Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 69.5KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

536 Sotish

Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida sinfdan tashqari oʻqish darslarida o’zbek shoirlarining ijodini oʻrganish.

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI T ERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI 4-KURS 406-GURUH TALABASI SAFAROVA MEH RINISONING “ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN KURS ISHI MAVZU: BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI VA O’QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA SINFDAN TASHQARI O QISH DARSLARIDA O’ZBEKʻ SHOIRLARINING IJODINI O RGANISH. ʻ Bajardi :___________________________ Ilmiy rahbar:_______________________ TERMIZ 2023 MAVZU: BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI VA O’QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA SINFDAN TASHQARI O QISH ʻ DARSLARIDA O’ZBEK SHOIRLARINING IJODINI O RGANISH. ʻ 1 REJA: Kirish ……………….……………….……………….…………………….3 I.Bob.Boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish va uni o’tkazish usullari. 1.1 Sinfdan tashqari ishlar haqida umumiy tushuncha…………………….5 1.2 Boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish va uni o’tkazish usullari. ……………….……………….………………………….7 1.3 Ishlarni tashkillashtirish va ularni xulosalash………………………….14 II.Bob. Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida sinfdan tashqari o qish darslarida o’zbek shoirlarining ijodini o rganish.ʻ ʻ 2.1 Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish darslarida o’zbek shoirlarining ijodini o rganish.……………….……………….……………….…………………17 ʻ 2.2 O’zbek shoirlarining ijodini o rganish ʻ Sayido Nasafiy, Maxmur, Gulxaniy o’rganish ……………….……………….……………….……….23 XULOSA …………….……………….……………….…………………..29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………….……………….…30 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi : Mustaqillikning ilk yillaridan boshlab yurtimizda Prezident Islom Karimov rahnamoligida milliy qadriyatlarni qayta tiklash va boyitish, jahon tamadduniga beqiyos hissa qo’shgan buyuk ajdodlarimiz xotirasini abadiylashtirish hamda ularning boy ilmiy merosini o’rganish va ommalashtirishga qaratilgan keng ko’lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Ana shunday ajdodlarimiz orasida atoqli o’zbek shoiri, mutafakkir va davlat arbobi Nizomiddin Mir Alisher Navoiy alohida o’rin tutadi. Shoir qalamga olgan adolat, o’zaro hamjihatlik, oliyjanoblik, mehr-muruvvat, ota- onaga ehtirom, donolik, miskinlarga yordam berish, xalqlar orasidagi do’stlik, Vatan obodligi uchun ko’mak berish, yosh avlodni barkamol qilib tarbiyalash singari yuksak insoniy fazilatlar mamlakatimizning zamonaviy taraqiyotida, xususan, amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy hamda ma’naviy-ma’rifiy islohotlarda o’z aksini topmoqda. Kurs ishining maqsadi: Prezident Islom Karimovning “Yuksak manaviyat - yengilmas kuch” asarida keltirilganidek, inson qalbining quvonchu qayg’usini, ezgulik va hayot mazmunini Navoiydek teran ifoda etgan shoir jahon adabiyoti tarixida kamdan-kam topiladi. Ona tiliga muhabbat, uning beqiyos boyligi va buyukligini anglash tuyg’usi ham bizning ongu shuurimiz, yuragimizga avvalo Navoiy asarlari bilan kirib keladi. Xalqimiz va yoshlarimiz uning bebaho merosi bilan qanchalik oshno bo’lsa, jamiyatda ezgu insoniy fazilatlarning shakllanish jarayoni shu qadar muvaffaqiyatli kechadi. Kurs ishining vazifasi : Boshlang’ich sinflarda Ulug’ shoir va mutafakkir asarlari umumta’lim maktablari, kollej va litseylarda hamda oliy ta’lim muassasalarida keng o’rganilishi barobarida bastakor, musiqachi va mo’yqalam sohiblari uchun ham bitmas-tuganmas ilhom manbai bo’lib xizmat qilmoqda. Shoirning g’azallari asosida yaratilgan yangi-yangi qo’shiqlar, uning ijodiga bag’ishlangan asarlar xalqimiz e’tiboriga havola qilinmoqda. Bu yosh avlodni 3 vatanparvarlik, fidoyilik hamda Vatan taqdiriga daxldorlik ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Qariyb 30 ta to’plamdan iborat she’rlar va dostonlar, ilmiy va falsafiy asarlarni o’z ichiga olgan buyuk ajdodimizning bugungi kunga qadar yetib kelgan bebaho adabiy merosi ko’pqirrali bo’lishi bilan birga XV asr oxiridagi Markaziy Osiyo xalqlarining ma’naviy hayotini to’liq ifodalab beradi. Mustaqillik yillarida uning barcha asarlari to’laligicha 20 jildda chop etildi. Kurs ishining ob’ekti .O’zining ulkan adabiy merosi orqali badiiy ijod sahnasida eski o’zbek tili - turkiy tilning fors tili darajasiga olib chiqilishi Alisher Navoiyning milliy madaniyatimiz taraqqiyotiga qo’shgan yana bir ulkan hissasi bo’ldi. Murakkab va sayqal berish qiyin deb hisoblangan mazkur tilda Navoiyga qadar hyech kim keng va to’liq ijod qilmagan. Shu asnoda shoirning tahsinga sazovor ijodi nafaqat o’zbek tili, balki boshqa turkiy tillar adabiyoti taraqqiyotiga ham chuqur ta’sirini ko’rsatdi. Kurs ishining predmeti : Mamlakatimizda o’zbek xalqining ushbu buyuk o’g’loni xotirasiga katta hurmat va ehtirom ko’rsatiladi. O’zbekiston Milliy kutubxonasi, Davlat Akademik opera va balet katta teatri, Fanlar akademiyasi qoshidagi Til va adabiyot insitituti, Adabiyot muzeyi, yurtimizning yetakchi sanoat markazi joylashgan viloyat va shahar, metro bekati, ko’cha, mahalla va xiyobonlarga sheriyat mulkining sultoni hisoblangan ulug bobomizning tabarruk nomi berilgan. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 bob, 5 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yixatidan iborat. 4 I.BOB.BOSHLANG`ICH SINFLARDA SINFDAN TASHQARI ISHLARNI TASHKIL ETISH VA UNI O’TKAZISH USULLARI. 1.1 Sinfdan tashqari ishlar haqida umumiy tushuncha Sinf xonasida ham sinfdan tashqari, ham sinfdan tashqari mashg'ulotlar o'tkazilishi mumkin. Ko'p darslar sinfdan tashqarida o'tkaziladi (parkdagi tabiiy tarix darsi, sport stadionida jismoniy tarbiya). Ekskursiyalar, lager safarlar sinfdan tashqarida va maktab soatlaridan keyin o'tkaziladi. Yuqoridagilar bilan bog'liq holda, sinfdan tashqari va sinfdan tashqari mashg'ulotlar, shuningdek sinfdan tashqari mashg'ulotlar tushunchalarini aniqlashga ruxsat beriladi. Sinfdan va darsdan tashqari mashg'ulotlar o'rtasidagi munosabatni shakllantirish mumkin emas, chunki Darslarda berilgan o'quv vazifalari bevosita hal qilinadi. To'garaklar va tanlovlar kabi ko'plab darslardan tashqari mashg'ulotlar ta'lim muammolarini hal qilishga qaratilgan. San'at, teatr studiyalari, sport sektsiyalari maktab soatlaridan tashqarida o'tkaziladi, ammo ular ta'lim muammolarini hal qilish bilan bog'liq bo'lmagan yoki bilvosita bog'liq bo'lishi mumkin, bu ularni maktab o'quvchilarining darsdan tashqari yoki maktabdan tashqari faoliyati bilan bog'liq. Sinfdan tashqari mashg'ulotlar bir sinf yoki o'quv parallel o'quvchilari o'rtasida norasmiy aloqa uchun sharoit yaratishga qaratilgan va aniq ta'lim va ijtimoiy-pedagogik yo'nalishga ega (munozaralar klublari, qiziqarli odamlar bilan kechki uchrashuvlar, ekskursiyalar , keyingi munozara bilan teatr va muzeylarga tashriflar, ijtimoiy ahamiyatga ega tadbirlar, mehnat tadbirlari). ) Maktabdan tashqari mashg'ulotlar bolalarning ijodiy qiziqishlarini rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish va ularni badiiy, texnik, ekologik, biologik, sport va boshqa mashg'ulotlarga jalb qilish haqida gap ketganda, qo'shimcha ta'lim berish bilan chambarchas bog'liq. 5 Maktabdan tashqari mashg'ulotlar va bolalarning qo'shimcha ta'limi o'rtasidagi bog'liqlik turli xil tanlovlar, maktab ilmiy jamiyatlari , kasaba uyushmalari va elektoral kurslardir. Ular tomonidan qo'yilgan maqsad va vazifalar, ishning mazmuni va usullariga qarab, ularni o'quv jarayonining bir va boshqa sohalariga ajratish mumkin. Umumiy o'rta ta'lim tizimida maktabdan tashqari mashg'ulotlarning ta'lim yo'nalishiga - maktab o'quvchilarining o'quv faoliyatiga ustunlik beriladi. Ushbu xususiyatlarni hisobga olgan holda, o'qituvchilarga maktab o'quvchilari uchun darsdan tashqari tadbirlarni tashkil etish, axborot- kommunikatsiya texnologiyalarining afzalliklaridan foydalanish va quyidagilarga asoslanish kerak: darsdan tashqari va maktabdan tashqari mashg'ulotlarning samaradorligi va sifati;  o'quvchilarning bilim va ijodiy faolligini o'quv ma'lumotlarini kompyuterli vizuallashtirish, o'yin vaziyatlarini kiritish, boshqarish qobiliyati , maktab o'quvchilarining darsdan tashqari mashg'ulotlari usulini tanlash orqali faollashtirish.  turli mavzudagi muammolarni hal qilishda zamonaviy axborotni qayta ishlash, saqlash, uzatish, shu jumladan audiovizual vositalar yordamida ob'ektlararo aloqalarni chuqurlashtirish (masalan, avtomatlashtirilgan, intellektual ta'lim tizimlari, darsdan tashqari mashg'ulotlarni va talabalarning bo'sh vaqtlarini tashkil qilishda foydalaniladigan elektron darsliklar);  sinfdan tashqari mashg'ulotlarda olingan bilimlarning amaliy yo'nalishini mustahkamlash; 6 1.2 Boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish va uni o’tkazish usullari. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar kontseptsiyasida tarbiyaviy tadbirlarni takomillashtirish zaruriyati, alohida ta`kidlangan: siyosiy tuzumiing o’zgarganligi, yangicha iqtisodiy munosabatlarning shakllanib borishi, tarbiyaviy ishni yaxshilashda davr talabiga javob beradigan yangicha tamoyillari g`oyalar, ish uslubiyatlarini ishlab chiqish hamda o’qituvchining ijodkorlik faoliyatinn qaytadan qurmoq lozimdir. 1 Tarbiyachining navbatdagi vazifasi bolalar jamoasini tashkil qilish, tarbiyalash va jipslashtirish borasidagi nazariy bilimlarni o’zlashtirib, ilg`or tajribalarga suyanib o’quvchilarni tarbiyaviy jarayonda o’rtoqlik-do’stlik, o’zaro hamkorlik, hamjihatlik, o’z-o’zini tarbiyalash va boshqarish kabi jamoatchilik sifatlarini tarbiyalash mahoratini o’zlashtirishdan iborat. Ular: - sinfning boshlang`ich jamoasini tarbiyalash va ularda o’zaro munosabat aloqalarini yaratish. - o’quvchilar kundalik faoliyatlarining hamma qirralarida jamoaga jipslashtirish. - shaxsiy manfaatdan jamoa manfaatini yuqori qo’yishga o’rgatish. - jamoada bir-biriga mehr-oqibatli, muruvvat va sahiylik, do’stona hamkorlik mavjud bo’lsa, u katta tarbiyaviy kuchga aylanadi. “Boshlang ich ta`lim o qish, yozish, sanash, o quv faoliyatining asosiyʻ ʻ ʻ malaka va ko nikmalari, ijodiy fikrlash, o zini-o zi nazorat qilish uquvi, nutq ʻ ʻ ʻ va xulq-atvor madaniyati, shaxsiy gigiyena va sog lom turmush tarzi ʻ asoslarining egallab olinishi ta minlashga da vat etilgan. Boshlang ich ‟ ‟ ʻ sinflarda sinfdan tashqari o qishga kichik yoshdagi o quvchilarni ona tilini ʻ ʻ puxta o zlashtirishga tayyorlashning ajralmas qismi, ta lim jarayonida ularni ʻ ‟ 1 Sh.M. Mirziyoyev “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y 56-b. 7 axloqiy-estetik tarbiyalashning muhim vositasi sifatida qaraladi. Sinfdan tashqari o qishning maqsadi – kichik yoshdagi o quvchilarni bolalarʻ ‟ adabiyoti va xalq og zaki ijodining xilma-xil namunalari bilan tanishtirish, ‟ ularda kitobxonlik madaniyatini tiklab tarkib toptirishdir. Sinfdan tashqari o qish dasturining mazmuniga ko ra ta limning har bir bosqichida ikki asosiy ʻ ʻ ‟ bo lim ajratiladi: 1-bosqichda o qish doirasi, ya ni o qitiladigan kitoblar va ‟ ‟ ‟ ʻ ularni qaysi tartibda o qish bilan tanishtirish yuzasidan o quvchilarga ʻ ‟ ko rsatma beriladi. 2-bosqichda shu o quv materiallari asosida bilim, ʻ ‟ ko nikma va malakalar shakllantiriladi. Umumiy o rta ta limning davlat ‟ ʻ ‟ standartlari va o quv dasturiga ko ra 1-sinfda sinfdan tashqari o qish ʻ ‟ ʻ mashg ulotlarida savod o rgatish darslarida hosil qilingan ko nikma va ʻ ‟ ‟ malakalar asosida bolalarning ona-vatan, istiqlol, milliy qadriyatlar haqidagi tasavvurlartushunchalari kengaytiriladi, boyitiladi. Sinfdan tashqari o qish va qiroatxonlik saboqlari 1-sinfda haftada 1 marta ʻ saboq o rgatish darslarining 20 daqiqasida bolalar badiiy adabiyoti bilan ‟ tanishtiriladi. Maqsad kichik yoshdagi bolalarda kitobga mehr uyg otish, ‟ mustaqil uquvlarini paydo qilishdir. Asosan bu sinf o quvchilariga kitob bilan ʻ muomala qilish, kitob o qish qoidalari, kitobni asrash, asar qahramonlarining ʻ hatti harakatini kuzatish, ijobiy tomonlarini o rganish, obrazli qilib qayta ʻ hikoya qilib berish bilim, ko nikma va malakalar shakllantiriladi. Bu sinf ‟ ovquvchilari uchun asosan rasmlarga boy kitoblar olinadi. O qituvchi ʻ bolalarning his-tuyg ularini o stiradigan kitoblarni o qib berish orqali ‟ ʻ ‟ mustaqil mamlakatimiz, uning go zal shaharlari, qishloqlari, milliy urf- ʻ odatlari, qadriyatlari, o tmishi, insonlarning orzu-istaklari bilan tanishtiriladi. ʻ Ularda bilimga havas uyg otadi ʻ 2-sinfda o quvchilar kichik hajmdagi asarlarni o qituvchining yordami va ʻ ʻ topshirig i asosida mustaqil o qishga o tadilar. Bu sinfda 2 haftada bir marta ʻ ʻ ‟ sinfdan tashqari o qish darsi o tkaziladi. Ona – Vatan va ota-bobolar jasorati, ‟ ʻ 8 o simliklar, qushlar hamda hayvonlar haqidagi asarlarni o qituvchi topib,ʻ ʻ tanlab o quvchilarga o qishga tavsiya etadi. 3 va 4-sinflarda sinfdan tashqari ʻ ʻ o qish mashg ulotlarida o quvchilarning mustaqil o qishlari uchun ʻ ‟ ʻ ʻ kishilarning hayoti, yorqin tasvirlangan, ularning ma naviy-axloqiy turmush ‟ tarzi aks ettirilgan badiiy va ilmiy-ommabop asarlar tavsiya etiladi. 3-4 sinflarda sinfdan tashqari o qish darslari ikki haftada bir marta o tkaziladi. Bu ʻ ʻ sinflarda o qituvchi sinf kutubxonasida kerakli bo lgan o quvchilar yoshiga ʻ ʻ ‟ mos kitoblarni to plashni. Sinfdan tashqari o qish burchagi turlicha bezalishi ʻ ʻ mumkin. Bunda o qituvchi va o quvchi hamkorlikda ish olib boradi. Badiiy ʻ ʻ va ilmiy-ommabop asarlar mustaqil ravishda va izchil o qib borilsagina ʻ o quvchilarning dunyoqarashini kengaytirishga, shakllantirishga xizmat ʻ qiladi[4]. Sinfdan tashqari o qish darslari yosh avlod qalbida ezgulikka ʻ muhabbat, yovuzlikka nafrat tuyg ularini uyg otish, matn mazmunini qayta ʻ ʻ hikoyalash, ma`lum reja asosida qisqartirib yoki shaxsini o zgartirib ʻ hikoyalash, badiiy tasvir vositalarini aniqlash, asar qahramonlarining fe l- ‟ atvorini, xatti–harakatini baholash orqali ularning bog lanishli nutqini ʻ o stirish, qisqa qilib aytganda, kitobxonlik madaniyatini kamol toptirishda ʻ katta imkoniyatlarga ega. Sinfdan va sinfdan tashqari o qish boshlang ich ʻ ʻ sinflarda o qitiladigan barcha predmet dasturlarining bo limlari bilan bevosita ʻ ʻ bog liq. O z navbatida grammatika va to g ri yozuv, tabiatshunoslik, ‟ ‟ ‟ ‟ tasviriy san at, musiqani o rganishda olingan bilim va hosil qilingan ‟ ʻ ko nikmalar o qish darslaridan o qish darslarida foydalaniladi. O qish ‟ ‟ ‟ ʻ darslarida o tilgan mavzular asosida badiiy kitoblar axtarish, asar ʻ qahramonlarining nomlarini yozish, ularni tasvirlab berish, ijodiy rasm ishlash, fikrni yakunlash uchun mos maqollar yod olish o quvchini ijod ‟ qilishga undaydi. Har bir sinfda sinfdan tashqari o qilgan barcha asrlar o quvhilarga mos ʻ ʻ ravishda biror voqeani sahnalashtirish mumkin. Bu boladagi nitqni 9 rivojlantirishga, lug at boyligini oshirishga yordam beradi. Shuningdek‟ sahnalashtirilgan asarni tomosha qilgan o quvchining diqqati oshib xotirada ‟ saqlash qobiliyati o sadi. Hatto sahnalashtirish o quvchini har tomonlama ‟ ʻ yo naltiradi, ya ni aktyorlik qobiliyatini rivojlantiradi, suxandonlik, ʻ ‟ rejissorlik kabi kasblarga ilk tasavvurlarni o rgata boshlaydi[3]. Asarni ʻ sahnalashtirish davrida albatta o qituvchi rahbarlik qiladi. O quvchilar ʻ ʻ ifodali, obrazli, shuningdek qahramonlar harakatini to g ri bajarishlari, ʻ ʻ o qishlari o quvchilarda zavq-shavq uyg otib kitobga, badiiy asarga havas, ‟ ‟ ‟ uni o qib o rganishga intilish uyg otadi. Sinfdan tashqari o qish darslarida ‟ ‟ ʻ ʻ o qituvchi o quvchilarni bolalar yozuvchilari va shoirlari bilan tanishtirib ʻ ʻ borishi lozim. Q.Muhammadiy, P.Mo min, Z.Diyor, A.Obidjon kabi ‟ yozuvchi va shoirlarning asarlari o quvchilarda katta qiziqish uyg otadi. ʻ ʻ Shuning uchun har bir maktab, ta lim muassasasi o quvchilar o rtasida turli ‟ ‟ ‟ mavzularda ijod ahli bo lgan shoir va yozuvchilar bilan uchrashuvlar tashkil ʻ etib turishi shart. Bunday uchrashuvlar o quvchilarni vatanni madh qilishga ʻ uni sevib ardoqlashga chaqiradi. Kitobni, asarni qanday paydo bo lishini, uni ʻ hurmat qilish asrab-avaylashni o rgatadi. Shunday qilib badiiy adabiyot, ʻ bolalar adabiyoti voqelikni haqqoniy aks ettirishi, yorqin obrazlar yaratishi bilan bolalarda estetik did va ahloqiy sifatlarni mujassamlashtiradi. Ularda hayot go zalligini idrok etishga o rgatadi. So z san ati badiiy asarda o z ‟ ‟ ʻ ‟ ʻ ifodasini topadi. Xalq badiiy sovzning yosh avlod tarbiyasidagi kuch-qudrati va jozibasiga qadim zamonlardanoq e tibor berib kelingan. Badiiy so z ‟ ʻ xalqning barcha madaniy boyliklarini abadiylashtirgan. Buning uchun esa o quvchi albatta xalq og zaki ijodini yaqindan o qishi lozim. Ertaklar- ʻ ʻ ‟ yaxshilikka yetaklar deganlariday o quvchi ettaklar bilan tanishar ekan mard, ʻ jasur vatanparvar, mehribon bo lishga, topishmoqlar o qir ekan, topog on, ʻ ʻ ʻ bilimdon, zukko bo lishga intiladi[2]. ‟ 10 Komil insonni tarbiyalashda sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishning nazariy va amaliy g oyalarining asoslash, sharhlash hamdaʻ sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil etishda kasbiy mahoratni oshirishga xizmat qiluvchi samarali shakl, metod va vositalarning aniqlanganligi, shuningdek, komil insonni tarbiyalashda tarbiyaviy ishlarning amalga oshirish texnologiyasining ishlab chiqishda O zbekiston Respublikasi ʻ Konstitutsiyasi, O zbekiston Respublikasining “Ta lim to g risida”gi qonuni, ʻ ʼ ʻ ʻ xalq ta limi sohasiga oid rasmiy hujjatlar Prezidentimizning “Barkomol ʼ avlod” to g risidagi ilmiy nazariy ta limotlari. Sharq mutafakkirlari asarlari ʻ ʻ ʼ shuningdek pedagogika nazaryasi rivojlanishida faoliyat ko rsatayotgan ʻ O zbekiston olimlari va pedagoglari N.Azizxodjayeva, M.Inomova, ʻ O.Musurmonova, U.Mahkamov, S.Ochil, I.Saidahmedov, N.Ortiqov, A.R.Xodjaboyev va boshqalarning ilmiy g oyalaridan nazariy asos sifatida ʻ foydalanadi. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar o„quv- chilarning qiziqishi, istaklari, xohish va ehtiyojlariga suyangan holda, ularning darsdan bo„sh vaqtlarida o„quv-tarbiya jarayonini to„ldiradi. U o„quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini, tashabbus-korligini oshirishga imkoniyat yaratadi. Sinfdan tashqari ishlarning o„ziga xosligi shundaki, to„garak, klub dasturlarining rang-barangligi, ular Kichik yoshdagi maktab o’quvchilar jamoalari tashkil qilishda o’qituvchidai turli-tuman usul va vositalardan mahorat bilan foydalanish talab qilinadi: 1.O’qituvchi jamoa a`zolarini yangi sharoitga (maktabning I sinfidan boshlab) moslashuv davrida ularga ishonch, xurmat, xushmuomalalik, talablarni to’g`ri qo’ya bilish shu bilan birga o’quvchini tushunish va eshita bilish mahoratiga ega bulish talab etiladi; 2.O’quvchilar jamoasidagi etaklovchi kuch tayanch o’zagini tanlash; 3.Jamoa a`zolarining har birining kuchiga, qobiliyatiga qarab topshiriqlar 11 berish; 4.Jamoada yangi an`ana, qonun-qoidalarni dastlabki kurtagini yaratish va unga amal qilish; 5.Jamoa istiqbolini davr talabi bilan moslashgan holda belgilash talab qilinadi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning tarbiyaviy ta`siri ko’p darajada o’quv jarayonini tashkil etish saviyasiga hamda o’quvchilar jamoasininig xilma -xil ishlarni qanday yo’lga qo’yishlariga bog`liqdir. Sinfdan tashqari faoliyat majburiy dastur bilan chegaralanmaydi, balki yoshlar har xil o’quvchilarni ixtiyoriy ravishda birlashtiradi. Ularning tashabbusi asosida ishlarni amalga oshiradi, fanga qiziqtiradi, ularni xalqning madaniy hayoti muhitiga olib keladi. Sinfdan tashqari ishlar shaxsdagi ijtimoiy faollik, ijtimoiy ong hamda axloqiy odatlarni tarkib toptirishning eng muhim omilidir. Tarbiya jarayonining mazmuni bolalarga beriladigan ma`naviy axloqiy bilimlar tizimi, ishonch, e`tiqod, intizom, xulq-atvorni bir butun holatini tashkil etadi. Mustaqil O’zbekistoning, istiqlol va istiqboli uchun fidoiylik ko’rsatuvchi avlodni tarbiyalash mazmuni tamoman o’zgacha xarakter kasb etmoqda: fuqarolik demokratik jamiyatni barpo etish mohiyatini anglab oluvchi;  vatanini har doim turli oqimlardan himoya etuvchi;  diniy bag`rikenglik va mehr-muravvatli bo’lish;  davlat siyosatini tushunish unga fidoiy bo’lish;  o’zligini anglash, ajdodlar merosini qadrlash;  yuqoridagi komil insonga xos sifatlarni tarbiyalashda;  maqsadni aniqligi va uni to’g`ri yo’naltirish madaniyati;  tarbiyachi-o’qituvchi va tarbiyalanuvchini hamkorlik faoliyati; 12 - o’zini anglash, mustaqil fikrlovchi e`tiqodligi va ixtiyorlik. Maktabgacha ta`lim muassasa tarbiyachilarini tarbiyachilik faoliyati va uni amalga oshirish metodikasini «Uchinchi ming yillikning bolasi» qo’llanmasidan foydalanishni tavsiya etamiz. 2 Tarbiyaviy ishlarning mazmunida bir butun yondashishdan bosh maqsad, “Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoiyllari dasturi”dagi g`oyalarni bolalarning ongida o’ziga xos va mos ravishda singdiradi. - Xalqimizning boy ma`naviy, an`ana, udum, urf-odatlar va ajdodlarimiz merosidan foydalanish. - O’zbekiston Respublikasi Konstituttsiyasi, adolat, haqiqat va erkinlikni, ishonch-e`tiqodni tarbiyalash. - YUrt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq farovonligi mohiyatini izohlash. - Mehrli-muruvvatli va bag`ri kenglik. Ayniqsa bog`cha va kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning ta`limiy- tarbiyaviy faoliyatlari o’ziga xos xususiyatga ega: o’quvchilarda hayotiy tajribalarning kamligi, o’quv-tarbiya jarayonida hodisalarga qiziqish, «yaxshi», «yomon» harakatlarga chuqur munosabat bildira olmasligi kabilar. Boshlang`ich sinf o’quvchilarining dars va darsdan tashqari tarbiyaviy faoliyatini rejalashtirish o’ziga xos qoidalarga egadir: 1. Har bir sinf jamoasining tarbiyalangan darajasini o’rganish. 2. O’quvchilarning oilavny hayoti, ota-onaning farzand tarbiyalashdagi burchi va vazifasini qanday his etishi. 3. Kundalik o’zgarishlarga o’quvchilarshshg munosabati. 2 Sh.M. Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -488-b. 13 4. O’quvchilarning sharqona milliy urf-odat, an`analar haqidagi bilim darajasi. 5. Qomusiy ma`rifatparvar, mutafakkirlar hamda hozirgi zamon shoir, yozuvchilarning ijodiyotidan namuna bilishlari. Mazkur qoidalar bog`chada sodda holda qo’llaniladi. Yuqoridagilarni aniqlashda suhbat, anketa usullaridan foydalanish o’rinlidir. SHundagina har bir o’qituvchi-tarbiyachilarning betakror, bir- biriga o’xshamagan tarbiyaviy tadbir rejalari bunyodga keladi. Bunday rejalar tarbiyaviy ta`sirga ega bo’lib maqsadga erishtira oladi. 1.3 Ishlarni tashkillashtirish va ularni xulosalash Tarbiyaviy tadbirlarni rejalashtirishda «Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoiyllari» dasturi. O’zbekiston Respublikasi «Kamolot ijtimoiy harakati» dasturi mos qilib olindi. Quyidagi keltirilgan reja tahminiy bo’lib, o’z shart-sharoitingizga qarab ijodiy o’zgarishlar kiritish mumkin. Tarbiyaviy tadbirlar rejalaridan namunalar dastlabki rejaga O’zbekiston Respublikasi Xalq Ta`limi Vazirligi «Madaniy merosga - ixlos» yuzasidan tuzilgan Nizom asos qilib olindi, u quyidagi mazmunga ega: 1. Vatan g`ururi – kamolot mulkining asosi (I-II sinflar uchun). a) tug`ilgan uy, ko’cha, shahar va o’lkalarining tarixi. b) bir bolaga etti qo’shni ota-ona ekanligi. v) atrof tabiatidagi o’simliklarning nomi va uni muhofaza qilish. g) o’lka tarixiga oid (tarixiy, obidalar, kimlar yashagan, iqtisodiy boyligi, san`ati va kelajak rejalar) ma`lumotlar. e) kindik qoni to’kilgan joyning tuprog`i aziz hissini singdirish. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar o‘quv-chilarning qiziqishi, 14 istaklari, xohish va ehtiyojlariga suyangan holda, ularning darsdan bo‘sh vaqtlarida o‘quv-tarbiya jarayonini to‘ldiradi. U o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini, tashabbus-korligini oshirishga imkoniyat yaratadi. Sinfdan tashqari ishlarning o‘ziga xosligi shundaki, to‘garak, klub dasturlarining rang-barangligi, ular mazmunidagi yangiliklar o‘smir yigit-qizlarning shaxs sifatida shakllanishlari uchun yangi imkoniyatlar yaratadi. Tarbiya, jamiyatdagi hodisa sifatida, o‘sib kelayotgan avlodning jamiyat hayotida, turmushi, ijtimoiy ishlab chiqarish faoliyati, ijodi va ma’naviyligida ishtirok etishi murakkab qarama-qarshi ijtimoiy-tarixiy jarayon hisoblanadi. Ularning odam bo‘lishlari, rivojlanishlari va individualliklari, jamiyatning ishlab chiqarish kuchlari muhim elementlari, shaxsiy baxtlarini yaratuvchilari bo‘lib ishtirok etadi. U ijtimoiy taraqqiyot va avlodlar ketma-ketligini ta’minlaydi. Maktabda va sinfdan tashqari ishlar jarayonida o‘quvchi-larning bir-biriga hurmati, axloqiy sifatlari jamoa orasida shakllanib boradi. Bunda o‘quvchilarning bir-biriga bo‘lgan muomala madaniyati ham shakllanadi. O‘quvchi o‘qituvchiga taqlid asosida yoki do‘stlari orasida o‘rgangan tarbiyasi muomilasiga ta’sir qilishi mumkin. O‘qituvchi o‘quvchilar orasida muomala madaniyatini shakllantirish uchun avvalambor o‘quvchining o‘ziga bo‘lgan muomalasini, e’tiborini o‘rganishi kerak. Boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish va uni o’tkazish usullarinidan o’quvchilarning tarbiyaviy ihslarlda dastlabki bilim, ko’nikma va malakalarini aniqlash uchun o’tkaziladi. Bunday baholash natijalari tarbiyaviy ihslarlarni o’rganish bo’yicha tarbiya jarayonining mazmunini, usullari va shakllarini tanlash imkonini beradi. Toshkent shahri Yakkasaroy tumanidagi 160-maktabda pedagogik amaliyotimiz jarayonida boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni 15 tashkil etish va uni o’tkazish usullarini o’rganishda qo’lladik va samarali natijalarga erishdik. 3 Tajriba-sinov ishlarining mazkur bosqichini amalga oshirish uchun o’quvchilarning qiziqishlari va mustaqil fikrlashlarini aniqlashga xizmat qiluvchi tarbiyaviy mavzularni belgilab oldik. Tajriba-sinov ishlarimizning izlanuvchan va ta’kidlovchi bosqichlarida tajriba sinflar o’quvchilarning mustaqil fikr yuritish qobiliyatini rivojlantirish, tarbiyaviy mavzularni mazmunini chuqur o’zlashtirish maqsadida turli usullardan samarali foydalanildi. Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish va uni o’tkazish usullari asosida tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda o’quvchilarning yosh va individual xususiyatlari, mavzusi va maqsadidan kelib chiqdik. Sinf rahbari tomonidan o’tkaziladigan sinfdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarga sinf tarbiyaviy soatlari ham kiritiladi, (yil davomida 30-34 soat dars jadvaliga kiritiladi), u soddalashtirilgan, barcha sinflar uchun qulay quyidagi andozaga tushirilishi mumkin. Avvalgi adabiyotlarda berilgan rejalashtirish chizmasiga "Bajarilish turi" qo’shimcha sifatida kiritildi. Maqsad, rejalashtirilgan mavzu masalan, "Ota- onam - suyangan tog`im" yuzasidan suhbat, kecha, konferentsiya uchrashuv, ekskursiya va hokazolar o’tkazish mumkin. Albatta, bu tadbirlarning barchasini bir o’quv yilida o’tkazib, sinf rahbarining tarbiyaviy ish rejasida bu mavzu har yili takrorlanib, bajarilish turi o’zgartirib boriladi. II.Bob. Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida sinfdan tashqari o qish darslarida o’zbek shoirlarining ijodini o rganish.ʻ ʻ 3 Sh.M. Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -592 b. 16 2.1 Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish darslarida o’zbek shoirlarining ijodini o rganish.ʻ Boshlang`ich ta’limning asosiy vazifalaridan biri o`quvchilarning so`z zahirasini boyitishdir. Bunda lug`at ustida ishlashga e’tibor qaratishimiz, lozim. Ona tili bilan o`qish fanlarini doimo bog`lab borish maqsadga muvofiq. Bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilar bilan ishlashda testlar bilan ishlash ham yaxshi natija beradi. Ma’lumki respublikamizda o`quvchilar bilimini baholashda test sinovlaridan unumli foyalanilmoqdalar. Masalan asarni o`zlashtirishga ulgurmayotgan past o`zlashtiruvchi o`quvchilarga yozma yoki og`zaki holda quyidagicha testlar bilan murojaat etish mumkin. Kichkintoylarning katta dunyosini badiiy «kashf» etish, umuman intellektual lirik qahramon yaratishda har bir shoirning o’ziga xos, izdividual uslubi bor. Shunga muvofiq, qahramonlar bir tomondan o’zaro farqlansa, ikkinchi tomondan, mushtarak xususiyatlarga ham ega. Ayniqsa bu o’ziga xosliklar yosh shoirlar ijodida ham yaqqol kuzga tashlanadi. Chunonchim, Safar Barnoyev she’rlarining qahramoni-kurashchan obraz-o’qishda a’lochiligi, jamoat ishlarida ilg’orligi, tabiat sirlariga qiziquvchanligi, hayotda jasurligi bilan sadoqatli do’st va qadrdon o’rtoq sifatida alohida ajralib turadi. Uning hayot haqida o’z falsafasi bor. Bizni kurshagan olam qahramon nazarida sirli bir jumboq bo’lib gavdalanadi. Lekin jumboq jumboqligicha qochib ketavermaydi. Shoir uning siri va sababini bolalar dunyoqarashiga mos tarzda badiiy psixologik tahlil qilish orqali ocha boradi. Lirik qahramon bugungi farovon turmushimizning tub mohiyatini o’ylar ekan, uning osonlik bilan qo’lga kiritilmaganligini qalbdan his etadi. Otalar ishidan faxrlanish uning qalbida iftixor tuyg’ularini uyg’otadi: Dadamning ko’llari miltiq ham ushlagan, 17 Gulni ham ekkandir dadamshshg qo’llari. Otalar yaratgan totli hayot nash’asi o’z navbatida uni sevishga, ardoqlashga burchli qilib qo’yadi. Buning uchun, avvalo, o’qish, mehnatga muhabbat bog’lash lozim. O’qish va mehnat jarayonida esa boshqalar bilan qudratli do’stlik rishtalari bog’lanadi. Shoirning lirik qahramoni tor hayot qobig’iga o’ralib qolgan emas, aksincha, ertangi kunga jiddiy boqadi. Undan yangicha ma’no, yetuklik izlaydi: Umrning yo’li-yu, mazmuni, Kaftimda sanoqsiz chiziqlar. Kaftimning so’qmog’i, yo’llari. Bekorchi damlarga qiziqmay, Quyoshga cho’zganman qo’llarim. Shunisi diqqatga sazovorki, qahramon o’z baxtini, taqdirini xalq va Vatan taqdiri bilan bog’laydi. Uning uchun ona va Vatan mushtarak tushunchalar bo’lib, ular oldida o’zini qarzdor his etadi. Chunki ona unga jon baxsh etgan bo’lsa, Vatan o’z quchog’ida avaylab o’stirmoqda. «Shu tufayli ona, yurt, bizga doim suyuksiz», deydi u. Shu tariqa konkretlikdan umumiylikka qarab boriladi, muhim ijtimoiy xulosalar chiqariladi, hayot haqiqatini badiiy tasdiqlaydigan yorqin obrazlar qiyofasi tavdalantiriladi. Buni shoirning «Yuz dona lola», «Tinchlik qo’shig’i», «Ona madhi», «Samarqand bilan quyosh», «Dadamning qo’llari», «Dedi-dedi fosh bo’ldi» щ ye’rlarida qo’rsa bo’ladi. Yaxshi she’r she’rxonlar qalbiga hyech qanday vositasiz o’zi oqib 18 kiradi, tillardan tushmay qoladi. Yosh shoir S.Barnoyev bolalarga o’rnak bo’larli darajadagi lirik qahramon yaratish ustida samarali ijod etgan. Uning she’rlarining qahramoni, shoirning o’zi e’tirof etganidek, qo’zichoq, qo’ng’iroq va qo’g’irchoq doirasidagi tor muhitda o’ralashib yurmaydi. U hayotni, tabiatni, ona-Vatanni jon-dilidan sevuvchi o’spirin bo’lib, ilmga chanqoq, olam oirlariiing mag’zini chaqishga harakat qiladi. Borliqni dialektik birlikda kuzatadi: Biri-biriga monand, Biri-biriga payvand. Birlashgan butun olam, Quchoqlashgan tog’lar ham. Bu birlik shunchaki qayd qilinmaydi, balki uning zamirida do’stlik iplari bor degan yuksak ijtimoiy ma’no chiqariladi: Quyosh bobo himmati, Daryolarning qudrati, Shamolning harakati, Ona yerning mehnati Ulkan do’stlik hurmati. Qahramon hayot va taraqqiyot haqida falsafiy fikr yuritib, butun olam ijodkori insondir, degan haqqoniy xulosaga keladi: 19 Inson qo’li — besh barmoq, Besh qit’ani zabt etgan. Muz-tog’larni eritgan. Olam inson kaftida. Inson-ijodkor. U tabiatni o’z mehnati bilan bo’ysundirib, unga chiroy baxsh etadi. Olam go’zalligidan zavqlanadi. Hayotga, tabiat va Vatanga bo’lgan muhabbat tuyg’usi ana shunday shakllanadi. Bu shoirning «Bahs», «Kech kuz», «Yur, dalalar qo’yniga», «Tog’lar bayrami», «Yurt mehri» singari she’rlarida ravshan ko’rinadi. Odam va olam, zamin va zamon o’rtasidagi doimiy aloqa, insonning hukmronlik roli Qambar O’tayevning «Qizil galstuk», «Tog’ boshidagi lola», «Soat», Mashrab Boboyevning «Qaldirg’och nima deydi?», «Yangra gornim!» kabi jajji kitobxonni o’ylashga majbur etadigan she’rlarida o’zining yaxshigina ifodasini topgan. Bolalar uchun jon kuydirib qalam tebratayotgan Miraziz A’zam, Tursunboy Adashboyev manzumalarining qahramoni kichik maktab yoshidagi bolalar bo’lsa ham, ziyrakligi tufayli tabiat jumboqlarini yechishga urinadi, insoniy munosabatlarni sinchkovlik bilan kuzatadi. M. A’zam «Azizning orzulari», «Yo’lchilar qo’shig’i», «Tong bilan birga turdik», «Yerga dovrug’ olamiz» hamda «Bir cho’ntak yong’oq» turkum she’rlarida g’oyaviy niyatini to’laroq ochish maqsadida so’z o’yinidan takrordan foydalansa, T. Adashboyev she’rlarida yumoristik talqin asosiy o’rin tutadi. Ularda qadrdon qishloq dalalari, keng vodiylar tarannum etiladi. M. A’zam qo’liga qalam tutar ekan, o’quvchisining kimligini bir daqiqa ham unutmaydi, qahramon bilan birga o’ylaydi, uning uchqur 20 xayollariga sherik bo’ladi. Bu — tizginni qahramon qo’liga tutqazib qo’yadi, degan so’z emas, albatta. Balki jo’shqin tuyg’ularini, qaynoq ehtirosini bosh maqsadga bo’ysundirishi samarasidir. Buni she’rlaridagi har bir so’zga katta mas’uliyat bilan yondoshishida, so’zlarni o’z o’rnida ishlatishida, bolalar psixikasiga mos o’ynoqi ruh baxsh eta olishida ko’rishimiz mumkin. Shoir xuddi shu yo’l bilan sovet xalqi o’rtasidagi qudratli do’stlikni ulug’laydi. Bizlar o’n besh bolamiz, Oqmiz, sariq, qoramiz. Oramizdan o’tmas qil, Garchi bizda har xil til. Tursunboy Adashboyev ijodida qishloq yoshlari hayoti badiiy tadqiq qilinadi. She’rlarining lirik qahramoni oddiygina qishloq bolasi. U qayerda bo’lmasii, tug’ilib o’sgan qishlog’ini, sevimli diyorini qo’msaydi, unga muhabbati jo’sh uradi. Qishloqning har bir qarich yeri unra to’tiyo. Chunki olam jamoliga ilk bor o’sha yerdan bokqan. Inson mehrini o’sha yerda tuygan. «Do’ngliklardan mis laganda sirpanib», bolalik zavqini surgan. Bu holni shoirning «Qishlog’im», «Yaylovda», «Zira» kabi she’rlari misolida ko’rish mumkin. «Hisob darsida», «Qatiq», «Oy», «Dazmol» singari qator she’rlarida esa asosny g’oyani yengil yumor vositasida ifodalaydi. Mazkur muloqazalarimiz yoshlar she’riyati faqat zafar quchyapti, u yuksak taraqqiyot bosqichida, degan fikrni tug’dirmasligi kerak. Chunki ular izlanish pallasidadir. Bu davrda ba’zan kamchiliklarning ro’y berishi hchm tabiiy. Asarning tematik doirasi, mavzu ulug’vorligi hamda g’oyaviy mundarijasi uning estetik-tarbiyavny qimmatini tayin qilolmaganidek, ma’lum g’oya atrofida ortiqcha takror jimjimadorlik, taqlidchilik, quruq 21 didaktika ham fikrning o’quvchiga to’liq yetib borishiga monelik qilishi sir emas. Bunday qusurlar M. A’zamning «Onam ishga ketganda», S. Barnoyevning «Shirinlik», G. Jo’rayevaning «Inoq oila», R. Tolipovning «Derlar: baxting qo’lingda» singari she’rlarida ko’zga tashlanadi. Davrimiz yuksalish davri. Kashf etilgan biron bir yangilik hali hayotga singib ketmasdan, ikkinchisi vujudga keladi. Yutuqlarimiz jasorat va kurash samarasidir. Bugungi kunda qahramonlikni hayotning o’zi tug’dirmoqda. Davrimizda qahramonlik an’anaga aylanib qoldi. Buni kattalar hayotida emas, balki o’quvchi bolalar hayotida ham ko’rish mumkin. Yosh grajdanlar kattalar mehnatiga o’z ulushlarini qo’shmoqdalar, tonnalab paxta termoqdalar. Turli hunar o’rganmoqdalar. Mehnat desantlari tashkil qilmoqdalar. Xullas, ularning o’qishi, mehnati, intilishi doston va balladalar yozishga arziydi. Afsuski bolalar shoirlari bu ishga qalam urmayotirlar. Katta janrlar e’tibordan chetda qolmoqda. Bu hol bolalar prozasiga nisbatan bolalar poeziyasida ochiq-oydin ko’zga tashlanadi. Adabiyot nazariyasida Masalga liro-epik janrlardan biri sifatida she’riy shakldagi, majoziy xarakterdagi qisqa syujetli asar deb ta’rif beriladi. Masallarda turli hayvonlar majoziy suratda asarning qahramonlari sifatida tasvirlanadi. Masal kichik hajmli, ammo boy mazmunli, tugun, kul ь minatsion nuqta va yechimi bo’lgan kichik p ь esani eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa, mazmunli tasvirlashda ajoyib namuna bo’la oladi. «Antik adabiyotda Ezop Masallari juda mashhur bo’lgan. O’z ma’nosidan ko’chirilgan (majoziy) so’z va kinoyaviy iboralar orqali qilinadigan 22 “yashirincha” tanqidning tili va uslubi Ezopga nisbatan berilib, “Ezop tili” deyilgan va shu ta’bir joriy qilingan. Ezop quldorlik jamiyati sharoitida hukmron doiralarning jirkanch kirdikorlarini ochiqdan-ochiq tanqid qilish ilojini topolmagach, o’zining satirik asarlarini kinoyaviy til va uslubda yozishga majbur bo’lgan. Feodal istibdodi sharoitlarida yashab ijod etgan mashhur rus Masalchisi I. A. Krilov ham, atoqli o’zbek Masalchisi Gulxaniy ham “ezop tili” da yozganlar. Frantsuz shoiri Lafontenning Masallari ham mashhur. A. Navoiy dostonlarining bir qancha epizodlari, “SHer bilan Durroj”, “Kabutar” singari Masallari yaxshi xislatlarni tarbiyalashda katta rol o’ynaydi. 2.2 O’zbek shoirlarining ijodini o rganishʻ Sayido Nasafiy, Maxmur, Gulxaniy o’rganish O’zbek adabiyotida Sayido Nasafiy, Maxmur, Gulxaniy kabi shoirlar O’zbek adabiyotida Sayido Nasafiy, Maxmur, Gulxaniy kabi shoirlar ham Navoiy an’analarini davom ettirganlar, bolalarbop ko’pgina Masallar yozganlar. Hayvonlar, parrandalar, hasharotlar, gullar haqidagi majoziy asarlarni bolalar qiziqib o’qiydilar. Mana shu nuqtai nazardan Sayido Nasafiyning “Bahoriyot” (“Hayvonotnoma”) asari ahamiyatlidir. Nasafiyning Masallari, axloqiy va tarbiyaviy Masalalarga doir fikr hamda qarashlari bolalarning o’qish va tarbiyasida katta ahamiyat kasb etishi bilan birga, ularning kitobxonlik doirasini ham kengaytiradi. Mashhur Masalnavis Gulxaniyning “Toshbaqa bilan CHayon”, “Maymun bilan Najjor” Masallari boshlang’ich sinf o’quvchilarining yoshiga mos 23 keladi. Ularda do’stlik, rostgo’ylik, qo’lidan kelmaydigan ishga urinmaslik kabi g’oyalar ilgari suriladi. Jumladan, Masal janridagi asarlar ham boladagi qo’pollik, qo’rslik, yolg’onchilik, yalqovlik, beparvolik kabi illatlarni bartaraf etishda yordam beradi. Lekin amaldagi boshlang’ich sinf “O’qish kitobi” darsliklarida Masal janriga kam o’rin berilgan. Vaholanki, bola tarbiyasida Shoir ijodining o’rni beqiyosdir. Masaldagi qissadan hissa o’quvchi matndagi e’tibordan chetda qoldirgan, yuzaki o’qib o’tib ketgan, yaxshi anglashga harakat qilmagan o’rinni, bo’shliqni to’ldiradi. 3-sinf “O’qish kitobi”dan o’rin olgan “Qaysar buzoqcha” (O. Qo’chqorbekov) Masali oilasi, o’rtoqlari, do’stlaridan ajralib, yomon yo’llarga kirib qolgan, oqibatda ko’ngilsiz holatlarga tushib qolgan bolalarni tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Ushbu Masaldagi asosiy xulosa Masal oxirida berilgan qissadan hissada, ya’ni ota-bobolarimiz yaratib, bizga nasihat sifatida qoldirgan “Bo’linganni bo’ri yer” hikmatida o’z ifodasini topgan. Bu hozirgi kunda maqol tusini olgan. SHoir esa bundan juda ustalik bilan foydalangan. “ CHumoli va Tipratikan” Masali esa nasriy turga mansub bo’lib, unda CHumoli timsoli orqali bolalar halollikka o’rgatiladi, har bir narsani, u katta yoki kichik bo’lishidan qat’iy nazar, so’rab olishga, egasining ruxsati bilan foydalanishga da’vat etiladi. Shoir ijodini o’qishda bolalar Tipratikan timsoliga tanqidiy nazar bilan yondashadilar, agar o’zining hayotida biron-bir shunday holat-voqea yuz bersa, uni boshqa takrorlamaslikka o’rganadilar. Shoir ijodining, avvalo, ixchamliligi, tilining qisqa va lo’ndaligi, soddaligi, o’tkirligi va xalqchilligi bola hissiyotiga qattiq ta’sir qiladi. Bular o’quvchilar nutqini o’stirishda ham muhim material hisoblanadi. Masal 24 qahramonlarining xatti-harakatlari , fe’l-atvorlari, nutqiy o’ziga xosliklari o’quvchining diqqatini o’ziga jalb qiladi. 3-sinf “O’qish kitobi” da “Qaysar buzoqcha” (O. Qo’chqorbekov), “CHumoli va Tipratikan”, “O’jar Toshbaqa” (H. Yoqubov), “CHayondan so’radilar” kabi Masallar joy olgan. Bu Masallarning qahramonlari ham hayvonlar: buzoqcha, chumoli, tipratikan, toshbaqa, chayon. Majoziy qahramonlarni tanlashda ham yozuvchi har bir hayvonning xususiyatidan kelib chiqadi. Masalan, buzoqchalar arqondan bo’shatib yuborilsa, shataloq otib, uzoq-uzoqlarga ketib qoladi. Qaysar buzoqcha ham to’dasidan ajralib, bo’riga duch keladi, ya’ni ko’ngilsiz voqea yuz beradi. Buzoqcha orqali onasidan uzoqlashib ketgan bolalar, vatanidan yiroqda turli kulfatlarga duch kelayotgan kishilar nazarda tutilgan. Shoir ijodining allegorik mazmuniga to’xtalmasdan, bosh qahramon qiyofasini tahlil qilishga kirishiladi. 1-sinfda bolalar Shoir ijodini hayvonlar haqidagi ertakka o’xshash kulguli asar kabi qabul qilsalar, 2-sinfdan boshlab ular Masaldagi hayvonlarning xatti-harakati, o’zaro munosabatlari ba’zan kishilar hayotida ham uchrashini, Masal axloqiy bilim beradigan hikoya ekanini, ko’proq she’riy tarzda bo’lishini, unda kishilardagi ayrim kamchiliklar tasvirlanishini bilib ola boshlaydilar. Masallarda yashiringan o’tkir kinoya, voqealarning tez-tez o’rin almashinib turishi uni bir maromda o’qishga xalaqit beradi. SHuning uchun ifodali o’qishga yetarli malaka hosil qilmagan o’quvchi avval matn bilan yaxshilab tanishib chiqishi lozim. Masal tahlil qilinayotganda, voqea rivojini jonli tasavvur qilish, obrazlarni aniq idrok etishda o’quvchilarga yordam berish zarur. CHunonchi, ularga ayrim epizodlarni so’z bilan tasvirlash, ba’zilariga o’qituvchi 25 yordamida tavsif berish, ishning oxirgi bosqichida rollarga bo’lib o’qish kabilarni tavsiya qilish maqsadga muvofiq. Qahramonlarga tavsif berishda uning xatti-harakati bilan birga, tilning o’ziga xos xususiyatlaridan ham foydalaniladi. Shoir ijodini ifodali o’qishga tayyorlanishda uning syujetini bilish bilan birga, muallif tilini yaxshi tushunish zarur. 4-sinf “O’qish kitobi”da berilgan “Baqa bilan Taqa” (Aziz Abdurazzoq) Masalida baqa timsoli orqali yozuvchi o’ziga mos bo’lmagan, o’ziga to’g’ri kelmaydigan narsalarni orzu qilish va bu orzuni amalga oshirishda boshqalarning maslahati, nasihatiga quloq solmay, o’z aytganidan qaytmaydigan, o’jar kishilarni tanqid ostiga oladi. Baqa otlar kabi taqa bilan tovush chiqarib yurishni, yurganda yerni jaranglatib, odamlarga bu dunyoda o’zining borligini bildirib yashashni istaydi. U taqachining “Taqani o’ylama, uni otga chiqargan, senga taqa qoqsam, sakrashdan mahrum bo’lasan ... Sen taqa bilan yo’rg’alay olmaysan. Yo’rg’alashni ham otga chiqargan”, “Sen borligingni bildirib yurmoqchi bo’lsang, sayrab yuraver” deyishlariga quloq solmaydi. Bu o’jarlik uning boshiga kulfat keltiradi: suv tagiga cho’kib ketadi. Yonidagi baqalar bo’lmaganda halok bo’lishi ham tayin edi. Kech bo’lsa ham baqa xatosini anglab yetadi, taqachi oldida xijolat chekadi. Bu holatlar o’quvchini o’z hayotiga, xatti-harakatiga bir nazar tashlashga undaydi. Ular o’z tengqurlari kabi yashash kerakligini anglaydilar. Masal, axloqiy mazmunni kinoyaviy obrazlar orqali aks ettiradigan badiiy asardir. U ko’proq she’riy tarzda yoziladi. Masalda inson xarakteriga xos xususiyatlar kinoyaviy obrazlar – hayvonlar, jonivorlar va o’simliklar dunyosiga ko’chiriladi. Ko’pincha Shoir ijodining kirish qismida, ba’zan oxirida qissadan xissa, ya’ni ibratli xulosa chiqariladi. Bu o’quvchilarni ahloqiy tomondan tarbiyalashga katta imkon beradi. Masalda fikrning qisqa, lo’nda, chiroyli va ifodali tasvirlanishi, tilining o’tkirligi va xalqchilligi 26 o’quvchilar nutqi va tafakkurini o’stirishda muhim material hisoblanadi. Masal kichik hajmli, ammo boy mazmunli, tugun, kulminasion nuqta va echimi bo’lgan kichik pesani eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa va mazmunli tasvirlashda ajoyib namuna bo’la oladi. Bolalarni Masaldagi kinoyaviy mazmun emas, balki, birinchi navbatda, obrazlarning go’zalligi o’ziga jalb qiladi. SHuning uchun Masal ustida ishlashni hayvonlar hayotidan yozilgan hikoya ustida ishlash kabi uyushtiriladi. Odatda, Masal personajlari o’z xatti-harakatlari, fe’l-atvorlari bilan, nutqiy uslublari, odatlari bilan o’zlarini tavsiflaydilar, ba’zan u xarakteristikani Shoir ijodining boshqa personaji to’ldiradi. Muallifning o’zi esa bir-ikki so’z bilan tavsifni mukammallashtiradi. Shunday qilib, Masal ustida ishlash quyidagi komponentlarni o’z ichiga oladi: Masal mazmunini aniq idrok etish; kompozisiyasi, qatnashuvchilarning xarakteriga xos xususiyatlarini, xatti-harakatlarining sabablarini ochish allegoriyani aniqlash; Qish keladi qilich olib, Bo’ron bilan dovrug’ solib Masal qismlaridagi asosiy fikrni aniqlash; Masal xulosasini tahlil qilish. Mana shu izchillik hisobga olinsa, Masal o’qish darsining qurilishi quyidagicha bo’ladi: 1. Tayyorgarlik ishlari (bunda Shoir ijodining xususiyatlari va qaysi sinfda o’qitilishiga mos ravishda ish turlari tanlanadi: 1) Masal muallifi haqida o’qituvchi hikoyasi ; 2) o’qilgan Masal materiali yuzasidan viktorini (savol-javob o’yini); 27 3) o’qilgan Masalda qatnashuvchi shaxslar (hayvonlar) xarakteriga xos xususiyatlar haqida suhbat. 2. Shoir ijodini o’qituvchi o’qishi (magnitafon yozuvini eshitish yoki film ko’rsatish). Emosional baholash planida suhbat. 3. Shoir ijodining aniq mazmunini analiz qilish: 1) Masal struktura va kompozisiyasini aniqlash (o’qish, reja tuzish v.h.); 2)qatnashuvchilarning xatti-harakati, fe’l-atvori sabablarini, xarakteriga xos xususiyatlarini tushuntirish (tanlab o’qish, so’z bilan va grafik rasm chizish, savollarga javob); 3) Shoir ijodining aniq mazmunidan kelib chiqib undagi asosiy fikrni belgilash. 4. Allegoriyani ochish. 5. Axloqiy xulosa aks ettirilgan qismni tahlil qilish. 6. Hayotda uchragan o’xshash hodisalarga taqqoslash. 28 Xulosa Tarbiya, jamiyatdagi hodisa sifatida, o‘sib kelayotgan avlodning jamiyat hayotida, turmushi, ijtimoiy ishlab chiqarish faoliyati, ijodi va ma’naviyligida ishtirok etishi murakkab qarama-qarshi ijtimoiy-tarixiy jarayon hisoblanadi. Ularning odam bo‘lishlari, rivojlanishlari va individualliklari, jamiyatning ishlab chiqarish kuchlari muhim elementlari, shaxsiy baxtlarini yaratuvchilari bo‘lib ishtirok etadi. U ijtimoiy taraqqiyot va avlodlar ketma-ketligini ta’minlaydi. Albatta, boshlang’ich ta’lim maktablarining 1-2-3-4 sinf «O’qish kitobi» darsliklariga kiritilgan mavzular, xususan Anvar Obidjon, Safar Barnoyev, Miraziz A’zam Tursunboy Adashboyev asarlarini, she’rlarini o’qish va o’rganish, mustaqil ishlar tashkil qilish o’qituvchi tomonidan uning rahbarligi ostida o’tkaziladi. Bu o’z navbatida, o’qituvchi tomonidan puxta o’ylangan, rejalashtirilgan, ma’lum sistemaga solingan va mazmunli bo’lishi talab qilinadi. Darhaqiqat, Anvar Obidjon, Safar Barnoyev, Miraziz A’zam, Tursunboy Adashboyevlarning asarlarini, she’rlarini dars jarayonida o’qish ishlarini, tahlil qilish, shuningdek, mustaqil o’qish ishlarini tashkil etish o’z e’tibori bilan yangilik sanaladi. Shoir Anvar Obidjon aytganidek: Obro’yingni baland tutmoq, E bolam, o’z qo’lingdadir. Sening olamdagi narxing Vatan, millat, tilingdadir. 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Sh.M. Mirziyoyev “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y 56-b. 2. Sh.M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -104-b. 3. Sh.M. Mirziyoyev “Qonun usutuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovoniligining garovi”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -48- 4. Sh.M. Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -488-b. 5. Sh.M. Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -592 b. 6.Abdullayeva Q. Va b. O’qish axborot vositalarii. (Bilim bog’i) 2-sinf. – T.: O’qituvchi, 2003 y., 192 7. Adizov B. R. Boshlanqich ta'limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari. 13.00.01. — pеdagogika nazariyasi va tarixi. — T.:2003 y, 44 b. Internet saytlari 1. www.natlib.uz internet kutubxona 2. www.ziyonet.uz materiallari 3. www.kitob.uz 4. www.tdpu.uz 5. www.referat.arxiv.uz 6. www.testing.uz 7. www.math.com 30

Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida sinfdan tashqari oʻqish darslarida o’zbek shoirlarining ijodini oʻrganish.

Sotib olish