Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida omonim, antonim, sinonim, paronimlarning o’qitish metodikasi. - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	331.2KB
Покупки	2
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

330 Продаж

Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida omonim, antonim, sinonim, paronimlarning o’qitish metodikasi.

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
T ERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM
KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT
TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI
4-KURS 406-GURUH TALABASI
QOSIMOVA SITORANING
“ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN
KURS ISHI
MAVZU: BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI VA O’QISH SAVODXONLIGI
DARSLARIDA OMONIM, ANTONIM, SINONIM, PARONIMLARNING
O’QITISH METODIKASI.
Bajardi :___________________________
Ilmiy rahbar:_______________________

TERMIZ 2023
MAVZU: BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI VA O’QISH
SAVODXONLIGI DARSLARIDA OMONIM, ANTONIM, SINONIM,
PARONIMLARN ING O’QITISH METODIKASI.
1

REJA:
Kirish ……………………………………………………………………………..2
I.Bob. Badiiy matnni shakllantiruvchi leksik vositalar
1.1.Omonim so’zlar……………………………………………………………….6
1.2 Sinonim so’zlar………………………………………………………………15
1.3 Antonim so’zlar …………………………………………………………….23
II.Bob. Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida
paronimlarning o’qitish metodikasi.
2.1 Paronimlar (talaffuzdosh so’zlar) ……………………………………………29
2.2.Tarixiy va arxaik so’zlar. ……………………………………………………33
Xulosa …………………………………………………………………………...38
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………..39
2

Kirish
Maktabni bitirib chiqqan yoshlar ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotning
rang — barang jabhalarida, muloqot va munosabatning barcha turlarida o‘zbek
tilidan bemalol — erkin, samarali va to‘g‘ri foydalana olish, uning cheksiz
imkoniyatlaridan to‘laqonli bahramand bo‘lish, zaruriy ko‘nikma va malakalarga
ega bo‘lishlari kerak.
«Ona tili» darslarida o‘quvchilarni mustaqil va ijodiy fikrlashga yo‘naltirish
lozim. Shuning uchun ushbu dastur va u asosida yaratilajak darsliklarda
grammatik qoidalarni yodlatishdan voz kechish, ijodiy tafakkur tarzini
shakllantirish, dars va mashg‘ulotlarni o‘quvchilarning nutqiy malakasini yuzaga
keltirishga qaratish maqsad qilib olindi.
Ona tili ta'limi oldida quyidagi bosh maqsad turadi: ona tili mashg‘ulotlari
bolalarda ijodiylik, mustaqil fikrlash, ijodiy fikr mahsulini nutq vaziyatiga mos
ravishda og‘zaki va yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalash ko‘nikmalarini
shakllantirish va rivojlantirishga qaratilishi lozim.
Og‘zaki nutq madaniyatini egallash, unga xos xususiyatlarni bilish;
o‘quvchilarni gap va nutqni grammatik, orfografik, stilistik jihatdan adabiy til
me'yorlariga rioya qilgan holda tuzishga o‘rgatish. Og‘zaki nutqni rivojlantirish
uchun o‘quvchilar lug‘at boyligini izchil oshirib borish, gapning sintaktik
tuzilishiga oid bilimlarni amaliy jihatdan egallash, nutq birliklari o‘rtasidagi
mantiqiy uyg‘unlikni ta'minlashga oid malakalarni rivojlantirish, yangi harf-
tovushga bog‘lab tavsiya etilgan so‘zlar ma'nosini o‘quvchilar to‘liq anglashiga
erishish, rasm asosida o‘zaro bog‘langan kichik hikoyalar tuzishga o‘rgatish.
Lug‘at ustida ishlash. O‘quvchilar nutqini boyitish, ular nutqida kam
qo‘llaniladigan so‘zlarni alohida yozdirib borish, dars jarayonida lug‘at daftaridagi
so‘zlarning ishlatilishiga e'tibor berish bilan qo‘shib olib borilish.
Sinfdan tashqari o‘qish uchun hajm va mazmun jihatidan 1-sinf Alifbe davri
uchun mos ertak, hikoya, masal kabilarni to‘g‘ri tanlash va o‘qish. O‘qigan
asarlaridagi qahramonlar xatti-harakatini, she'r, to‘ishmoq, maqol, tez aytishlarni
elementar baholay olishi lozim. Har bir haftaning oxirgi o‘qish darsidan 20
3

daqiqasi sinfdan tashqari o‘qish uchun ajratiladi. Sinfdan tashqari o‘qish
mashg‘ulotlari uchun sinf kutubxonasini tashkil qilish lozim.
O‘quvchilarni sinfdan tashqari o‘quv materiali bilan tanishtirishda ifodali,
jonli nutq sharoiti, pedagogik mahorat va artistlik ko‘maklarini uyg‘un qo‘llash
lozim.
Sinfdan tashqari o‘quv mashg‘ulotlarida o‘quvchilarning ota-ona yoki
o‘qituvchi ko‘magida o‘rgangan she'r, hikoya va ertaklaridan namuna aytib
berishlari, uyda bolani kitobga havas uyg‘otuvchi muhit yaratishga erishish.
Boshlang‘ich sinflarda ona tilini o‘rgatishdan asosiy maqsad bolalarning
yosh xususiyati va yozma nutqini, tafakkurni o‘stirish, ularda bilim olishga
qiziqishni o‘stirish, faollik, mustaqillik, mehnatsevarlik, qiyinchiliklarni yenga
olish qobiliyatlarini o‘stirish hisoblanadi. Bolalarning aqliy va nutqiy
qobiliyatlarini muvaffaqiyatli o‘stirish kelgusida fanlarni puxta o‘zlashtirishga
imkoniyat yaratadi.
Boshlang‘ich sinflarda fonetika, grammatika, to‘g‘ri yozish va nutq
o‘stirishdan beriladigan boshlang‘ich ma'lumotlar o‘rta maktablarda o‘qitiladigan
ona tili va adabiyot sistematik kurslarining materiallari bilan bog‘lanadi va o‘zbek
tilining turli tomonlariga oid keng tushunchalarni qamrab oladi. O‘quvchilar
boshlang‘ich sinflarda so‘zlarning fonetik tarkibi bilan, so‘zlarni bo‘g‘inlarga va
ma'noli qismlarga bo‘lish bilan, so‘z turkumlari va gap turlari, gap bo‘laklari bilan
Boshlang‘ich sinflarda olib boriladigan ta'limiy ishlarning asosiy
yo‘nalishlaridan biri o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish, muomala
odobini shakllantirish hisoblanadi.
O‘quvchilar nutqini o‘stirish ustida ishlash savod o‘rgatishning birinchi
kunlaridanoq, o‘qish va ona tili darslari, atrofimizdagi olam, matematika va
boshqa fanlar, sinfdan tashqari mashg‘ulotlar bilan bog‘liq holda izchillik bilan
davom ettiriladi. Nutqiy mashqlardan bog‘lanishli nutqqa oid og‘zaki va yozma
mashqlarga alohida ahamiyat beriladi.
O‘quvchilarni har bir darsda kitob bilan ishlashga (o‘rganilayotgan
mavzuni, kerakli qoidani, mashqni tezda to‘ishga, mashqtopshiriqlarini tartibi
4

bilan izchil bajarishga) bajarilayotgan mashqning maqsadini (nimaga o‘rgatishini)
tushunishga o‘rgatish kerak.
Tadqiqot maqsad va vazifalari. Umumta‘lim maktablarining ona tili
darsliklarida leksik bilimlarning berilishi, ularni taxlil qilish hamda yangi
pedagogik texnologiyalar orqali darslarni tashkil etish orqali barkamol avlodni
tarbiyalash maqsad qilib qo‘yilgan. Zero, 2014-yil qabul qilingan ―Sog‘lom
bola yili davlat dasturining 71-bo‘limida prezidentimiz tomonlaridan‖
tahkidlanganidek Boshlang‘ich sinflarda o‘qitish sifatini yaxshilash chora-
‖
tadbirlarini amalga oshirish,o‘qitishning o‘yinli shakllaridan keng foydalanish
zarur . Shu nuqtai nazardan kelib chiqqan xolda, tadqiqotda leksik bilimlar
‖
berishning o‘ziga xos yo‘llari turli o‘yin shakllari orqali dars ishlanmalari
ko‘rinishida o‘z aksini to‘gan. Tadqiqotning vazifalari sifatida quyidagilar ehtirof
etilgan:
1.Boshlang‘ich sinf ona tili darsliklariga kiritilgan badiiy matnni shakllantiruvchi
ayrim leksik vositalar xaqida nazariy mahlumot berish
2. Leksik vositalarni o‘rgatish jarayonida didaktik o‘yinlardan foydalanish
o‘quvchilarni ijodiy fikrlashga o‘rgatuvchi vosita ekanligini ilmiy jihatdan
asoslab berish
3.Omonim(shakldosh), sinonim(ma‘nodosh), antonim(zid ma‘noli) va tarixiy
so‘zlarni yangi pedagogik tenologiyalar orqali o‘qitsh uslubiyotini dars
ishlanmalari shaklida tadqiq etish. Shu orqali o‘quvchilar lug‘at boyligini
oshirish, ularda ravon, chiroyli nutq malakalarini shakllantirish.
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari Tadqiqot Muqimiy nomidagi
Qo‘qon davlat pedagogika instituti ―Boshlang‘ich ta‘lim metodikasi
‖
kafedrasining ―Uzluksiz ta‘limning ilmiy va metodik asoslari ilmiy-amaliy
‖
muammosi rejasi asosida amalga oshirilgan.
Ishning nazariy va amaliy natijalari Qo‘qon davlat pedagogika instituti
bakalavriat talabalari, umumta‘lim maktablarining boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilari uchun nashr ettirilgan ―O‘quvchilarni og‘zaki nutqini o‘stirish
‖
mavzuidagi o‘quv-uslubiy qo‘llanmada o‘z aksini topgan.
5

Mavzu bo‘yicha qisqacha adabiyotlar ro‘yxati.
Ishda asosan boshlang‘ich sinflar uchun nashr ettirilgan va amalda
qo‘llanilayotgan ―ona tili darsligidan foydalanildi. Ishning nazariy tomonini‖
yoritishda A.Nurmonov, N.Maxmudov, M.Asqarova , SH.Raxmatullaevlarning
darsliklariga tayanib fikr yuritildi.
Tadqiqotda qo‘llanilgan uslublarning qisqacha tavsifi.
6

1-bob. Badiiy matnni shakllantiruvchi leksik vositalar
1.1.Omonim so’zlar
Badiiy matnni shakllantiruvchi lekslk vositalar xilma-xil xususiyatlarga egadir.
Ular asosan omonim sinonim tarixiy va arxaik so‘zlardan iborat Bu leksik
vositalardan 3- sinf o‘qish kitobi (M. Umarova, SH. Xakimov O‘qish kitobi
umumta‘lim maktabiarininig 3-sinf darslik Toshkent. Ma‘naviyat. 2012 yil 296-
bet) matnlarida keng foydalanilgan Biz ishning ushbu bo‘limida leksik vositalar
va ularning o‘ziga xos xususiyatlari shaklida adabiyotlardagi fikrlarga suyangan
holda tahlilga beramiz. 1
Tildagi ayrim so‘zlar shakliy jihatdan, ayrimlari ma‘no jihatdan, bir xillari esa
talaffuzi jihatidan o‘xshash bo‘ladi. Ayrim so‘zlarning ma‘nolari esa bir – biriga
qarama – qarshi bo‘ladi. Ana shu xususiyatlarga ko‘ra so‘zlar quyidagi guruhlarga
bo‘linadi.
Omonimlar (grekcha omos bir xil, onomo yoki onumo onom degani – talaffuzi
va yozilishi bir hil, ammo ma‘nosi har xil bo‘lgan so‘zlardir: yuz (ot) – yuz (son),
tut (daraxt) – tut (harakat).
Omonimlar bir xil so‘z turkumiga ham, har xil so‘z turkumiga ham oid
bo‘lishi mumkin: ot – ism, ot – hayvon. Bunda ikkalasi ham bir so‘z turkumiga
oiddir. Bir turkum doirasidagi omonimlar qo‘shimchalar qabul qilganda ham
omonimligini saqlab qolaveradi .
Omonimlar va ko‘p ma‘noli so‘zlarni o‘zaro farqlash zarur. Ko‘p ma‘noli
so‘zlar qancha ma‘noga gea bo‘lmasin, bu ma‘nolar o‘zaro bog‘langan bo‘ladi.
SHu hususiyat ko‘p ma‘noli so‘zni omonimlardan farqlaydi. Omonimlar boshqa –
boshqa so‘zlar bo‘lgani uchun ularning ma‘nolari o‘rtasida bog‘lanish bo‘lmaydi.
Ko‘p ma‘noli so‘zlar ma‘nolari o‘rtasidagi aloqa uzilsa, omonim vujudga keladi:
kun - quyosh (ko‘chma ma‘no ), kun – sutkaning quyosh bilan yoritiladigan
yorug‘ qismi (ko‘chma ma‘no); dam – nafas (o‘z ma‘no), dam – bosqon (ko‘chma
1
Qosimova K. Ona tili. 2-sinf uchun darslik. 10-nashr. -T.; “O’qituvchi”
7

ma‘no ); ko‘k – rang (o‘z ma‘no ), ko‘k - osmon (ko‘chma ma‘no). hozirgi bu
so‘zlar o‘zaro omonimdir. Omonimlarning quyidagi turlari mavjud: 1) leksik
(lug‘aviy ) omonimlar so‘zlar o‘rtasidagi omonimlikdir. Soch – a‘zo, soch –
harakat, oq – rang, oq – harakat.
2) frazeologik omonimlar iboralar, ya‘ni ko‘chma ma‘noli, tasirchanlikka ega
bo‘lgan birikmalar o‘rtasidagi omonimlikdir: boshga ko‘tarmoq – e‘zozlamoq,
boshga ko‘tarmoq – to‘polon qilmoq.
3) gramatik omonimlar ikki xil bo‘ladi: a) morfologik omonimlar qo‘shimchalar 4
o‘rtasidagi omonimlikdir: to‘kin dasturhon (sifat yasovchi ) – ekin (ot yasovchi); b)
sintaktik omonimlar so‘z birikmalari yoki gaplar o‘rtasida bo‘ladi : so‘z
birikmalarinig omonimligi: yolg‘ondan hayron bo‘lmoq, (yolg‘on gapdan hayron
bo‘lmoq) - yolg‘ondan hayron bo‘lmoq (yolg‘ondakamiga hayron bo‘lmoq).
Til birliklarining ifoda rejasida teng kelish hodisasi omonimiya deyiladi. Bu
hodisa nafaqat so‘zlarda, balki, grammatik birliklarda ham uchraydi. Talaffuzi
va yozilishi bir hil, lekin ma‘nosi har xil bo‘lgan so‘zlar leksik
omonimlardir. Masalan: o‘t (olov) – o‘t (o‘simlik), kamar (qayish, qo‘ndan
ishlangan belbog‘) – kamar (daryo, tog‘larda suv o‘yib ketgan chuqur joy) va
hokazo.
Leksik omonimlarning ikki hil turi mavjud: 1) Omoifodalar (omonimlar), 2)
Omoshakllar (omoformalar).
Omoifodalar – shakli bir hil, ma‘nolari har xil bo‘lgan so‘zlardir. Odatda, ular
bir xil so‘z turkumiga mansub bo‘ladi, shuning uchun omoifodalar nutqda turli
qo‘shimchalar bilan qo‘llanganda ham omonimlik hususiyatni saqlab qoladi.
Masalan, ot (ism ma‘nosida) – otim, oting, oti, otni, otga tarzida turlansa, ot
(hayvon ma‘nosida) ham aynan shunday turlanadi: otim, oting, oti, otni, otga.
Bunday omonimlar ba‘zan har xil so‘z turkumiga mansub bo‘lishi ham
8

mumkin. Buning uchu ular Grammatik shakllanish (qo‘shimcha olish) hususiyatiga
ega bo‘lmaslik kerak. Masalan, albatta (ravish – albatta boraman) – albatta (modal
so‘z – Albatta, boraman) yoki balki (zidlov bog‘lovchisi) – balki (modal so‘z –
Balki, kelmas). Tabiiy (sifat – tabiiy tola) – tabiiy (modal so‘z: Bu gapni sizga
aytmasligi, tabiiy).
Omoshakllar – ayrim grammatik shakllardangina (ya‘ni, biror qo‘shimcha
olganda) teng keladigan so‘zlardir. Masalan: soz (ot, musiqa asbobining nomi) –
soz (sifat, yaxshi), burun (ot, kishi organizmining nomi) – burun (payt ravishi,
ilgari), tut (ot, daraxt mevasi) – tut (fe‘l, ushla). Ko‘rinib turibdiki, omoshakllar
har xil so‘z turkumlari doirasida yuzaga keladi hamda qo‘shimcha qo‘shilishi
bilan o‘zining omonimlik hususiyatini yo‘qotadi, chunki so‘zlar turkum jihatidan
har xil bo‘lgani uchun turli qo‘shimcha oladi. Omoshakllar omoleksemalar deb
ham yuritiladi.
Omoshakllar ot va fe‘l, ot va sifat, ot va ravish, son va ot, (qirq – son – qirq
– marosim nomi ), sifat va ot (yupqa – sifat – yupqa ovqatning nomi ) o‘rtasida
yuzaga keladi. Albatta, tilimizda ot va fe‘l turkumiga mansub omoleksemalar ko‘p
uchraydi.
O‘zbek tilida omonimlar ikkitadan tortib oltitagacha bo‘lishi mumkin. Tilda
omonimlar quyidagi yo‘llar bilan yuzaga keladi:
1. Tilda azaldan mavjud bo‘lgan so‘zlarning ayrim shakllari tasodifan teng
bo‘lib qoladi. Masalan: ot, yoz, yong, yot, shim, qo‘y, osh, ter kabilar.
2.Bir ma‘noli so‘z ma‘no ko‘chish oqibatida ko‘p ma‘noli so‘zga aylanadi,
keyinroq, ma‘nolar o‘rtasidagi bog‘lanish unutilib bir so‘z negizida ikkita leksema
paydo bo‘ladi. Kun (quyosh) – kun (sutka), kengash, sovuq, issiq, doira va
boshqalar.
3.Boshqa tildan o‘zlashtirilgan so‘zlar o‘zaro shaklan teng bo‘lib qoladi. A)
boshqa tildan kirgan so‘z va o‘z qatlamga oid so‘z: bog‘ (mevazor, tojikcha) –
bog‘ (tugun, o‘zbekcha), sham‘a (imo-ishora, arabcha) – sham‘a (choy quyqasi,
o‘zbekcha), avra (kiyimning yuza tomoni, tojikcha) – avra (bosh ko‘zini
9

aylantirib, o‘z so‘zini o‘tkazmoq, o‘zbekcha).
4. So‘z yasalishi natijasida omonimlar hosil bo‘ladi: otliq (ot mingan suvori) –
otliq (ismli, nomli), bo‘ydor (bo‘yi odatdan ortiq) – bo‘ydor (hidi o‘tkir), romchi
(rom yasovchi ) – romchi (folbin ), qirq (son ) – qirq (marosim nomi) va
boshqalar.
Nutqimizda omonimlarga yondosh bo‘lgan omafon va omograf sozlar ham
mavjud.
Omafonlar – talaffuzi bir xil yozilishi har xil bo‘lgan so‘zlardir. Masalan, to‘n
(kiyim ) – ton (tovush toni ), to‘rt (son ) – tort (konditer mahsuloti).
Omograflar – yozilishi bir xil, talaffuzi har xil bo‘lgan so‘zlardir. Masalan,
tok (uzum ) – tok (elektor toki ), tom (uyning tepa qismi ) – tom (jild ), ton
(bo‘yniga olmaslik ) – ton (ohang ).
Omonimlarni ko‘p ma‘noli so‘zlardan farqlash kerak. Chunki ularning har
ikkisi shaklan bir hil bo‘ladi va birdan ortiq ma‘no ifodalaydi. Farq shundaki,
omonimlar shaklan bir hil bo‘lgan alohida so‘zlar bo‘lsa, ko‘p ma‘noli so‘zlar
aynan bir so‘zning turli ma‘nolaridir.
Omonimlar badiiy adabiyotda tajnis san‘atini yaratishda, askiya va
payrovlarda qo‘llaniladi.
Omonim – shakldosh so‘zlar
Talaffuzi va yozilishi bir xil ammo ma‘nosi har hil bo‘lgan so‘zlar
Yo rab ul shahdu shakar yo labdurur, Yo magar shahdu shakar
yolabdurur, Jonima payvasta novak otqali,
G‘amza o‘qin qoshig‘a yolabdurur. ( A. Navoiy)
1. Yoki labdir-(birinchi misrada)
2. Yalabdimikan-(ikkinchi misrada )
3. Yoylabdi (o‘qni)-(to‘rtinchi misrada)
Tiyg‘i ishqi yarosidur butmagan,
Dardini har kimga aytib butmagan,
Hajr sahrosida ohim o‘tidin,
10

Onda gul yohud giyohe butmagan. ( A. Navoiy)
1. Bitmagan – tuzalmagan- ma‘noda
2. Tugatmagan- ma‘noda
3. O‘smagan- ma‘noda
La‘lidin jonimg‘a o‘tlar yoqilur,
Qoshi qaddimni jafodin yo qilur,
Men vafosi va‘dasidin shodmen,
Ul vafo bilmanki qilmas yo qilur. ( A. Navoiy)
1. O‘t yoqiladi- ma‘noda (birinchi misrada)
2. Qaddimni dol qiladi , egadi- ma‘noda (ikkinchi misrada ) 3. Qiladi yo qilmaydi-
ma‘noda (to‘rtinchi misrada) Yomonlikni tashlab yaxshilik sari o‘t,
Chaman kibi sahroda ham ko‘karar o‘t,
Bilib qo‘yki yoningda turgan do‘sting,
Bir kun kelib yondirar misoli o‘t. ( A Navoiy)
1. O‘sha tomonga o‘t- ma‘noda (birinchi misrada)
2. O‘simlik, maysa- ma‘noda (ikkinchi misrada )
3. Olov- ma‘noda (to‘rtinchi misrada)
Qil (soch tolasi) – qil (harakat)
Qo‘y (hayvon) – qo‘y (fe‘l)
Yoz (fasl) – yoz (fe‘l)
Is (hid) – is (o‘rgimchak ini)
Rasm (odat) – rasm (surat)
Dam (nafas) – dam (hordiq) – dam (bosqon)
Tush (pastga tush) – tush (pardoz ashyosi) - tush( uxlaganda ko‘riladi) Oshiq (ot) –
oshiq (sifat)
11

Och ( sifat)- och (fe‘l)
Yosh (ko‘z yoshi) – yosh ( umr o‘lchovi) 1
Tut (daraxt) – tut (harakat)
Yuz (bashara) – yuz (son)
Oq (rang ) – oq (harakat)
Soch ( a‘zo) – soch (harakat)
Omonimlar. Omonimlar talaffuz va yozilishiga ko‘ra bir xil, ammo anglatgan
ma‘nosiga ko‘ra turli xil bo‘ladi. Omonim so‘zi grekcha bo‘lib, bir xil demakdir.
Omonimlar, asosan, bir so‘zdagi ko‘p ma‘nolilik, turli so‘zlardagi fonetik
o‘zgarishlar, boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish natijasida hosil bo‘ladi. Masalan:
sir – davlat siri, oynaning siri, kostrulning siri; ot – ism, hayvon, atama, fe‘l kabi.
Omonimlar badiiy adabiyotda, og‘zaki nutqda, ayniqsa, askiyada so‘z o‘yini,
qochiriq ma‘nolarni ifodalash uchun keng qo‘llaniladi. SHuningdek, o‘zbek
adabiyotida omonim so‘zlar qofiyasiga asoslangan tuyuq janri ham mavjud.
Sinonimlar. Sinonimlar yozilishi va talaffuzi jihatidan turlicha, anglatadigan
ma‘nolari esa o‘zaro yaqin bo‘lgan so‘zlardir. Sinonimlar tushuncha ifodalashda
bir-biriga qanchalik yaqin bo‘lsalar ham, ma‘no nozikligini ifodalashda bir-biridan
farq qiladi. Masalan: odam, inson, kishi, kimsa, bashar, shaxs so‘zlarini har doim
ham biri o‘rnida ikkinchisini qo‘llab bo‘lmaydi. Osmon, ko‘k, havo, falak, samo,
gardun so‘zlari ham ma‘no qirralari va qo‘llanish uslubi hamda doirasi jihatidan
o‘zaro farqlanadi. Sinonim so‘zlar majmuiga sinonimik qator deyiladi. Sinonimik
qatorni tuzishda ma‘nosiga ko‘ra betaraf bo‘lgan so‘z asos qilib olinadi.
SH.Rahmatullaev tomonidan tuzilgan («O‘zbek tili omonimlarining izohli lug‘ati»
(Toshkent, 1984) dan tildagi mazkur birliklar to‘g‘risida ham nazariy, ham
amaliyotda qo‘l keladigan ma‘lumotlar olishimiz mumkin. 2
Olimning ta‘kidlashicha, bir til doirasida so‘zlarning shakliy o‘xshashligi,
metonimiyaga uchrashi, ma‘no tarqqiyotida o‘zgarishlar, o‘sishlar ro‘y berishi,
2
Qosimova K. Ona tili o’qitish metodikasi. -T.: «Nosir», 2009.
12

o‘zga tillardan birliklar qabul qilinishi kabi omillar omonimlarning yuzaga
kelishiga sabab bo‘ladi. Masalan, ushbu lug‘atdan dam so‘zi haqida quyidagi
ma‘lumotlarga ega bo‘lamiz:
1. ot – havo ; 2. ot - temirchilik atamasi; 3. ot- lahza, nafas ; 4. bog‘lovchi – dam..,
dam. ; 5. ot- tig’, o’tkir joy, yuz; 6. predikativ so‘z – dim ma‘nolarida kelgan ( R
a h m a t u l l a ye v SH. O‘zbek tili omonimlarining izohli lug‘ati.-Toshkent,
1984, 49-50-betlar). Lug‘atdagi maqolalar statistikasi ham leksemalarning mazkur
turkumi haqida ba‘zi fikrlarga kelishga asos bo‘ladi. «Lug‘at»da berilgan 497
omoifodaning 372 tasi ikki omoleksemali, 93 tasi uch omoleksemali, 21 tasi to‘rt
omoleksemali, 7 tasi besh omoleksemali va 4 tasi olti omoleksemali bo‘lib, 1160
dan ortiq leksemani birlashtiradi» ( R a h m a t u l l a ye v SH. Yuqoridagi lug‘at,
13-14-betlar) Tildagi omonimlarning ozligi yoki ko‘pligi, bir maqolada 2 tadan
tortib 6 tagacha ma‘noning farqlanishi tilimiz uchun ijobiy hodisami yoki
salbiymi, bu haqda shu o‘rinda bir narsa deb bo‘lmaydi. Ammo ayrim so‘z
shakllarining ma‘nolarida farqlanishini ko‘rsata olishda mazkur tipdagi
lug‘atlarning xizmatini e‘tirof etish maqsadga muvofiqdir.
Qo`shimchalar omonimiyasi. Semantik tomondan o`zaro bog`liq bo`lmagan,
turli ma'nolarni bildiruvchi har xil qo`shimchalarning tashqi jihatdan bir xil
bo`lishi qo`shimcha omonimiyasi deyiladi. Masalan: yotoq, o`roq, qo`rqoq,
qochoq so`zlaridagi -oq qo`shimchasi fonetik tomondan o`xshash bo`lsa ham,
bular to`rtta har xil qo`shimchadir.
Qo`shimchalar omonimiyasi turli tipdagi ergash morfemalar orasida uchraydi: 1.
So`z yasovchi qo`shimchalarning o`z doirasida: to`plam (-m qo`shimchasi harakat
natijasi oti yasaydi), o`rim (-im qo`shimchasi prosess nomi yasaydi). 2. So`z
yasovchi qo`shimcha bilan shakl yasovchi qo`shimcha orasida: tinchi (-i fe'l
yasovchi qo`shimchasi u tinchidi ; uchinchi shaxsni ko`rsatuvchi egalik
qo`shimchasi -i ham shu formada bo`ladi -kitobi). 3. SHakl yasovchi
qo`shimchalarning o`z doirasida: oqish – sifat (-ish belgining o`zligini bildiradi),
chopish – fe`l (-ish fe'lning funksional shaklini hosil qiladi.)
4. Omonim qo`shimchalar urg`u orqali farqlanadi: urg`uli -ma qo`shimchasi ot,
13

sifat yasaydi, urg`usiz -ma qo`shimchasi fe'l yasaydi va h.k.
Qo`shimchalar omonimiyasi hodisasining o`ziga xos xususiyatlari M. Jo`raboeva
tomonidan tadqiq etilgan.
Yosh (ko‘z yoshi) – yosh ( umr o‘lchovi) 1
Tut (daraxt) – tut (harakat)
Yuz (bashara) – yuz (son)
Oq (rang ) – oq (harakat)
Soch ( a‘zo) – soch (harakat)
Omonimlar. Omonimlar talaffuz va yozilishiga ko‘ra bir xil, ammo anglatgan
ma‘nosiga ko‘ra turli xil bo‘ladi. Omonim so‘zi grekcha bo‘lib, bir xil demakdir.
Omonimlar, asosan, bir so‘zdagi ko‘p ma‘nolilik, turli so‘zlardagi fonetik
o‘zgarishlar, boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish natijasida hosil bo‘ladi. Masalan:
sir – davlat siri, oynaning siri, kostrulning siri; ot – ism, hayvon, atama, fe‘l kabi.
Omonimlar badiiy adabiyotda, og‘zaki nutqda, ayniqsa, askiyada so‘z o‘yini,
qochiriq ma‘nolarni ifodalash uchun keng qo‘llaniladi. SHuningdek, o‘zbek
adabiyotida omonim so‘zlar qofiyasiga asoslangan tuyuq janri ham mavjud.
Sinonimlar. Sinonimlar yozilishi va talaffuzi jihatidan turlicha, anglatadigan
ma‘nolari esa o‘zaro yaqin bo‘lgan so‘zlardir. Sinonimlar tushuncha ifodalashda
bir-biriga qanchalik yaqin bo‘lsalar ham, ma‘no nozikligini ifodalashda bir-biridan
farq qiladi. Masalan: odam, inson, kishi, kimsa, bashar, shaxs so‘zlarini har doim
ham biri o‘rnida ikkinchisini qo‘llab bo‘lmaydi. Osmon, ko‘k, havo, falak, samo,
gardun so‘zlari ham ma‘no qirralari va qo‘llanish uslubi hamda doirasi jihatidan
o‘zaro farqlanadi. Sinonim so‘zlar majmuiga sinonimik qator deyiladi. Sinonimik
qatorni tuzishda ma‘nosiga ko‘ra betaraf bo‘lgan so‘z asos qilib olinadi.
SH.Rahmatullaev tomonidan tuzilgan («O‘zbek tili omonimlarining izohli lug‘ati»
(Toshkent, 1984) dan tildagi mazkur birliklar to‘g‘risida ham nazariy, ham
amaliyotda qo‘l keladigan ma‘lumotlar olishimiz mumkin.
Olimning ta‘kidlashicha, bir til doirasida so‘zlarning shakliy o‘xshashligi,
14

metonimiyaga uchrashi, ma‘no tarqqiyotida o‘zgarishlar, o‘sishlar ro‘y berishi,
o‘zga tillardan birliklar qabul qilinishi kabi omillar omonimlarning yuzaga
kelishiga sabab bo‘ladi. Masalan, ushbu lug‘atdan dam so‘zi haqida quyidagi
ma‘lumotlarga ega bo‘lamiz:
1. ot – havo ; 2. ot - temirchilik atamasi; 3. ot- lahza, nafas ; 4. bog‘lovchi – dam..,
dam. ; 5. ot- tig’, o’tkir joy, yuz; 6. predikativ so‘z – dim ma‘nolarida kelgan ( R
a h m a t u l l a ye v SH. O‘zbek tili omonimlarining izohli lug‘ati.-Toshkent,
1984, 49-50-betlar). Lug‘atdagi maqolalar statistikasi ham leksemalarning mazkur
turkumi haqida ba‘zi fikrlarga kelishga asos bo‘ladi. «Lug‘at»da berilgan 497
omoifodaning 372 tasi ikki omoleksemali, 93 tasi uch omoleksemali, 21 tasi to‘rt
omoleksemali, 7 tasi besh omoleksemali va 4 tasi olti omoleksemali bo‘lib, 1160
dan ortiq leksemani birlashtiradi» ( R a h m a t u l l a ye v SH. Yuqoridagi lug‘at,
13-14-betlar) Tildagi omonimlarning ozligi yoki ko‘pligi, bir maqolada 2 tadan
tortib 6 tagacha ma‘noning farqlanishi tilimiz uchun ijobiy hodisami yoki
salbiymi, bu haqda shu o‘rinda bir narsa deb bo‘lmaydi. Ammo ayrim so‘z
shakllarining ma‘nolarida farqlanishini ko‘rsata olishda mazkur tipdagi
lug‘atlarning xizmatini e‘tirof etish maqsadga muvofiqdir.
Qo`shimchalar omonimiyasi. Semantik tomondan o`zaro bog`liq bo`lmagan,
turli ma'nolarni bildiruvchi har xil qo`shimchalarning tashqi jihatdan bir xil
bo`lishi qo`shimcha omonimiyasi deyiladi. Masalan: yotoq, o`roq, qo`rqoq,
qochoq so`zlaridagi -oq qo`shimchasi fonetik tomondan o`xshash bo`lsa ham,
bular to`rtta har xil qo`shimchadir.
Qo`shimchalar omonimiyasi turli tipdagi ergash morfemalar orasida uchraydi: 1.
So`z yasovchi qo`shimchalarning o`z doirasida: to`plam (-m qo`shimchasi harakat
natijasi oti yasaydi), o`rim (-im qo`shimchasi prosess nomi yasaydi). 2. So`z
yasovchi qo`shimcha bilan shakl yasovchi qo`shimcha orasida: tinchi (-i fe'l
yasovchi qo`shimchasi u tinchidi ; uchinchi shaxsni ko`rsatuvchi egalik
qo`shimchasi -i ham shu formada bo`ladi -kitobi). 3. SHakl yasovchi
qo`shimchalarning o`z doirasida: oqish – sifat (-ish belgining o`zligini bildiradi),
chopish – fe`l (-ish fe'lning funksional shaklini hosil qiladi.)
15

4. Omonim qo`shimchalar urg`u orqali farqlanadi: urg`uli -ma qo`shimchasi ot,
sifat yasaydi, urg`usiz -ma qo`shimchasi fe'l yasaydi va h.k.
Qo`shimchalar omonimiyasi hodisasining o`ziga xos xususiyatlari M. Jo`raboeva
tomonidan tadqiq etilgan.
Boshlang‘ich sinf ona tili darsliklariga nazar tashlaydigan bo‘lsak
omonimlar uchun juda kam mashqlar ajratilgan. 2-3 sinf darsliklarida bu
mavzu deyarli ko‘zga 5
tashlanmaydi, lekin 4-sinf ona tili darsligida omonim
so‘zlarni uchratishimiz mumkin.
Masalan: 263-mashq. Birikmalarni o‘qing.
ko‘m-ko‘k o’t ariqdan o’t
minishli ot koptokni ot
Bir xil shakldagi so‘zlarni ma‘nosini ayting. Nimasi bilan farq qiladi?
Ko‘rib turganimizdek omonimlar ko‘rsatib qo‘yilgan, lekin juda sodda
omonimlar chunki boshlang‘ich sinflarda omonimlarni o‘rganish o‘quvchida
birmuncha qiyinchiliklarni yuzaga keltirishi mumkin, natijada o‘quvchi
tushunmay darsga qiziqishi susayishi mumkin. SHuning uchun juda sodda,
qisqa to‘xtalib o‘tilgan.
1.2 Sinonim so’zlar
Sinonimlar (grekcha sinonomos yoki sinonomon – bir nomli degani) – shakli har
xil bo‘lsa ham, ma‘nolari bir – biriga yaqin bo‘lgan so‘zlardir. Sinonim so‘zlar bir
hil predmetlarni (ovqat, osh, taom), predmetning bir hil belgisini (ishchan,
harakatchan, tirishqoq), bir hildagi harakatni (asramoq, saqlamoq) bildiradi.
Bunday so‘zlar ikki yoki undan ortiq so‘zdan iborat bo‘lgan sinonimik qatorni
tashkil etadi. Bu qatordagi ma‘nosi betaraf bo‘lgan, ko‘p qo‘llaniladigan so‘z
asosiy so‘z (dominanta, bosh so‘z) deb ataladi: chiroyli, go‘zal, ko‘hliq.
Ko‘p ma‘noli so‘zlar ko‘chma ma‘nosida boshqa so‘zlar bilan sinonim bo‘lishi
mumkin: hayoli, andishali, oriyatli, iboli (sifat); yuz, bet, aft, bashara, turq,
chehra, oraz, jamol (ot); gapirdi, so‘zladi (fe‘l).
16

Tildagi o‘zlashma (boshqa tildan kirgan) so‘zlar o‘zbekcha so‘zlar bilangina
emas, balki o‘zaro ham sinonim bo‘lishi mumkin: Respublika – jumhuriyat. Tub
so‘zlar yasama so‘zlar bilan sinonim bo‘lishi mumkin: his (tub) – sezgi (yasama),
savol (tub) – so‘roq (yasama). Sinonimik qatordagi so‘zlar eskirishi mumkin: odat,
rasm, urf, fan (rasm, odat); iltimos, o‘tinch, tavollo ; oqsoq, cho‘loq, lang .
Sinonimlarning quyidagi turlari mavjud:
leksik (lug‘aviy) sinonimlar. Bular ham ikki xil bo‘ladi: a) to‘liq sinonimlar har
jihatdan teng keladigan, o‘zaro farq qilmaydigan, birining o‘rnidan ikkinchisini
bemalol qo‘llash mumkin bo‘lgan sinonimlardir (bular yana leksik dubletlar ham
deb yuritiladi, kosmos – fazo, respublika); b) ma‘noviy sinonimlar ayrim ma‘no
nozikliklari bilan farq qiladigan, birini ikkinchisini o‘rnida har doim ham qo‘llab
bo‘lmaydigan sinonimlardir: ovqat, taom, yemish, ho‘rak; kuldi, jilmaydi, tirjaydi,
irjaydi, ishshaydi, irshaydi, hoholadi; 2) frazeologik sinonimlar: boshi osmonda –
og‘zi qulog‘ida – do‘ppisini osmonga otmoq (o‘ta xursand). 3) grammatik
sinonimlar ikki xil bo‘ladi: a) morfologik sinonimlar: adabiyotchi –
adabiyotshunos, keldilar – kelishdi. b) sintaktik sinonimlar erkin so‘z birikmalari
yoki gaplar o‘rtasidagi sinonimlikdir: dala ishlari – daladagi ishlar. Kitobni o‘qidi
– kitob o‘qildi. 4) shartli sinonimlar ma‘lum gap yoki matn ichidagini o‘zaro
sinonim bo‘lgan so‘zlardir: Nega kerak edi shu chiroy, shu o‘t? Shu yoniq
yulduzni ko‘zga yashirmoq? (Hamid.O) Bu misoldagi chiroy, o‘t, yoniq yulduz
so‘zlari o‘zaro shartli sinonimlar hisoblanadi. 3
So‘zlar doirasidagi ma‘nodoshlik hodisasi leksik sinonimiya deyiladi. Til
birliklari ichida so‘zlardan tashqari ibora va qo‘shimchalarda ham sinonimlik
hodisasi uchraydi.
Shaklan, har xil, birlashtiruvchi ma‘nosi bir hil yoki umumiy bo‘lgan so‘zlar
sinonimlar deyiladi. Sinonimlar ma‘nodosh so‘zlar deb ham yuritiladi. Sinonimlar
ikki so‘zdan tortib o‘ntagacha so‘zni o‘z ichiga oladi. Masalan, ish, yumush; in,
uya, oshyon; nur, shul‘a, yog‘du, ziyo va boshqalar.
3
Shojalilov A. va boshq. O’qish kitobi. -T.: «O’qituvchi», 2003
17

Bir ma‘no atrofida birlashuvchi so‘zlar yig‘indisi sinonimik qator deyiladi.
Sinonimik qatordagi bosh so‘zga dominanta deyiladi. Dominanta so‘z hozirg
adabiy so‘zga mansubligi, hissiy bo‘yoq va uslubga ko‘ra betarafligi, nutqda ko‘p
qo‘llanilishi, zamonaviy qatlamga hosligi bilan harakterlanadi.
Sinonimlar shaklan har xil bo‘lishi bilan omonimlarga o‘hshasada, ma‘noning
yaqinligi va har doim bir xil so‘z turkumiga mansub bo‘lishi bilan ulardan
farqlanadi.
O‘zbek tilida sinonimiya antonim va omonim kabi boshqa hodisalarga nisbatan
keng tarqalgandir. Buni sinonimlarni barcha so‘z turkumlarida uchrashi ham
isbotlaydi.
Masalan, baxt, tol‘e, iqbol, saodat (ot), bepoyon, poyonsiz, cheksiz (sifat),
hamma, barcha, bari (olmosh), gapirmoq, so‘ylamoq, so‘zlamoq (fe‘l), asta, sekin,
ohista (ravish), ammo, lekin, biroq (bog‘lovchi), kerak, lozim, darkor (modal fe‘l),
balli, barakalla, ofarin, yashavor, qoyil, tasanno. Sinonim so‘zlar ma‘nolari
o‘xshash yoki bir xil bo‘lsada, ayrim hususiyatlari ya‘ni hissiy bo‘yoq, nutq
uslubiga hoslik, zamonaviylik, dealektal qo‘llanilishi, ma‘noni ifodalash darajasi
kabi belgilari bilan bir – biridan farqlanadi.shunga ko‘ra ular quydagi turlarga
bo‘linadi:
Ma‘noviy sinonimlar – ma‘noni ifodalash darajasiga ko‘ra bir – biridan farqlanadi.
Bunday sinonimik qatordagi bazi so‘zlar belgini me‘yoriy darajada ifodalasada,
boshqalari kuchli yoki kuchsiz daraja bilan ifodalaydi. Masalan, achchig‘lanmoq,
g‘azablanmoq, qaxrlanmoq; nam, ho‘l, shallabo; yel, shabada, shamol, bo‘ron
kabi sinonimik qatorlarda belgining ortib borishi kuzatilsa, yaxshi, durust, tuzuk
sinonimik qatorida me‘yorga nisbatan kuchsizlanib borish ifodalangan.
Uslubiy sinonimlar – so‘zning semantik takibi leksik ma‘nodan tashqari ijobiy
yoki salbiy bo‘yoq bilan qo‘langan so‘zlardir. Masalan, yuz, bet, aft, bashara,
chehra, jamol sinonimik qatorida yuz so‘zi betaraf, bet, aft, bashara so‘zlari esa
salbiy, chehra, jamol so‘zlari esa ijobiy bo‘yoqqa ega. Lekin bu so‘zlarning
barchasi bir hil ―boshning old qismi ma‘nosini ifodalaydi.‖
Nutqiy sinonimlar nutqning u yoki bu turiga hoslanganligi bilan o‘zaro
18

farqlanadigan sinonimlardir. Masalan, ozgina, picha, sal, hiyol, qittay, jichcha
sinonimik qatorida ozgina nutqning barcha ko‘rinishlarida qo‘llanila olgan holda,
picha, sal, hiyol, qittay, jichcha kabilar faqat so‘zlashuv nutqiga hosdir. Yoki,
boshqa, o‘zga, bo‘lsa qatorida boshqa adabiy nutqda, o‘zga badiiy nutqda bo‘lak –
so‘zlashuv nutqiga hosdir.
Shartli (kontekstual) sinonimlar – yakka olinganda o‘zaro sinonim bo‘lmay,
faqat ma‘lum matn doirasida sinonimik munosabatga kirishuv so‘zlaridir.
Masalan, chinni va kosa so‘zlarining leksik ma‘nolari bir xil emas. CHinni
―idish tovoq uchun ishlatiladigan oq loyni , kosa esa ―piyoladan kattaroq‖
idish ni ifodalaydi va ular sinonim bo‘la olmaydi. Biroq ular matn doirasida
‖
sinonimlikni yuzaga keltirish mumkin. Masalan, Holjonbeka hitoy chinnida moy
olib keldi. Hitoy kosalarga suzilgan ovqatning hovuri chiqib qolgan edi.
To‘liq sinonimlar. Leksik (dubletlar) – ma‘nolari o‘zaro teng bo‘lib farqlovchi
semalari bo‘lmagan so‘zlardir. Ba‘zi adabiyotlarda ular absolyut sinonimlar deb
ham berilgan. Masalan, so‘roq, savol; nom, ot; habar, darak, agitasiya, tashviqot
va boshqalar.
Tilda sinonimlar quyidagi yo‘llar bilan yuzaga keladi: 1) Boshqa tildan so‘z
o‘zlashtirish orqali: sevgi (o‘zbekcha) – muhabbat (arabcha), ot (o‘zbekcha) – ism
(arabcha), yozuvchi (o‘zbekcha) – adib (arabcha), ko‘klam (o‘zbekcha) – bahor
(arabcha), o‘qituvchi (o‘zbekcha) – pedagog (ruscha), tilshunoslik (o‘zbekcha) –
lingvistika (ruscha). 2) mahalliy lahja va shevalardan so‘z olish orqali: aka va
og‘a, yostiq va bolish, narvon – shoti. 3) tilda mavjud so‘zlar asosida so‘z yasash
orqali: vazifa –topshiriq, hotira – esdalik, farq – ayirma. 4) so‘zning yangi ma‘no
kasb etishi natijasida: masalan, o‘rin so‘zi ma‘no taraqqiyotiga uchragani uchun
ham joy so‘zi bilan, ham lavozim so‘zi bilan sinonimik qator hosil qiladi: o‘rin –
joy; o‘rin – lavozim. Demak ko‘p ma‘noli so‘zlar har bir ma‘nosi bilan alohida
alohida sinonim qatorni tashkil etadi. O‘g‘zaki va yozma nutqda sinonimlarning
katta amaliy ahamiyati bor. Sinonimlar nutq boyligini oshiradi. U til lug‘at
tarkibining qanchalik boy va rang barangligini ko‘rsatuvchi belgilardan biridir.
Sinonimlar bir so‘zni o‘rinsiz takror ishlatilishiga yo‘l qo‘ymaydi, uslubning
19

ravonligini ta‘minlaydi. So‘z ma‘nolarini chuqur o‘rganish imkonini beradi.
Tushum kelishigining o‘rin-payt, jo‘nalish, chiqish kelishiklari bilan
sinonimiyasiga ham sinchkovlik bilan qarash lozim. Mashinani mindim –
mashinaga mindim misolida ikkinchisi – jo‘nalish kelishigining qo‘llanishi,
e shakni mindim, otni mindim, mashinani mindim, qayiqni mindim va, shu bilan
birga, eshakka mindim, otga mindim, mashinaga mindim, qayiqqa mindim deyish
mumkin bo‘lgan holda, poezdni mindim, kemani mindim, paroxodni mindim,
samolyotni mindim, vertalyotni mindim deyish odat emas. Nega shunday?
Fikrimizcha, tushum kelishigi ishlatilganda minish vositasini so‘zlovchining o‘zi
boshqargan, jo‘nalish kelishigi qo‘llanganda esa bu vositani boshqa bir kishi
boshqargan bo‘lib chiqadi. Binobarin, harakatning bajarilishida bu kabi farqlar
mavjud ekan, ularni kelishiklar o‘rtasida sinonimiya deb tushunish to‘g‘ri
bo‘ladimi yoki ikki xil me‘yoriy holat, debmi? Biz ikkinchisining tarafdorimiz.
Tushum va chiqish kelishiklari munosabati ham tahlil talab: Nonni yeng – nondan
eng, nonni oling – nondan oling. Nonni yeng – uning hammasini yeng, nondan
yeng – bir qismini yeng, nonni oling – turgan bitta nonni oling, nondan oling –
turgan ko’p nondan bir qismini oling. Demak, ularning har ikki ko‘rnishini ham
alohida mazmun ifoda etuvchi me‘yoriy holat sifatida e‘tirof etish mumkin.
- ga ning tomon, sari ko‘makchilari bilan sinonimik munosabatga kirishishi yozma
nutq uchun asosiy me‘yor sanaladi: Xorazm Jaloliddin xayolidek qiziq tush, /
Ta’birga par bermasa na bir pari na bir qush, / Sodda G u r l a n s a r i bor,
kelar bir bosiq tovush : /"Ko’ngilni ko’targuvchi saboni ko’rmoq bo’lsang,/ Bor
Amu b o’ y l a r i g a , borgin do’stginam (O. Matjon).
Vaqt o‘tishi bilan bu kabi sinonimik munosabatlar o‘rtasidagi ma‘noviy farqlar
tobora oydinlasha borayotganini kuzatamiz: birlashmaga boshliq - biron
tashkilotning o‘ziga boshliq, birlashmada boshliq - tashkilot qaramog‘idagi biron-
bir bo‘limga boshliq, institutda domla - institutdagi fakultetdan birida
o‘qituvchilik qiladi, institutga domla - ham grammatik, ham uslubiy jihatdan
me‘yorning buzilishi, shevachilik. Yana qiyoslaymiz: institutda rektor, institutga
rektor. Vazifa ifodalash nuqtai nazaridan rektor va domla so‘zlari bir-biridan farq
20

qilganligi tufayli, -ga va -da o‘rtasidagi sinonimiya ham o‘ziga xos tarzda
kechmoqda. Uslubiy g‘alizlik ikkinchi holatda sezilmaydi. Institutni, aytaylik,
universitetdan ajratib ko‘rsatishga xizmat qilaya‘ti, xolos. SHu o‘rinda u qiymat
jihatdan –ning ga teng kelishi mumkin: institutga rektor, institutning rektori.
«O‘zbek tili stilistikasi» kitobida –da ning - dan va orqali ko‘makchisi bilan
sinonimik munosabatga kirishishi aytib o‘tiladi va quyidagi misollar keltiriladi: r a
d i o -d a e ’lon qildi – r a d i o o r q a l i e ’lon qildi - r a d i o- d a n e’lon
qildi. Tushunishimizcha , ikkinchi va uchinchi holatda sinonimiya bor. Birinchisi
esa og‘zaki nutqdagi e‘tiborsizlik natijasi. Ammo qo’lda tarqatdi, qo’ldan
tarqatdi, qo’l bilan tarqatdi deyilganda sinonimiya kuzatiladi.
prof. Yo.Tojievning «O‘zbek tilida shaxs otlari yasovchi affikslar sinonimiyasi»
asari ham ot so‘z turkumi doirasidagi me‘yoriy holatlarni belgilashda ishonchli
manba sanaladi. Masalan, birgina – chi affiksining – furush, -soz, -kash, -kor, -
boz, -’az, -shunos, -go’y, -xo’r, -dor, -navis, -’arvar, -do’z, -bon, -xon, -’arast
kabi qo‘shimcha va affiksoidlar bilan sinonimik munosabatga kirishishi
mumkinligi, ular qaysi so‘zlar qo‘shilganda me‘yoriy hisoblanishi yoki
hisoblanmasligi semantik-uslubiy jihatdan boy faktik materiallar asosida
ko‘rsatib berilgan : tuyachi – tuyakash – tuyabon, kirachi – kirakash, kemachi –
kemakash, mehnatchi – mehnatkash, tilchi – tilshunos, qonunchi – qonunshunos,
do’ppichi – do’ppifurush – do’ppido’z, holvachi – holvafurush, muqovachi –
muqovasoz, tunukachi – tunukasoz, somsachi – somsapaz, mantichi – mantipaz,
maslahatchi – maslahatgo’y, qasidachi – qasidago’y, etikchi – etikdo’z kabilar
( T o j i ye v Yo. O‘zbek tilida shaxs otlari yasovchi affikslar sinonimiyasi. –
Toshkent, 1987, 12-62-betlar). Misollar tahlilidan kelib chiqib, sifat so‘z turkumi
doirasidagi grammatik birliklar anchagina me‘yorlashganligini ayta olamiz.
Ularda faqat qo‘llanishdagi uslubiy farqlarni ajrata bilish lozim. Masalan, sifat
yasovchi qo‘shimchalarning asosiy qismi umumiste‘moldagi birliklar bo‘lib,
barcha uslublarda ishlatilsa-da, -dor, -kor, -mand, -omuz, -’arast, -’arvar, ba-,
ser-, no- lar adabiy tilda so‘zlashuvchilar nutqida, -iy, -viy, -gan, -simon, -on, -ik,
-iv, -al, -shunos affikslarining ilmiy, ommabop va rasmiy uslublarda bir muncha
21

faolligi seziladi. Badiiy uslubda esa – lik qo‘shimchasining –liq, -lig’, -luq, -lug’
kabi variantlari ajralib turadi ( K a r i m o v S. O‘zbek tilining badiiy uslubi. –
Samarqand, 1992, 53-54-betlar). Binobarin, vazifaviy uslublar nuqtai nazaridan
ular ana shu tarzda me‘yorlashgan.
Ammo, bu o‘rinda gap butunlay boshqa masalada - ularning o‘zaro
sinonimlashuvi borasida ketayapti. «O‘zbek tili grammatikasi»da «O‘zlik daraja
formasi asosan - (i)n, ba‘zan - (i)l affiksi yordamida obektli fe‘llardan yasaladi:
tashlanmoq, maqtanmoq, qo’shilmoq va boshqalar. Bir-ikkita fe‘ldagina o‘zlik
daraja formasining - (i)sh affiksi yordamida yasalishi uchraydi: joyla - joylash, ker
– kerish kabi» deyilgan (O‘zbek tili grammatikasi, 1 tom, 445-446-bet). Ammo til
materiallari bunday holatlarning ham anchagina ekanligini ko‘rsatadi:
asabiylanmoq – asabiylashmoq, butunlanmoq – butunlashmoq, vahshiylanmoq –
vahshiylashmoq, dadillanmoq – dadillashmoq, yengillanmoq – yengillashmoq,
yovuzlanmoq - yovuzlashmoq, jarangsizlanmoq - jarangsizlashmoq, joylanmoq -
joylashmoq, jipslanmoq - jipslashmoq, juftlanmoq - juftlashmoq, zichlanmoq -
zichlashmoq, loylanmoq - loylashmoq, loyqalanmoq - loyqalashmoq, moyillanmoq
- moyillashmoq, moslanmoq - moslashmoq, muvofiqlanmoq - muvofiqlashmoq,
oydinlanmoq - oydinlashmoq, ravshanlanmoq - ravshanlashmoq, ruhsizlanmoq -
ruhsizlashmoq, razillanmoq - razillashmoq, sog’lomlanmoq - sog’lomlashmoq,
suyuqlanmoq - suyuqlashmoq, soddalanmoq - soddalashmoq, siyqalanmoq -
siyqalashmoq, sekinlanmoq - sekinlashmoq. taranglanmoq - taranglashmoq,
tetiklanmoq - tetiklashmoq, takomillanmoq – takomillashmoq, tezlanmoq –
tezlashmoq, tartiblanmoq – tartiblashmoq, tartibsizlanmoq – tartibsizlashmoq,
ulanmoq – ulashmoq, uzoqlanmoq – uzoqlashmoq, uvoqlanmoq – uvoqlashmoq,
xastalanmoq – xastalashmoq, xoslanmoq – xoslashmoq, xarobalanmoq –
xarobalashmoq kabi.
So‘zlarning ana shu shakllari imlo lug‘atlarda o‘z ifodasini topgan va ularda o‘zlik
nisbatda qo‘llanilayotgan –lan/-lash qo‘shimchalarini sinonimlar sifatida qarash,
binobarin, bunday qo‘llanishlarni me‘yoriy holat sifatida anglash mumkin.
Ammo ularning qo‘llanilishida aylanmoq – aylashmoq, achchiqlanmoq –
22

achchiqlashmoq, ishqalanmoq – ishqalashmoq, sudlanmoq – sudlashmoq singari
holatlar borki, ularda yuqoridagi qo‘shimchalarni o‘zaro sinonim sifatida qarash
mumkin bo‘lmaydi. Chunki so‘zlarning ma‘nosidagi va fe‘llar nisbatidagi ikki
xillik bunga imkon bermaydi. Gavdalanmoq, foydalanmoq, shodlanmoq,
rivojlanmoq hamda qudalashmoq, sizlashmoq, rozilashmoq, ko’maklashmoq
so‘zlarida esa mazkur qo‘shimchalarning o‘rnini almashtirish ham mumkin emas.
Agar shunday qilinsa, me‘yor butunlay buziladi.
Ammo, bu o‘rinda gap butunlay boshqa masalada - ularning o‘zaro
sinonimlashuvi borasida ketayapti. «O‘zbek tili grammatikasi»da «O‘zlik daraja
formasi asosan - (i)n, ba‘zan - (i)l affiksi yordamida obektli fe‘llardan yasaladi:
tashlanmoq, maqtanmoq, qo’shilmoq va boshqalar. Bir-ikkita fe‘ldagina o‘zlik
daraja formasining - (i)sh affiksi yordamida yasalishi uchraydi: joyla - joylash,
ker – kerish kabi» deyilgan (O‘zbek tili grammatikasi, 1 tom, 445-446-bet).
Ammo til materiallari bunday holatlarning ham anchagina ekanligini ko‘rsatadi:
asabiylanmoq – asabiylashmoq, butunlanmoq – butunlashmoq, vahshiylanmoq –
vahshiylashmoq, dadillanmoq – dadillashmoq, yengillanmoq – yengillashmoq,
yovuzlanmoq - yovuzlashmoq, jarangsizlanmoq - jarangsizlashmoq, joylanmoq -
joylashmoq, jipslanmoq-jipslashmoq, juftlanmoq - juftlashmoq, zichlanmoq -
zichlashmoq, loylanmoq - loylashmoq, loyqalanmoq - loyqalashmoq,
moyillanmoq - moyillashmoq, moslanmoq - moslashmoq, muvofiqlanmoq -
muvofiqlashmoq, oydinlanmoq - oydinlashmoq, ravshanlanmoq -
ravshanlashmoq, ruhsizlanmoq -ruhsizlashmoq, razillanmoq - razillashmoq,
sog’lomlanmoq - sog’lomlashmoq, suyuqlanmoq - suyuqlashmoq, soddalanmoq -
soddalashmoq, siyqalanmoq -siyqalashmoq, sekinlanmoq - sekinlashmoq.
taranglanmoq - taranglashmoq, tetiklanmoq - tetiklashmoq, takomillanmoq –
takomillashmoq, tezlanmoq – tezlashmoq, tartiblanmoq – tartiblashmoq,
tartibsizlanmoq – tartibsizlashmoq, ulanmoq – ulashmoq, uzoqlanmoq –
uzoqlashmoq, uvoqlanmoq – uvoqlashmoq, xastalanmoq – xastalashmoq,
xoslanmoq – xoslashmoq, xarobalanmoq – xarobalashmoq kabi so‘zlarning ana
shu shakllari imlo lug‘atlarda o‘z ifodasini to‘gan va ularda o‘zlik nisbatda
23

qo‘llanilayotgan –lan/-lash qo‘shimchalarini sinonimlar sifatida qarash,
binobarin, bunday qo‘llanishlarni me‘yoriy holat sifatida anglash mumkin.
1.3 Antonim so’zlar
O‘zaro qarama – qarshi, zid ma‘no bildiradigan so‘zlar biri ikkinchisiga nisbatan
antonim deyiladi. So‘zlarning bunday bunosabatda bo‘lish hodisasi anyonimiya
deb yuritiladi. Katta – kichik, ko‘p – oz, uzoq – yoqin, yuqori – past, qattiq –
yumshoq, yoz – qish, to‘r – poyga, tun – kun, yo‘qotmoq – topmoq, yonmoq –
o‘chmoq, bog‘lamoq – yechmoq so‘zlari antonimlar jumlasiga kiradi.
Antonimik munosabatda bo‘lgan ikki so‘z antonimik juft deb ataladi.
Antonimik juftlikni hosil qilgan so‘zlar, odatda, bir so‘z turkumiga mansub
bo‘ladi: og‘ir (sifat) – yengil (sifat), shimol (ot) – janub (ot), tez (ravish) – sekin
(ravish), kelmoq (fe‘l) – ketmoq (fe‘l) kabi.
Antonimlar o‘ziga hos hususiyati bilan omonim va sinonimlardan farqlanadi.
Shakily (fonetik tuzilish)jihatidan har xillik; ma‘nodagi o‘zaro zidlik
antonimlarning muhim belgisi hisoblanadi. Keyingi belgi, ya‘ni zidlik tushunchasi
antonimlarni belgilashda asosiy kriteteriya bo‘lib hisoblanadi.
Tilda mavjud bo‘lgan so‘zlaning barchasi o‘z antonimiga ega bo‘lavermaydi.
Chunki ko‘p narsa, hodisalar o‘zining ziddiga ega emas. Qarama qarshilik
ma‘nosi
ko‘proq narsa – hodisalarning belgisida kuzatiladi. Qalin-yupqa, erta – kech,
yaxshi – yomon, qattiq – yumshoq, oq – qora, shirin – achchiq, uzoq – yaqin
kabilar belgi ma‘nosini ifodalovchi antonimlar hisoblanadi.
Ikki so‘zning antonimligini belgilashda ularning semema structurasini aniqlash
juda muhimdir. Masalan, qalin va yu‘qa so‘zlarining ma‘no (semema) structurasi
quyidagicha: yupqa – yon ko‘lami me‘yoridan kam; qalin – yon ko‘lami
me‘yoridan ortiq. Bu so‘zlar ma‘nolari strukturasida yon, ko‘lam semalari bir xil
bo‘lib, umumiy semani; kam, ortiq semalari esa faqlovchi sema bo‘lib, o‘zaro
zidlik ma‘nosini bildirmoqda.
24

Keng – tor, erta – kech, oriq – semiz, katta – kichik antonimlarining ma‘no
structurasi tubandagicha: keng – en o‘lchami nisbatan katta; tor – en o‘lchami
nisbatan kam; erta – belgilangan vaqtdan biroz oldin; kech – belgilangan vaqtdan
biroz keyin; oriq – tanasidagi go‘sht – yog‘i nisbatan ko‘p, et bitgan; katta – hajm
yoki shakl o‘lchami meyoridan kam. Bu so‘zlar semamalari tarkibida zid semalar
mavjud bo‘lib, ular shu so‘zlarning antonim ekanligini yaqqol ko‘rsatib turibdi.
Antonimlar asosan sifat, ravish, ot va fe‘l turkumiga hos so‘zlardan hosil
bo‘ladi. Shunga ko‘ra, ular sifat antonimlar, ravish antonimlar, ot antonimlar, fe;l
antonimlarga bo‘linadi.
1.Sifat antonimlar. Sifat turkumida antonimlar ko‘p. Sifat antonimlar ma‘no
jihatdan bir necha turga bo‘linadi: 1) kishilarning harakter – hususiyatini
ifodalovchi sifat antonimlar: sahiy – hasis, botir – qo‘rqoq, muloyim – qo‘pol,
dono – nodon kabilar; 2) kishilarning psixologik holatini, iqtisodiy ahvolini
ifodalovchi sifat antonimlar: huasand – hafa, dilhush – dilhun; badavlat –
qashshoq, boy – kambag‘al; 3) kishilarning o‘zaro munosabatini, fiziologik
holatini ifodalovchi sifat antonimlar: ahil – noahil, kuchli – kuchsiz, sog‘lom –
kasalmand; 4) kishilarda tabiiy ravishda oz beradigan belgilarni bildiruvchi sifat
antonimlar: yosh – qari, navqiron – mo‘ysafid, novcha – pakana, semiz – oriq; 5)
narsalarning hajmini, shaklini, ko‘lamini ifodalovchi sifat antonimlar: katta –
kichik, to‘g‘ri – egri, baland – past, keng – tor, chuqur – sayoz, uzun – qisqa; 6)
maza – ta‘m bildiruvchi sifat antonimlar: achchiq – shirin, mazali – bemaza,
hushho‘r – badho‘r kabilar.
2. Ravish antonimlar. Ravish turkumiga hos antonimlar: holat, tarz (tez – sekin,
zo‘rg‘a – bemalol, birga – alohida, maburan ihtiyoriy); 2) payt (avval – keyin, erta
– kech, bugun - erta); 3) miqdor (ko‘p – oz, ortiq - kam); 4) maqsad (atayin –
bilmasdan, jo‘rttaga - beihtiyor); 5) o‘rin (nari - beri) ma‘nolarini ifodalaydi.
3.Ot antonimlar. Bunday antonimlar ma‘no jihatidan kishilarning psihologik
holatini (quvonch – alam, rohat – azob, shodlik – qayg‘u), tomonlarga oid
tushunchalarni (sharq – g‘arb, shimol – janub, kunbotar – kunchiqar, yer – osmon,
to‘r – poyga,old – orqa),yil fasllari va sutkaning qarama – qarshi tomonlarini (yoz
25

– qish, bahor – kuz, kecha – kunduz, kun – tun, tong – shom), kundalik hayotga,
urf – odatga oid tushunchalar (muhabbat – nafrat, vasl – hijron, hayot – o‘lim, to‘y
– aza) ifodalab keladi.
4.Fe‘l antonimiyada fe‘l antonimlar ham kattagina o‘rin egallaydi. Fe‘l
antonimlar asosan quyidagi ma‘nolarni bildiradi: 1)qarama – qarshi tomonga
bo‘lgan yo‘nalishni ifoda qiladi: kelmoq – ketmoq, bormoq – qaytmoq, kirmoq –
chiqmoq, ochmoq – yo‘moq; 2)kishilarning o‘zaro aloqasini bnldiradi: olmoq –
bermoq, olmoq – sotmoq; 3)kishilarning ruhiy holatini ifodalaydi: kulmoq –
yig‘lamoq, qayg‘urmoq – sevinmoq, rohatlanmoq – azoblanmoq; 4) kishilaring
fizialogik holatini bildiradi: semirmoq – ozmoq, yosharmoq – qarimoq;
5)kishilarning o‘zaro munosabatini ifodalaydi: urishmoq – yarashmoq, ajrashmoq
– yarashmoq, eslamoq – unutmoq, salomlashmoq – xayrlashmoq; 6) narsa hajmi
va holatini o‘zgarishini bildiradi: kengaymoq – toraymoq, og‘irlashmoq –
yengillashmoq, isimoq – sonumoq tezlashmoq – sekinlashmoq kabilar.
Tilimizda sifat va ravish antonimlar ko‘p uchraydi. Bu antonimlarning
ko‘pchiligi belgi bildiruvchi so‘zlardan ekanligini ko‘rsatadi. Binobarin
tilimizdagi 1700 dan ortiq antonim juftlikning 1000 dan ortig‘ sifat va ravishdan
iboratdir. Antonimiyada polisemiya hodisasini o‘rganish ham juda muhimdir.
Darhaqiqat, birdan ortiq so‘zning o‘zaro antonimik munosabati zidlikka asosnar
ekan, ko‘p ma‘noli so‘z har bir ma‘nosi bilan ayrim – ayrim so‘zlarga antonim
bo‘lishi mumkin. Masalan, butun so‘zi bir ma‘nosida yirtiq so‘ziga, boshqa
ma‘nosida siniq so‘ziga antonim bo‘la oladi. Kambag‘al xalq o‘lib – tirilib mehnat
qiladiku, qorni to‘ymaydi,egni butun bo‘lmaydi.(Oybek). Hammaning ko‘zi
Rahimovning tirsagi chiqiib turgan yirtiq yengiga tushdi. (H.Nazir). Murabbiya
haligi qo‘li singan qo‘g‘irchoqni olib, o‘rniga butun qo‘g‘irchoqni yotqizib
qo‘yayotgan ekan (Oydin). Mehmonhona eshigi oldidagi su‘ada siniq choynak –
piyola, keng ayvonda esa o‘q tekkan ikki otkavshanib yotardi. (SH. Toshmatov ).
Antonimlar quyidagicha yuzaga keladi:
1.Tilning lug‘at tarkibida qarama – qarshi ma‘noli so‘z azaldan mavjud
26

bo‘ladi: katta va kichik, keng va tor, kun vat un, kecha va kunduz, yaxshi
va yomon, bor va yo‘q kabilar.
2. So‘z yasalishi natijasida antonimlar hosil qilinadi.Bunda ikki holat
kuzatiladi: 1) Ma‘lum bir tub so‘zga –li va –siz, ba- va be-, bar- va dor-,
no- affikslarini qo‘shish orqali yasaladi: kuchli – kuchsiz, jonli – jonsiz,
bemani – bamani, baquvvat – bequvvat, batartib – betartib, barqaror –
beqaror, vafodor – bevafo, mazali – bemaza, haq – nohaq kabilar; 2)
o‘zaro antonim bo‘lgan so‘zlarga so‘z yasovchi qo‘shimchalarni qo‘shib
so‘z yasash orqali yangi antonimik juftlar hosil qilinadi: rostgo‘y -
yolg‘onchi, do‘stona – dushmanlarcha, og‘irlashmoq – yengillashmoq,
kengaymoq – toraymoq, tezlashmoq – sekinlashmoq, xursandchilik –
xafachilik, eskilik – yangilik, ostki – ustki, oqlamoq – qoralamoq kabilar.
3. Boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish natijasida antonimlar yuzaga keladi:
do‘st(tojikcha) – dushman (tojikcha), quvonch (o‘zbekcha) – g‘am
(arabcha), band (tojikcha) – bo‘sh (o‘zbekcha), mudofaa (arabcha) –
hujum (arabcha), im‘ort (ruscha) – eksport(ruscha), badxo‘r (tojikcha) –
hushxo‘r (tojikcha), assimmilyatsiya (ruscha ) – dissimilyatsiya (ruscha),
analiz (ruscha ), analiz (ruscha) – sintez (ruscha), maksimum (ruscha) –
minimum (ruscha), manfiy (arabcha) – musbat (arabcha) va boshqalar.
Antonimlarning tilda ahamiyati katta. Antonimlar badiy nutqda keng
foydalaniladi. Mumtoz adabiyotimizda antonim so‘zlarni qo‘llash asosida
tazod sheriy san‘ati yaratilgan va undan juda keng foydalanilgan.
Masalan, Lutfiyning:
Rahm qilg‘il bandag‘a, ey shoh, ul tengri uchun,
Kim etar bizni gado, ul sizni sulton aylagan
baytida banda - shoh, gado – sulton so‘zlari o‘zaro zid ma‘nolarni ifodalab, tazod
san‘ati saosida qo‘llangan.
Qo`shimchalar antonimiyasi. Qarama-qarshi ma'no bildiruvchi qo`shimchalar
antonim qo`shimcha deyiladi. Qo`shimchalar antonimiyasi, asosan, so`z yasovchi
27

qo`shimchalar doirasida uchraydi: -li, -siz: aqlli, aqlsiz; -li, be-: suvli, besuv; be-,
ba-: bedavlat, badavlat.
Qo`shimchalar antonimiyasining o`ziga xos xususiyatlari B.Isabekov tomonidan
ilmiy tekshirilgan.
Maqollarda antonimlarning qo‘llanilishi:
Yaxshilik qila olmasang yomonlik ham qilma
Yaxshi narsaning ko‘pidan yomon narsaning ozi yaxshi
Yaxshiga yondosh yomondan qoch
Yaxshiga kun yo‘q yomonga o‘lim
Yaxshidan bog‘ qoladi, yomondan dog‘ qoladi
Yaxshi otga bir qamchi yomon otga ming qamchi
Yaxshi so‘z qand yedirar yomon so‘z pand yedirar
Yomon gap bilan qilich qinidan chiqar, yaxshi gap bilan ilon inidan
Nodon bo‘lganidan senga do‘st-o‘rtoq, donodan dushmaning bo‘lgani yaxshiroq
Ko‘p bil dushman agar bitta bo‘lsa ham, do‘sting mingta bo‘lsa juda kamdir kam
Ko‘proq eshitib kamroq so‘zlash uchuun 2 ta quloq , 1 tagina og‘iz ato etilgan
Kattaga hurmatda bo‘l, kichikka izzatda
Uzoqdagi qarindoshdan , yaqindagi yot yaxshi
Azob ko‘rmay rohat yo‘q
Ilmsiz bir yashar, ilmli ming yashar
Oyning o‘n beshi qorong‘u, o‘n beshi yorug‘
Bolali uy bozor, bolasiz uy mozor
Tildan ham bol tomadi ham zahar
Yoshligingda qarilarga qilmading hizmat, qariganda yoshlarga bermagil zahmat
Kichik go‘dak ham katta tushlar ko‘radi
Ovsinlar do‘st bo‘lsa, og‘a - ini yov bo‘lmas
28

Qul bo‘lish oson, odam bo‘lish qiyin
Bemehr qarindoshdan, mehribon yot yaxshi
Befoyda so‘zni ko‘p aytma va foydalig‘ so‘zni ko‘p eshiturdin qaytma
Gap ko‘p-ku shu umr oz-da
Duo olgan omondir , qarg‘ish olgan yomondir
Kech-kunduz tinmay mehnat qilganingda ham onang haqini o‘tay olmaysan.
Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida antonimlardan keng foydalanilgan va
antonimlarni o‘rgatish uchun juda ko‘p mashqlar ajratilgan. Ona tili
darsliklaridan ba‘zi mashqlarni ko‘rib o‘tamiz.
2-snif ona tili darsligida 157-mashqqa e‘tibor bersak, bu mashqda turli xil
hayvonlar tasviri berilgan va bu hayvonlarni bir biriga solishtirib, qaysi
hayvon katta yoki qaysi hayvon kichik ekanligini topish sharti berilgan. Bu
mashqda o‘zaro zidlik munosabati juda sodda usulda ko‘rsatilgan va
o‘quvchilarning yoshiga mos, tushunishlari uchun juda qulay.
Huddi shunday 248- mashqqa e‘tiboringizni qaratmoqchiman.
248-mashq. Ikki narsani qarama-qarshi belgisiga ko‘ra qiyoslang. Mazmunga
mos so‘zlarni qo‘yib gaplarni yozing.
Rangiga ko‘ra. Ko’mir (qanaqa?) qora, bo’r esa (qanday?) … .
Mazasiga ko‘ra. Garmdori (qanday?) achchiq, qand esa (qanday?)…
Shakliga ko‘ra. Qarg’a (qanday?) katta, chumchuq esa (qanday?) …
2-snif ona tili darsligida antonim (qarama-qarshi) ma‘noli so‘zlarga bir qator
mashqlar berilgan.
3-snif ona tili darsligida ham antonimlarga oid mashqlarni birqanchasini
ko‘rishimiz mumkin.
Masalan: 266- mashq. Berilgan sifatlarga qarama-qarshi ma‘noli sifatlar tanlab,
namunadagidek yozing.
N a m u n a: uzun- qisqa, …
29

Uzun, yaxshi, katta, achchiq, baland, keng, qalin, yangi.
II.BOB. BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI VA O’QISH SAVODXONLIGI
DARSLARIDA PARONIMLARNING O’QITISH METODIKASI.
2.1 Paronimlar (talaffuzdoshso’zlar)
Paronimlar (talaffuzdoshso’zlar) – ruschapara – ―juft va grekcha onyma yoki‖
onoma – ―nom degani bo’lib, aytilishi bir-biriga yaqin, ammo yozilishi va
‖
ma‘nosi boshqa-boshqa so’zlardir. Boshqacha aytganda, bir harf yoki bir tovush
bilan farq qiluvchi so’zlar paronimlardir.
Paronimlar ko’pincha bir tovushbilanbir-biridan farq qiladi: asr – asir, shox –
shoh, amr – amir. Paronimlar bir so’z turkumi doirasida yoki turli so’z turkumlari
doirasida kuzatiladi: zirak (ot) – ziyrak (sifat); asr (ot) – asir (ot). Omonimla va
paronimlar haqida aytilganda shu narsa ma‘lumki, ko’pincha orfoepiya
qoidalariga rioya qilmaslik yoki so’z fonetik strukturasini to’g‘ri bilmaslikdan
yuzaga keladi.
Paronimlarning quyidagi turlari mavjud:
 lug’aviy (leksik) paronimlar: shox – shoh, asl – asil, nufuz – nufus, dara – dala,
dadil– dalil;
 frazeologik paronimlar: jonikirdi (rohatlanmoq) – jonkirdi (tetiklashmoq),
og’zigaqaramoq (tinglamoq) – og’zigaqaratmoq (mahliyoqilmoq).
Uyadosh so’zlar bir turdagi narsa, belgi, voqea-hodisa, harakat ma‘nolarini
ifodalaydigan, bir mazmuniy guruhga mansub bo’lgan so’zlardir: kiyim turlari:
ko’ylak, shim, kostum, 8
do’ppi; rang turlari: oq, qizil, sariq; ruhiy holatni
bildiruvchi harakat turlari: yig’lamoq, kulmoq, xo’rsinmoq.
Uyadosh so’zlarni sinonim so’zlardan farqlash kerak. Sinonimlar bir
tushunchaning turli qirralarini ifodalaydi, uyadosh so’zlar esa bir-biriga yaqin
tushunchalarni ifodalaydi.
Qisqacha paronim lug’ati
30

2.2.Tarixiy va arxaik so’zlar.
Tarixiy va arxaik so‘zlar. til uzliksiz harakatda, rivojlanishda bo‘ladi, bu uning
ijtimoiy mohiyatidan kelib chiqadi. Jamiyatda bo‘lib turadigan ijtimoiy – siyosiy
hodisalar, iilmiy – texnikaviy taraqqiyot, iqtisodiy va ma‘rifiy sohalardagi
islohatlar tilning lug‘at boyligida yangi – yangi so‘z va atamalarning yuzaga
kelishini, ayni paytda ma‘lum so‘zlarning eskirib iste‘moldan chiqishini taqozo
qiladi. 9
Til leksikasidagi so‘zlar zamonaviyligi hamda eskilik va yangilik bo‘yog‘i
borligiga ko‘ra 3 qatlamga ajratiladi: 1) zamonaviy qatlam; 2) eski qatlam; 3)
yangi qatlam.
Zamonaviy qatlam. Eskilik yoki yangilik bo‘yog‘iga ega bo‘lmagan so‘zlar
zamonaviy qatlamni tashkil etadi. Zamonaviy qatlamga oid bunday so‘zlar
zamonaviy leksemalar deyiladi. O‘zbek tili lug‘at tarkibining asosiy qismi
zamonaviy qatlamga mansub bo‘ladi. Ular barcha kishilar uchun tushunarli
bo‘lishi bilan bir qatorda nutqda faol qo‘llaniladi: bahor, qish, kuz, g‘arb, sharq,
yer, osmon, tog‘, tosh, ariq, yomg‘ir, qor, daryo, yaxshi, yomon, chiroyli, tor,
chuqur, go‘zal, kim, birov, har kim, har qanday, tez, oz, ko‘p, asta, yozmoq,
ovqatlanmoq, uxlamoq, yashamoq singarilar. Zamonaviy qatlamga oid so‘zlarning
ba‘zilari nutqda faol qo‘llanmasligi, tor mutaxasislik doirasida ishlatilishi
mumkin. Masalan, terminalogik leksikaga oid so‘zlar shunday so‘zlardan bo‘lib,
ularning iste‘mol doirasi chegaralangan. Lekin bundan qat‘iy nazar terminlarning
barchasi zamonaviy leksika hisoblanadi.
Eski qatlam. Bugungi adabiy til nuqta‘iy nazaridan eskilik bo‘yog‘iga ega
bo‘lgan so‘zlar asosiy faqli hususiyatlariga ko‘raikki turga bo‘linadi: 1) tarixiy
so‘zlar (istorizmlar), 2) arxaizmlar.
Hozirgi kunda mavjud bo‘lmagan, yo‘q bo‘lib ketgan narsa, hodisalarning
nomi istorizmlar deyiladi. Ma‘lum davrlarda bor bo‘lgan narsa vaqtlar o‘tishi
bilan, hayot taqozosiga ko‘ra yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. Narsa yo‘qolgach,
qo‘llanishdan qolgach, tabiiyki uni ifodalagan so‘zlar ham iste‘moldan chiqib
33

ketadi va tarixiy so‘zga aylanadi. Amir, kanizak, cho‘ri, mingboshi, qalami,
qushbegi, sovut, qozi, mirshab, choriq, haram, yuzboshi kabilar tarixiy so‘zlardir.
Istorizmlarga odatda uzoq tarixiyjarayon davomida yuz beradigan eskirish
mahsuli bo‘ladi. Ular ba‘zan qisqa vaqtda ham paydo bo‘lishi mumkin. Yaqin
o‘tmishda o‘zbek tilining faol so‘zlari bo‘lgan ayrim so‘zlar (partkom, raykom,
kolhoz. sovxoz) hozirgi kunda eskirib istorizmlarga qo‘shilgani buning yorqin
dalilidir.
Lekin arxaizmlar – hozirgi kunda mavjud bo‘lgan narsa va hodisalarning
eskirgan nomi yoki eskirgan ma‘nosidir. Demak, eskirish jarayoni yo yaxlit
so‘zga, yo uning ma‘nosiga aloqador bo‘ladi. SHunga ko‘ra leksik arxaizm ikki
turga bo‘linadi: 1) arxaizm leksema (so‘z), arxaizm semema (ma‘no).
Hozirgi paytda mavjud bo‘lgan narsa va hodisalarning eski nomi arxaizm
leksema yoki arxaizm so‘z deyiladi. Masalan, lab (odam organizmidagi a‘zoning
nomi) – dudoq (shu a‘zoning eskirgan nomi). Demak, so‘z shakli arxaiklashsada
ma‘no saqlanyapti. Yana, tilmoch (tarjimon), salloh (qassob), cherik (askar,
armiya).
Olibmen taxti farmonimg‘a oson,
Cherik tortmay Xitoydin to Xuroson. (A.Navoiy).
Arxaizm semema – hozirgi tilda mavjud bo‘lgan so‘zning eskirgan ma‘nosi.
Masalan, g‘am so‘zi hozirgi o‘zbek tilida (qayg‘u, alam, tashvish,kulfat) kabi
ma‘nolarda qo‘llanadi. O‘tmishda esa bu so‘z (ishq, muhabbat, sevgi)ma‘nolarini
ham ifodalagan. Bir yuzi gulgun g‘midin yuz turgon ko‘nglimdadir. (Bir gul yuz
ishqida tuz tikon ko‘nglimdadir). Hozirgi g‘am so‘zining «ishq, muhabbat»
ma‘nolari eskirgan bo‘lib, arxaizm semema hisoblanadi.yoki g‘arib so‘zi hozirgi
o‘zbek tilida «bechora, nochor» degan ma‘noni anglatadi. Lekin eski o‘zbek tilida
bu so‘z «ajoyib» degan ma‘noni ham bildirgan. (hozirda g‘aroyib shaklida
qo‘llanilishi buni isbotlaydi). Yana yog‘och so‘zi ham qadimda hozirgi «kesilgan
daxtning tanasi» ma‘nosidan tashqari «daraxt» ma‘nosida ham qo‘llangan: Archa
yog‘och ko‘p edi.
34

Demak , arxaizm semema yuzaga kelishi uchun so‘z ko‘p ma‘noli bo‘lishi
shart, qadimda ko‘p ma‘noli bo‘lgan so‘zning ayrim manolari hozirda unutilib, u
faqat bitta ma‘nogagina ega bo‘ladi va arxaizm ma‘nohosil bo‘ladi.
Ba‘zan so‘zning o‘zi yoki ma‘nolaridan biri emas, balki talaffuzi eskiradi,
natijada shu so‘zning eskirgan talaffuz varianti yuzaga keladi. Masalan, bugun –
bukun, ka з tar – kabutar, u – ul.
Istorizm va arxaizm leksemalarning har ikkisi ham eskilik bo‘yog‘iga ega
bo‘lsada, ular quyidagi hususiyatlari bilan o‘zaro farqlanadi:
1.Arxaizm hozirgi kunda mavjud bo‘lgan narsa – hodisalarning atamasi.
Istorizm esa bugungi kunda mavjud bo‘lmagan narsa – hodisalarning atamasi.
2. Arxaizmlarning zamonaviy qatlamda o‘z sinonimlari bor bo‘ladi.
Istorizmlarning esa sinonimlar bo‘lmaydi.
3. Arxaizmlarning eskirganligi uning sinonimlariga qiyosan baholanadi.
Istorizmda esa bu imkoniyat yo‘q. Istorizmlarning eskirganligi davrga ko‘ra
baxolanadi.
4. Istorizm birdan – bir, yakka nom, uning o‘rnini bosuvchi so‘z yo‘q. Arxaizm
esa bir necha nomlardan birining eskirgani; uning o‘rnini bosuvchi so‘z bor.
5. Arxaizm asosan tilning o‘z taraqqiyoti qonunlari bilan izohlanuvchi hodisa.
Istorim esa jamiyatning ijtimoiy, siyosiy, madaniy taraqqiyoti tarixiga ko‘ra
izohlanadi.
6. Istorizmni nolisoniy omil tug‘diradi. Arxaizm esa lisoniy omillar asosida
vujudga keladi.
So‘zlarning ishlatilishi darajasiga ko‘ra guruhlari . Bu jihatdan tilimizdagi
so‘zlarni ikkita guruhga bo‘lishimiz mumkin: 8
1. Umumxalq ishlatadigan so‘zlar kundalik turmushda hammaning nutqida
tez – tez qo‘llanadigan so‘zlardir: non, suv, bugun, kim, besh, yaxshi, sotdi va
boshqalar. Bularni yana faol so‘zlar ham deyish mumkin. Ular tilning asosiy so‘z
boyligidir.
2.Umumxalq ishlatmaydigan so‘zlar turli sabablarga ko‘ra kundalik
35

turmushda hammaning nutqida ham tez – tez qo‘llanavermaydigan so‘zlardir.
Bularni yana nofaol so‘zlar ham deyishadi.
Eskirib qolgan so‘zlar – kundalik hayotda ishlatilmaydigan bo‘lib qolgan
so‘zlardir. Jamiyat to‘xtovsiz rivojlanib boradi. Yillar o‘tishi bilan mehnat
qurollari, kiyim – kechak, uy jihozlarining yangi nushalari paydo bo‘ladi,
eskilarining ba‘zilari ishlatilmaydigan bo‘lib qoladi, natijada ularni ifodalovchi
so‘zlar ham bora – bora juda kam qo‘llanadigan yoki iste‘moldan chiqib ketadi.
Eskirgan so‘zlar ikkita guruhga ajratiladi:
a) tarixiy so‘zlar – hozirda mavjud bo‘lmagan narsa – hodisalarning
iste‘moldan butunlay chiqib ketgan nomlaridir: mingboshi, ellikboshi, kanizak,
omoch, dodhoh, mumsik, halfa, mo‘ndi….
b) arxaik so‘zlar hozirda mavjud bo‘lgan narsa – hodisalarning eskirib
qolgan atamalaridir. Bunday so‘zlar iste‘moldan chiqish arafasida turgan,
hozirgi tilda sinonimi bo‘lgan so‘zlardir (hozirgi tilda sinonimlari berilgan):
rayon (tuman), ekspress (tezyurar), oblast (viloyat), vrach (shifokor), hirrurg
(jarroh), injiner (muhandis), redaktor (muharrir), redaksiya (tahririyat), ulus
(xalq), bitik (yozuv)…
Arxaizmlar (eskirgan so‘zlar) o‘tgan davrda qo‘llanib, hozirgi kunda
iste‘moldan chiqqan so‘z, so‘z birikmasi qo‘shimchalardir: ashu (qizil tuproq),
ashuq (temir qalpoq, dubulg‘a), aqru (sekin).
Qadimgi tilimizda tushum kelishigining –(i)g yoki (i)g‘ shakli (sabig‘ eshitib
– so‘zini eshitib), jo‘nalish kelishigining –ra/- ru shakllari (og‘uzg‘aru –
og‘izga) va -(i)n qo‘shimchali vosita kelishigi bo‘lgan (eligin tutdi – qo‘li bilan
ushladi).
Tarixiy so‘zlar esa yaqin o‘tmishda qo‘llanilib kelingan so‘z, so‘z
birikmasi, qo‘shimchalardir: ajoyibxona (muzey), muxoraba (urush),
mingboshi, qozi, faqir, arshi a‘lo kabi.
Arxaizm bilan tarixiy so‘zlarning farqi shundaki, arxaizm hozirgi davrda
qo‘llanmaydigan, tushunarsiz so‘zlar bo‘lib, tarixiy so‘zlar esa ma‘nosi
tushunarli, ba‘zan yozma adabiyotda qo‘llanadigan so‘zlardir.
36

Arxaik va tarixiy so‘lar, qo‘shimchalar badiiy va ommaviy uslubni hosil qiladi.
Arxaizm va tarixiy so‘zlar yozma adabiyotda tarixiy davrni tasvirlash uchun,
uslubiy ma‘noda esa asar qahramonini ta‘riflash, uning eskilikka moyilligini
ko‘rsatish, mazah, kulgu mazmunida qo‘llaniladi.
Kes rishtangniki, qilsin chapaklar otib jasta,
Hajrida alam tortib, bo‘ldi jigari hasta. (F).
37

Xulosa
Badiiy matnni boyitishda yuqorida berilgan omonim, sinonim, antonim,
tarixiy va arxaik so‘zlarni o‘rganish muhim sanaladi. Ayniqsa boshlang‘ich
siniflarda o‘quvchilarga bu kabi so‘zlar haqidagi malakalarini oshirish
murakkab jarayon bo‘lib bu o‘qituvchidan chuqur bilim va yuksak
darajadagi mahoratni talab qiladi. O‘quvchilar so‘z boyligini oshirishda,
ularning og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirishda bu so‘zlardan keng
foydalaniladi.
Omonim so‘zlarni o‘rganish o‘quvchidan ziyraklikni talab qiladi, chunki
omonimlar ko‘rinishidan o‘quvchilarga ko‘p ma‘noli so‘zlarni eslatishi
tabiiy. Lekin mahoratli pedagog buni osongina farqlash yo‘llarini
o‘quvchilarga tushuntirib o‘tishi lozim.
Sinonim (ma‘nodosh so‘zlar) o‘rganishda boshlang‘ich sinf darsliklarida ot,
sifat va fe‘l so‘z turkumlarini o‘qitish jarayonida duch kelamiz. Sinonim
so‘zlarni o‘rganish o‘quvchilar so‘z boyligini oshirishda juda ahamiyatli
vazifa hisoblanadi. Yuqorida aytilganidek sinonimlarni ma‘nolari orasidagi
yaqinliklar, farqlar ularning so‘zlarni bir-biridan farqlashda, mantiqiy
fikirlashga o‘rgatishda yordam beradi.
Antonim (qarama-qarshi ma‘noli so‘zlar)ni o‘rganish o‘quvchilarda
qiyinchiliklar yuzaga keltirmaydi. Bu so‘zlar o‘quvchidan faqatgina ziyraklik,
izlanuvchanlikni talab qiladi. Chunki bu so‘zlardan birini aytganimizda
ikkinchisi ko‘z oldimizda gavdalanadi, boshlang‘ich sinif o‘quvchilari bu
so‘zlarni o‘rganishda, mashqlar bajarganda qiziqish bilan o‘rganadilar,
ma‘nolar orasidagi zidlik munosabati to‘g‘risida malaka va ko‘nikmalar hosil
qiladilar. Antonim so‘zlar o‘rgatish o‘quvchilar lug‘at boyligini oshirishning
eng qulay va oson yo‘lidir. Chunki bu so‘zlarni birini aytganimizda o‘quvchi
uning qarshi ma‘nolisini osongina topishni o‘rganadi.
Tarixiy va arxaik so‘zlar to‘g‘risida aniq ma‘lumotlar asoslab berilgan
bo‘lsada bu o‘qituvchidan kuchli e‘tiborni talab qiladi. Boshlang‘ich sinf
38

darsliklarida bu to‘g‘risida juda kam mashg‘ulotlar berilgan. O‘quvchilarda
bu so‘zlar haqida ma‘lumot berilgandan so‘ng , mashqlar bajarishda
shoshmashosharlikka yo‘l qo‘ymaslik kerak. Tarixiy va arxaik so‘zlarni
o‘rganishni o‘qish darslari bilan ham bog‘lab olib borish maqsadga muvofiq.
O‘quvchilarning asarlarga bo‘lgan qiziqishini orttiradi, o‘zlari uchun
noma‘lum bo‘lgan so‘zlarni yaratishga imkon yartiladi. Bu mavzuni tez-tez
takrorlab turish ularda ko‘nikma hosil qilishga yordam beradi.
Yuqorida yoritib berilgan badiiy matnni boyituvchi leksik vositalar bolalar
nutqini bezashda, ularni ma‘naviy dunyosini boyitishda, ongli fikirlashga
o‘rgatishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi.
39

Foydalangan adabiyotlar ro’yxati
1. Sh.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2016.
2. Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.
3. Ikromova R. va boshq. Ona tili 4-sinf uchun darslik. - T.: «O’qituvchi», 2009.
4. Ro’ziboeva O’. va boshq. Kichik yoshdagi bolalar nutqini o’stirish. -T.:
«O’zbekiston», 2001.
5. Umarova M. O’qish kitobi-3 sinf uchun. -T.: 2003.
6. Husanboeva Q. Adabiy ta’limda mustaqil fikrlashga o’rgatish asoslari. - T.:
«Sharq», 2003
7. Shojalilov A. va boshq. O’qish kitobi. -T.: «O’qituvchi», 2003
8. Qosimova K. Ona tili o’qitish metodikasi. -T.: «Nosir», 2009.
9.Qosimova K. Ona tili. 2-sinf uchun darslik. 10-nashr. -T.; “O’qituvchi” 2019
Internet saytlari
1. www.natlib.uz internet kutubxona
2. www.ziyonet.uz materiallari
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
6. www.testing.uz
7. www.math.com
40

Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida omonim, antonim, sinonim, paronimlarning o’qitish metodikasi.

Купить