili o quvchilarga tushunarli bo ladi ʻ ʻ 22 Boshlang ich sinf “Ona tili va o qish savodxonligi” darsliklarida berilganʻ ʻ matnlar o quvchilarining nutqining ravon bo lishiga, nutqdagi izchillik, ʻ ʻ fikrlash, ifodalilikning namoyon bo lishiga e’tibor qaratiladi. ʻ Ona tili va o qish savodxonligi darslarida hikoyani tahlil qilish orqali ʻ o quvchilar nutqini o stirish ʻ ʻ Insoniyat rivojlanish taraqqiyotida erishgan eng katta yutuqlari, bu ongi, tafakkuri, nutqi. Ong va tafakkur degan hech qanday moddiylik bilan tenglashtirib bo lmaydigan ne’mat borki, ahli insoniyat borliqni anglab, moddiy va ma’naviy ʻ ne’matlarni yarata oladi. Boshqa elat va xalqlarning ma’naviy va moddiy yutuqlaridan bahramand bo lish bevosita o zaro muloqotning mahsulidir. Muloqot ʻ ʻ vositasi nutq bo lib, uni rivojlantirish antik davrda ham, hozirda ham ta’lim ʻ jarayonining yetakchi vazifasi bo lib kelmoqda. Ta’limning har bir bosqichida ʻ ta’lim oluvchilar nutqini o stirishga alohida e’tibor beradilar. Barchamizga ayonki, ʻ nutq tafakkur bilan bog liq, shuning uchun u tafakkur bilan uzviy bog langan ʻ ʻ holda o stiriladi. Bolalarning nutqi va tafakkurini o stirish boshlang ich ona tili va ʻ ʻ ʻ sinf o qish savodxonligi fanidan hikoya o rganish darslarida samarali ishlash ʻ ʻ imkoniyati mavjud. Darsda o qilgan hikoyani o quvchilar ongli tushunishi, asosiy mazmunini, ʻ ʻ g oyasini anglab yetishi uchun tahlil, sintez, taqqoslash, umumlashtirish kabi ʻ mantiqiy usullar qo llanadi. O qilgan hikoyani analiz qilishda har xil ish ʻ ʻ usullaridan foydalaniladi. Bolalar hikoyadagi asosiy qatnashuvchi shaxslarni aytadilar, o qituvchi rahbarligida asar rejasini tuzadilar. Qatnashuvchi shaxslarni ʻ o quvchilar har xil tartibda aytishlari mumkin, ammo o qituvchi ularni asarda ʻ ʻ qatnashish tartibida aytishni so raydi. Natijada o qituvchi rahbarligida hikoyaning ʻ ʻ chizmasi tuziladi. O qituvchi bergan savollar yordamida hikoyaning mazmuni ʻ aniqlanadi. 17 Bolaga gapirishni o rgatish - bu uning izchil nutqini shakllantirishni ʻ anglatadi. Bu vazifa maktabgacha va maktab yoshidagi bolalarning nutqini rivojlantirishning umumiy vazifasida ajralmas hisoblanadi. So zlarning izchil ʻ 17 Abdullayeva Q. Nutq o‘stirish. – T.:O‘qituvchi, 1980.66-bet 23 shakllarini o zlashtirish murakkab va uzoq jarayon bo lib, malakali pedagogikʻ ʻ ta’sir va yetakchilikni talab qiladi. Bolaning izchil nutqini rivojlantirish kundalik hayot jarayonida, shuningdek, sinfda amalga oshiriladi. Bolani hikoya qilishga o rgatish, ya’ni o z fikrlarini mustaqil ravishda izchil va ravon bayon etishga, ʻ ʻ o qituvchi unga aniq so zlar va iboralarni topishga, jumlalarni to g ri tuzishga, ʻ ʻ ʻ ʻ ularni mantiqiy ravishda bir-biri bilan bog lashga, ovoz va so zlashuv normalariga ʻ ʻ rioya qilishga yordam beradi. Boshqacha aytganda, o qituvchi bola nutqining ʻ barcha jihatlarini – leksika, grammatika, fonetikasini yaxshilash uchun tizimli va muntazam ravishda ish olib bormog i lozim. ʻ Bolaning hikoyalari mazmunan turli xil bo lishi mumkin: o yinchoqlar va ʻ ʻ o yinlar, kundalik hayot obyektlari, bajarilayotgan ish topshiriqlari, boshqa bolalar ʻ bilan munosabatlar, tabiat va boshqalar. Bolalar o zlariga ma’lum bo lgan narsalar, ʻ ʻ faktlar, voqealar haqida gapirishlari muhimdir. Shundagina ularning nutqi yanada izchil va ravon bo ladi. Ta’lim jarayonida bolalarning turli xil hikoyalar yaratish ʻ qobiliyatlari shakllantiriladi. Hayotiy mavzulardagi hikoyalar bolaning hayotiy, aniq faktlarni taqdim etishni talab qiladi. O yinchoqlar, o simlik va hayvonlar ʻ ʻ haqidagi hikoyalar bolaning hayot tajibasi bilan bevosita bog liq bo lganligi uchun ʻ ʻ ularning xotirasida uzoq vaqt saqlanib qoladi, ularning ijodiy fikrlashiga, nutqining ravonlashuviga ijobiy ta’sir ko rsatadi. ʻ Tavsiflovchi hikoya mavzulari rasmlar bilan tuzilishi mumkin. Ko pincha, ʻ hikoya mazmunining o quvchilar tomonidan so zlab berilishi balalarning idrokini, ʻ ʻ tafakkurini rivojlantiriladi. Shu bilan birga, tavsiflovchi hikoyada o quvchilar ʻ xotirasidagi voqeahodisa materiallaridan ham foydalanish mumkin. Turli xil hikoyalarni ijod qilish - bolalar uchun nutq faoliyatining eng qiyin turi hisoblanadi. Shuning uchun, o qituvchi asta-sekin oddiy vazifalarni yanada ʻ murakkab, ammo ayni paytda ushbu yoshdagi bolalar uchun mos qilib tuzadi. Bolalar tomonidan egallangan nutq malakalarini doimiy ravishda mustahkamlash, ularni takomillashtirish kerak. O qituvchi, ayniqsa, bolaning diqqatini jalb qilish kerak bo lgan narsalarni ʻ ʻ aytib berishda bolalarda qanday qiyinchiliklar paydo bo lishini aniq tasavvur qila ʻ 24 olishi lozim. O qituvchining vazifasi o quvchini tanlangan mavzu bo yichaʻ ʻ ʻ hikoyani to g ri boshlash va uni jonli, qiziqarli, mantiqiy ravishda ketma-ket ʻ ʻ yetkazib bera olishga o rgatishdir. O quv jarayonida bolaning hikoyasi ʻ ʻ tinglovchilarga tushunarli, uning barcha qismlari o zaro bog langan va tushunarli, ʻ ʻ izchil bo lmog i lozim. Bolalarning bog lanishli nutqni rivojlantirishning muhim ʻ ʻ ʻ sharti - to g ri so zlashuv va grammatik ko nikmalarni shakllantirishdir. Shu bilan ʻ ʻ ʻ ʻ birga, o qituvchining hikoyasi har doim qiziqarli, mazmunan rang-barang, ʻ qurilishi aniq bo lishi ularning nutq ko nikmalarini takomillashtirishda juda ʻ ʻ muhim. Odatda, amaliyotda, rasm mazmunini gapirishga o rgatish bo yicha ʻ ʻ mashg ulotlar katta qiyinchiliklarga olib keladi. Bolalarning rasmning mazmunini ʻ yaxshiroq tushunishi uchun o qituvchi ularning shaxsiy tajribasidan, rasmdagi ʻ tasvirga o xshash voqealar xotiralaridan foydalanadigan dastlabki suhbatni ʻ o tkazishi kerak. Kirish suhbatidan rasmni ko rib chiqishga o tish mantiqan izchil ʻ ʻ ʻ va silliq bo lmog i lozim. Savollar yordamida rasmda markaziy tasvirni ta’kidlash ʻ ʻ kerak: “Rasmda kimni yoki nimani ko rayapsiz?”. Ushbu yosh guruhidagi ʻ o qituvchining savollari asosiy metodik usul bo lib, ular bolalarga obyektlarning ʻ ʻ harakatlarini, sifatini, xususiyatlarini eng aniq idrok qilinishiga yordam beradi. To g ri, izchil ravishda qo yilgan savollar rasmni idrok etishning yaxlitligini ʻ ʻ ʻ ta’minlaydi, bolalarga to g ri xulosa chiqarishga yordam beradi. ʻ ʻ 18 O qituvchining savollari emas, balki bolalarning javoblarini ʻ umumlashtiradigan jumlalarni tuzish, so z birikmalarini kengaytirish uchun ʻ namuna bo lib xizmat qiladigan so zlari ham katta rol o ynaydi. Rasmni qayta ʻ ʻ ʻ ko rib chiqishda yangi so zlar, iboralar bolalar xotirasida saqlanadi. Rasm ʻ ʻ asosidagi hikoyalar o qituvchining umumlashtiruvchi hikoyasi bilan yakunlanadi ʻ va bolalarga o qituvchining savollariga va tushuntirishlariga kiritilgan so zlar va ʻ ʻ iboralarni yana bir bor tinglash imkonini beradi. Rasm asosidagi hikoyalarda 18 Temirova K.S. Boshlang ich sinf o quvchilarning nutqiy kompetensiyalarini shakllantirish. ʻ ʻ "Pedagogik mahorat" ilmiy-nazariy va metodik jurnali, № 6/2022 25 bolalarning nutqini yangi so zlar bilan boyitish, og zaki nutqning aniq va hissiyʻ ʻ jihatdan mazmunli bo lishiga e’tibor qaratmoq lozim ʻ 19 . Bolalarning nutqi qiziqish bilan tinglanishi kerak: tabassum bilan yoki boshni qimirlatib uning fikrini ma’qullash, yuz ifodani o zgartirib turish. Agar ʻ bola hikoyani boshlashga qiynalsa yoki bir muddat jim tursa, unga boshqa voqea- hodisalarni eslatish, sevimli mashg uloti haqida so rash mumkin. Tasvirni ʻ ʻ muhokama qilish jarayonida bolaga tushuntirish savollarini berish tavsiya etilmaydi, chunki u hikoyadan muloqotning savoljavob shakllariga o tishi ʻ mumkin. Bolaning nutqini tinglab, uning hikoyasini tahlil qilish va baholash, unga butun guruhni jalb qilish, bolalarning taassurotlarini ifoda etadigan savollar berish, o quvchilarning fikr bildirishi zarur. ʻ Shundan keyin o qituvchi hikoyani qisqacha va aniq ifodalashi kerak. ʻ O qituvchi nutqi bolalarga o rtoqlarining nutqlarini tahlil qilish va ular haqida ʻ ʻ oddiy qarorlar chiqarishga o rgatadi. Ayniqsa, birinchi hikoyalar batafsil tahlil ʻ qilinadi va baholanadi, chunki bu boshqa bolalarga nutq xatolarini takrorlamaslik uchun nutqlarini yanada mazmunli va maqsadga muvofiq nazorat qilishga yordam beradi. Yoshligidan boshlab, bolalar ertaklarni muntazam ravishda aytib berishlari, hikoyalar, she’rlar o qishlari kerak, shuning uchun badiiy asarlar ularning ʻ xattiharakatlariga, o yinlariga, nutqni rivojlantirishga ijobiy ta’sir ko rsatadi. ʻ ʻ Bolalar ish hikoya mazmunini yaxshi o zlashtirishlari uchun suhbat davomida bir ʻ yoki bir nechta qismni tanlab o qib, bolalarga ijodiy mualliflik nutqini yana bir bor ʻ tinglash imkoniyatini berish lozim. Hikoyani o qishni o rgatishda quyidagi usullar qo llaniladi: ʻ ʻ ʻ 1. Bir necha marta matn mazmunini o qittirish. ʻ 2. Suhbat. Bolalar uchun hikoyaning mazmuni haqida savollar, uning asosiy qismlarini aks ettirish. 3. Hikoyani qayta o qish. ʻ 4. Bolalarning hikoyasini tinglash va tahlil qilish. 19 Abdullayeva Q. Nutq o‘stirish. – T.:O‘qituvchi, 1980.66-bet 26 Agar hikoya hajmi katta bo lsa, uni kichik birliklarga bo lish mumkin. Bundaʻ ʻ - birinchi bola birinchi, mantiqiy ravishda tugagan qismning mazmunini, ikkinchisi hikoyaning o rtasini, uchinchisi yakuniy qismni so zlaydi. Bolalarning ʻ ʻ hikoya matnini to liq o zlashtirgandan so ng o qituvchi ularga ijodiy vazifa berishi ʻ ʻ ʻ ʻ mumkin. Adabiy va badiiy materiallarga tayangan holda bolalarning og zaki ʻ ijodkorligi bilan to ldirilishi mumkin. Bolalarni hikoya mazminini qayta ʻ hikoyalashga o rgatishda modul, sxemalardan foydalanishingiz mumkin. Bu ʻ bolalarga voqealar ketma-ketligini eslab qolishga yordam beradi, qiziqishini yanada oshiradi. Shunday qilib, turli usullar yordamida bolalarga hikoya mazmunini to liq ʻ yetkazish, noto g ri talqin qilmasdan, matnning lingvistik materiallari bilan ʻ ʻ ishlashga, izchil ifodali nutq ko nikmalarini rivojlantirishga o rgatish kerak. ʻ ʻ Boshlang ich sinf o quvchilarning nutqini o stirish kelajakda ulardan o z so zi va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ nutqini erkin so zlaydigan insonlar chiqishi uchun zamin yaratadi. ʻ 2.2. O quvchilar nutqini o stirishda xalq og zaki ijodi namunalaridan ʻ ʻ ʻ foydalanish Ona tili va o qish savodxonligi fanini o qitishda asosiy e’tibor o quvchida ʻ ʻ ʻ tilga doir to rt ko nikma: o qib tushunish, tinglab tushunish, nutq so zlar va yozish ʻ ʻ ʻ ʻ xamda grammatik savodxonlikni shakllantirishga qaratiladi. Ta’lim berishda kommunikativ yondashuvga asoslaniladi, ya’ni tilning muloqot vazifasi birlamchidir. Shuningdek faoliyatga yo nalgan yondashuv, ongli ʻ yondashuv, kashfiyotchilik yondashuvi farqli va tanqidiy yondashuv kabilar e’tiborda bo lishi lozim.O quvchilarning ijodiy tafakkurini mustaqil fikrlash ʻ ʻ darajasi va nutqini o stirishning zaruriy omillaridan biri lug atlar ustida ʻ ʻ ishlashdir 20 . Xalq og zaki ʻ ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib,qiziqib, obrazlarga kirib o qilishining sabablaridan biri ertak tilining ʻ ta’sirchanligi, tarbiyaviyligi,do stona munosabatlarning qadrlanishi, yovuzlik ʻ 20 Yo‘ldoshev J., Usmonov S. Pedagogik texnologiya asoslari. – Toshkent: O‘qituvchi, 2004. 27 ustidan doimo g alaba qozonilishi, o tkirligi,manodorligi va xalq tiligaʻ ʻ yaqinligidir. Xalq og zaki ijodidagi ertak, maqol, rivoyat, qissa,hikoyalarning ʻ aksariyati real hayot tasviri, bo lib o tgan voqealardan olingan qisqa ʻ ʻ personajlarbilan qo shilib ketadi. Xalq og zaki ijodi o tkir, maroqli syujeti,voqea ʻ ʻ ʻ rivijidagi favqulotta ajoyibvaziyat bolalarni maftun qiladi, ulardagi mard, kuchli, ziyrak, topqir, jasoratli, dovyurak chaqqon qahramonlar, ertakning g oyaviy ʻ yo nalishi, unda ezgulik, kuchining- yaxshilikning doimo g alaba qilishi bolalarni ʻ ʻ o ziga jalp etadi. Ertakda hikoya qilingan qabul qilish shakli bir xil so z va ʻ ʻ iboralarning qayta-qayta takrorlanib turishi,ohangdorligi, tilining ta’sirchanligi, ifoda vositalarining jonliligi bolalar uchun juda qiziqarlidir. Ertakda qatnashuvchilar ko pincha rahm dil saxiy, adolatli, hamda ularning aksi bo lgan ʻ ʻ yovuz, baxil, ochko z kishilat timsoli bo ladi. ʻ ʻ Ertakdagi o qituvchi qiymati shundan iboratki, bolalarda unda to g rilik ʻ ʻ ʻ halollik g alaba qilganidan, kambag al kishilar qiyinchilikdan qutulganidan, ya’ni ʻ ʻ yaxshilik, ezgulik ro yobga chiqqanidan va yomonlik, yovuzlik mahkumlikkan ʻ uchraganidan quvonadilar. Ular hayotda ham doim shunday bo lishini istayd ilar ʻ va bunga ishonadilar. Bola ertaklarga ishonsa, qiziqsa, dunyoqarashi, fikrlashi, bilimi yanada ortadi. Masalan, “Halollik” ertagida asosiy fikr kambag allarga ʻ yordan ko rsatish, o z mehnati bilan hayot kechirish bo lib, bu hatto butun xalq ʻ ʻ ʻ istagi ekanligi g oyasi ilgari surilgan bo lsa, “Hiylagarning jazosi ertagida ʻ ʻ soddadilning to g riligi hiylagarning makri ustidan g olib kelishi, xiyonat jazosiz ʻ ʻ ʻ qolmasligi g oyasi ilgari surilgan. Har ikki ertakham to g ri so zlikning g alabasi ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bilan yakunlanadi. Bunday g alaba maishiy ertaklardan tashqari, sehrli ertaklarda ʻ ham ifodalangan. Ertak bolalarda qahramonlarning hatti- harakatini muhokama qilib,baholash ko nikmasini o stirishi bilan birga yaxshilikning doimo g alaba ʻ ʻ ʻ qozonishiga ishonch uyg otadi. Bolalar ertakni tahlil qilish jarayonida ” ʻ Kishilardagi qanday sifatlar sizga yoqdi? (yoki yoqmadi?)”, “nima uchun?” ,”…. Nima uchun jazolandi?” (yoki rag batlantirildi”) , “Nima uchun ʻ ertakdagi bazi qahramonlarga hatto tabiat kuchlari hamyordam beradi? (yoki bazilaridan yuz o giradi?)” kabi savollarga javop toppish jarayonida ʻ 28 mushohadaqiladilar, muhokama qilip, xulosaga keladilar. Maktabgacha ta’lim muassasalarida va boshlang ich sinflarda hayvonlar haqidagi ertaklar ko proqʻ ʻ o qib beriladi. ʻ “Bo rining tabib bo lgani haqqidagi ertak” (Anvar Obidjon), “Ko zacha bilan ʻ ʻ ʻ tulki” kabi ertaklar aniq hayotiy hikoya tarzida obrazlilik asosida o qib ʻ eshittiriliadi va tahlil qilinadi. Ertak matni ustida ishlashda tanlab o qish savollarga ʻ javob berish, o quvchilarning o zlari ertak mazmuniga oid savollar tuzip , javob ʻ ʻ berishlari, qayta hikoyalash, ijodiy davom ettirish, ertak aytish, qahramonlarni grafik tasvirlash kabi ish turlaridan foydalaniladi. Bunday ertaklarda hayvonlar odatlari tahlil qilinadi. Ertaklar o qib berilganda har bir hayvonlarning xarakteriga ʻ moslab o qib berilishi lozim. O qituvchi har bir qahramon roliga kirib o qish juda ʻ ʻ ʻ muhim ahamiyatga ega. Ammo bunday ertaklarni kishilar xarakteriga taqqoslash tavsiya etilmaydi. O zbek xalq og zaki ijodi namunalari tarbiyaning umumiy jihatlarini aks ʻ ʻ ettirishdan tashqari, yaxshilik,ezgulik va odamiylikni go zal, ibratli misollarda ʻ tasdiqlashi, da’vat etishi muhim ahamiyat kasb etadi. Maktab o quvchilari ayniqsa 2-3- sinf o quvchlilari ma’lum darajada o qish ʻ ʻ ʻ ko nikmasini egallaganliklari uchun matn, ertak, hikoya, she’r, rivoyatlarni, ustida ʻ mustaqil ishlashga ko proq e’tibor berish lozim. O quvchilarning topshiriqni ʻ ʻ tez ,to g ri bajarishi uchun qulay usullarni tanlay bilishi,ishga ijodiy yondashishi ʻ ʻ zarurdir 21 . O quvchilar bunday ishlarni o z-o zidan o rganib qolmaydi, albatta bunday ʻ ʻ ʻ ʻ bilim ko nikma va malakalar bolalarga o qituvchining alohida o tkaziladigan ʻ ʻ ʻ mashg ulotlarini egallaydilar. Faqat o qituvchi rahbarligida ishlagandagina, ular ʻ ʻ fikrlashga, amaliy mashg ulotlarni ijodiy bajarishga, yo l qo yilgan xatolarni ʻ ʻ ʻ toppish va uni tuzatishga o ragnadilar. ʻ Ma’lumki ertaklarda –didaktika, ibrat vositalari mujassamlashtiriladi. Ularda ijodalanganuydirma hodisalarni oldindan ko ra bilishlilik xususiyati ibratlidir. ʻ Asrlar osha sayqallashib, soda va teran mazmunlari bilan bizgacha yetib kelgan 21 Matchonov S., G‘ulomova X. Nutq madaniyati. // Boshlang‘ich ta’lim. 2000. - №1. -8-10-b. 29 ertaklar eng sevimli, eng jizibali xalq ijodi namunalaridandir.Ertaklarning badiiy kuchi- ularning xalq orzu-umidlari va turmush haqiqatlari bilan birgalikda,odamlar ruhuyatini o zida aks ettirishda, kattalarga ham, kichiklarga ham birday yoqimli,ʻ qiziqarli bo lishidadir. Ertaklarning tarbiyaviy ahamiyati shundaki, ularda yilning ʻ to rt fasli, tabiat hodisalari, kishilarning his tuyg ulari, ichki kechinmalari, hatti ʻ ʻ harakatlari ham ifodalanadi. Bola ulg aygan sari uning dunyoqarashi, fikrlashi, ʻ atrof muhitga bo lgan e’tibori, xotira va tushunchalari rivijlanib boradi. Tashqi ʻ dunyo uning ko z o ngida kengayib, jilolanib boraveradi. Bolalarda inson obrazlari ʻ ʻ tobora aniq va ravshanroq tushunula boshlanadi. Bolalarda asta sekin yolg onchi, ʻ hiylakor kishilar, yaxshi xislatli, adolatli,vijdonli, shafqatli, rahmdil kishilar haqida fikr tug uladi. Buni chuqur his qilgan bolalar hayotiy voqea, inson obrazi ʻ afsonaviy ravishda tasvirlangan Ur to qmoq, ochil dasturxon, uchar gilam, qaynar ʻ xumcha, Dehqon bilan ayiq, zumrad va qimmat kabi ertaklar , Qarg a bilan ʻ mushuk, Yolg onchi cho pon kabi ertaklar bolalarni yaxshi fazilat sohibi qilib ʻ ʻ tarbiyalashda, ularning shaxs sifatida ulg ayishida muhim vosita bo lib sanaladi. ʻ ʻ Zumrad va qimmat ertagi asosan, yaxshi axloqlilik xislati Zumradning, yomon xulqlilik xislati Qimmatning hatti harakatlarida aks ettirilgan. 22 Zumrad odobli xush muomilali, kamtar mehnatsevar bo lgani uchun hatto ʻ sehrgar kampir mehriga, hurmatiga sazovor bo ladi. U bergan boylik bilan otasini ʻ ham xursand qildi. Ota va bola baxtiyor hayotga erishdilar. Tabiat o z quchoqg ida ʻ ʻ uni ardoqladi. Qimmat odobsizligi, qo polligi, ishyoqmasligi, dangasaligi, o jar va ʻ ʻ rahmsizligi, kattalarga nisbatan hurmatsizligi tufayli, sehrgar kampir qahriga uchradi. Hozirgi zamon ta’lim tarbiyasi, istiqlol mafkurasi anashu merosdan oziqlansa, uning eng yaxshi sahifalarini, qoidalarini qabul qilsa, o z oldiga qo ygan ʻ ʻ maqsad-vazifalarni sharaf bilan bajarishi mumkin. O quvchilarning fikr darajasi, ongi, dunyoqarashlarini oshirish ularni mustaqil ʻ fikrlaydigan erkin ishtirokchiga aylantirish nihoyatda muhimdir. Bugungi kunda adabiy ta’lim oldiga o quvchi yoshlarning milliy-ma’naviy ʻ qadriyatlarni puxta o zlashtirishlari, ularning badiiy estetik didlarini shakllantirish ʻ 22 Karimova V.M., Sunnatova R.I., Tojiboyeva R.N. Mustaqil fikrlash. – T.:Sharq, 2000. 110-bet 30 va rivojlantirish, o quvchilarning ijodiy qobiliyatini o stirish, har tomonlama yetukʻ ʻ shaxsning aqliy va ruhiy kamolotiga erishish, ong - u tafakkurini o stirish, mustaqil ʻ fikr kishisini tarbiyalab, voyaga yetkazish kabi muhim vazifalar qo yilgan. Mazkur ʻ vazifalarni ado etishda o qish va adabiyot fani umumta’lim tizimidagi boshqa ʻ o quv fanlari orasida salmoqli o rinni egallaydi. Adabiy ta’limning bosh maqsadini ʻ ʻ ham sog lom, ma’naviyatli shaxsni tarbiyalash tashkil etadi. Bu maqsad va ʻ vazifalarni bajarishda o zbek adabiyoti namunalari qatorida adabiy ertaklarning ʻ ham imkoniyatlari mavjud. Boshlang ich sinflarda o qitilayotgan adabiy o qish darslari o zbek tili ʻ ʻ ʻ ʻ fanining tarkibiy qismi hisoblanadi. Dasturlarning o qish va nutq o stirish ʻ ʻ bo limida o tkaziladigan mashg ulotlar mazmuniga ko ra: ʻ ʻ ʻ ʻ  o quvchilarni to g ri, ravon, ma’lum darajadagi tezlik bilan ifodali ʻ ʻ ʻ o qishga o rgatish; ʻ ʻ  o quvchining ona vatan, uning tabiati kishilar mehnatidagi ʻ qahramonlik, jasurlik, milliy istiqlol g oyalarini ular ongiga singdirish kabi ʻ bilimlarni boyitish orqali o quvchilarning bilim, ko nikma malakalari ʻ ʻ kengaytiriladi, shakllanadi va mustahkamlanadi. Har bir inson umri davomida xalq o g zaki ijodidan bahramand bo lib ʻ ʻ ʻ ulg ayadi. Bolaligida ertak eshitib katta bo lmagan odam bu dunyoda yo q desak, ʻ ʻ ʻ mubolag a bo lmaydi. Chunki har bir odam dunyoga kelgach, turli darajadagi ʻ ʻ ertak, rivoyat, afsonalarni eshitadi va aynan o shalar orqali dunyoni o rganadi. ʻ ʻ Ularda xalq badiiy tafakkurining eng sara mevasi yashiringan. Buni anglash va ularni qayta kashf etish kishiga hayotni tushunish, odam va olam munosabatlarini o rganishga yordam beradi ʻ 23 . Ertak - o zbek xalq og zaki ijodining eng qadimiy va eng ommaviy ʻ ʻ janrlaridan biri. Fantastik xayolot hamda badiiy to qimalar asosiga qurilib, didaktik g oya ʻ ʻ tashuvchi og zaki hikoyalar ertak deb ataladi. ʻ 23 Abdullayeva Q. Nutq o‘stirish. – T.:O‘qituvchi, 1980.66-bet 31 Ertakning o tkir maroqli syujeti, voqea rivojidagi favqulodda ajoyib vaziyatʻ bolalarni maftun qiladi, undagi mard, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon qahramonlar, ertakning g oyaviy yo nalishi, unda ezgulik kuchining – ʻ ʻ yaxshilikning doimo g alaba qilishi bolalarni o ziga tortadi. ʻ ʻ Ertakning pedagogik qiymati shundan iboratki, u o quvchining milliy- ʻ ma’naviy sifatlarini shakllantirishda ma’naviy ong va xulq-atvor birligi bo lib ʻ xizmat qiladi. Bolalar ertaklar orqali o zligini anglash, yaxshi-yomon va ʻ adolatlilik-adolatsizlik, to grilik-egrilik nima ekanligini o rganib, uni hayotga ʻ ʻ tatbiq qilish, qadriyatlarni puxta o zlashtirish, badiiy estetik didlarini shakllantirish ʻ va rivojlantirish, ijodiy qobiliyati va ong-u tafakkurini o stirishni o rganadi. ʻ ʻ Shuningdek, ertaklarning asrlar davomida an’anaviy tarzda o rganilib ʻ kelinishi ushbu janrning bardavomligini va xalq og zaki ijodi namunalarining xalq ʻ orasidagi muhim ahamiyatini ko rsatib beradi ʻ 24 . Boshlang ich sinflarda ertaklar orqali o quvchilar o z-o zini tarbiyalashda 4 ʻ ʻ ʻ ʻ ta vazifa nazarda tutiladi: a) O quvchining o zida ijobiy xislatlarini taraqqiy ettirishga va o z xulq-atvoridagi ʻ ʻ ʻ yomon tomonlardan xalos bo lishga intilish; ʻ b) O quvchiga o z shaxsiga tanqidiy munosabatda bo lishiga, o z xulq-atvoridagi ʻ ʻ ʻ ʻ xususiyatlarini diqqat bilan va oqilona tushuna olishida, o z kamchiliklarini ʻ yaqqol ko rishda, o z nuqsonlarini fahmlab olishida yordamlashish; ʻ ʻ c) O z-o zini tarbiyalash rejasini tuzishda, bola xulq-atvori hislatlarini qaysi ʻ ʻ xususiyatlarini taraqqiy ettirish, qaysisiga barham berish kerakligani aniqlash; d) Tarbiyachi o quvchining o z-o zini tarbiyalashiga xoslangan oqilona yo llarini ʻ ʻ ʻ ʻ aniqlashi. Buyuk rus o qituvchisi K.D.Ushinskiy ertaklar haqida yuksak fikrda bo lib, ʻ ʻ u o quvchilar o rtasida ertaklarning muvaffaqiyati sababini xalq amaliy san’atining ʻ ʻ soddaligi va stixiyaliligi, bolalar psixologiyasining bir xil xususiyatlariga mos kelishida ko rdi. Ma’lumki, Ushinskiyning pedagogik ideali aqliy va axloqiy- ʻ estetik rivojlanishning uyg un kombinatsiyasi bo lib, pedagogning qat’iy ʻ ʻ 24 Temirova K.S. Boshlang ich sinf o quvchilarning nutqiy kompetensiyalarini shakllantirish. "Pedagogik ʻ ʻ mahorat" ilmiy-nazariy va metodik jurnali, № 6/2022 32 ishonchiga ko ra, xalq ertaklari materialidan ta’limda keng foydalanilsa, buʻ vazifani muvaffaqiyatli hal qilish mumkin. Ertaklar tufayli bola qalbida mantiqiy fikr bilan go zal she’riy obraz ulg ayadi, tafakkur taraqqiyoti fantaziya, tuyg u ʻ ʻ ʻ rivojlanishi bilan birga boradi. Shuning uchun ham boshlang ich sinf o quv ʻ ʻ dasturiga turli ertaklar kiritilgani bejiz emas. Ertaklarni o qitishda uning matni ustida ishlash asosiy o rinlardan ʻ ʻ hisoblanib, unda tanlab o qish, savollarga javob berish, o quvchilarning o zlari ʻ ʻ ʻ ertak mazmuniga oid savollar tuzib, javob berishlari, reja tuzish, qayta hikoyalash, ijodiy davom ettirish, ertak aytish, qahramonlarni grafik tasvirlash kabi ish turlaridan foydalaniladi. Bunday ertaklarda hayvonlarning odatlari tahlil qilinadi, ammo ularni kishilar xarakteriga taqqoslash tavsiya qilinmaydi. Maktab tajribasidan ma’lumki, kichik yoshdagi o quvchilar ertakdagi hayvonlar ʻ gapirmasligini, tulki va turna bir-birinikiga mehmonga bormasligini yaxshi biladilar, ammo ertaklar dunyosini hayotiy hikoya kabi qabul qiladilar. Ertakni o qib tahlil qilganda, barcha ishlar uning mazmunini yaxshi idrok etishga, syujet ʻ rivojini, qatnashuvchi personajlarning xatti-harakati, o zaro munosabatlarini to g ri ʻ ʻ ʻ tasavvur etishga yo naltiriladi. Bunda tanlab o qish va qayta hikoyalashning ʻ ʻ ahamiyati katta. Masalan, “Tulkining jazosi” ertagining mazmunini o zlashtirish uchun ʻ quyidagi topshiriqlardan foydalanish mumkin:  Tovuqlarning ayiqqa qilgan arzini o qing. Tulki qanday hiyla ʻ qilganligini so zlab bering. ʻ  Bo ri nima sababdan “Tulki o z ishini bilib qiladi” deganini izohlang. ʻ ʻ  Tulkini qanday qilib cho lga badarg a qilindi?. Shu o rinni topib ʻ ʻ ʻ o qing. ʻ Ertak ustida ishlashda bolalarni ertakni o qishgagina emas, balki uni aytib ʻ berishga o rgatish ham muhimdir. Ertak aytish og zaki nutqni o stiradi, bolalar ʻ ʻ ʻ nutqini yangi so z va iboralar bilan boyitadi. ʻ 25 25 Abdullayeva Q. Nutq o‘stirish. – T.:O‘qituvchi, 1980.66-bet 33 Ertakni tahlil qilishning oxirgi bosqichida “Ertakda sizga juda yoqqan joyini topib o qing”, “Nima uchun aynan shu joyi yoqqanini ayting”, “Hayotingizdaʻ ertakdagi voqealarga o xshash voqealar bo lganmi?” kabi savol-topshiriqlar ʻ ʻ yordamida o quvchilarning ertak xulosasini tushunishiga erishiladi. ʻ Bugungi kunda yangitdan tashkil etilgan darsliklarda, xususan “Ona tili va o qish ʻ savodxonligi” darsligida 3 hikoya va ertaklarni o rganish va o rgatish xususida ʻ ʻ so z olib borilgan bo lib, ertaklarni o rganish darslarining qurilishiga quyidagicha ʻ ʻ ʻ tartib berilgan: 1. Ertak bilan tanishtirish: a) o quvchilarni ertakni idrok etishga tayyorlash; ʻ b) o qituvchining ertakni ifodali o qishi, yod aytib berishi va hokazo. ʻ ʻ 2. Ertakni o quvchilar qay darajada idrok etganliklarini aniqlash ʻ maqsadida qisqacha suhbat o tkazish. ʻ 3. Ertakni qismlarga bo lib o qish va tahlil qilish; undagi ayrim tasviriy ʻ ʻ vositalar, ma’nodosh so zlarni topish, lug at ishi (ayrim so zlar ma’nosini ʻ ʻ ʻ tushuntirish). 4. Ertakni aytib berishga tayyorlanish (ichda o qish). ʻ 5. Ertakni so zlab berish. ʻ 6. Umumlashtiruvchi suhbat (ertak g oyasini ochish). ʻ 7. Ma’lum vazifa bilan ertakni qayta o qish (ijodiy va mustaqil ishlar). ʻ 8. Vazifani tekshirish va yakunlash. 9. Uyda ertakni o ʻ qib ( yoki aytib ) berishga tayyorlanish . Yuqoridagi tizimga mos o ʻ quv jarayonini tashkil etish davlat ta ’ lim standartlariga muvofiq deb baholanib , aynan ertak janriga asoslangan mashg ʻ ulotlar shu tartibda tashkil etilishi maqsadga muvofiq deb topilgan . Shuningdek , turli zamonaviy metodlar , xususan , ko ʻ rgazmali qurollar , zamonaviy aspektlar asosiga qurilgan , hamda o ʻ quvchilar o ʻ zlari tomonidan sahnalashtirilgan tarzda tashkil etilgan darslar o ʻ z natijasini berib , bilim oluvchiar o ʻ rtasida ushbu janrga bo ʻ lgan munosabatni kuchaytirishi dars mashg ʻ uloti saviyasini oshishiga sabab bo ʻ lmoqda . 34 2.3. Boshlang ‘ ich sinf o ʻ quvchilari nutqini o ʻ stirishda mustaqil ishlarning o ʻ rni va ahamiyati O ʻ quvchilarni faqat o ʻ qituvchi rahbarligidagina emas , balki o ʻ zlarini mustaqil ravishda ishlashga ham o ʻ rgatib boriladi . Darsning 8-10 minutini mustaqil ishlashga ajratish uni qiziqarli o tkazishda didaktik materiallar katta yordamʻ beradi. Savod o rgatish davrida didaktik materiallardan foydalanish nutqni o stirish ʻ ʻ ishining asosiy poydevori bo lib xizmat etadi. Dastlabki mashg‘ulotlarda tagiga ʻ bo g‘in va so zlar yozilgan turli rasmli kartochkalardan foydalaniladi, bolalarning ʻ ʻ hali o qish-yozishni bilmasliklarini hisobga olib, bunday rasmli kartochkalarni ʻ guruhlarga bo lib, konvertlarga solinadi va har bir konvert ustiga shu narsaning ʻ nomini yozib, rasmi yopishtiriladi. Bu konvertlar o quvchilarga ulashiladi. Bolalar ʻ konvert ichidagi narsani konvert ustidagi rasmga qarab o qish malakasini hosil ʻ qilgach esa konvert ustidagi yozuvni o qish yo li bilan ajratib, topshiriqni mustaqil ʻ ʻ bajaradilar. O qituvchi o quvchilarning shu rasmlarda tasvirlangan narsalar bilan tanish ʻ ʻ yoki tanish emasligini kuzatadi, ularga shu rasmlar haqida qisqa va tushunarli savollar beradi va savollariga javob oladi. Masalan, konvertlar ichidan uy hayvonlarining rasmlarini olish va tagidagi so zni o qish vazifasi topshiriladi. ʻ ʻ Bolalar o qituvchining bu topshirig‘ini bajaradilar: rasmlarni olib, so zlarni ʻ ʻ o qiydilar. Agar so zning bosh harfi yoki bir bo g‘ini tushirilgan bo lsa, nuqtalar ʻ ʻ ʻ ʻ o rniga unga mos harf yoki bo g‘inni kesma alfavitdan topib to ldiradilar. ʻ ʻ ʻ Mustaqil ishlashda didaktik tarqatmalardan qancha ko p foydalanilsa, o zlashtirish ʻ ʻ shuncha yaxshi bo ladi. ʻ 26 Har bir narsa uchun juda ko p andazalar (applikatsiyalar) tayyorlash va ʻ didaktik ishlar jarayonidà ulardan o rinli foydalanish o quvchini ijodkorlikka ʻ ʻ undaydi. Masalan, mevalarning rasm-andazasiga qarab ishlashda quyidagi topshiriqni berish mumkin: 26 Musaev J.O‘quvchilarning mustaqil fikrlash salohiyatini rivojlantirish. Monografiya. . – T.: SHarq, 2010. – 252 b. 35 - Bolalar, mana bu yerda olma, o rik, shaftolilarning rasmlarini ko rdik, yanaʻ ʻ qanday mevalar bo ladi? Hammangiz o z konvertingizdan qolgan meva rasmlarini ʻ ʻ olib, partaga tering-chi. O quvchilar bu ishni zavq bilan bajaradilar. O qituvchi o quvchilar ishidan ʻ ʻ ʻ vazifaning qanchalik to g‘ri bajarilganligini ko zdan kechiradi. Bu kabi ishlarni ʻ ʻ sabzavot, uy-ro zgor asboblari, gullar rasmi ustida ham o tkazish mumkin. ʻ ʻ O quvchilar mustaqil ishlarni juda qiziqib tez va yaxshi bajarishga, ʻ o rtoqlari oldida o z bilimini namoyish qilishga intiladilar. ʻ ʻ 27 Didaktik materiallar maktabga turli tayyorgarlikda kelgan bolalar bilan bir vaqtda, xilma-xil usullardan foydalanilgan holda ishlashga ham katta yordam beradi. O qituvchi vazifani tez bajarishga ulgurayotgan bolalarga didaktik ʻ materiallarning murakkablaridan, uydan kelgan bolalarga esa soddaroqlaridan berib, unga mos vazifalar topshiradi. O qituvchi o quvchilarga qizil, sariq, ko k rangdagi narsalarni ko rsatib ʻ ʻ ʻ ʻ qanday narsalar: meva, sabzavot o yinchoqlar shunday rangda bo lishini so raydi. ʻ ʻ ʻ SHundan keyin bolalar olcha, anor, kulupnay, pomidor, bayroq kabi bir qator narsalarning qizil rangdaligini eslab, aytadilar. Bunday mustaqil fikrlash bolalarning aktivligini oshiradi, xotirasini mustahkamlaydi, lug‘atini boyitadi. Turli xildagi o yinlar: cho plardan turli shakllar; burchak, to rtburchak, ʻ ʻ ʻ narvoncha va ayrim xarf shakllarini yasash boshqa ishlar bilan navbatlashtirib olib boriladi. Bu ishlar uchun dars orasida 7-8 minut vaqt ajratiladi. Didaktik materiallardan o quvchilarning erkin ijodiy ishlarida ham foydalanish ʻ mumkin. Uqituvchininã ruxsati bilan o quvchilar, rangli shakllardan foydalanib, ʻ turli qutichalar, gilamcha rasmlarini chizadilar. Bu mashgulotlardan bolalar burchak, tomon, o ng, chap, ost, ust haqida konkret tasavvur hosil qiladilar, ʻ o rtoqlari bilan hamjihat bo lib ishlashga o rganadilar. ʻ ʻ ʻ Bolalar nutqini o stirishda turli xil didaktik o yinlarni tez-tez tashkil etish ʻ ʻ yo li bilan berilayotgan bilimni tez o zlashtirish imkoni tug‘iladi. Agar o yin ʻ ʻ ʻ bolalarga dinamik tarzda o rgatilsa, ular o yinni o rganib olganlarini sezmay ʻ ʻ ʻ 27 Abdullayeva Q. Nutq o‘stirish. – T.:O‘qituvchi, 1980.66-bet 36 qoladilar, o yin jarayonida o quv materiallarini puxta o zlashtirishga aslîʻ ʻ ʻ qiynalmaydilar. "O yinlar bolalarning to g‘ri o sishida juda muhim rol' o ynaydi. ʻ ʻ ʻ ʻ Bola o yinga butun borlig‘i bilan kirishib ketadi. O yin jarayonida uning nutqi tez ʻ ʻ rivojlanadi". O yinlar, xususan didaktik o yinlar, bolalarning tabiiy ehtiyoji- ʻ ʻ harakatchanligiga juda mos keladi. Shuning uchun ham bolalar o yinni juda ʻ sevadilar. Maktabgacha tarbiya va maktab yoshidagi kichik bolalarning nutqini o stirishda o yin muhim o rin tutadi. ʻ ʻ ʻ Didaktik o yinlarning qariyb hammasida, masalan, "Bo g‘inlarga ajrat", ʻ ʻ "Qaysi harfdan" kabi o yinlarda harakat elementlari bolalarning jismoniy va aqliy ʻ o sishlariga katta ta`sir etadi. ʻ Bolalarda sezgirlikni va eshitish, ko rish, harakat qilish qobiliyatini ʻ rivojlantirishda, ayniqsa didaktik o yinlarning ahamiyati katta. Masalan, ʻ "Jimjitlik", "Nimani taqirlatyapti?", "Tuk-tuk", "Kim nimani eshityapti?" va boshqa shu kabi o yynlarda bolalarning xotira va eshitish qobiliyati, shuningdek, ʻ diqqati o sadi. ʻ Ilmiy metodik jihatdan to g‘ri tashkil etilgan didaktik o yinlarni bolalarning ʻ ʻ zo r quvonch bilan o ynashi tajribada hamisha ko zga yaqqol ko rinib turadi. Har ʻ ʻ ʻ ʻ bir o yin mobaynida bolalarning diqqati, zehni taraqqiy etib boradi. O qish paytida ʻ ʻ bolalar birbirlarining harakatlarini kuzatadilar, hech narsani ko zdan ʻ qochirmaslikka, o yin qoidalarini va berilgan vazifalarini esda saqlab qolishga ʻ tirishadilar. Bundan tashqari o yin paytida o quvchilar oldin o rganilgan ʻ ʻ ʻ materiallarga asoslanib ish tutadilar, natijada bu material bolalar xotirasida yana ham mustahkam o rnashib qoladi. ʻ 28 Didaktik o yinlar bolalarda har bir narsani bilishga intilish hissini uyg‘otadi, ʻ ularning aqliy ish bilan aktiv shug‘ullanishiga imkon beradi, kuzatuvchanlik, narsa 28 Temirova K.S. Boshlang ich sinf o quvchilarning nutqiy kompetensiyalarini shakllantirish. "Pedagogik mahorat" ʻ ʻ ilmiy-nazariy va metodik jurnali, № 6/2022 37 va hodisalarni taqqoslash, tahlil qilish, umumlashtirish, aniqlash qobiliyati hamda nutqi o sa boradi.ʻ 29 Didaktik o yinlar bolalarni ongli harakat qilishga o rgatadi. ʻ ʻ "Didaktik o yinlar birinchi va ikkinchi signal sistemalari birligini, ko rsatmalilik, ʻ ʻ so z va harakat birligini mustahkamlaydi. Didaktik o yinlarda o quvchi ʻ ʻ ʻ o qituvchining birorta gapini ham eshitmasdan qolmasligi kerak, aks holda, ʻ o quvchi o yin qoidasini yaxshi bilib ololmaydi, o yin topshirig‘ini o z vaqtida ʻ ʻ ʻ ʻ bajara olmaydi, boshqalardan orqada qolib ketadi". Shu nuqtai nazardan bolaning xotirasini, diqqatini mustahkamlashda, so z boyligi va nutqini normal o stirishda ʻ ʻ didaktik o yinlarning katta ahamiyati bor. ʻ 30 Bolalar o yin boshlanishini sabrsizlik bilan kutadilar, ularning ongida ertangi ʻ o quv kunining quvonchli manzarasi gavdalanadi. ʻ "O yin paytida bolalar psixikasining individual xususiyatlari, ularda shartli ʻ reflekslarning paydo bo lish tezligi va ularning mustahkamligi yanada yaqqolroq ʻ namoyon bo ladi. Bu esa o qituvchiga o quvchilar faoliyatiga individual ʻ ʻ ʻ munosabatda bo lish imkonini beradi". ʻ Didaktik o yinlarning eng soddalaridan biri "Davom ettir" o yinidir. Bunda ʻ ʻ o qituvchi bir so zning boshlanishini, ya`ni birinchi yoki birinchi va ikkinchi ʻ ʻ bo g‘inini aytadi, o quvchilar esa uni davom ettiradilar. Bu o yinda ishlatiladigan ʻ ʻ ʻ so zlar ikki-uch bo g‘indan oshmasligi kerak. Bunday so zlarni bolalarning Gul- ʻ ʻ ʻ nor, Xol-mat, Jo -ra, Nodi-ra, A-za-mat kabi ismlaridan boshlash maqsadga ʻ muvofiqdir. Keyin esa sha-mol, laylak, tul-ki, bo-la, uch-di, o y-na-di kabi narsa va ʻ ish-harakat nomlari aytiladi. O yin oxirida o qituvchi bir-biriga o xshash 3 - 4 so z ʻ ʻ ʻ ʻ aytadi. Masalan: Nodira-Nazira, NormatXolmat, Non-don, suv-sut, choy-soy kabi. Keyin bolalarga shu singari so zlarni o ylab topishni aytadi. ʻ ʻ Didaktik o yinlardan topishmoq, tez aytish kabi o yinlar ham ta`lim- ʻ ʻ tarbiyaviy ahamiyatga ega bo lishi bilan birga, bolalarga ruhiy oziq beradi. ʻ 29 M.Mirqosimova. O‘quvchilarda adabiy tahlil malakasini shakllantirish va takomillashtirish asoslari.- Toshkent, Fan, 2006. 30 Musaev J.O‘quvchilarning mustaqil fikrlash salohiyatini rivojlantirish. Monografiya. . – T.: SHarq, 2010. – 252 b. 38 Savod o rgatishning so nggi davrlarida o qituvchi bolalarning kundalik hayoti,ʻ ʻ ʻ o yinlari aks ettirilgan rasmlar solingan konvertlarni o quvchilarga ulashadi va ʻ ʻ konvert ichidagi rasmlarning mazmuni bo yicha kichik hikoya aytib beradi. ʻ Masalan, "Yoz kunlarining birida bolalar cho milgani ko lga bordilar. Lola bilan ʻ ʻ Salim qayiqda suzdilar. Boshqa bolalar maza qilib cho mildilar" hikoyachasini ʻ aytgach, bolalarga shu hikoyachaga taalluqli rasmni topish vazifasini topshiradi. O quvchilar uni topib, parta ustiga qo yadilar. ʻ ʻ O qituvchi: "Endi, bolalar, rasmni tomosha qiling-da, men rasmdagilar ʻ haqida nimalarni aytmadim, toping-chi?" -dey-di. O quvchilar rasmni kuzatib, ʻ uzoqda bolalar savatlarga meva to ldirib, uylariga kaytayotganliklari haqida ʻ bilganlaricha gapirib beradilar. Konvertdagi boshqa rasmlar yuzasidan ham ish shunday o tkaziladi. Rasm tanlashda bolaning yoshi, qiziqishi, rasmning mazmuni ʻ e`tiborga olinadi, O yin mashg‘ulotlari bolalar nutqini o stirishi bilan birga, ularning aqliy ʻ ʻ qobiliyatlarini, ma`naviy-axloqiy sifatlarini, kollektiv bilan muomala qila bilish odatlarini tarkib toptiradi, kuch-quvvatlarini orttiradi. Bulardan tashqari, o yin ʻ vaktida bolalarda oddiy mehnat malakalari ham hosil bo la boradi. ʻ Alifbe davrida bolalar juda ko p o yinlar bilan tanishadilar, ular yordamida o qish ʻ ʻ ʻ va yozishni o rganadilar. Alifbe davridan so ng esa ular "Ona tili va o qish ʻ ʻ ʻ savodxonligi" kitobi orqali bilimlarini kengaytiradilar. Bu jarayonda didaktik o yinlar ham o z xususiyatiga ko ra murakkablashib boradi. ʻ ʻ ʻ Shuni eslatib o tish joizki, ona tili va o qish darslarida qo llash uchun ʻ ʻ ʻ tavsiya qilinayotgan didaktik o yinlar foydalanishga qat`iy chegara mavjud ʻ bo lmay, boshqa yuqori sinflarga ham moslashtirib foydalanish mumkin. I. Tinch ʻ o yinlar. ʻ O zim tekshiraman. ʻ Bunday o yinlarni o tkazishda o qituvchi kichik hajmdagi diktantlarni ʻ ʻ ʻ tanlaydi. Boshlang‘ich sinflarning har bir sinfida darsning boshlanishida qo llash ʻ mumkin. O qituvchi o quvchilarga kichik hajmdaãi diktant yozdiradi. Barcha ʻ ʻ 39 daktantni yozib bo lgach, o qituvchi doskaga diktantni yozib ko rsatadi.ʻ ʻ ʻ O quvchilar esa o qituvchining yozganiga qarab, o zlari yozgan diktantni ʻ ʻ ʻ tekshiradilar. Diktant oldin doskada yozilib, usti yopib qo yilgan bo lsa, o qituvchi ʻ ʻ ʻ pardani ochadi. Bunday diktantlarni alifbe davrida ham qo llash mumkin bo lib, ʻ ʻ o qituvchi avval faqat harflardan so ngra (undosh harflar bilan tanishtirgach) ʻ ʻ bo g‘inlardan iborat diktant yozdirishi mumkin. ʻ 1-variant: Oo, Ii, Uu, Ff, O`o`. 2-variant: -Io, -no, -ta, -mi,-un. 3-variant: Bola, lola, ona, zo`r, par. 4-variant: Bugun havo issiq. II. Harakatli o yinlar. ʻ 1. U nima qilyapti? ("pantamimo") O quvchilardan biri bolalar oldiga chiqib ovozsiz harakatlar qiladi. O quvchilar ʻ ʻ jamoasi birgalikda uning harakatlarini izohlab berishlari lozim. Bunday o yin ʻ o qishga ona tili darslarida o quvchilar nutqini o stirish, ziyraklik va zeriktirmaslik ʻ ʻ ʻ uchun o tkaziladi. ʻ III. Aralash turdagi o yinlar. ʻ 1. Nima yo qolib qoldi? ʻ Stol ustida bir necha yoki aloxida buyumlar surati tushirilgan kartochkalar joylashtiriladi. O quvchilar stol ustini yaxshilab kuzatib, narsalarni eslab qoladilar. ʻ Shundan keyin o qituvchi o quvchilarga bildirmasdan ularning bittasini olib ʻ ʻ qo yadi. O quvchilar stol ustidan nima yo qolib qolganini topishlari lozim. Bu ʻ ʻ ʻ o yindan darsda va darsdan tashqari mashg‘ulotlarga foydalanish mumkin. Bu ʻ o yin, ayniqsa, alifbe davrida harflarni o rganish jarayonida juda qo l keldi. ʻ ʻ ʻ Bu xildagi o yinlar bolalarning bilim hamda tasavvurlarining kengayishiga, ʻ eng muhimi, so z boyliklarining oshishiga, shuningdek, nutqlarida tovush ʻ talaffuzining aniqlashishiga katta yordam beradi. 31 31 Temirova K.S. Boshlang ich sinf o quvchilarning nutqiy kompetensiyalarini shakllantirish. ʻ ʻ "Pedagogik mahorat" ilmiy-nazariy va metodik jurnali, № 6/2022 40 Muammoli o qitish pedagogika fanining eng keyingi yutuqlaridan biri,ʻ ta`lim jarayonida bolalarning topqirlik layoqatini taraqqiy ettirishning eng mahsuldor yo li hisoblanadi. Muammoli o qitish dastur materiallari asosida ʻ ʻ tuzilgan topshiriqlarni echish yo li bilan tashkil etiladi. Maktabda muammoli ʻ o qitishni tashkil etish uchun muammoli topshiriqlarning mohiyatini, turlarini ʻ bilish va ularni amalda qo llash metodikasini egallash nihoyatda zarur. ʻ Xulosa Xulosa o rnida shuni ta’kidlab o tish kerakki, nutq o stirish mashg ulotlarida, ʻ ʻ ʻ ʻ ayniqsa, bolalarning badiiy asarlarni o qib, hikoya qilib berishlariga katta ahamiyat ʻ beriladi. Badiiy asarlarni qayta hikoya qilib berishga o rgatish va ularni ʻ sahnalashtirish, she'rni yod oldirish o qituvchiga katta mahorat va mas'uliyat ʻ yuklaydi. Muallif tomonidan badiiy asar mazmuni qanchalik yorqin ifodalangan bo lsa, unda ishtirok etuvchilarning nutqlari (gaplari) bolalarga ifodali, mazmunli ʻ yetkazilsa, u bolalarni hayajonlantiradi, his-tuyg ularining rivojlanishiga, asar ʻ qahramonlari bilan bo ladigan voqealarning uzoq esda saqlanishiga, lug atining ʻ ʻ boyishiga hamda nutqining grammatik jihatdan to g ri shakllanib borishiga ijobiy ʻ ʻ ta’sir ko rsatadi. Bolalar hech qanday qiyinchiliksiz o qituvchining asar yuzasidan ʻ ʻ bergan savollariga javob bera oladilar, ayrim so zlarni, jumlalarni takrorlaydilar, ʻ qahramonlarning ijobiy va salbiy tomonlarini xarakterlab beradilar, o qituvchiga ʻ taqlid qilib, ularning ovozini o xshatishga harakat qiladilar. ʻ Har bir mamlakatning taraqqiyoti, istiqboli, farovonligi, ma’naviy yuksalishi, jahonning eng rivojlangan davlatlar qatoridan o rin olishi - bilimli, yuqori ʻ intellektual salohiyatli, qalbiga va ongiga ezgu fazilatlarni mujassamlagan yoshlarga bog liq hisoblanib, har jihatdan yetuk va barkamol, Vatan taqdiri uchun ʻ sidqi dildan xizmat qiladigan, fidoyi, iymonli avlodni voyaga yetkazish, o qitishni ʻ sifatli va mazmun jihatdan yuqori pog onalarga olib chiqish avvalo o qituvchi va ʻ ʻ 41 tarbiyachi murabbiylar zimmasiga sharafli va ayni paytda mas’uliyatli vazifani yuklaydi. Inson tajribasining tarixan shakllangan mazmuni so zli shakldaʻ umumlashtirilgan, uni bayon etish va o zlashtirish esa ushbu jarayonda nutqning ʻ ham ishtirok etishini nazarda tutadi. Nutq bolaga inson madaniyatining barcha yutuqlariga yo l ochadi. Umuman, shaxsning va barcha asosiy psixik jarayonlar ʻ (qabul qilish, fikrlash va boshq.) ning shakllanishi ham bolada nutqning rivojlanishi bilan bog liqdir. Bolaning psixik jihatdan shakllanishida nutqning ʻ alohida o rin tutishi uning turli bosqichlarda rivojlanishiga yordam beruvchi shart- ʻ sharoitlar va omillarni bilishni juda muhim qilib qo yadi. Nutqning rivojlanishi ʻ bilan harakatlanuvchi kuchlar haqidagi masala shiddat bilan sakrash tarzida ro y ʻ berishi tufayli ham, muhim ahamiyat kasb etadi. Boshlang ich sinf o qish darslarida o quvchilarning yuqori darajada aqliy va ʻ ʻ ʻ nutqiy rivojlanishini, ularning til qobiliyatlari shakllanishini ta’minlash imkonini beruvchi usullarni tashkil etishning maqbul shaklini izlash, nazariy va amaliy tadqiqotlarda bunday o quvning mazmuni va shakllari haqidagi masalalar hal etish ʻ yuzasidan yangicha metodik tavsiyalar ishlab chiqilmoqda. Berilgan imkoniyatlardan samarali foydalanish, berilayotgan ta’lim sifati natijadorligini ta’minlash zamonaviy o qituvchidan katta pedagogik mahorat, yuqori ʻ kompetentlik va ijodkorlikni talab etadi. 42 Foydalanilgan adabiyotlar 1. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi «O zbekistonʻ ʻ Respublikasi Xalq ta'limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to g risida»gi PF-5712-sonli farmoni. ʻ ʻ 2. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Xalq ta'limi tizimida ta'lim ʻ sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish chora-tadbirlari to g risida" 2018-yil 8-dekabrdagi 997-sonli qarori. ʻ ʻ 3. " PIRLS 2021 xalqaro solishtirma tadqiqoti doirasida o qish savodxonligini ʻ shakllantirishning o ziga xos xususiyatlari" nomli taqdimot. ʻ Kuznetsova Marina Ivanovna, Rossiya ta'lim akademiyasi Ta'limni rivojlantirish strategiyalari instituti 4. SH. M. Mirziyoyev. Milliy o zligimiz va mustaqil davlatchiligimiz timsoli // ʻ O zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining o ttiz yilligiga bag ishlangan ʻ ʻ ʻ tantanali marosimdagi nutq // Xalq so zi. – Toshkent, 2019 yil 22 oktyabr. – № ʻ 218. – B. 5. SH. M. Mirziyoyev. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan quraylik”. Toshkent. “O zbekiston”. 2017. ʻ 6. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017- yil 15- martdagi - ʻ Umumiy o rta ta‘lim to g risidagi Nizomni tasdiqlash haqida gi 140sonli qarori. ʻ ʻ ʻ ‖ 7. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017- yil 6- apreldagi - ʻ Umumiy o rta ta‘lim va o rta maxsus, kasb-hunar ta‘limining davlat ta‘lim ʻ ʻ standartlarini tasdiqlash to g risida gi 187-son qarori. ʻ ʻ ‖ 8. Azimova I., Mavlonova K., Quronov S., Shokir Tursun. Ona tili va o qish ʻ savodxonligi /2-sinf uchun darslik; Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. 9. Qurbonova O.,Davletova A. O quvchilarning nutq madaniyati va nutqiy ʻ kompetensiyalarini rivojlantirish. "Scientific progress"; Volume 3/issue 5/2022. 10. Temirova K.S. Boshlang ich sinf o quvchilarning nutqiy kompetensiyalarini ʻ ʻ shakllantirish. "Pedagogik mahorat" ilmiy-nazariy va metodik jurnali, № 6/2022. 11. “O qish madaniyatini oshirish” ilmiy-amaliy seminari materiallari 2018 ʻ 12. Kuznetsova M.I “PIRLS 2021 solishtirma tadqiqoti doirasida o qish savodxonligi ʻ shakllantirishning o ziga xos xususiyatlari ʻ 13. Ona tili va o qish savodxonligi. 1-qism [Matn]: darslik 2-sinf uchun /K. ʻ Mavlonova [va boshq.]. – Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. – B 16-27- 35 14. Karimova V.M., Sunnatova R.I., Tojiboyeva R.N. Mustaqil fikrlash. – T.:Sharq, 2000. 110-bet 15. Muhiddinov A.G . O quv jarayonida nutq faoliyati. – T.: O qituvchi, 1995. 78bet ʻ ʻ ʻ 16. Musaev J.O quvchilarning mustaqil fikrlash salohiyatini rivojlantirish. ʻ Monografiya. . – T.: SHarq, 2010. – 252 b. 17. Matchonov S., G ulomova X. Nutq madaniyati. // Boshlang ich ta’lim. ʻ ʻ 2000. - №1. -8-10-b. 18. Qodirova K. Nutq o stirishni baholash uslubi // Sog lom avlod uchun. ʻ ʻ 1998. - № 4 -5. -6-7-b. 19. Qosimova K., Matjonov S., G ulomova X., Yo ldosheva Sh., Sariyev Sh. ʻ ʻ Ona tili o qitish metodikasi. ʻ 43 20. Buyurtma. "5 yoshdan 12 yoshgacha bo lgan bolalarda kognitiv qobiliyatlarniʻ yaxshilash", Moskva - Voronej, 1999. 21. Rohatoy Safarova, Muhayyo Inoyatova. Smart darslik g oyasi muallifi: ʻ Pedagogika fanlari nomzodi Dadajon Sayfurov. Alifbe 1-sinf [Matn] : darslik.Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. 22. Azimova I., Mavlonova K., Quronov S., Shokir Tursun. Ona tili va o qish ʻ savodxonligi /2-sinf uchun darslik; Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. 23. Qurbonova O.,Davletova A. O quvchilarning nutq madaniyati va nutqiy ʻ kompetensiyalarini rivojlantirish. "Scientific progress"; Volume 3/issue 5/2022. 24. Temirova K.S. Boshlang ich sinf o quvchilarning nutqiy kompetensiyalarini ʻ ʻ shakllantirish. "Pedagogik mahorat" ilmiy-nazariy va metodik jurnali, № 6/2022. 25. Abdullayeva Q. Nutq o stirish. – T.:O qituvchi, 1980.66-bet ʻ ʻ 26. Karimova V.M., Sunnatova R.I., Tojiboyeva R.N. Mustaqil fikrlash. – T.:Sharq, 2000. 110-bet 27. Muhiddinov A.G . O quv jarayonida nutq faoliyati. – T.: O qituvchi, 1995. 78bet ʻ ʻ ʻ 28. Temirova K.S. Boshlang ich sinf o quvchilarning nutqiy kompetensiyalarini ʻ ʻ shakllantirish. "Pedagogik mahorat" ilmiy-nazariy va metodik jurnali, № 6/2022. 29. Abdullayeva Q. Nutq o‘stirish. – T.:O‘qituvchi, 1980.66-bet 30. Karimova V.M., Sunnatova R.I., Tojiboyeva R.N. Mustaqil fikrlash. – T.:Sharq, 2000. 110-bet 31. Muhiddinov A.G‘. O‘quv jarayonida nutq faoliyati. – T.: O‘qituvchi, 1995. 78bet 32. Musaev J.O‘quvchilarning mustaqil fikrlash salohiyatini rivojlantirish. Monografiya. . – T.: SHarq, 2010. – 252 b. 33. Matchonov S., G‘ulomova X. Nutq madaniyati. // Boshlang‘ich ta’lim. 2000. - №1. -8-10-b. 34. Qodirova K. Nutq o‘stirishni baholash uslubi // Sog‘lom avlod uchun. 1998. - № 4 -5. -6-7-b. 35. Sariev SH. Boshlang‘ich sinf o‘qish darslarida nutq o‘stirish. // Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini tayyorlash jarayonida zamonaviy kasbiy ta’lim muammolari: Respublika ilmiy anjumani materiallari. – Guliston: – 2008. – 298b. 36. M.Mirqosimova. O‘quvchilarda adabiy tahlil malakasini shakllantirish va takomillashtirish asoslari.- Toshkent, Fan, 2006. 37. Yo‘ldoshev J., Usmonov S. Pedagogik texnologiya asoslari. – Toshkent: O‘qituvchi, 2004. 38. O zbek tilining izohli lug ati. 2-jild. ― M.: “Russkiy yazik”, 1981. ʻ ʻ 39. G ulomov A. K. Ona tili ta’limi jarayonida o quvchilarning o quv-biluv ʻ ʻ ʻ faoliyatini rivojlantirish metodikasi. Avtoreferat.Pedagogika fanlari doktori diss. – T; 1991. 40. G ulomova H., Yuldasheva Sh. 4-sinfda ona tili darslari. Metodik qo llanma. T.; ʻ ʻ 2003. 41. G ulomova X., Yo ldosheva Sh., Mamatova G., Boqiyeva H. Husnixat va uni ʻ ʻ o qitish metodikasi. –T.: TDPU, 2009. – 70 b. ʻ 42. www.ziyonet.uz (http://www.ziyonet.uz/) 43. www.edu.uz (http://www.edu.uz/) 44. www.kitobxon.uz (http://www.kitobxon.uz/ 44 45

Boshlang‘ich sinf oʻquvchilarining og‘zaki nutqini o’stirishda garmmatik o’yinlardan foydalanish usullari

Mundarija

Kirish................................................................................................................ 2

I Bob. Boshlang‘ich sinf oʻquvchilarining og‘zaki nutqini shakllantirishning asosiy usul va vositalari............................................................................................................ 5

1.1. Nutq tushunchasi, nutq oʻstirish metodikasi, uning ahamiyati...................... 5

1.2. Oʻquvchilarning ogʻzaki nutqini rivojlantirish usullari................................. 9

1.3. Ona tili va oʻqish savodxonligi – boshlangʻich sinf oʻquvchilarining nutqiy kompetentligini rivojlantiruvchi muhim manba......................................................................... 13

II Bob. Boshlan g‘ich sinf oʻquvchilarining og‘zaki nutqini shakllantirishda innavatsion ta’lim metodlaridan foydalanish................................................................................. 20

2.1. Matn va hikoyani tahlil qilish orqali oʻquvchilarining og‘zaki nutqini shakllantirish va oʻstirish .......................................................................................................... 20

2.2. Oʻquvchilar nutqini oʻstirishda xalq ogʻzaki ijodi namunalaridan foydalanish 27

2.3. Boshlang‘ich sinf oʻquvchilari nutqini oʻstirishda mustaqil ishlarning oʻrni va ahamiyati........................................................................................................................ 34

Xulosa............................................................................................................. 41

Foydalanilgan adabiyotlar................................................................................ 43

 

Купить