Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 302.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 20 Dekabr 2024
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

7 Sotish

Boshlang'ich sinf ona tili va o'qish savodxonligi darslarida undosh tovushlarni o'tish usullari

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ Mavzu: Boshlang'ich sinf ona tili va o'qish savodxonligi darslarida undosh tovushlarni o'tish usullari Mundarija Kirish I BOB. Boshlang'ich sinf ona tili va o'qish savodxonligi darslarini tashkil etish usullari 1.1. Boshlang‘ich sinf “ona tili va o‘qish savodxonligi” darslarini yangicha yondashuv asosida tashkil etish usullar 1.2. O’quvchilarni unli va undosh tovushlarni to’g’ri talaffuz qilish va o’qishga o’rgatishning muhim nazariy asoslar 1.3.Savod o’rgatish davrida “Alifbe“ darsligi va o’quvchilarning o’qishiga qo’yiladigan dastur talablari II BOB. Undosh tovushlarni to’g’ri talaffuz qilish va o’qishga o’rgatish darslarini tashkil etishning metodik asoslari 2.1. Savod o’rgatish tayyorlov davrida to’g’ri o’qish va yozishga o’rgatish ishlarini amalga oshirish usullari 2.2. O’quvchilarga undosh tovushlarni o’rgatishda kesma harflar va jadvallardan foydalanish 2.3. Boshlang'ich sinf ona tili va o'qish savodxonligi darslarida undosh tovushlar mavzusidagi namunaviy dars ishlanmasi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Kurs ishining maqsadi . O'smir shaxsining jamoa bilan o’zaro munosabatining xususiyatlariga oid ilmiy ma’lumotlarni chuqur tahlil qilish , uning xususiyatlarini tushuntirish, tahlilida hayot bilan naqadar chambarchas aloqasini bayon etish, uning inson ruhiyatidagi holatini boshqa detallarga ko‘chirishdagi mahoratini yoritib berishdan iborat. Kurs ishining obyekti . O ‘ smir shaxsining jamoa bilan o’zaro munosabati . Kurs ishining vazifalari . O ‘ smir shaxsining jamoa bilan o’zaro munosabatining xususiyatlariga oid ilmiy ma’lumotlarni chuqur tahlil qilish , uning xususiyatlarini tushuntirish. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishida b a y on etilg a n il m iy-naza r iy xulos a la r dan o liy o ‘ q uv y ur t la r in i ng t a l a balari, o ‘ r t a m a x s u s t a ’ l im ti zi m i u c hun m a xs u s ku r s l a r va s e m ina r la r da foyda l a n ish m u m k i n. Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bobdan va qilingan xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi. 2 I BOB. Boshlang'ich sinf ona tili va o'qish savodxonligi darslarini tashkil etish usullari 1.1. Boshlang‘ich sinf “ona tili va o‘qish savodxonligi” darslarini yangicha yondashuv asosida tashkil etish usullar «Ona tili va o‘qish svodxonligi» darsligi matnlarning bolalarbopligi, qiziqarliligi, integratsyaviyligi va hayot bilan bog‘langanligi bilan oldingi draslardan ahamiyatli hisoblanadi. Agar har bir o‘qituvchi kichik o‘quvchilarni matn ustida uzluksiz ravishda namunadagidek ishlata bilsa, bolalar ham bunga asta-sekinlik bilan o‘rganib boradilar va ularda badiiy asarlar bilan ishlash borasida istalgan ko‘nikma hosil bo‘ladi. Natijada bola shaxsida fikr kishisi shakllanadi. Fikr kishisi hech qachon o‘zgalarga ko‘r-ko‘rona ergashmaydi, munosabat bildirish kerak bo‘lganda jim turmaydi. O‘qituvchi bolalarda shunday sifatlarni shakllantirishga da’vat etilgan shaxsdir. Buning uchun, avval, uning o‘zi shunday sifatlarni egallagan bo‘lishi lozim. O‘qituvchi o‘zida yo‘q narsani o‘quvchisiga berolmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 sentyabrdagi "Xalq ta’limini boshqarish tizimini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g‘risida"gi PF-5538-son Farmoni ijrosi yuzasidan ishlab chiqilgan umumiy doidalarda mavjud darsliklarning eskirganligi, yangi avlod darsliklarini yaratish lozimligi borasida ko‘rsatma beriladi. Darsliklarni yaratish tizimida xilma- xillikning yo‘qligi ularni yaratish va nashr qilishni monopollashtirishga omil bo‘lib qolmoqda hamda ularning mazmuni, metodikasi va nashr sifatiga salbiy ta’sir etayotganligi, davlat ta’lim standartlari kompetensiyaviy yondashuvga asoslanganligiga qaramasdan, o‘qitish va baholash metodlari, shuningdek darsliklar va boshqa o‘quv materiallarini asosan axborotni yodlash va bayon qilishga qaratilgan bo‘lib, tanqidiy fikrlash, axborotni mustaqil izlash va tahlil qilish ko‘nikmalari va boshqa malakalarni rivojlantirishga to‘sqinlik qilayotganligi 3 ta’kidlab o‘tiladi. Shuningdek, foydalanilayotgan darsliklar sifatini oshirish, xorijiy o‘quv qo‘llanmalarini qo‘shimcha yoki muqobil o‘quv materiallari sifatida qo‘llash amaliyotini yo‘lga qo‘yish fursati kelganligi ham ta’kidlab o‘tiladi. 2021-yil sentabrdan birinchi va ikkinchi sinflariga qo‘llanilishi boshlangan Ona tili va o‘qish savodxonligi darsligi ushbu talabni bajarish uchun tashlangan qadamdan biri bo‘ldi. Ona tili va o‘qish savodxonligi fanini o‘qitishda asosiy e’tibor o‘quvchida tilga doir to rt ko nikma: o qib tushunish, tinglab tushunish, nutq so zlash vaʻ ʻ ʻ ʻ yozish hamda grammatik savodxonlikni shakllantirishga qaratiladi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilar voqea-hodisalarni kuzatish, anglash, qiyoslash, analiz va sintez qilishga o‘rgatish orqali ijodiy va tanqidiy tafakkurini, fikrlash doirasini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Ona tili va o‘qish savodxonligi fani ushbu maqsadlarni amalga oshirishga xizmat qiladi. O‘qish savodxonligini o‘rgatishda kommunikativ yondashuv, ya’ni tilning muloqot vazifasi birlamchi hisoblanib, integrativ, faoliyatga yo‘naltirilgan, onglilik, kashfiyotchilik, farqli va tanqidiy yondashuvlar e’tiborda bo‘lishi lozimligi ta’kidlanadi. Ona tili va o‘qish savodxonligi fanini o‘qitishda tamoyillar belgilangan bo‘lib, 4-tamoyilda o‘qish savodxonligi doirasida o‘quvchida to‘g‘ri, tez, ongli, ifodali o‘qish malakalarini shakllantirish, ularni oddiy kitob o quvchidan chuqur ʻ mulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko‘tarish; o‘qish orqali tevarak- atrof, borliq haqidagi bilimlarini kengaytirish, ularning dunyoqarashini boyitish; tafakkurida elementar adabiy tushunchalarni shakllantirish; har qanday uslubdagi matnni o‘qish va uni anglash, tanqidiy va kreativ fikrlash ko‘nikmasini oshirish nazarda tutilganligi ko‘rsatib o‘tilgan. O‘qish savodxonligi – jamiyat tomonidan talab qilinadigan va inson tomonidan qadrlanadigan yozma tilning shakllarini idrok etish va amaliyotda qo‘llay olish qobiliyatidir. 4 O‘qish savodxonligi jamiyat tomonidan talab qilinadigan va inson tomonidan qadrlanadigan yozma til shakllarini tushunish va ulardan foydalanish, shuningdek, matnlardan turli shakllarda ma’no hosil qila olish qobiliyati hamdir. Ushbu nuqtayi nazar o‘quvchilarning o‘qishdan olingan ma’lumotlardan foydalanish qobiliyatiga tobora ko‘proq e’tibor qaratadigan zamonaviy jamiyatda dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Asosiy e’tibor tushunishni namoyon qilishdan o‘zlashtirilgan ma’lumotlarni qanday qilib yangi loyihalar va vaziyatlarda qo‘llay olish qobiliyatlarini namoyon qilishga qaratilmoqda. O‘qish savodxonligiga o‘rgatishda konstruktiv va interaktiv jarayon sifatida ko‘plab o‘qish nazariyalarini aks ettiradi. O‘quvchining matn bilan ishlashi jarayonida o‘quvchi va matn orasidagi muloqot orqali (shuning uchun ham bu jarayon interaktiv deyiladi) o‘quvchi ma’noni yaratadi (shuning uchun ham bu jarayon konstruktiv inglizcha «construct» – yaratmoq deyiladi). O‘quvchi bu jarayonning faol qatnashuvchisi bo‘lib, ma’no yaratadi, matn ustida mushohada yuritadi va samarali o‘qish strategiyalarini ongli ravishda tanlab qo‘llaydi. Har bir matn turi odatiy shakl va qoidalarga amal qilgan holda o‘quvchiga matnni sharhlashga yordam beradi. Har qanday matn turli shaklga ega bo‘lishi mumkin. Bular an’anaviy kitoblar, jurnallar, hujjatlar va gazetalar, shuningdek, raqamli ko‘rinishdagi yozma shakllarni ham o‘z ichiga oladi. Odatda o‘quvchi nima sabadan matnga murojaat qiladi? Aslida, o‘qish savodxonligining rivoji odamlarning nima sababdan o‘qishlari bilan bevosita bog‘liq. Umuman olganda, bu sabablar zavqlanish va shaxsiy qiziqish uchun o‘qishni yoki ta’lim va jamiyat hayotida munosib ishtirok etish uchun axborotga ehtiyojmandlikni o‘z ichiga oladi. 5 Odatda barcha bolalar uchun atrof-olamni bilishga bo‘lgan qiziish hammavaqt ham yuqori darajada bo‘ladi. Ular har bir narsani ushlab ko‘rishni, u haqda ma’lumotga ega bo‘ishni istashadi. Yon-atrof bilan bog‘liq ma’luotlarni egallashga harakat qilishadi. Matn (hikoya, ertak, she’r, xabar, ma’lumot) ga bo‘lgan qiziqish ham jajji bolaljonlarning tabiiy qiziqishidan kelib chiqadi. Ular kitobdagi rasmni, unda aks etgan voqealarni anglashga, bilishga, ma’lumotlarni egallashga urinishadi. Faqatgina bu jarayon to‘g‘ri tashkillashtirilishi yoki tashkillashtira ololmaslik ishning samaradorligini belgilab berishi mumkin. Bolaning matnni to‘liq tushunmasligining sabablaridan biri ularda yaratish jarayoni uchun muhim mexanizmlarning kamligi ham bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘qituvchi o‘quvchlarga “Zumrad va Qimmat” ertagini aytib berayotganda, o‘rmon haqida gapirgan paytda o‘quvchi bu so‘z bilan bog‘liq ma’no umumlashmalarini anglab olish uchun o‘rmon haqida tushuncha mavjud bo‘lishi lozim bo‘ladi. Shu yerda o‘qituvchining mahorati shundan iborat bo‘lishi kerakki, u bir vaqtning o‘zida o‘quvchilarning tasavvuri bilan ham birdek ishlay olishi lozim. Ya’ni, o‘quvchilarning yosh xusuiyatlaridan kelib chiqqan holda nutqini, talaffuzini, bayon usulini moslashtira olishi lozim. “Har bir matn turi odatiy shakl va qoidalarga amal qilgan holda o‘quvchiga matnni sharhlashga yordam beradi” deganda ko‘proq o‘quvchining o‘qish strategiyasini nazarda tutmoq muhim. Matn turiga hikoya, ertak, she’r, maqolni kiritsak, shakli kitob, gazeta, jurnal, telefon va boshqa narsalarni hisoblash 6 mumkin. Demak, o‘quvchilarning individual xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ehtiyojlari, qiziqishlari, o‘rgangan narsalari muhim ahamiyat kasb etib qolaveradi. Xalqaro tadqiqotlarda matnni tushunish to‘rtta jarayonga asoslanib baholanadi. Bular:  diqqatni jamlash va aniq ma’lumotni topish, to‘g‘ridan to‘g‘ri xulosalar chiqarish, g‘oyalar va axborotni talqin qilish, uyg‘unlashtirish, kontekst va matn elementlarini baholash hamda tanqid qilish jarayonlaridir. Shunday qilib, tushunish jarayoni bir etap bilan cheklanib qolmasdan, bir necha sathlar bilan ishlash jarayoni hamdir. O‘quvchi matn ichidagi aniq ma’lumotlarni ko‘ra olsagina xulosa chiqara olishi, xulosa natijasida ma’lumotlarni talqin qila olishi va e’tirof etish yoki tanqid qilish hukmini ham o‘zida paydo qilishu mumkin bo‘ladi. Ushbu nazariy qoidani 1-sinf “O‘qish kitobi”dagi “Rostgo‘y bola” matni misolida tahlil qilamiz. Rostgo‘y bola (ertak) “Qadim zamonda bir podshoh bo‘lgan ekan. Podshohning farzandi yo‘q ekan. Shuning uchun u doimo xomush bo‘lib yurar ekan. Podshoh vazirning 7 maslahati bilan bolalarga gul urug‘i tarqattiribdi. Kimning guli chiroyli bo‘lsa, o‘shani podshoh farzand qilib olmoqchiligini aytishibdi. Oradan birmuncha vaqt o‘tibdi. Podshoh gul o‘stirganlarni ko‘rish niyatida shahar aylanibdi. Ko‘p bolalar va ular o‘stirgan gullarni ko‘rib o‘taveribdi. Bir ko‘chaga yetganda podshohning ko‘zi gulsiz tuvak ushlab, yig‘lab o‘tirgan bolakayga tushibdi. Bolakayning oldiga borib: — Sen o‘stirgan gul qani? — deya so‘rabdi. Shunda bolakay gul urug‘i o‘sib chiqmaganligini aytibdi. Podshoh: — Men farzandlikka olish niyatida axtargan bola mana shu bo‘ladi, — debdi. Chunki podshoh gul urug‘larini qaynattirgan ekan. Ushbu ertak-matnda 103 ta so‘z ishlatilgan bo‘lib, 14 ta gapdan iborat. O‘quvchi matnni o‘qib chiqqach, uning tushunish darajasini to‘rtta jarayon bo‘yicha ketma- ketlikda tahlil qilamiz: 1. Diqqatni jamlash va aniq ma’lumotni topish. Matndagi shaxslar va narsalar, harakatlar tushuniladi. Podshoning harakatlari, xohish-istagi, maqsad- rejasi va uni amalga oshirish jarayoni qabul qilinadi. 2. To‘g‘ridan to‘g‘ri xulosa chiqarish. Bo‘lib o‘tgan, sodir bo‘lgan voqeaning hayot haqiqatiga yaqinligi, shunday bo‘lish ehtimoli mavjudligi, harakatlarning o‘rinliligi anglanadi. Podshohning farzand tanlashi uchun juda ko‘p sinov va imtihonlari bo‘ishi mumkin, biroq aynan shu usulni qo‘llaganligining mohiyati aniqlashtiriladi. 3. G‘oyalar va axborotni talqin qilish, uyg‘unlashtirish. Insondagi tuyg‘ular, fazilatlarning qiymati tushuniladi. Podshohning shaxsiy va boshqa qilishi lozim bo‘lgan ishlari salgina chetga surilib, muhim qadriyat ulug‘langanligi tushuniladi. 4. Kontekst va matn elementlarini baholash va tanqid qilish. Voqealar bayonidagi ortiqcha harakatlar, bo‘rttirish, tasvirlash, mubolag‘alar o‘rinli qabul qilinadi. Agar e’tirozli o‘rinlar mavjud bo‘lsa aytiladi. Masalan, podshohning bittagina oddiy sinov orqali farzandlikka qabul qilib olishligi, bolaning mavjud 8 kamchiliklari ham bo‘lishligi tanqidga sabab bo‘lishi ham mumkin. Bu anglashlar asosida to‘ldiriladi. To‘rt bosqichli jarayon o‘quvchining matnni tushunish, qabul qilish, anglash holatini ko‘rsatib beradi. Aslida “tushunish” so‘zi “anglash” so‘zi bilan uyg‘unlashib, matn mazmunini butunlay qabul qilishlik, ongga joylashtira olishlik, keyingi harakatlar jarayonida bu ma’lumotni to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘lishlik kabi ma’noni ham anglatadi. Rostgo‘y bola matni to‘liq tushunilganligining belgisi shu bilan o‘lchanadiki, endi o‘sha o‘quvchining hayotda hech qachon yolg‘on gapirmasligi, uning tushunganlik darajasi bilan proporsional bo‘ishi kerak bo‘ladi. Ushbu matnni tushunishning konstruktiv tomoni shundaki, o‘quvchi bu jarayonning faol qatnashchisi bo‘lib, ma’no yarata olishligi muhim hisoblanadi. Buni oddiyroq izohlasak, hayotda yolg‘on gapirib pushaymon bo‘lgan odam yoki yolg‘onchilik qurboni bo‘lgan odamning ushbu matndan boshqalardan ko‘ra ko‘proq ta’sirlanishining sababi u faol ishtirokchi bo‘la olishligi va oldingi qarashlariga nisbatan ma’no yarata olishligi yordam beradi. Birinchi sinf o‘quvchilari uchun bu holat ancha uzoq bo‘lganligi bois ham bu vazifani uddalash o‘qituvchining zimmasiga tushadi. O‘qituvchi matnni o‘rganishdan oldingi kirish suhbatida bu holatni ifodalab bera olishi mumkin. Ya’ni yolg‘onchilikning yomon oqibatlari haqida, rostgo‘ylikning fazilatlari haqida gapirishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. 9 1.2. O’quvchilarni unli va undosh tovushlarni to’g’ri talaffuz qilish va o’qishga o’rgatishning muhim nazariy asoslar Endigina maktabga qadam qo’ygan bolaga savod o’rgatish judayam murakkab va mas’uliyatli jarayon. Savod o’rgatishda asosiy o’quv quroli “Alifbe” darsligi hisoblanadi. Dastlab maktabga qadam qo’ygan bolaning uzoq davom etadigan mashg’ulotlarga ko’nikishi qiyin bo’lib, tez toliqadi. Chunki, u kechagina o’ynab yurgan bola edi. O’yinqaroq bolalarni ilm olamiga olib kirishda asosiy manbaa “Alifbe” darsligidir. “Alifbe" darsligi barcha millatlarda mavjud bo’lib, turlicha nomlanadi. Masalan, ruslarda “Bukvar”, qirg’izlarda “Alippe” kabi. Grafikadagi harf-tovushlar soni, murakkablik jihatlariga qarab darsliklarda soatlar belgilanadi. Masalan, rus tilida 33 ta harf borligi uchun 1,2,3-chorak davomida “Bukvar” , o’zbek tili alfabitida 29 ta harf borligi uchun 2 chorak davomida “Alifbe" darsligi o’rganiladi. Bu davr savod o’rgatish jarayoni xisoblanadi. Savod o’rgatish davrida asosiy darslik “Alifbe" kitobidir. “Alifbe" darsligini pedagogik-psixologik jihatdan ahamiyatini o’rganib chiqsak. “Alifbe" darsligi 6-7 yoshli bolalarning fiziologik va ruhiy holatlarini hisobga olgan holda tuziladi. Darsliklarni, jumladan, savod o’rgatishning asosi bo’lgan “Alifbe" darsligini takomillashtirish davr talabidir. Takomillashtirish darslikning metodik qurilishiga, mazmuniga, g’oyaviy yo’nalishiga birdek aloqador bo’lib, bunda avvalo didaktikaning umumiy hamda xususiy mezonlariga asoslaniladi. Umimiy mezonlariga:  g’oyaviylik;  bayonning ilmiyligi, tushunarliligi;  ko’rsatmalilik;  onglilik; 10  o’quv materialining hayot bilan bevosita aloqadorligi;  bolalar yoshi va dunyoqarashi, o’ziga xos ruhiy xususiyatlari bilan bog’liq qator didaktik talablar kabi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995- yil 6,7- mayda o’tgan majlisida «Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosi» hamda uni hayotga joriy qilish to’g’risidagi qonun va qarorga o’zgarishlar kiritildi. Bu esa savod chiqarishda ya’ni o’qish-yozishga o’rgatishda ancha qulayliklarga olib keldi. Chunki kirilldagi 35 harf o’rniga 26 harf, 3 nutq tovushi (ng, ch, sh) harf birikmasi, hammasi bo’lib 29 ta harf va “tutuq” belgisi qabul qilindi. Shu harflarning 6 tasi unli tovushni, 24 tasi undosh tovushlarni bildiradi. Kirilldagi 10 ta unli harf 6 taga keltirildi. Dastur talablarini to’liq bajarish va amalga oshirish uchun, birinchi navbatda, o’qish ko’nikmalarini to’g’ri va puxta egallash va takomillashtirib borish zarur. O’qish ko’nikmalari savod o’rgatish jarayonida shakllanadi, o’qitishning keyingi bosqichlarida takomillashtiriladi. O’qish malakalarining sifatlariga badiiy asar matnini to’g’ri, tez, ongli va ifodali o’qish kiradi. O’qish darslarida o’quvchilarning o’qish malakalari shakllantiriladi va takomillashtiriladi. O’qish malakasining sifatlari o’zaro bog’liq bo’lib, ularning asosi ongli o’qish hisoblanadi. O’quvchi matnni tez va to’g’ri o’qisa-yu, anglab o’qimasa yoki uning tez o’qishi natijasida o’zi va boshqalar matn mazmunini tushunmasa, to’g’ri o’qisa-yu, o’ta sekin o’qisa, nutq birliklari orasida to’xtamlarga e'tibor bermasa, matnda ifoda etilayotgan fikr tushunilmaydi. Muayyan tezlikda va to’g’ri o’qish ongli o’qishga xizmat qiladi, to’g’ri, tez va ongli o’qish esa ifodali o’qishning asosi hisoblanadi. O’qish malakalarini egallash maktabda o’qitiladigan barcha predmetlarni muvaffaqiyatli o’zlashtirishning muhim sharti hisoblanadi. O’qish o’quv faoliyatning asosiy turi bo’lib, o’quvchilarni g’oyaviy - siyosiy, aqliy, estetik va nutqiy tomondan rivojlantirish uchun juda katta imkoniyat yaratadi. Bu jarayon esa 11 o’qish malakalarini o’stirish va takomillashtirish ustida tizimli va maqsadga muvofiq ishlashni talab qiladi. O’qish malakasini egallash ancha murakkab bo’lib, uni shakllantirish uzoq vaqtni talab etadi. Ruxshunos olim T. G. Yegorov o’zining «Ocherki psixologi obucheniya detey chteniyu» nomli asarida o’qish malakalarini shakllantirish jarayonini uch bosqichga ajratadi: analitik bosqich, sintetik bosqich va avtomatlashgan bosqich. Analitik bosqich savod o’rgatish davriga to’g’ri keladi, bunda so’zni bo’g’in - harf tomonidan tahlil qilish va bo’g’inlab o’qish malakasi shakllantiriladi. Sintetik bosqich uchun so’zni sidirg’a o’qish xarakterlidir; bunda so’zni ko’rish orqali idrok qilish va uning talaffuzi so’z ma'nosini anglash bilan asosan mos keladi. O’qish so’z ma'nosini idrok qilish bilan amalga oshadi. O’quvchilar sintetik bosqichga 3-sinfda o’tadilar. Bundan keyingi yillarda o’qish avtomatlasha boradi. O’qish darslarida asar ustida ishlashni shunday tashkil etish kerakki, asar mazmunini tahlil qilish o’qish malakalarini takomillashtirishga yo’naltirilgan bo’lsin. O’qish ko’nikmalaridan biri to’g’ri o’qishdir. To’g’ri o’qish deganda xato qilmasdan, yanglishmasdan o’qish tushuniladi, ya'ni to’g’ri o’qish so’zning tovush- harf tarkibini, grammatik shakllarni buzmasdan, so’zdagi tovush yoki bo’g’inni tushirib qoldirmay, boshqa tovushni qo’shmay, harflar o’rnini almashtirmay, aniq talaffuz qilib, so’zga urg’uni to’g’ri qo’yib o’qish hisoblanadi. M. Odilova va T. Ashrapovalar «Adabiy talaffuz me'yorlariga qo’yilgan barcha talablar to’g’ri o’qish ko’nikmasiga ham taalluqlidir», - deb ta'kidlaydilar. Rus metodisti Yakovleva to’g’ri o’qishga quyidagicha ta'rif bergan: «To’g’ri o’qish - bu materialni tovush tomondan xatosiz va bir tekisda ravon nusxa ko’chirishdir». Demak, to’g’ri o’qish so’zning tovush tarkibini, grammatik shaklini buzmasdan adabiy - orfoepik me'yorlar asosida o’qishdir. 12 Boshlang’ich sinf o’quvchilarida idrok etish, talaffuz qilish va matn mazmunini tushunish o’rtasida puxta sintez yo’q bo’lgani uchun ular o’qishda xatoga yo’l qo’yadilar. Bu esa matn mazmunini tushunishni qiyinlashtiradi. To’g’ri o’qish so’zning uzun -qisqaligiga, o’quvchining so’z boyligiga, ya'ni so’zning leksik ma'nosini qanchalik bilishiga hamda so’zning bo’g’in va morfemik tarkibiga bog’liq. O’quvchilar ko’pincha quyidagi sabablarga ko’ra xatoga yo’l qo’yadilar: 1. So’zni talaffuz qilish bilan uning ma'nosini tushunish o’rtasida puxta sintez bo’lmagani uchun bola so’zning oldin tovush tomonini ko’radi, uni talaffuz qilishga oshiqadi. So’zning ma'nosini esa e'tibordan chetda qoldiradi. 2. So’z ko’p bo’g’inli bo’lib, bola uni oldin eshitmagan bo’lsa, xatoga yo’l qo’yadi. 3. So’zning ma'nosini bilmaslik tufayli xatoga yo’l qo’yadi. 4. Tez o’qiyman deb xatoga yo’l qo’yadi. 5. To’g’ri o’qish yorug’likka va yorug’likning tushishiga ham bog’liq. 6. Undosh tovush so’zning o’rtasida va oxirida kelgan yopiq bo’g’inli so’zlarni o’qishda qiynaladilar. Xato o’qishning oldini olish uchun quyidagilar e'tiborga olinadi: 1. Matnni o’qitishdan oldin undagi o’qilishi qiyin so’z, birikma va gaplarni aniqlash va ular ustida ishlash usullarini belgilab olish. Tuzilishi murakkab so’zlarni bo’g’inlab o’qilishini mashq qildirish. 2. Matnni o’qishdan oldin uning mazmunini tushunishni qiyinlashtiradigan so’zlarning lug’aviy ma'nosini tushuntirish. So’z ma'nosini izohlash usullarini aniqlash. 3. Vazifalarni aniq va tushunarli qilib berish. 4. Matnni diqqat - e'tibor bilan o’qishlari uchun sharoit yaratish. 5. Oldin ichda o’qitish, so’ng ovoz chiqarib o’qitish. 13 6. O’qitishda o’quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish, ya'ni matnni oson, o’rtacha qiyinlikda va qiyin o’qiladigan o’rinlarini belgilab olib, unga kuchi yetadigan o’quvchilarga oldindan taqsimlab berish. 7. O’quvchilarning o’qishini muntazam tekshirib turish. 8. Xatoning xarakteriga qarab, uni metodik tomondan to’g’ri tuzatish yo’lini aniqlash. 9. O’quvchilarni xato qilish mumkin bo’lgan o’rindan ogohlantirib turish. 10. Xat cho’pdan foydalanish. 11. Xato o’qish o’quvchining shaxsiy ko’ruv sezgisiga bog’liq bo’lsa, bu jihatni ham hisobga olish. O’qituvchining tuzilishi murakkab so’zlarni oldindan xattaxtaga yoki kartonga bo’g’inlarga bo’lib yozib qo’yib, o’quvchilarga ovoz chiqarib birgalikda o’qitishi yaxshi natija beradi. O’quvchilar yo’l qo’ygan xato ikki xil yo’l bilan tuzatiladi: 1. O’quvchi so’z oxiridagi qo’shimchani noto’g’ri o’qisa, o’quvchini o’qishdan to’xtatmasdan xatoni to’g’rilash mumkin. 2. Xato o’qish bilan gaplarning mazmuni buzilsa, qayta o’qitish usulidan foydalaniladi. Bunda o’quvchiga o’qigan matni yuzasidan savol berilsa, o’quvchi e'tiborli bo’lib qayta o’qiydi. O’qish ko’nikmalaridan biri tez o’qishdir. Tez o’qish me'yoriy tezlikda o’qish bo’lib, bunda o’qish sur'ati matnning mazmunini tushunishdan ajralib qolmasligi kerak. O’qish tezligi matnni tushunish tezligi bilan muvofiq ravishda o’sib borishi lozim. O’qilayotgan asar mazmunini o’zlashtirishni, matn mazmunini ongli idrok etishni ta'minlaydigan o’qish tez o’qish deyiladi. O’qish sifatlarini yaxshi o’zlashtirgan holda o’quvchilarning o’qish sur'ati bir-biridan farq qiladi. Bu dastur talablarini bajarmadi, degan gap emas. Og’zaki nutq tempiga to’g’ri keladigan o’qish sur'ati normal tezlik hisoblanadi. Chunki o’ta tez ham, o’ta sekin o’qish ham matn mazmunini o’zlashtirishni qiyinlashtiradi. O’qish tezligi bir daqiqada o’qiladigan so’zlar soni bilan belgilanadi. O’qish dasturida 1-sinfning 2-yarim yilligida o’qish sur'ati 20-25 so’z (notanish matnni 14 o’qish tezligi ham 20-25 so’z); o’quv yili oxirida 25-30 so’z; 2-sinfning 1-yarim yilligida matnni o’qish tezligi 30-35 so’z; 2-yarim yilligida 40-50 so’z; 3-sinfning 1-yarim yilligida 60-70 so’z; 2-yarim yilligida 70-80 so’z; 4-sinfning 1- yarim yilligida ichda ovozsiz 110-130 so’z, ovozli o’qishda 90-100 so’z deb belgilangan. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, bir daqiqada bola 250 so’zli matnni o’qisa, undagi 200 ta so’zni eslab qolar ekan. Agar harflab, bo’g’inlab o’qisa, uning diqqat markazida so’z emas, bo’g’in bo’ladi. Natijada u so’zlarni eslab qola olmaydi. Bu 4-sinf o’quvchilarining o’qish tezligiga tatbiq etilsa, 125 so’zdan 100 so’zni eslab qoladi. Bu esa yuqori ko’rsatkichlarga erishish imkonini beradi. 4-sinfda bir daqiqada 170-180 ta so’z o’qiydigan o’quvchilar ham bor. O’qish tezligi to’rt yil davomida to’g’ri va ongli o’qish bilan bog’liq holda asta ortib boradi. O’qish tezligini tekshirganda o’qituvchi o’qiladigan materialning xarakterini, ya'ni g’oyaviy-mavzuviy murakkabligini, so’z va gaplarning tuzilishini, ularning bolalar nutqida qay darajada ishlatilishini, o’qishning to’g’ri va ongli bo’lishini hisobga oladi. O’quvchilarning o’qish tezligi har xil bo’ladi, albatta. O’qituvchining vazifasi barcha o’quvchilarning o’qish tezligini, iloji boricha bir xillikka keltirishdan iborat. O’qish sur'atini oshirishda tez aytishlarni, maqollarni yod oldirish va matnni ovoz chiqarib o’qishni mashq qilish kabilar samarali usullardan hisoblanadi. O’qish ko’nikmalaridan biri ongli o’qishdir. Ongli o’qish yaxshi o’qishning asosiy sifati hisoblanadi. Ongli o’qish o’qilgan matnning aniq mazmunini, asarning g’oyaviy yo’nalishini, obrazlarini va badiiy vositalarining rolini tushunib o’qish, shuningdek, asarda tasvirlangan voqea - hodisalarga o’z munosabatini ifodalay olishdir. Ongli o’qish o’z navbatida, o’quvchilarning zarur hayotiy tajribasiga, so’zning leksik ma'nosini, gapda so’zlarning bog’lanishini tushunishga va bir qator metodik shartlarga bog’liq. Hozirda ongli o’qish atamasi adabiyotlarda va maktab tajribasida ikki ma'noda: birinchidan, o’qish jarayonini egallashga nisbatan o’qish texnikasi ma'nosida, ikkinchidan, keng ma'nodagi o’qishga nisbatan o’qish sifatlaridan biri ma'nosida qo’llanadi. 15 Matnni ongli o’qish uchun o’quvchilar to’g’ri, me'yorida o’qishni egallagan bo’lishlari va o’qish jarayonida qiynalmasligi talab etiladi. O’quvchilar matnni ongli o’qishlari uchun matn mazmuni va badiiy vositalari jihatidan tahlil qilinadi. Ongli o’qishning muhim sharti asar qurilishi va mazmunini tushunish hisoblanadi. O’qituvchi ongli o’qishni matnni ifodali o’qishga (agar ovoz chiqarib o’qilsa) va asar mazmuni yuzasidan berilgan savollarga javobning to’g’riligiga, asar voqealari va qahramonlarning xatti-harakatiga bildirgan munosabatiga qarab baholaydi. Ongli o’qish va ifodali o’qish bir-birini taqozo qiladi, ammo bir-biriga aynan o’xshamaydigan o’qish sifatlaridir. O’qish ko’nikmalaridan biri ifodali o’qishdir. Ifodali o’qish intonatsiya – ohang yordamida asarning g’oyasi va jozibasini to’g’ri, aniq, yozuvchi niyatiga mos ravishda ifodalay bilishdir. «Ifodali o’qish adabiyotni aniq va ko’rgazmali o’qitishning dastlabki va asosiy shaklidir», deb ta'kidlaydi metodist olima M.A.Ro’bnikova. Demak, «Ifodali o’qishning asosiy vazifasi asarning mazmunini va emotsionalligini intonatsiya orqali o’quvchilarga ko’rgazmali qilib ko’rsatishdir. Ifodali o’qishning asosiy tamoyili o’qiladigan asar g’oyasi va badiiy qimmatini chuqur tushuntirishdir». Intonatsiya og’zaki nutqning birgalikda harakat qiluvchi elementlari: urg’u, nutq tempi va ritmi, pauza, ovozning past-balandligining yig’indisidir. Bu elementlar bir-biriga ta’sir etadi va hammasi birgalikda asarning mazmunini, g’oyasini, qahramonlarning turli kayfiyatini, ichki kechinmalarini ifodalaydi. O’quvchilar ifodali nutq asoslarini egallashlari uchun muhim shartlar quyidagilardan iborat: 1. Nutq jarayonida nafasni to’g’ri olish va to’g’ri taqsimlay bilish. 2. Har bir tovushning to’g’ri artikulyatsiyasi va aniq diktsiya (burro gapirish) malakasini egallash. 3. Adabiy talaffuz me'yorlarini egallash. 16 Bu shartlar faqat ifodali o’qishgagina emas, balki ifodali nutqqa, ya'ni hikoya qilishga ham taalluqlidir. O’quvchining har qanday og’zaki hikoyasi ifodali bo’lishi zarur. Ifodali o’qishning asosiy vositalaridan biri ovozdir. Ovoz nafas bilan uzviy bog’lanadi. Shuning uchun o’qituvchi bolalarning ifodali nutqi ustida ishlashni talaffuz qilayotganda o’z nafasini boshqara olish va ovozdan to’g’ri foydalanishga o’rgatishdan boshlaydi. Ovoz kuchi baland-pastlik, uzun-qisqalik, tezlik (temp), yoqimli-yoqimsizlik xususiyatlari bilan xarakterlanadi.O’quvchilar matn mazmuniga qarab, baland yoki past ovozda o’qish(gapirish)ga, nutqda tez, o’rtacha yoki sekin tempni tanlashga, biror tuyg’uni ifodalashga o’rganadilar. Ifodali o’qishga o’rgatishda o’quvchilar pauza va logik urg’u bilan ham tanishtiriladi. Ifodali o’qishga tayyorlanish shartli ravishda uch bosqichga bo’linadi: 1. Asarning aniq mazmunini tushunish, unda qatnashgan shaxslarning xatti- harakatini tahlil qilish, asarning g’oyasini belgilash, ya'ni asarning g’oyaviy- mavzuviy asosini, uning obrazlarini badiiy vositalari bilan yaxlit holda tushunish. 2. Matnning qaysi joyida to’xtam (pauza) qilishni, mantiqiy urg’uning o’rnini, o’qish tempini belgilab olish. 3. O’qishni mashq qilish, muallif fikrini, uning tasvirlangan voqea-hodisalarga va qatnashuvchi shaxslarga munosabatini ovoz bilan ifodalay olish uchun matnni qayta o’qish. Asarning mazmuni va g’oyaviy yo’nalishini tahlil qilish ifodali o’qishga o’rgatish bilan bog’lab olib boriladi. Ifodali o’qishga o’rgatishda matn mazmunini tushunish, muallif hikoya qilgan voqealarga o’z munosabatini bildirish asosiy vazifa hisoblanadi. O’quvchilarda ifodali o’qish malakasini shakllantirish uchun asarni o’qituvchining ifodali o’qishi muhim ahamiyatga ega. 17 1.3.Savod o’rgatish davrida “Alifbe“ darsligi va o’quvchilarning o’qishiga qo’yiladigan dastur talablari Tarixga nazar tashlasak, O’rta Osiyoda ma’naviyat-ma’rifat, madaniyatni rivojlantirish, milliy qadriyatlar hamda an’analarni saqlab qolishda jadidchilik harakatining ahamiyati katta bo’lgan. "Jadid" arabcha so’z bo’lib, "yangi usul" ma’nosini anglatadi. Turkistonda ochilgan rus-tuzem maktablari savod o’rgatishda ma’lum darajada ijobiy rol o’ynadi. Jadidlar “hijo” usulidan voz kechib, "tovushli usul"ni qo’llashdi. Bunda alifboning har bir harfiga muayyan tovush muvofiq kelgan bo’lib, shu tufavli o’zlashtirish tezligi ancha oshar edi. Rus-tuzem maktablarinnng o’zbekcha sinflarida o’zbekcha xat-savod o’rgatish metodi 1900- yildan boshlab asta-sekin isloh qilindi.Hijo metodidan tovush metodiga o’tildi. 1900- yillardan rus-tuzem maktabi o’zbekcha sinflarining peshqadam muallimlari tovush metodi asosida tuzilgan tatarcha alifbedan foydalanganlar. Bu kitobning tili va mazmuni o’zbekcha sinflarga mos kelmasdi. Birinchi marta tovush metodi asosida toshkentlik Saidrasul Saidazizov 1902 yilda "Ustodi avval"ni yaratdi4. "Ustodi avval" nashr qilingandan keyin o’zbekcha xat- savod o’rgatishda yangi davr boshlandi. Tovush metodi savod o’rgatishning eski usulidan tamomila farq qilib,o’qitishni osonlashtirdi, ta’limni bola tushunadigan, anglaydigan ta’limga, faol ta’limga aylantirdi. "Ustodi avval" 3 bo’limdan iborat: 1-bo’lim, hozirgi atama bilan ataganimizda, alifbe davridir. Muallif bu bo’limda arab alfavitidagi harflarni alfavit tartibida emas, balki harf orqali ifodalangan tovushning talaffuzi oson-qiyinligini,harflarning yozilishi sodda yoki murakkabligini e’tiborga olgan. Muallif har bir harfning yozuvda bir necha xil shaklda kelishi xat-savod o’rgatishni qiyinlashtirishini hisobga olgan. Alifbe davrining boshida deyarli har doim bir xil shaklda qo’llanadigan harflarni bergan. Shakli yozilish o’rniga qarab turlicha bo’ladigan harflarning so’z boshida, so’z o’rtasida, so’z oxirida va alohida yozilish shaklini berib, ularga mos misollar 18 keltirilgan. Masalan, “q” harfini tanitish uchun qor, uyqu, oq so’zlarni, “g “harfini tanitish uchun g’or, uyg’oq, tog’ so’zlarini tanlagan. Muallif soddadan murakkabga tamoyiliga amal qilib, alifbe davrini asta-sekin murakkablashtira borgan. Kitobning alifbe qismiga, asosan, o’zbek tilining lug’at qismidagi so’zlardan tanlab olgan.. "Ustodi avval"ning 2-bo’limi alifbedan keyingi davrdir. Bu bo’limda hikoya, masal va 50 maqola berilgan. Ularning ayrimlarida bilim targ’ib qilinsa, boshqalari tarbiyaviy mazmunda. S. Saidazizov kitobining 3-bo’limini "Alifboi Qur’on" deb atagan va o’z oldiga bolalarga "Qur’on"ni tushunib olishga o’rgatishni maqsad qilib qo’ygan.Buyuk mutafakkir Mahmudxo’ja Behbudiy ham yangi maktablar uchun” Risolayi asbobi savod”( “ Savod chiqarish kitobi”.1904y) darsligini yaratgan. Bundan tashqari Abdulla Avloniy «Usuli jadid» maktablari uchun to’rt qismdan iborat «Adabiyot yoxud milliy she’rlar» hamda «Birinchi muallim» (1912), «Turkiy guliston yoxud axloq» (1913), «Ikkinchi muallim» (1915), «Maktab gulistoni» (1917) kabi darslik va o’qish kitoblari yaratdi. Asrimiz boshlarida yuqoridagilar yangi maktablar uchun yozilgan alifbelar vazifasini o’tar edi. Shular orasida Abdulla Avloniyning «Birinchi muallim» i ham o’ziga xos o’ringa ega. «Birinchi muallim» 1917- yil 4 marta nashr etilgan. Avloniy uni yozishda mavjud darsliklarga, birinchi navbatda Saidrasul Aziziyning «Ustozi avval» iga suyanadi (dars berish jarayonida orttirgan tajribalaridan samarali foydalanadi). Abdulla Avloniyning «Ikkinchi muallim» kitobi «Birinchi muallim» kitobining uzviy davomidir. Biz birinchi kitobini shartli ravishda alifbe deb, ikkinchi kitobini xrestomatiya deb atasak bo’ladi. Kitob maktabni olqishlovchi she’r bilan boshlanadi. Maktab sizni inson qilur, Maktab hayot ehson qilur. Maktab g’amini vayron qilur, G’ayrat qilib o’qing, o’g’lon! Maktabdadur ilmu kamol, Maktabdadur husnu jamol. Maktabdadur milliy hayol, G’ayrat qilib o’qing, o’g’lon! 19 Bu she’rda Avloniy maktabni insonning najot yo’li, hayotning gulshani, kishilarni kamolot sari safarbar qiluvchi kuch, deb maqtaydi. Yuqoridagi ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, buyuk shaxslar doimo o’z xalqini ilmli bo’lishida asosiy manbaa “Alifbe” ekanligini anglab, savod o’rgatishga doir kitoblarni sifatini oshirishga harakat qilishgan. Boshlang’ich ona tili ta’limining davlat ta’lim standrti va o’quv dasturining “Boshlang’ich ta’lim sohalarining maqsad va vazifalari”da quyidagilar belgilab berilgan: ”Ona tili ta’limi bolalarning tafakkur qilish faoliyatlarini kengaytirishga, erkin fikrlay olishi, o’zgalar fikrini anglashi, o’z fikrlarini og’zaki va yozma ravishda ravon bayon qila olishi, jamiyat a’zolari bilan erkin muloqotda bo’la olish ko’nikma va malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu o’rinda ona tili ta’limiga o’quv fani emas, balki, butun ta’lim tizimini uyushtiruvchi ta’lim jarayoni sifatida qaraladi” O’quvchilar o’zlashtirishi zarur bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalari”da 1- sinfda quyidagilar belgilangan: “hikoya, she’r, ertak, topishmoq, maqol, rivoyat, tez aytish janrlarini farqlash; she’riy va nasriy asarlarni farqlash;badiiy asar mavzusini anglash” bilimi, “o’qilgan matndagi so’zlarning ma’nolarini izohlay olish; o’qilgan matn mazmunini ko’rgazmalar vositasida to’liq qayta hikoyalash; tayyor reja asosida asarni to’liq qayta hikoyalay olish; asar qahramonlarining xatti- harakatlarini aniqlash va elementar baholay olish”ko’nikmalari, so’z tarkibida tovushlarni to’g’ri talaffuz qilish; so’zlarni bo’g’inlab to’g’ri o’qish; hikoya, she’r, ertak, topishmoq, maqol, rivoyat, tez aytish janrlaridagi asarlarni ifodali o’qish; minutiga 25-30 so’zni o’qish; o’qigan asari yuzasidan o’z fikr-mulohazalarini elementar bildira olish; o’quv yili yakunida 5 ta she’rni yoddan aytib bera olish”malakalari” . Savod o’rgatish jarayoni ikki davrni: alifbogacha tayyorlov davri va alifbo (asosiy) davrga ajratiladi.Bu ikki davr ichida bolalarning fonematik eshitish qobiliyatlari o’stiriladi, o’quvchilarning atrof-muhit haqidagi tasavvurlari boyitiladi, nutqi o’stiriladi. 20 Savod o’rgatish darslari o’quvchilarning umumiy kamolotiga, ularda do’stlik, o’rtoqlik kabi milliy qadriyatlarni shakllantirish, jamoa ichida o’zini boshqarish, mehnatsevarlik, halollik, rostgo’ylik, o’qishga ongli munosabatda bo’lish kabi ijobiy xususiyatlarni tarbiyalashga ko’maklashuvi lozim. Savod chiqarish takomillashgan hozirgi zamon analitik-sintetik tovush metodi vositasida amalga oshiriladi hamda o’quvchilar nutqini rivojlantirishni nazarda tutadi. Darsda o’quvchilar gapni so’zlarga, so’zni bo’g’inlarga, bo’g’inni tovushlarga ajratadilar, so’zdagi tovushlarni tartibi bilan aytishni o’rganadilar, o’rganilgan tovushlarni o’zaro bog’lab so’z tuzish va o’qish yuzasidan mashq qiladilar. Bolalar tovushlarni yozuvda harf bilan ifodalash, harflardan bo’g’in va so’z tuzishga, ularni o’qishga o’rganadilar. Gap va bog’lanishli matnni ongli, to’g’ri, bo’g’inlab ravon o’qish, so’ngra so’zni butunicha sidirg’a o’qish malakasini egallaydilar. O’qish va yozishga o’rgatish darslarida bolalar ruhiyatini hisobga olgan holda ish turlarini mukammallashtirish talab etiladi, “Alifbe”, tarqatma material va metodik qo’llanmalarda berilgan didaktik o’yinlardan foydalanib, o’qishga o’rgatiladi. Alifbe davrida o’qishga o’rgatish tahlil-tarkib (analitik-sintetik) tovush usulida amalga oshiriladi. Savodga o’rgatishning tahlil-tarkib usuliga ko’ra matndan gap, gapdan so’z, so’zdan bo’g’in va tovush, yoki aksincha, tovush → bo’g’in → so’z → gap → matn uzviy aloqada butundan bo’lakka, bo’lakdan butunga qarab tahlil va tarkib qilinadi. Tarkib o’qish demakdir. “Alifbe” darsligida berilgan yangi so’zlar matn, hikoyacha va she’rlardan foydalanib, o’quvchilarni so’z ma’nosi bilan atroflicha tanishtirish, she’riy va nasriy matnlarni yodlatish, qayta hikoyalashga e’tibor beriladi. Savod o’rgatish dasturi talabiga ko’ra bu davrda o’quvchilar, asosan, quyidagi tushuncha, malaka va ko’nikmalarni egallaydilar:  o’quv predmeti mazmuni asosida tashkil etiladigan dars haqidagi amaliy ko’nikma; darsning muayyan vaqt oralig’ida davom etishi; dars jarayonida o’quvchining tutgan pozitsiyasi haqida tushuncha; 21  rasm mazmunini anglash, rasm mazmuni asosida mantiqiy izchillikka ega  bo’lgan matn tuzish;  darslik bilan ishlash, og’zaki nutq haqida tushuncha; yozma nutq, gap haqida tushuncha;  so’z va bo’g’in haqida tushuncha;  unli va undosh tovush haqida tushuncha;  maktab partasida to’g’ri o’tirish;  darslikdan foydalanishga oid ilk o’quv ko’nikmalarini shakllantirish. Alifbe davri o’qishga o’rgatish unli va undosh tovushlar, ularning talaffuziga xos farqlanish haqida ma’lumot berish, harf va tovush munosabatiga oid tushunchalar bilan o’quvchilarni tanishtirish, kesma harf va bo’g’inlar asosida so’z hosil qilish, tuzilgan so’zlarni to’g’ri o’qish, so’zlarni avval bo’g’inlab, so’ngra bo’g’inlab ravon o’qishga o’rgatish, tinish belgilariga rioya qilib, ifodali o’qishga o’rgatish, o’qish jarayonida amal qilinishi lozim bo’lgan gigiyena qoidalariga rioya qilishga o’rgatish orqali amalgam oshiriladi. 22 II BOB. Undosh tovushlarni to’g’ri talaffuz qilish va o’qishga o’rgatish darslarini tashkil etishning metodik asoslari 2.1. Savod o’rgatish tayyorlov davrida to’g’ri o’qish va yozishga o’rgatish ishlarini amalga oshirish usullari Savod o’rgatish davri sentabrdan dekabrgacha 4 oy davom etadi. Savod o’rgatish jarayoni ikki davrni: alifbogacha tayyorlov davri va alifbo (asosiy) davrga ajratiladi. Tayyorlov davri ikki bosqichga bo’linadi: Nutq, gap, so’z, bo’g’in amaliy o’rganiladigan bosqich; Tovush, unli va undosh tovushlarni amaliy farqlashga o’rgatiladigan bosqich5. Savod o’rgatish tayyorlov darslari o’quvchilar matnni gaplardan tuzilishini, gapni so’zlardan tuzilishini, so’zning bo’g’inlarga bo’linishini, bo’g’in va so’zning tovushlarning muayyan tartibidan hosil bo’lishini, tovushlarni talaffuziga ko’ra farqlash bo’yicha mashqlar bajaradilar. Alifbegacha tayyorgarlik davridagi mashqlar alifbe davrida darsni yanada samarali olib borish uchun zamin yaratadi. Tayyorgarlik davridanoq o’quvchilar o’qish ko’nikmalarini egallashga tayyorlab boriladi. Bu davrda o’quvchilar ko’rganlari, eshitganlari haqida so’zlab beradilar. Masalan, “Mutsaqil O’zbekitson“ mavzusida o’qituvchi bergan savollar asosda gaplar tuzib, o’z fikrlarini bayon etadilar. Bu o’quvchilarning nutqiy ko’nikmalarini o’rganish va undagi xato-kamchiliklarni barataraf etish bo’yicha ishlarni tashkillash imkonini beradi. O’quvchilar nutqida tovushlarni buzib talaffuz qilish holatlari, sheva ta’siri, ovozini boshqara olmaslik, nafasni to’g’ri olish va to’g’ri sarflay olmaslik kabi nuqsonlar, bu nuqsonlar tufayli bolada yuzaga kelgan tortinchoqlik kabilar ularning o’qish ko’nikmalarini egallashlariga to’sqinlik qiladi. “Mutsaqillik bayrami“, “Bilimlar kuni“iga bag`ishlangan darsdayoq sintetik mashqlar amalga oshriladi. O`qituvchi rasm asosida o`quvchilarga savollar beradi va savollarga olgan javoblari bir butun hikoyani hosil qilishini o`quvchilarga tushuntiradi. Masalan: 23 - Vatanimizda qanday kunni nishonlayapmiz? - Mustaqillik bayramida bolalar nima qildilar? - Vatan haqida she`rlardan aytib bering. Vatan mavzusida o`quvchilarga she'rlar ayttiriladi. Masalan: Shodligim ko`kka sig`mas, Bitmas baxtim bor manim. Meni baxtiyor qilgan, Shu yengilmas Vatanim. (Zafar Diyor) Vatanim - quyosh,Boshimni silar. U menga ko`z-qosh, Iqbolim tilar. Quvnab erkin-shod, Bo`laman katta. Baxt bor umrbod, Tinch mamlakatda. (Obid Rasul) Maqollar o`rgatiladi. Masalan: Bulbul chamanni sevar, Odam Vatanni sevar. Vatani borning - baxti bor. Mehnati borning – taxti Darsni qiziqarli tashkil etish uchun topishmoqlar toptiriladi: Sirti tayoq, Ichi bo`yoq. O`quvchilar eshitgan va ko`rgan ertaklar so`zlatiladi. 24 Ikkinchi darsda maktab, maktab hovlisi tasvirlangan rasmlar asosida o`quvchilarga gaplar tuzdiriladi. Yoki kun tartibi tasvirlangan rasm asosida suhbat uyushtiriladi. O`quvchilar tuzgan gaplar to`plami nutq ekani va nutq gaplardan tuzilishi haqida elementar ma’lumot beriladi. Bunda gapning nusxalaridan foydalaniladi. Masalan: -Siz soat nechada uyqudan uyg`onasiz? - ____________________________ ? -Men soat 7-00 da uyqudan uyg`onaman. - ________________________. -Soat 7-00 da nima ish qilasiz? - ________________________________? - Soat 7-00 da o`rnimni yig`aman. - ________________________________. -Soat 7-05 da nima ish qilasiz? - ________________________________? -Soat 7-05 da jismoniy tarbiya bilan shug`ullanaman. - ______________. -Soat 7-15 da nima ish qilasiz? - ________________________________? -Soat 7-15 da nonushta qilaman. ________________________________ . -Soat 7-30 da nima ish qilasiz? - ________________________________? -Soat 7-30 da maktabga otlanaman. - _____________________________ . -Soat 5 daqiqasi 8 da sinfda o`tiraman. -__________________________. O`quvchilarga “Nutq nimalardan tuzilar ekan?“, “Nutqni nimalarga ajratsak bo`ladi?“ savollari beriladi. Shundan so`ng gap haqida amaliy ma’lumot beriladi: Gapning boshlanishini burchakli chiziq bilan belgilaymiz. Burchak gapning boshlanishini bildiradi. Tayyorlov davrida o`quvchilarning bog`lanishli nutqini o`stirishga oid ta’limiy ishlar amalga oshiriladi, ya'ni o`quvchilar rasmlar asosida hikoya tuzadilar, rasm mazmuniga mos sarlavha topadilar. O`quvchilarga topishmoq, maqol, hikmatli so`zlar yodlatiladi. Ular asosida gap haqida ma’lumot mustahkamlanadi. Tayyorlov davrida o`quvchilarga so`z haqida amaliy tushuncha beriladi. O`quvchilarga “Darsda nimalardan foydalanamiz?“ savoli beriladi. Ularga o`quv qurollari rasmi ko`rsatiladi. Quyidagi savollar beriladi: -Bu – nima? -Bu – kitob. -Siz nima aytdingiz? 25 O`quvchi bu savolga javob bera olmaydi. Shunda o`qituvchi “Siz so`z aytdingiz. Kitob – bu so`z“ deb yangi ma lumotni tushuntiradi.‟ -Bu – nima? -Bu – daftar. -Siz nima aytdingiz? -Men so`z aytdim. -Kitob, daftar nima ekan? -So`z ekan. Doskaga so`zning nusxasi chizib ko`rsatiladi: _________ -Kitob, daftar – nima? -Kitob, daftar –o`quv qurollari. -Siz nima aytdingiz? -Biz gap aytdik. -hozir men siz aytgan gapning nushasini doskada chizaman: ______, _____ - _______ _______. - Gapda nechta chiziq bor? Ular nimani bildiryapti? - Gapda to`rtta chiziq bor. Ular so`zlar. - Gap nimadan tuzilar ekan? - Gap so`zlardan tuzilar ekan. - Gapni nimalarga ajratish mumkin ekan? - Gapni so`zlarga ajratish mumkin ekan. Doskaga men gap yozdim. Aniqlang, gapda nechta so`z bor?  Kuzating, nechta so`zli gap aytishingiz kerak?  O`quv quroli haqida bitta gap ayting. Doskaga o`shanisini chizing. Shu tarzda so`z haqida ma'lumot beriladi. Tayyorlov davrida o`quvchilarga bo`g’in haqida amaliy tushuncha beriladi. Bu tushuncha amaliy bo`lishidan qat'iy nazar bola uni egallamasa, o`qishni o`zlashtirishi juda qiyin va uzoq vaqtni oladi. Bola bo`g`in, bo`g`inga bo`lishni bilmasa, so`zda bo`g`inlar chegarasini aniqlay olmasa, so`zni bo`g`inlab o`qiy olmaydi. Shuning uchun bo`g`in haqida tushuncha hosil qilish usularidan 26 o`qituvchi to`g`ri foydalanishi kerak. Tayyorlov davrida va alifbo davrida ham darslik sahifasida uchragan, tuzilishi bola uchun biroz bo`lsa-da, qiyinlik qiladigan so`zlarni albatta bo`g`inga bo`ldirish va bo`g`inlab o`qishni mashq qildirish kerak. Bu bo`g`in chegarasini bilmaydigan bolalar uchun namuna va bilish vositasi sanaladi. Masalan, tayyorlaov darsida rasmlar berilgan. Bolalaga shu rasm nomi ayttiriladi. Shu paytda uning nomi bo`g`inga bo`ldirilishi kerak. Bo`g`inga bo`ldirishda so`zning bo`g`inga bo`lish nusxasidan foydalanish lozim. Bu ko`rgazmalilik demakdir. Masalan, olma: ________, olxo`ri:__________ Tayyorlov davrida o`quvchilarga tovush, unli va undosh tovushlar haqida amaliy tushuncha beriladi. Tovushlar uchun qabul qilingan katakchalardan foydalaniladi: Olma Tayyorlov davrida tovush, unli va undosh tovushlarni farqlash ko`nikmasi ustida ishlash so`zni bo`g„inga bo`lishdan boshlanadi. Bu mashq so`z tarkibida va so`zdan tashqari tovushlarni to`g`ri talaffuz qilishga o`rgatadi. Bu ham o`z navbatida o`qishni egallashga o`z ta'sirini ko`rsatadi. Tovush utsida ishlash mashqlarida ularning to`g`ri artikultsiyasi utsida ishlash muhim sanaladi. Tayyorlov davrining tovush va harf o`rganiladigan bosqichida faqat Oo tovush va harfi bilan tanishtiriladi. Bunda quyidagicha analitik mashq tashkil qilinadi: 1. O o tovushi bilan tanishtirish. Oy rasmi ko`rsatiladi va nomi so`raladi. Oy so`zida o tovushi cho`zib talaffuz qilinadi. O-o-o-o-o---y Qaysi tovush cho`zib aytilayotgani so`raladi. Doskaga bir katak chiziladi. Ichi qizil bilan bo`yaladi. O`qituvchi o tovushini yana cho`zib talaffuz qiladi va og`iz bo`shlig`ini o`quvchilarga kuzatishlarini aytadi. 27 So`ng o`quvchilarga o tovushi cho`zib talaffuz qildiriladi. O tovushining xususiyatlarini aytadi: Og`izda to`siqqa uchramaydi. Cho`zib talaffuz qilinadi. Shuning uchun o tovushi unli tovush sanaladi. Keyin ikkinchi tovush ustida ishlanadi, uning talaffuzi o tovushi bilan taqqoslanadi. Doskaga so`zning sxemasi chiziladi. o tovushining so`zdagi o`rni aniqlanadi. O tovushining talaffuzi ustida yana mashq o`tkaziladi. 3. O tovushli so`z topish. 4. O o harflari bilan tanishtirish. Kesma harf ichidan O o harflari olib ko`rsatiladi. Tayyorlov davrida o`rganiladigan har bir mavzu va o`tkaziladigan har bir mashq turi o`quvchilarni o`qishga tayyorlab boradi. 28

Boshlang'ich sinf ona tili va o'qish savodxonligi darslarida undosh tovushlarni o'tish usullari

Kirish 

I BOB.Boshlang'ich sinf ona tili va o'qish savodxonligi darslarini tashkil etish usullari 

1.1.Boshlang‘ich sinf “ona tili va o‘qish savodxonligi” darslarini yangicha yondashuv asosida tashkil etish usullar 

1.2.O’quvchilarni unli va undosh tovushlarni to’g’ri talaffuz qilish va o’qishga
o’rgatishning muhim nazariy asoslar

1.3.Savod o’rgatish davrida “Alifbe“ darsligi va o’quvchilarning o’qishiga qo’yiladigan dastur talablari 

II BOB.Undosh tovushlarni to’g’ri talaffuz qilish va o’qishga o’rgatishdarslarini tashkil etishning  metodik asoslari

2.1.Savod o’rgatish tayyorlov davrida to’g’ri o’qish va yozishga o’rgatish ishlarini amalga oshirish usullari

2.2.O’quvchilarga undosh tovushlarni o’rgatishda kesma harflar va jadvallardan foydalanish

2.3.Boshlang'ich sinf ona tili va o'qish savodxonligi darslarida undosh tovushlar mavzusidagi namunaviy dars ishlanmasi 

Xulosa 

Foydalanilgan adabiyotlar

 

Sotib olish