Boshlang‘ich sinf quvchilaring jismoniy tayyorgarliginioshirishda milliy xalq o‘yinlarining ahamiyati - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	86.8KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

822 Sotish

Boshlang‘ich sinf quvchilaring jismoniy tayyorgarliginioshirishda milliy xalq o‘yinlarining ahamiyati

Sotib olish

Boshlang‘ich sinf quvchilaring jismoniy
tayyorgarliginioshirishda milliy xalq o‘yinlarining ahamiyati
Mundarija:
Kirish ................................................................................................................................................................ 2
I.Bob. O’quvchilarni jismoniy tarbiyalashda o’zbek milliy harakatli o’yinlardan foydalanish ............................ 5
1.1. O’quvchilarni jismoniy tarbiyalashda o’zbek xalq milliy harakatli o’yinlaridan foydalanishning pedagogik
imkoniyatlari .................................................................................................................................................... 5
1.2. 7-8 yoshli bolalar jismoniy tarbiyasining ijtimoiy-ruxiy asoslari ................................................................. 9
II.Bob.Milliy harakatli o`yinlar va ularning bola tarbiyasida tutgan o`rni. ....................................................... 13
2.1. Bolalar jismoniy tarbiyasida milliy harakatli o’yinlardan foydalanish zaruriyatlari .................................. 13
2.2. Jismoniy sifatlarni tarbiyalovchi milliy harkatli o’yinlar tasnifi va ularni o’rgatish yo`llari ....................... 20
2.3. Milliy sport o`yinlari bebaho qadriyat. .................................................................................................... 29
Xulosa ............................................................................................................................................................. 33
Foydalanilgan adabiyotlar .............................................................................................................................. 35
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O’zbek xalqining ming yillar davomida yaratgan,
avloddan-avlodga o’tib kelayotgan ijod boyliklarini to’plash, o’rganish, bu boy
xazinalar asosida yosh avlodni ma’naviy boy, axloqiy pok, jismoniy barkamol qilib
tarbiyalash bugungi kunnig dolzarb masalalaridan biridir.
Ayniqsa, O’zbekiston mustaqillikga erishgandan so’ng milliy qadriyatlarimiz,
an’analarimizga bo’lgan e’tibor yanada kuchaydi. Bu hayotning hamma jabhalarida
turli darajada o’zini namoyon eta boshladi, jumladan tarbiyaning asosiy qismlaridan
biri jismoniy madaniyatda ham. “Jismoniy tarbiya, - deyiladi O’zbekiston
Respublikasinig “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risidagi qonuni”da, - O’zbekiston
Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risidagi qonuni” da, - O’zbekiston
Respublikasi xalqlar milliy madaniyatining ajralmas qismi, jismoniy va madaniy,
ma’naviy kamolatining muhim vositasi” ekanligi ta’kidlanadi (1).
Bu esa yosh avlodni sog’lom va barkamol qilib tarbiyalovchi jismoniy
madaniyat oldiga katta ma’suliyatli vazifalar qo’yadi. YOsh avlodni jismoniy
baquvvat qilib tarbiyalashga imkon beradigan, ularning jismoniy sifatlarini
rivojlantirishiga qaratilgan jismoniy madaniyatini milliylashtirishiga, bunda
xalqimizning unitilib borayotgan milliy o’yinlarini to’plash, hayotga-maktabga tadbiq
etish, rivojlntirish yo’llari va usullarini qayta ko’rib chiqish zaruriyatini keltirib
chiqaradi.
O’zbek xalqining ko’p yillar davomida shakllangan, avlodlariga meros bo’lib
qolgan milliy harakatli o’yinlaridan foydalanish mustaqillikka erishgan bugungi
kunlarimizda juda ham zarur.
O’zbek xalq milliy harakatli o’yinlarini ilmiy jihatdan tadqiq etish, ularni
maktab, bog’cha o’quv dasturlariga kiritish, ijtimoiy-tarbiyaviy ahamiyatga ega
bo’lgan turlarini sport darajasiga ko’tarish jismoniy madaniyat fani oldidagi eng
dolzarb muammolardan biriga aylanganligini ko’rsatadi.
Shu nuqtai nazardan qaraganda biz tanlagan mavzuning dolzarbligi va
muhimligi yaqqol namoyon bo’ladi.
2

Maktabda jismoniy tarbiya darslarida xalq milliy harakatli o’yinlarini
o’tkazish usullarini to’liq egallamagan o’qituvchilar hozircha ko’pchilikni tashkil
etadi. Buning ustiga ijtimoiy voqe’lik, pedagogik amaliyot va nazariyot keng omma
o’rtasida tug’ilib, rivojlangan xalq pedagogikasining eng yaxshi yutuqlaridan
samarali qo’llash, xalq pedagogikasi g’oyalari asosida fikr yuritish o’quv tvrbiyaviy
ishning muvaffaqiyatini ta’minlovchi hal qiluvchi omillardan ekanligiga guvoh
beradi. Shu bois tadqiqot natijalaridan amaliyotda keng foydalanish mumkin.
Ishning nazariy ahamiyati Shundaki, unda asosiy va muhim o’rinni tajriba-
tadqiqot ishlari, tahlillar tashkil etadi, maktabda jismoniy tarbiya darslarida o’zbek
xalq milliy harakatli o’yinlari vositasida 7-8 yoshli bolalarda pedagogik ta’sirning
to’liq, aniq maqsad asosidagi yo’nalishi yaratiladi.
Ishning maqsadi va vazifalari. Hozirgi zamon pedagogika fanining asosiy
vazifalaridan biri xalq xazinalarini insonparvar pedagogik tarbiya tizimida qo’llash
va ulardan mohirona foydalanish, bu bebaho, xalqchil, ma’naviy boyliklarni
o’qituvchilarning har kungi ta’lim-tarbiyaviy ishlariga aylantirishdan iborat.
Shunga ko’ra o’sib borayotgan avlodning tarbiya tizimida xalq pedagogikasi
tajribalari yoshlarning xarakteri va ongini boshqaruvchi vosita, asosiy kuch deb
hisoblanadi.
Shundan kelib chiqib, tadqiqotning maqsadini maktabda jismoniy tarbiya
darslarida xalq milliy harakatli o’yinlaridan foydalanish orqali 7-8 yoshli
o’quvchilarning jismoniy sifatlarini oshirish yo’llarini aniqlash, rivojlantirish, milliy
o’yinlarning rolini oshirishning samaradorligini aniqlashdan iborat.
Tadqiqotda mana shunday maqsadlarni ko’zda tutgan holda, biz o’z
oldimizga quyidagi vazifalarni qo’ydik.
1) jismoniy madaniyatning xalq an’analari bilan bog’liqligini ko’rsatib
berish, o’zbek xalq o’yinlarining va respublika ijtimoiy hayotining turli tomonlari
bilan bog’liqligini oydinlashtirish;
2) xalq milliy haraktli o’yinlaridan foydalanish orqali umumta’lim
maktablarining 7-8 yoshli o’quvchilarning jismoniy tayyorgarligini aniqlab,
rivojlanish jarayonini kuzatish orqali ma’lum xulosalar chiqarish;
3

3) jismoniy tarbiya darslarida o’zbek xalq o’yinlaridan foydalanish orqali
bolalarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashning samarador usullari, shakllari, yo’llarini
aniqlash;
Tadqiqotning ob’ektini o’zbek xalq milliy o’yinlari, maktab
o’quvchilarining jismoniy rivojlanish jarayoni umumta’lim maktablaridagi 7-8 yoshli
bolalarning milliy harakatli o’yinlarga asoslangan jismoniy tarbiya darslari tashkil
etadi.
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 5 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

I . Bob . O ’ quvchilarni jismoniy tarbiyalashda o ’ zbek milliy harakatli
o ’ yinlardan foydalanish
1.1. O’quvchilarni jismoniy tarbiyalashda o’zbek xalq milliy harakatli
o’yinlaridan foydalanishning pedagogik imkoniyatlari
Jismoniy madaniyatning komil insonnini jismoniy tarbiyalashlik muqaddas
vazifalarini bajarishda barcha o’quv yurtlari ta’lim tizimidagi yosh avlodni
jismoniy baquvvat, chaqqon, irodali, vatanparvarlik ruxida tarbiyalab voyaga
yetkazish uchun jismoniy tarbiya va sport mashg’ulotlarini O’zbekiston
Respublikasining “Ta’lim to’g’risidagi” qonuni (6), “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi” (2) hamda “O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi qonunlari (1), O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
2002 yil 24 oktyabrdagi PF-31-54 sonli “O’zbekiston bolalar sportini rivojlantirish
jamg’armasini tuzish” to’g’risidagi farmonni (8) va uni bajarish tadbirlariga
suyangan holda yangi usullarni tashkil qilish va o’tkazish maqsadga muvofiqdir.
Ushbu ishlar samarali bajarilishi uchun bolalarning eng kichik yoshidan
boshlab milliy o’yinlar vositasi bilan jismoniy salomatlik “poydevorini qurish” ni
amalga oshirish mumkin.
O’zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat va sportni rivojlantirish
to’g’risida Kadrlar tayyorlashdagi oqilona tizim g’oyat muxim ahamiyatga ega.
Shu bois respublikamizda jismoniy madaniyatning maqsad va vazifalari
hukumatning hamda respublika madaniyat va sport ishlari vazirligining qarorlarida
kelib chiqqan holda amalga oshiriladi.
Respublikada amalga oshiralayotgan jismoniy madaniyatning o’z oldiga
qo’ygan maqsadi sog’lom, ruhan tetik va bunyodkor insonni hayotga tayyorlashdan
iborat. Bu maqsad Respublikada jismoniy madaniyat bilan Shug’ullanuvchi barcha
muassasa tashkilotlar uchun zaruriy vazifadir.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyayev “Biz sog’lom avlodni
tarbiyalab yetkazishimiz kerak. Sog’lom kishi deganda faqat jismoniy sog’lomlikni
emas, balki sharqona odob-axloq va umumbashariy g’oyalar ruxida kamol topgan
insonni tuShunamiz”, - deydi O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi
5

yig’ilishidagi ma’ruzasida. “Sog’lom avlod uchun” ordeni ta’sis etilganligi, xalqaro
xayriya jamg’armasi tashkil qilinganligi ham kelgusida sog’lom va barkamol
avlodni tarbiyalab yetkazishga xizmat qiladi.
Har kim o’zini jismonan tarbiyalashi uchun jismoniy madaniyat va
sportning zarurligini tuShunib yetishi va qunt bilan o’ziga yoqqan ma’lum bir
jismoniy mashg’ulotlar tizimi asosida salomatligini shakllantirishi kerak. Xalqimiz
farzandlarining jismoniy qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirish tarbiyaning
ajralmas qismi bo’lgan jismoniy madaniyat jarayonida amalga oshiriladi.
Jismoniy madaniyatning maqsadi jamiyatning sog’lom, xushchaqchaq, har
tomonlama jismoniy rivojlangan, mehnat va Vatan himoyasiga tayyor turgan
quruvchilarini tarbiyalashdan iborat uzoq muddatli, uyushtirilgan pedagogik
jarayondir.
Jismoniy madaniyat jarayonida quyidagi asosiy vazifalar hal etiladi: a)
sog’liqni mustahkamlash organizmni chiniqtirish va jismoniy rivojlanish darajasini
hamda ish qobiliyatini oshirish; b) hayotga zarur bo’ladigan, jumladan, amaliy
xarakterga ega bo’lgan harakat malaka va ko’nikmani egallash; v) kishining
ma’naviy va irodali sifatini tarbiyalash; g) jismoniy sifat (tezkorlik, kuch, epchillik,
chidamlik ) ni o’stirish; d) maxsus sport mashqini bajarish texnikasini egallash.
Shu bilan birga o’zbek xalq milliy o’yinlarini to’plash va ularni hayotga
tadbiq etish, ulardan oqilona foydalanish bugungi kunda oldimizda turgan ham
nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega bo’lgan muhim vazifa bo’lib hisoblanadi.
Ushbu vazifa yosh avlodni sog’lom va barkamol qilib tarbiyalovchi jismoniy
madaniyat oldiga ham katta ma’suliyat yukladi.
Yoshlarni har tomonlama jismoniy baquvvat qilib tarbiyalashga imkon
beradigan, o’quvchilar jismoniy sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bu
muammoni umumta’lim maktab o’quvchilari jismoniy madaniyatini tashkiliy va
pedagogik jarayonlar bilan birga bir-biriga bog’lab kelgan uzviylikda ko’rib
chiqish lozimligini keltirib chiqaradi, bunda milliy xalq o’yinlarining roli katta
ekanligini qayta-qayta ta’kidlab o’tmoqchimiz. Shuning uchun xalqimizning
asrlardan-asrlarga o’tib kelayotgan milliy o’yinlarini avaylab-asrab keyingi
6

avlodga yetkazish yo’llarini izlash, ishlab chiqish va hayotga tadbiq etish bizning
maqsadimizdir.
Milliy xalq o’yinlarini xalqimzning bir necha yillik madaniy boyliklari
haqidagi tasavvurlarini ma’lum darajada kengaytiradi, hozirgi hayotga singdirish
yo’llarini boyitishga yordam beradi.
Milliy harakatli o’yinlar jismoniy tarbiyaning eng ta’sirchan usullaridan
bo’lib, o’quvchilarda aqliy, ahloqiy va nafosat tarbiyasini birgalikda muvaffaqiyatli
amalga oshirishda muhim vositadir. Shuning uchun bolalar o’yinlarining ruhi,
tabiati, saviyasi, ishtirokchilarning hatti-harakatlari kabi jihatlariga ham e’tibor
berish zarur.
Boshlang’ich sinf o’quvchilari jismoniy madaniyatini qiziqarli va foydali
o’tkazish uchun biz tavsiya etayotgan ba’zi milliy o’yinlardan foydalanishda ham
xuddi Shu xususiyatlarga e’tibor berish kerak.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarida qadriyatlarga muhabbat uyg’otish, xalq
an’analarini avaylab-asrashga o’rgatish ko’p jihatdn o’zbek xalq milliy
o’yinlpridan unumli foydalanib bilishga bog’liq. CHunki milliy o’yinlar orqali bola
bir tomondan jismoniy bilimlarni egallasa, ikkinchi tomondan, jismoniy
madaniyaga qiziqtirish muhim ahamiyat kasb etadi.
O’quvchilarning jismoniy tayyorgarlik va jismoniy rivojlanish masalalari
ko’pgina olimlar tomonidan o’rganilgan. (20,34,36,54,61,69,70) kabi olimlarning
tadqiqotlarida bolalarning jismoniy rivojlanishi va jismoniy tayyorgarligi, harakat
faolligi sustligi aniqlangan.
Xalq milliy o’yinlarining ijtimoiy-pedagogik xususiyatlarini o’rganish
borasida talay ishlar qilindi.. Bir qancha olimlar (20,34,36,54) o’z tadqiqotlarida
xalq milliy harakatli o’yinlarida foydalanish haqida u yoki bu darajada fikr
yuritganlar.
Bolalar va o’smirlarning harakat faolligini oshirishga yordam beradigan
omillar: milliy harakatli o’yinlar, milliy mashqlar elementlari, bellaShuvlar va
sport turlari, jismoniy tarbiyaning an’anaviy vositalaridan foydalanish yo’llari
ko’rsatilgan.
7

So’nggi yillarda professor F.N.Nasriddinov boshchiligida bir guruh
mutaxasisliklar, yosh tadqiqotchilar milliy o’yinlarni o’rganish, ularni xalq
o’rtasida ommalashtirish maqsadida bir qator ilmiy-amaliy ishlarni, nashrlarni
amalga oshirishga muvaffaq bo’ldilar.
Bu sohada proffesor A.Q.Atoyevning ilmiy ishlarini ham aytib o’tish
o’rinlidir. Uning xalq o’yinlaridan maktabda, oilada, darsdan tashqarida, jamoat
joylarida foydalanish haqidagi bolalarni tarbiyalashda chaqqonlik, epchillik darkor,
kuch-quvvat kabi xususiyatlarining takomili to’g’risidagi tadqiqotlari qiziqish
uyg’otadi.
Bulardan tashqari har yili o’tkazilayotgan ilmiy-amaliy anjumanlar va Shu
munosabat bilan nashr etilayotgan to’plamlarda ham xalq milliy o’yinlariga e’tibor
kuchaygani, ularni o’rganish, to’plash borasida tadqiqotlar yaratilmoqda (21).
Shu bilan birga pedagogika fani ham yoshlarning jismoniy tarbiyasi, ularda
harakatli sifatlarni rivojlantirish, muntazam olib boriladigan mashg’ulotlar orqali
jismoniy madaniyatga extiyoj va qiziqishni uyg’otish muammolariga xamisha
diqqat qilib keldi va kelmoqda.
Ko’rinadiki, bir qator ishlarda u yoki bu tarzda mazkur muammo haqida
fikrlar yuritilgan bo’lsa-da, o’zbek halq milliy o’yinlari vositasida 7-8 yoshli
o’quvchilarning jismoniy sifatlarini tarbiyalash muammosi jismoniy madaniyat
tizimida hamda, xalq pedagogikasida to’liq holda maxsus tadqiqod predmeti
bo’lgan emas.
Shu nuqtai nazardan qaraganda, mazkur ish bu muammoni ilmiy
yo’nalishda yechishga qaratilganligi bilan muhimdir. Bu esa eng avvalo
Respublikamizning mustaqilligi, qolaversa, hayot talablari asosida o’zbek xalq
milliy o’yinlarini tashkil etish bilan bog’liq masalalarni to’liq yaxlit holda ilmiy-
pedagogik asoslash va ishlab chiqish zaruriyatini keltirib chiqardi.
8

1.2. 7-8 yoshli bolalar jismoniy tarbiyasining ijtimoiy-ruxiy asoslari
Tarbiya doimo jamiyat uchun muhim vazifani bajargan va kishilarning turli
avlodlari o’rtasidagi aloqa va vorislikni amalga oshirgan tarbiyaning o’z maqsadi
va vazifalari, mazmuni, shakli va usullari bo’yicha davrlarosha o’zgarib borgan.
Bu o’zgarishlar kishilar o’rtasidagi munosabatlar bilan chambarchas bog’liq.
Shundan kelib chiqib, tarbiyada Vatan himoyasiga tayyor, mehnatga ijtimoiy
faoliyatga, hayotga har tomonlama rivojlangan komil insonni tarkib toptirishga
e’tibor berish kerak.
Jismoniy ma’daniyat tarbiya jarayonida bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal
etish uchun tarbiyaning bir-biri bilan o’zaro bog’langan har birining mazmuni,
vositalari, shakl vausullarining o’ziga xos xususiyatlarini tuShunish kerak bo’ladi.
Bizning ilmiy tadqiqot ob’ektimiz bo’lgan o’zbek xalq milliy o’yinlarida
boshlang’ich sinf o’quvchilarining jismoniy sifatlarini tarbiyalashda ham ana Shu
o’ziga xosliklarni hisobga olish zarurligi kelib chiqadi.
9

Pedagogikada qabul qilingan yosh davrlaridan biz uchun eng muhimi
kichik maktab yoshidir. Har bir yosh guruhiga jismoniy va ruhiy rivojlanishining
muayyan darajasi mos keladi.
Kichik maktab yoshining xususiyatlari. Kichik maktab yoshida o’qish
bolaning butun hayot tarzini o’zgartiradi va unga yangi talablar qo’yadi. CHunki
bog’cha yoshida bolalarda, asosan nutqining rivojlanishiga, ahloq me’yorlarining
shakllanishiga asosiy e’tibor beriladi. Ularni tarbiyalashda maxsus tashkil
etiladigan o’yin faoliyati katta o’rin tutadi. Bolaning rivojlanishi uchun didaktik
ta’lim beruvchi va jamoa bo’lib birgalikda harakat qilishga o’rgatuvchi o’yinlardan
foydalaniladi.
Kichik maktab yoshida organizmning umumiy yetilishi fonida bolalarning
harakat sohasi jadal rivojlanadi. Bu davr sport bilan, jismoniy madaniyat bilan faol
Shug’ullanish uchun juda qulaydir.
Mana shu jihatdan bolaning aynan Shu xususiyatlarni rivojlantiruvchi
milliy xalq o’yinlaridan foydalanish tarbiyada ko’zlangan maqsadga yetish
imkonini tezlashtiradi.
Jismoniy rivojlanishning jadalligi skletning tez o’sishi, umurtqa
pog’onasini bukikligining shakllanishi, yurak, tomir tizimining rivojlanish
xususiyatlari va boshqalar bolaning oqilona tashkil etilgan va butun hayot rejimini
talab etadi.
Turli yoshdagi har xil jinsdagi bolalar ruhiyatining rivojlanishi,
o’zgarishlari, ularning ahloqiy va jismoniy kamol topishiga ijobiy ta’sir qiladigan
omillar, shart-sharoitlarni bilish, ulardan unumli foydalanish xozirgi kunlarda
o’qituvchilar, jismoniy madaniyat mutaxassislari uchun nihoyatda zarur bo’lib
qoldi.
Har bir o’quvchi yosh davrining ruhiy xususiyatlarini hisobga olgan holda
jismoniy madaniyat darslarini olib borish orqali o’quvchilar ongiga, ruhiga ta’sir
o’tkazish o’z vaqtida o’z-o’zini anglashni vujudga keltiradi. Bolada o’zini anglash
tuyg’usi qancha erta uyg’onsa, shaxsiy nuqtai nazar, o’z huquqini his etish,
o’zining aqliy va jismoniy imkoniyatlarini baholash shunchalik tez paydo bo’ladi.
10

Boladagi e’tiqod, muomala, muloqot, mustaqil xulq -atvorni shakllantirish,
ulardagi tashabbuskorlik hamda to’siqlarni yengishga intilishni jismoniy
madaniyatda milliy xalq o’yinlari orqali xam tarbiyalash mumkin, bunda ularga
yosh psixalogiyasi xussiyatlaridan kelib chiqqan holda ruhiy turtki berish
maqsadga muvofiqdir.
O’zbek milliy xalq harakatli o’yinlarining bolalarning ruhiy jihatdan kamol
toptirishda ahamiyati ulkan. Umuman, o’yinlarning ahamiyati haqida ko’pchilik
ruhshunoslar va pedagoklar qimmatli fikrlarni aytib ta’kidlab o’tishgani ma’lum
(15,16,17,21,46,67,68,69,70). Eng sodda ruhiy jarayonda eng murakkab ruhiy
jarayongacha hammasining eng muhim jihatlarini shakllantirishda o’yinlar katta rol
o’ynashini jahon psixologlari ham turli davrlarda turlicha yo’llar bilan isbotlab
berishgan (15,16,17,21,46,67,68,69,70).
O’yinlar bolalar uchun voqe’likni aks ettirish vositasidir. Bu voqe’lik
bolani qurshab turgan voqe’likdan ancha qiziqarlidir. O’yinning qiziqarliligi, uni
anglab yetishning osonligidadir. Kattalar hayotida faoliyat, xizmat, yumush qanday
ahamiyatga ega bo’lsa, bolalar hayotida ham o’yin xuddi Shunday ulkan ahamiyat
kasb etishi mumkin.
O’yin mazmunining rivojlanishi bolaning kattalar hayoti va faoliyatining
mohiyatiga chuqurroq kirib borishida, atrofdagi voqea-xodisalarga mknosabatining
o’zgarishida, Shuningdek, o’yin mazmuni ham syujeti shart-sharoit va jamiyat
a’zolari turmushining tobora to’g’ri aks ettirishida ko’rinadi. Shuning uchun
bolalarda o’yin qobiliyatining o’sishi o’z-o’zicha yuzaga kelmaydi, balki
kattalarning, tarbiyachilarning ta’siri natijasi atrof muhit bilan tanishish, sayrlar
uyushtirish, shaxslar aro munosabatlarning mohiyatini tuShuntirish va hokazolar
natijasida amalga oshadi.
Katta kishilar hayoti va faoliyatining o’rnini bosuvchi narsalar ularni
harakatini umulashgan holda ifodalashning moddiy tayanchi hisoblanadi. Shunday
ekan, o’yin faoliyatida bola harakatini rivojlanishi o’yin mazmuniga ko’proq
bog’liqdir. CHunki bolaning hatti-harakati qanchalik ixcham va umulashgan
bo’lsa, ular kattalarning faoliyati mazmunini aks ettirishda Shunchalik
11

yiroqlashadi. Binobarin, u odamlarning narsalarga va bir-birlariga munosabatini
amalda bajarishaga o’tadi va Shuning uchun narsalar bilan harakat qilishda
kattalarning munosabatlarini to’g’ri ifodalashga intiladi.
Har qanday o’yinning va o’yin faoliyatining diqqat markazida bola
kattalarning faoliyati va o’zaro munosabatini, muomalasini o’ziga xos tarzda aks
ettirishi, takrorlashi imkoniyati turadi. Shunga ko’ra o’yin ijtimoiy axamiyat kasb
etib, bolada insoniyat tomonidan asrlar davomida yaratilagan qimmatli bilimlar,
amaliy ko’nikmalar, malakalar va odatlarni, xalqning ijodiy boyliklarini
o’rganishga imkoniyat yaratiladi, oqibatda uni shaxslar aro muloqotlarning
mohiyatiga olib kiradi.
O’yin faqat bilish jarayonlarini takomillashtirib qolmay, bolaning hulq-
atvoriga ham ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ham,
boshlang’ich sinf o’quvchilarda ham, yuqori sinf o’quvchilarida ham o’z xulqini
boshqarish ko’nikmalarini o’yinlar orqali ham tarkib toptirish munkin. CHunki
biror maqsadga yo’naltirilgan mashg’ulotga nisbatan milliy xalq o’yinlarida xulq
ko’nikmalarni oldinroq va osonroq egallash mumkin.
Ayniqsa, bu omil maktabgacha yoshdagi bolalarda yosh davrining
xususiyati sifatida o’zining yorqin ifodasini topadi. Katta maktabgacha yoshdagi
bolalarda o’z xulqini o’zi boshqarish ko’nikmasi o’yin faoliyatida ham boshqa
sharoitlarda ham qariyb baravarlashadi. Ba’zan ular ayrim vaziyatlarda, masalan;
musobaqa paytida o’yindagiga qaraganda yuqoriroq ko’rsatkichga erishishlari ham
mumkin.
O’yin va o’yin faoliyati bolada o’z hulqini boshqarish ko’nikmalarini
shakllantirish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Halq o’yinlari faoliyatida mazkur jismlar qandaydir alomatlarni aks ettiruvi
sifatida emas, balki ana Shu tayanch narsalar to’g’risida fikrlash uchun xizmat
qiladi, Shuningdek, tayanch nuqtasi harakatining yaqqol narsalar bilan bog’liq
jihatini aks ettiradi. Narsa bilan o’yin harakatlarining takomillaShuvi harakat
shakli, xususiyati, bosqichi, u kabilarni qisqartirish va umumlashtirish xisobiga
12

amalga oshiriladi. O’yin harakatlarining qisqarishi va umumlaShuvi ularning aqliy
ko’rinishidagi mantiqan izchil, shaklga o’tishning asosini tashkil qiladi.
II.Bob.Milliy harakatli o`yinlar va ularning bola tarbiyasida tutgan o`rni.
2.1. Bolalar jismoniy tarbiyasida milliy harakatli o’yinlardan foydalanish
zaruriyatlari
Prezidentimiz Sh. Mirziyayev yosh avlod tarbiyasiga katta ahamiyat berib,
Shunday degan edi; “ yosh avlodni tarbiyalash biz uchun eng asosiy vazifadir”
Shundan kelib chiqib, hozirgi vaqtda O’zbekiston pedagogik jamiyati tarbiyaning
odatiy bo’lgan shakllari va usullarini izlab topish, o’sib borayotgan avlodda
mustahkam umuminsoniy ishonch va qarashlarini shakillantirish; shaxsda milliy
madaniyat va milliy qadriyatlarni hurmat qilish,avaylab asrash tuyg’ularini
o’stirishga diqqatiniqarratmog’imiz lozim.
Yuqoridagi fikirlarga asoslanib, o’sib borayotgan avlodning tarbiya
tizimida halq pedagogikasi tajribalari, jumladan, milliy halq o’yinlari yoshlarning
xarakteri va ongini boshqaruvchi vosita, asosiy kuch deb hisoblash mumkin.
Milliy harakatli o’yinlardan foydalanish jarayonida boshlang’ich maktab
o’quvchilarining quyidagi o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish kerak:
1. Bola odamlarning foliyati, ularning predmetlarga munosabati va
o’zaro muomalasiga, munosabatiga qiziqadi.
2. Bolalar xalq o’yinlarida atrofdagi voqe’likning eng tashqi ifodali
jo’shqin his-tuyg’uli jihatlarini aks ettiradilar.
3. Milliy o’yinlarda bola kattalar bilan bir xil sharoitda, yagona
zaminda yashayotganini his etgan holda o’z istagini amaliyotga tadbiq qiladi.
4. Kattalarning hayoti va faoliyatiga kirish bolaning tasavvuri
timsollari tariqasida namoyon bo’lsa ham, umuman uning chinakam shaxsiy
hayotida o’chmas iz qoldiradi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, milliy xalq o’yinlaridan foydalanishda,
ularni qo’llashda shuni hisobga olish kerakki, bu yoshdagi bolalar aniqlikni talab
etadigan mayda harakatlarga qaraganda keng, kuchli harakatlarga ancha moyil
13

bo’ladilar. Buni bolalar yosh davrlarini ishlab chiqqan buyuk pedagog
YA.N.Komenskiy ham o’z vaqtida ta’kidlagan edi.
Umuman bu yoshda bolalar juda ham harakatchanligi bilan ajralib turadi.
Harakatchanlik esa maxsus, oqilona tashkil etilishni, harakatga soluvchi yurish-
turish shakllarining to’g’riligini talab etadi.
Bolalarning bu yoshida tormozlanish va qo’zg’alish jarayonlarini
muvozanatligini yuzaga keltirishda kattalar talabining tizimliligi va o’zini tuta
bilishga odatlantirish katta rol o’ynaydi.
Milliy o’zbek o’yinlarini yoshlar, ayniqsa maktab o’quvchilari sevib,
maroq bilan o’ynamoqdalar. Bunday o’yinlar jismoniy tarbiya darslaridagina emas,
balki hovlilar va bog’, parklarda dam olish soatlarida o’ynaladi. Muhim sifatlarni
rivojlantirishga mo’ljallangan umumiy rivojlantiruvchi va maxsus mashqlarga doir
bayon qilingan material ko’proq o’yin tarzida beriladi, lekin mashqlarni
tuShuntirish va faol dam olish uchun qisqacha pauzalar bo’lgan kichik dozada
uzluksiz bajariladi. O’yin mashqlaridan keyin bo’shashtiradigan, ohista yuriladigan
mashqlarni yoki diqqat-e’tiborini o’stiradigan mashqlarni berish lozim.
Xalqning sog’lig’ini mustahkamlash O’zbekistondagi jismoniy
madaniyatning asosiy vazifasidan biridir. Istiklol davrida, ayniqsa, sport va
jismoniy tarbiyaga e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda. Jismoniy tarbiya
oldida jismoniy madaniyat va sportni xalqimizning hayotiga ko’proq singdirish;
yoshlarni mustaqillik ruhida tarbiyalashda jimoniy tarbiya va sportning barcha
turli-tuman shakllaridan, jumladan, xalq an’analaridan keng foydalani,
insonlarning sog’ligini yaxshilash vaularni Ona Vatan mudofaasiga tayyorlash va
Shu singari katta vazifalar turibdi. Xalqimizning milliy o’yinlari esa ana Shu
maqsadda keng qo’llanib kelinayotgan muhim jismoniy va sport vositalaridan
biridir. Shuning uchun xalq milliy harakatli o’yinlariga e’tiborni kuchaytirish
zaruriyati yanada yaqqol ko’rinmoqda.
Qadriyatlarga e’tibor qaratish SHarq xalqlari madaniyatining juda ko’p
unsurlari (elementlari) ni saqlab qolishga va ulardn amaliy foliyatda foydalanishga
imkoniyat yaratiladi. qadimgi mahalliy xalqlarimiz uchun an’anaviy milliy o’yinlar
14

va milliy bellaShuvlar qachonlardir ular hayotining ajralmas bir qismi bo’lgan, ular
xalq marosimlarida, rasm-rusumlarda va urf-odatlarda mustaqil bir soha sifatida
faoliyat ko’rsatib kelgan, mustahkam o’rin olgan jismoniy madaniyatning, rasm-
rusumlarida va mustaqil bir soha sifatida faoliyat ko’rsatib kelgan, mutahkam o’rin
olgan. Jismoniy madaniyatning bunday o’ziga vositalar yordamida bobolarimiz
o’sib kelayotgan avlodda chaqqonlik, epchillik, kuchlilik va sabr-toqat kabi
xususiyatlarni shakllantirganlar. Farzandlarini hayot qiyinchiliklariga vatabiatning
qiyinchiliklariga nisbatan bardoshli, baquvvat qilib tarbiyalaganlar.
Yosh avlodning jismoniy jihatdan to’kis sog’lom mehnatga va Vatanni
himoya qiluvchi tarzida o’sishidan xalq ham, jamiyat ham manfaatdor. Buning
uchun o’quvchilar jismoniy madaniyat bilan chuqur Shug’ullanishlari, turli milliy
o’yinlardan foydalanish mahoratini egallashlari kerak bo’ladi. Bu esa yosh avlod
tarbiyasini yanada kuchaytirish, ularni o’z xalqi, mustaqil davlati vajamiyati
oldidagi burchini his etish ruhida tarbiyalashdek g’oyat muhim vazifalar bilan
bog’liqdir.
Bolalarda maktabda o’qiy boshlagan birinchi kundanoq mehnatga
muhabbat, ishchanlik, boshlagan ishini oxiriga yetkazish, sabotlilik xususiyatlarini
shakllantirish imkoni yaratiladi. Bunda jismoniy madaniyatning barcha zamonaviy
vositalari bilan birga o’zbek xalq milliy o’yinlari juda qo’l keladi, chunki bu
o’yinlar bolalarni jismoniy, ruhiy, ma’naviy jihatdan tarbiyalashning barcha
jihatlarini o’z ichiga ola biladi. Zero, millatning kelajagi bo’lgan yoshlarni
sog’lom, yetuk va komil inson qilib tayyorlash mustaqil O’zbekistonimiz
keljagining zamini mustahkam bo’lishiga xizmat etadi.
Milliy xalq o’yinlari va milliy sport turlari tarixiy taraqqiyot jarayonida
jiddiy o’zgargani, har bir iqtisodiy tuzum ularning mazmun va qoidalarida o’zining
muayyan izini qoldirgani haqida yuqorida to’xtalgan edik.ba’zi o’yinlarning nomi
va qoidalari hozircha saqlanib qolgan. Ana Shunday o’yinlardan foydalanishda
ularningbolalarga jismoniy ta’sirdan tashqari tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishini ham
nazardan soqit qilmaslik, ijodiy qo’llashni maqsadga muvofiqlashtirish kerak.
15

Masalan, “ Uloq” o’yini deganda odatda ot bilan o’ynaladigan,
chavandozlar haqiqiy uloq uchun kurashadigan qadimiy ko’pkari o’yini
tuShuniladi. Bolalarga mo’ljallangan “Uloq” o’yini otsiz o’tkaziladi, o’yinchilar
bir parcha echki terisi yopishtrilgan to’ldirma to’pni olish uchun kurashadilar.
O’yin qoidalarining ba’zi jihatlari kattalarnikiga o’xshab ketadi. Tezkorlik,
chaqqonlik va kuchlilikni tarbiyalovchi bu o’yin katt tarbiyaviy ahamiyatga ham
ega, bunda bir-birini hurmt qilish, samimiy munosabat, qo’pollik qilmaslikka katta
e’tibor briladi.
Xalq milliy harakatli o’yinlari bolalarning jismoniy sifatlarini
rivojlantirishda muhim rol o’ynaydi. CHunki o’yinlar o’quvchilarning
qiziqishlarini oshiradi, ularga zavq bag’ishlaydi, ish qobiliyatlarining tezroq
tiklanishini ta’minlaydi. O’yinlar tufayli bolalar charchashni unutadilar, mashqlarni
diqqat bilan bajarishga harakat qiladilar.
Xalq milliy o’yinlarining barchasi bolalarning organizmlariga yaxlit ta’sir
o’tkazadi. Shuning uchun ham o’yinlarga umumiy jismoniy ta’sir ko’rsatuvchi
sifatida qarash lozim. Bironta o’yin yo’qki, u ayrim jismoniy sifatni
rivojlantiruvchi vosita bo’lib hisoblanmasin. Masalan, “Do’ppi kiyishda kim
g’olib?” milliy o’yinida faqat chaqqon bo’libgina qolmay, balki epchil, sezgir
bo’lishga ham da’vat etiladi.
Jismoniy madaniyat tizimidagi barcha soha va bosqichlarning birdan-bir va
yagona maqsadi-insonni to’g’ri yashashga tayyorlashdir. Boshlang’ich sinf
o’quvchilari jismoniy tarbiyasining vazifalari bolalarning yoshiga xos
xususiyatlarini hisobga olgan holda aniqlanadi, lekin bunda jismoniy
madaniyatning umumiy maqsadi ko’zdan qochirilmaydi.
Maktabda boshlang’ich sinf o’quvchilari jismoniy tarbiyasida
sog’lomlashtirish, ta’lim berish va tarbiya berish vazifalarini amalga oshirish
ko’zda tutiladi. Xalq milliy o’yinlari orqali bu vazifalarni yaxlit holda bajarish
imkoniyatlari ko’proq ko’rinadi.
1.Soglomlashtirish vazifalari. 7-8 yoshli ya’ni boshlang’ich sinf
o’quvchilari jismoniy tarbiyasining eng asosiy vazifasi bola hayotini muhofaza
16

qilish va uning sog’ligini mustahkamlash, uning organizmini chiniqtirish yo’li
bilan o’zini himoya qilish va turli kasalliklarga chidamlilik xislatlarini oshirish,
tashqi muhitning noqulay sharoitlariga bardosh berishga o’rgatishdan iborat.
Bulardan tashqari bolalarda har qanday ishga layoqatlilik xususiyatini
oshirish juda muhim ahmiyatga ega. Bola organizmining rivojlanishi o’ziga xos
xususiyatga ega bo’lgani sababli, uning vazifalariancha aniqroq shaklda
ifodalanadi: bola suyagining behato va o’z vaqtida qotishiga, orqa umurtqadagi
egik joylarning shakllanishiga, tovon yuzasining yaxshi rivojlanishiga, pay bo’g’in
aparatlarini pishitishga yordam ko’rsataliladi (o’yinlar); gavda qisimlarining o’zaro
to’g’ri rivojlanishiga imkon yaratiladi (o’yinlar); barcha mushak guruhlari
rivojlantiradi.
Shuningdek, yurak qon tomir tizimi faoliyatini takomillashtirishga imkon
yaratish lozim: qonning yurakka qarab oqishini kuchaytirish, yurakning bir
me’yorda ishlashini yaxshilash va uning kutilmaganda o’zgargan yuklamaga
moslashish layoqatini rivojlantirish; ko’krak qafasi harakatchanligini kuchaytirish,
chuqur-chuqur nafas olish va bu faoliyatining uzoq vaqt turg’un bo’lishini
ta’minlash, o’pkaning hayotiy sig’imini kegaytirish, burun bilan nafas olishni
yaxshilash, ichki a’zolarning to’g’ri ishlashini ta’minlash, markaziy asab tizimini
takomillashtirish; hayojonlanish va tormizlanish holatlarining harakatchanligini bir
me’yorda bo’lishini ta’minlash, Shuningdek, harakatlantiruvchi analizatorni va his
tuyg’u organlarni kamolotga yetkazish lozim.
2.Ta’lim berish vazifalari. 7-8 yoshli o’quvchilar bilan milliy xalq
o’yinlarini o’tkazish jarayonida ta’lim berish vazifalarini bajarish ham muhim
ahamiyatga ega. Bu vazifalar: harakat malakalari va layoqatlarini shakllantirish,
jismoniy fazilatlar (chaqqonlik, tezlik, qayishqoqlik, muvozanatni saqlash,
epchillik, baquvvatlik, chidamlilik) ni rivojlantirish, gavdani to’g’ri tutishni,
jismoniy tarbiya haqidagi bilimlarni o’zlashtirishdan iborat.
Asab tizimining qayishqoqligi tufayli bolalarda harakat malakalari
kattalarga nisbatan osonroq shakllanadi. Bu malakalarning ko’pchiligi (yurish,
yugurish, sakrash) dan bolalar kundalik hayotda harakatlanuvchi vositalar sifatida
17

foydalanadilar. Harakat malakalari bolaning atrof-muxit bilan muloqot qilishini
yengillashtiradi va uni idrok qilishiga ko’maklashadi.
Tanlab olingan xalq milliy o’yinlarini to’g’ri bajarish bola mushaklari,
paylari, bo’g’imlari, suyuk tizimining rivojlanishiga samarali ta’sir ko’rsatadi.
Puxta shakllantirilgan harakat malakalarini amalda qo’llash bilan, o’yinlarni
bajarish chog’ida bola kuchini tejashda va uning etiborini o’yin faoliyati paytida
tasodifan sodir bo’luvchi turli-tuman vazifalarni idrok qilishga imkon yaratadi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilariga jismoniy madaniyat bilan bevosita bog’liq
bo’lgan bilimlar (o’yinlarning foydali tomoni, jismoniy mashg’ulotlarning
axamiyati va texnikaviy ijrosi, ularni bajarish usullari, xalq milliy o’yinlarning
qoidalari va boshqalar) xaqida ma’lumot berish katta ahamiyatga ega.
O’quvchilar olgan bilim qancha chuqur bo’lsa, ular xalq o’yinlaridan
Shuncha oqilona foydalanishlari, o’yinlar bilan Shuncha samarali Shug’ullanishlari
hamda maktab va oila muhitida jismoniy madaniyat qurollarini mustaqil ishlata
bilishlari mumkin.
3.Tarbiya berish vazifalari. Jismoniy madaniyat bilan Shug’ullanish
tanda, bolalarda joriy qilingan tartibga rioya qilish odatini hamda xalq o’yinlari
bilan iloji bo’lsa xar kuni muntazam ravishda Shug’ullanish ishtiyoqini uyg’otish,
ularda maktab va uyda Shu o’yinni bilan mustaqil shug’ullana olish layoqatini
rivojlantirish, ularni o’z tengqurlari va o’zlaridan kichik bo’lgan bolalar jamoasida
o’yinlarni tashkil qilish, ularni birgalikda bajarishga o’rgatish lozim.
O’quvchilarda xalq milliy o’yinlariga mehr bilan, Shu o’yin natijalariga
qiziqish bilan va sportchilar erishadigan g’alabalariga havas bilan qarash tuyg’usini
tarbiyalash lozim.
Milliy xalq o’yinlarini o’rganish jarayonida ahloqiy, aqliy, estetik va
mexnat tarbiyalarini amalga oshirish uchun katta imkoniyatlar vujudga keladi.
Xalq o’yinlarini bajarish chog’ida bolalar harakatida ijobiy (hamjihatlik,
intizomlik, kamtarinlik, mehribonlik) va ma’naviy fazilatlar (halollik, odillik,
do’slik tuyg’usi hamkorlik, zamon bilan hamnafas bo’lib ishlay olish qobiliyati,
topshiriqlarni mas’uliyat bilan bajarish) ni tarbiyalash, Shuningdek, irodaviy
18

xususiyatlar (jasorat, qat’iylik, o’z kuchiga ishonch, qiyinchiliklarni sobitlik bilan
yengish, chidamlik va hakozolar ) ni namoyon qilish uchun eng yaxshi sharoit va
imkoniyatlar vujudga keladi.
To’g’ri tashkil qilingan milliy halq o’yinlari bolalar aqlining rivojlanishiga
qulay imkoniyatlar yaratadi, zero, bunday vaziyatda asab tizimining ham, boshqa
barcha a’zolar tizimlarning ham faoliyat ko’rsatishi uchun qulay sharoitlar paydo
bo’lishi, Shubhasiz.
Xalq milliy o’yinlarini o’rgatish jarayonida o’quvchilar xalqona
an’analariga sodiq holda yaxshi tarbiya ko’radi, o’rgangan narsalarini puxta eslab
qoladi. Bolalarda ruhiy jarayonlar (tarbiya, tafakkur, xotira, tasavvur va boshqalar)
ning, Shuningdek, fikirlash faoliyatlari (kuzatish, taqqoslash, tahlil qilish,
sintezlash, umumlashtirish va hakozolar) ning, barchasi rivojlana boshlaydi.
Milliy o’yinlar jarayonida erishilgan ilm va malakalardan ijodiy foyjalanish
layoqatini bolalarda tarbiyalashga e’tibor qaratish lozim, chunki bunday layoqatga
bolalar o’zlaridagi ishchanlik, mustaqillik, ziyraklik, topqirlik, hozirjavoblik kabi
ezgu fazilatlari tufayli erishadilar. Bolalarda ijobiy hissiyotlarni, odamlar bilan
samimiy va quvnoq munosabatda bo’lish tuyg’ularini tarbiyalash, Shuningdek, yuz
bergan salbiy ruhiy holatlarni tez bartaraf qila olish layoqatini rivojlantirish
nihoyatda muhim ahamiyatga ega.
Buning zarurligi ijobiy hissiyotlar organizmdagi barcha a’zolarga foydali
ta’sir ko’rsatishida, harakat malakalarining jadal va mustahkam shakllanishini
ta’minlashida ko’rinadi.
Milliy xalq o’yinlariga asoslangan jismoniy madaniyat estetik tarbiyani
amalga oshirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Xalq o’yinlarini bajarish jarayonida
estetik zavqni idrok qilish va o’ziga singdirishni, go’zallik, nafosat, ma’nodorlik,
qad-qomat, liboslar bejirimligi, o’z atrofidagi barcha narsalarni tuShunish, to’g’ri
qadrlashni rivojlantirish, estetikaga va o’z xulq-atvoriga gard yuqtirmaslikka
bo’lgan moillikni, qilayotgan ishi, aytayotgan gapi va barcha hatti-harakatida
qo’rslik, dag’allikka aslo yo’l qo’yilmaslikni rivojlantirish lozim bo’ladi.
19

Milliy o’yinlar bilan shug’ullanish jarayonida mehnat tarbiyasi amalga
oshiriladi. Bolalarning salomatligi yaxshilanadi, ularda harakat malakalari
shakllanadi, mehnat faoliyati uchun zarur bo’lgan jismoniy fazilatlar rivojlanadi.
Bolalarni mehnatga tayyorlashda jismoniy madaniyatning, jumladan, xalq milliy
o’yinlarining tutgan o’rnini ularga tuShuntirish va bu tuShunchani ularning ongida
shakllantirish g’oyat muhim ahamiyatga ega.
O’quvchilar jismoniy tarbiyasining vazifalari doimo, jumladan, milliy xalq
o’yinlarini o’rganish va o’rgatish jarayonida ham uyg’un holda hal etiladi. Bu
vazifalar butun jismoniy madaniyat tizimining bolalarga ta’sir etishi tufayligina
muvaffaqiyatli bajarilishi mumkin. buning uchun maktabning butun pedagogika
jamoasi birgalikda ahil xarakat qilishi, maktabda mashg’ulotlarni tashkil etishning
turli shakl va usullaridan, ayniqsa, milliy xalq o’yinlarida, barcha vositalari
yaxlitligi (kompleksi) dan foydalanish talab etiladi.
2.2. Jismoniy sifatlarni tarbiyalovchi milliy harkatli o’yinlar tasnifi va ularni
o’rgatish yo`llari
Bolalarning o’sish va rivojlanishi bilan o’yinlarning mazmuni o’zgarib
boradi: o’yinlar faoliyati dastlabki bosqichlarda oddiy harakterda bo’lsa,
keyinchalik u boyib boradi. P.F.Lesgaft o’zining jismoniy mashqlar tizimida
o’yinlarni jismoniy tarbiya vositasi sifatida ifodalaydi.
U o’yin yordamida bola hayotga tayyorlanishiga e’tibor qaratadi. Uning
harakatli o’yinlarni o’tkazish uchun qo’ygan talablari bugungi kungacha o’z
qimmatini yo’qotgani yo’q: masalan, u har bir o’yin oldiga aniq maqsadlar
qo’yishi, o’tkazilayotgan o’yin qatnaShuvchilarning kuch va qobiliyatlariga mos
kelishi, o’yin Shug’ullanuvchilariga ijobiy ta’sir ko’rsatishi lozimligini, o’yinlarni
tizim tarzda va muntazam o’tkazish, o’quvchilarning faolligi va mustaqilligini
oshprishga harakat qilish zzarurligini uqtirgan edi (69,70).
O’yinlarning takomillashuvi, o’yin faoliyati dastlab syujet va mazmundan
tashkil topadi. Odatda syujet deganda o’yin faoliyatida bolalar aks ettiradigan
voqe’likning doirasi tuShuniladi. O’yin syujeti turli davrga sinfiy xususiyatga,
20

oilaviy turmush tarziga, geografik va ishlab chiqarish sharoitlariga bog’liq holda
yaratiladi.
7-8 yoshli bolalarga xos o’yinlarni jismoniy sifatlarini rivojlantirishiga
ko’ra quyidagi guruhlarga ajratish mumkin
1. Tezkorlikni tarbiyalovchi o’yinlar.
2. Kuchni oshiruvchi o’yinlar.
3. CHaqqonlikni rivojlantiruvchi o’yinlar.
4. CHidamlikni rivojlantiruvchi o’yinlar.
5. Egiluvchanlikni tarbiyalovchi o’yinlar;
Ayrim o’yin turlari bolalarning barcha bo’g’inlariga mos kelishi mumkin,
ya’ni jismoniy sifatlarni yaxlit holda tarbiyalashga qaratilgan o’yinlar ham borki,
ularda turli jismoniy sifatlar ketma-ket rivojlanishi mumkin. o’yinlardagi bunday
izchillik bolaning bilim saviyasi, turmush tajribasini kengayishi, uning katta
yoshdagi odamlarning turmushiga chuqurroq kirib borishi bilan bog’liqdir.
Darhaqiqat o’yinlarning oddiyidan murakkabga tomon o’sishi turmushning
tobora yangi qirralarini aks ettirish bilan cheklanib qolmay, muayyan o’yinning
o’ziga xos boshqa ko’rinishlari bilan boyishi sababli ham amalga oshadi.
1. Tezkorlikni tarbiyalovchi o’yinlar. Tezkorlikni tarbiyalash uchun
mashqlar maksimal suratda bajarilishi lozim. Signalga binoan tezlikda javob
berilishini muayyan vaqt birligi ichida ko’pgina harakatlar bajarilishini hamda
butun tana yoki uning bir qismini fazoda tezlik bilan harakat qilishini talab
qilinadigan o’yinlar o’quvchilarda tezkorlik sifatini rivojlantiradi.
Bunda ko’proq ikki guruhning faol musobaqalashishiga olib keladigan
o’yinlar o’tkazishga e’tibor qaratish lozim. Harakatdagi ob’ektga nisbatan bo’lgan
reaksiyani tarbiyalovchi o’yinlar bu o’rinda yaxshi natija beradi. Bunday
o’yinlarga “Do’ppi kiyishda kim g’olib?”, “To’rt muyush”, “Bo’sh joy”, “Kim tez
o’ynaydi” kabilarni kiritish mumkin.
Masalan, “Do’ppi kiyishda kim g’olib” o’yini qadimgi o’zbek xalqining
milliy o’yinlaridan hisoblanib, bolalarni tezkorlikka, chaqqonlikka o’rgatadi.
O’yinda o’quvchilar ikki guruhga bo’linadi. 30 metr masofani ikkita do’ppi bilan
21

belgilash kerak. Har ikkala guruhdan ikki bola Shu masofaga yugurib borib kelishi
va o’yinni bajarishi-do’ppi boshidan tushmasligi kerak. O’yin guruhdagi
bolalarning hammasi boshiga do’ppi kiygizulgunga qadar davom etadi. qaysi guruh
shartni tez bajarsa, o’sha g’olib sanaladi.
2. Kuchni rivojlantiruvchi o’yinlar. Bunda o’qituvchi kerakli mushak
guruhlarining rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadigan o’yinlarni tanlashi lozim.
Kuchni rivojlantiruvchi o’yinlarda o’quvchilar o’z tana og’irligini, bironta tashqi
og’irlikni yoki raqib og’irligini (qarshiligini) ye ngadi. Kuchni rivojlantirish uchun
quyidagi o’yinlar tavsiya etiladi: “Xo’roz-xo’roz” o’yini, “Uloq”, “Otdan
ag’darish”, “Oqsoq bo’ri va qo’ylar”, “CHuqurga tushir” kabilar.
“Xo’roz-xo’roz” o’yinida bolalar soni qancha ko’p bo’lsa, o’yin Shuncha
qiziqarli bo’ladi. Bu o’yinda asosan o’g’il bolalar qatnashadi. Bolalar ikkiga
bo’linib o’ynaydilar. Ikki tomonda guruh sardorlari saylanadi. O’qituvchi sinf
o’quvchilarini ikki jamoaga bo’ladi. Ular bir-birlariga yuzma-yuz qarab turadilar.
Ular qo’llarini orqaga tutib bir oyoqlab sakrashib, yelkalari bilan bir-birlarini itara
boshlaydilar. Bunda birorta bola oldin oyog’ini yerga qo’yishi yoki orqasidagi
qo’lini bo’shatib, o’ynashi mumkin emas. O’yinning asosiy maqsadi,
o’quvchilarning kuchini sinash, chidamlilikni oshirishdan iborat.
Bu o’yinning yana bir boshqacha ko’rinishi ham bor. Bunda ikkita o’g’il
bola qatnashadi.dastlab yerga doira shakli chiziladi. Shu doira ichida har ikki bola
ham qo’llari orqasida, bir oyog’ini ko’tarib, ikkinchi oyog’ida sakrab-sakrab bir-
birini yelkasi bilan turtib, doira ichidan chiqib ketgan yoki ko’tarilgan oyog’ini
yerga qo’ygan bola yutqazgan hisoblanadi.
Tezkorlik va kuchni rivojlantiruvchi o’yinlar ma’lum bir vazifani hal
etishda katta yordam beradi.
3. Chaqqonlikni tarbiyalovchi o’yinlar. Aniq harakat qilish zarur
bo’lgan, bajarish sharoitlari o’zgaruvchan milliy o’yinlarda chaqqonlik yaxshi
rivojlangan bo’lishi kerak. Shunga tayangan holda chaqqonlikni tarbiyalash uchun
“Almash qadamlar”, “Tiriltirishma”, “Urdi-qochdi”, “Olacha tovuq”, “Kim
chaqqon” kabi o’yinlarni tavsiya etdik.
22

Misol uchun “Almash qadamlar” o’yinini ko’rib o’tish mumkin. o’yinni
butun sinf o’quvchilari ikkiga bo’lib o’ynashi mumkin. O’yinning qoidasi: bolalar
uzunasiga saflanadilar, so’ngra tartib bilan tortilgach, chiziq ustidan qadamlarini
chillak qilib (ketma-ket) qo’yib o’tadilar. O’yinning uch xilidan foydalanish
mumkin:
1.Chiziq ustidan qo’llarini yon tomonga uzatgan holda.
2.Qo’llarni orqaga qilgan holda.
3.Qo’llar bilan boshning orqasini ushlagan holda.
Kim shu o’yinni chaqqon va xatosiz bajarsa, o’sha g’olib sanaladi. CHiziq
ustidan yurish harakatda kim muvozanatni buzsa, xato qilgan hisoblanadi va
o’yindan chiqadi. O’yin Shu zaylda davom etadi.
O’yinni dars vaqtida ham, tanaffusda ham bajarish mumkin. Bu o’yinning
tarbiyaviy ahamiyati Shundaki, u bolani ruhan sezgirlikka chaqiradi. Jismoniy
jihatdan chaqqonlikni (o’yin ma’lum muddatda bajarilishi ya’ni qaysi guruh
chiziqni tezda birinchi bo’lib bosib o’tishi kerakligi bunda bolalar o’yinlarining
ruhi, tabiati, xarkteri, ishtirokchilarning hatti-harakatlari v.h. kabi tomonlariga
e’tibor berish kerakligi nazarga tutilyapti) tarbiyalaydi, qomatni tik to’g’ri tutishga
o’rgatadi. Bu o’yinni guruhlarga bo’lib o’ynash bolada jismoniy madaniyatga
bo’lgan qiziqishni oshiradi. Bu o’yindan qadimda ota-bobolarimiz juda ko’p
foydalanishgan.
4. Chidamlilikni tarbiyalovchi o’yinlar. Ko’pchilik milliy xalq
o’yinlarida nihoyatda jadal bajariladigan mashqlar tufayli tezkorlik va chidamlilik
kabi jismoniy sifatlar tarbiyalanadi. Bunday o’yinlarda jismoniy yuk (nagruzka)
ham asta-sekin oshirib boriladi. Masalan, maydonni kattalashtirish; maydonni
kichraytirmay turib o’yinchilarning sonini kamaytirish; o’yin jihozlari sonini
ko’paytirish (tayoqcha, ro’molcha, do’ppi, chopon, to’p v.h.) yugurish masofasini
uzaytirish; to’siqlar sonini oshirish; murakkab mashqlarni qo’llash va ularning
sonini ko’paytirish va hakazo.
Ko’rsatilgan bu metodik usullar izchillik bilan qo’llanilganda maqsadga
tezroq erishiladi. Mazkur jismoniy sifatni tarbiyalovchi o’yinlarga “Oqsoq qarg’a”,
23

“Lanka”, “Podachi” kabilarni misol qilib ko’rsatish mumkin. masalan, “Oqsoq
qarg’a”-estafeta tarzidagi harakatli o’yin. O’yinchilarning miqdori teng bo’ladi,
ikkita jamoa bir-biriga ro’para turib, saf tortadi. O’ynovchilardan har biri navbat
bilan o’zining bitta oyog’i bog’ich (ro’molcha yoki tasma) bilan boldiridan
sonigacha bog’laydi.
Har ikkala komandaning o’yinchilari “Tayyorlan-Bajar!” buyrug’i berilishi
bilan qarshi jamoaning chizig’iga qadar bir oyoqlab irg’ishlab boradilar, undan
keyin esa oyoqlaridagi bog’ichni yechib olib, orqalariga qarab yuguradilar va uni
o’z jamoalaridagi navbatdagi o’yinchiga beradilar. O’yin bog’ichini o’qituvchiga
keltirib beradigan so’nggi o’yinchiga qadar Shu tariqa davom ettiriladi. Bog’ichni
birinchi bo’lib o’qituvchiga keltirib bnrgan jamoa g’olib bo’ladi.
5.Egiluvchanlikni tarbiyalash. 7-8 yoshli bolalarda egiluvchanlikni
tarbiyalash maqsadida ayrim mushak guruhlari va bo’g’inlariga ta’sir ko’rsatuvchi
o’yinlar tanlab olinadi. Bu o’yinlar asosan maxsus sport jihozlari yordamida
o’tkaziladi. Og’irliklar o’rnida Shug’ullanuvchilarning o’zlari ham qatnashishlari
mumkin.
Faol egiluchvchanlik mushaklarning kuchiga bog’liq. Mushaklarning
cho’ziluvchanlik xususiyatlari esa markaziy nerv tizimining ta’sirida o’zgaradi.
Shuning uchun bu o’yinlarga o’quvchilar zavq-shavq bilan qatnashganda
egiluvchanlik yuqori bo’ladi. Egiluvchanlikni talab qiladiagn o’yinlardan oldin
tegishli mashqlar bajarilishi lozim.
Egiluvchanlikni tarbiyalash uchun “tizza ostida ro’molcha”, “tayoqni
davraga irg’itish”, “to’siqdan sakrab o’tish”, “tosh o’yin” kabi o’yinlar tavsiya
etiladi. Masalan, biz 7-8 yoshli o’quvchilar uchun qiziqarli va egiluvchanlik
sifptini samarali ravishda oshiradigan “tosho’yin” ni o’qituvchilarga tavsiya
etamiz. O’yinda ishtirok etuvchilar doira bo’ylab turadilar. Ularning xar biri, bir
o’yinchidan tashqari, qo’llariga beshtadan toshcha ushlab oladi.
O’yinning qoidasi: o’qituvchining birinchi signaliga binoan o’ynovchilar
o’z toshlarini oldilariga tashlaydilar va doira markaziga orqa o’girib o’tiradilar.
Ikkinchi signalga muvofiq keskin ravishda dastlabki xolatga buriladilar va har bir
24

o’yinchi o’z toshini olishga harakat qiladi. Toshni olib ulgurmagan o’yinchi
yutqazgan hisoblanadi va o’yin boshqatdan boshlanadi. Eng epchil, chaqqon va tez
xarakat qiladigan, o’z toshini vaqtida oladigan o’yinchi g’olib sanaladi.
O’yinchilarning toshini bekitishga yoki ularni bosib olishlariga ruxsat
etilmaydi. O’yinning boshlanishida sanash yo’li bilan tosh berilmaydigan o’quvchi
aniqlanadi. O’yin boshlangandan keyin toshni olishga ulgirmaydigan va toshsiz
qoladigan o’yinchi paydo bo’ladi.
O’yin bolalarda egiluvchanlik sifatini rivojlantiribgina qolmay, ularni
uyushib xarakat qilishga da’vat etadi, demakki, uyushqoqlik, bahamjixatlik ruxida
tarbiyalashga ham xizmat qiladi.
Kichik maktab yoshidagi o’quvchilar rivojlanishining yosh xususiyatlari.
Mashg’ulot yuqori ko’rsatkichlarga erishish uchun o’qituvchi boshlang’ich
sinf o’quvchilari rivojlanishining yosh xususiyatlarishi juda muhimdir.
Avvolo shuni ta’kidlab o’tish kerakki, bolaning rivojlanishi atrof muhitga,
hayotning qanday tashkil etilishiga, tarbiyasiga, Shu jumladan, jismoniy
tarbiyasiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir. Bo’yiga o’sish kichik yoshdagi maktab
bolalari uchun xosdir.
Bolalarni jismoniy tarbiyasini asosi bo’lib sog’liqni mustahkamlash va
to’g’ri jismoniy rivojlantirish hisoblanadi.
Jismoniy tarbiyaning sosiy vazifalari - o’quvchilarni sog’lomlashtirish,
ularni jismoniy rivojlaniishi, harakat malakalari tizimiga ega bo’lishi va jismoniy
sifatlarning rivojlanishini yaxshilashdan iborat. Bu vazifalarni hal etish uchun
o’quvchilarning yoshiga qarab, kichik maktab yoshilagi bolalar, o’smiralar va
yoshlar bilan har-xil usulda ish olib boriladi.
Yoshiga qarab davrlarga bo’lish hozirgi paytlarda kp tarqalgan, uning
ichida yangi tug’ilgan, bog’cha, maktabgacha va maktab yoshidagi davrlari, o’z
navbatida, kichik, o’rta va katta maktab yoshiga bo’linadi, bolalar muassasa
tizimining tez yuzaga kelishiga ta’sir etadi.
Fiziologiyada mavjud bo’lgan bolalar va o’smirlar yosh davrlariga bo’lish
tizimi, rivojlanishning aloxida davr bo’limlari maktab yoshdagi bolalar uchun asos
25

bo’lib hisoblanadi. Pedagogikada maktab yoshi kichik 7-10 yoshga, o’smirlik 11-
14 yoshga va o’spirinlik 15-17 yoshlarga bo’lish qabul qilingan.
Bolalarni o’z vaqtida hayotiy muhim bo’lgan harakat malakalariga
o’rgatish, eng asosiylari yurish, yugurish, sakrash va uloqtirish malakalari
hisoblanadi.
Kichik maktab yoshidagi bolalar bilan jimoniy tarbiya darslarini olib
borishdagi asosiy yo’nalish hyoatiy zarur jarayonlar: yurish, yugurish, sakrash,
uloqtirish, qomatni to’g’ri saqlay olish, tezkorlik, chaqqonlik, mushak tezliklarini
tahlil qilish qobiliyatlarini tarbiyalashga qaratib, ularni shakllantiradi.
Maktab yoshidagi bolalar bilan jismoniy mashg’ulotlar tizimini to’g’ri olib
borish bola organizmining o’sishi va rivojlanishini kuchaytiradi, fiziologik
jarayonlarni jonlantiradi.
Jismoniy tarbiyani tarkibiy qismi o’rgatish bo’lib, bu jarayonda,
o’quvchilar turli xil malaka va harakatlarni bilish murakkabligini o’zlashtirishadi.
Jismoniy tarbiya darslarida bolalarni o’rgatishda vosita va uslublarni
tanlash, har xil yoshdagi o’quvchilarning jismoniy imkoniyatlariga qat’iy to’g’ri
kelgan holda amalga oshirilishi kerak.
6 yoshli bolalarda harakat ko’nikmasi va malakalari tez shakllana
boshlaydi. Ularda bo’y, mushak kuchi o’sadi, harakat koordinatsiyasi yaxshilanadi,
harakat amplitudasi, tezligi, yo’nalishi, maromi, sur’ati, baholash malakasi
takomillashadi, hakrakatni tahlil kilish, undagi ayrim fazilatlarni jarata olish
qobiliyati rivojlanadi. bolA harakat natijalari uning bajarish sifatlariga bog’liqligini
tuShuna boshlaydi, so’ng yaxshi natijalarga erishish maqsadida, harakatlarni
chidam, bardosh bilan bajarishga kirishadi.
Bularning hammasi asosiy harakatlarni gimnastik va jismoniy mashqlarni
bajarish texnikasini o’rganishga imkon yaratadi. 6-7 yoshdagilar va 9-10 yoshdagi
bolalarni o’pka massasi oshadi, alveolalar soni kattalarnikiga yaqinlashadi,
o’pkaning tuzilmaviy o’zgarishi uning tiriklik sig’imining oshishiga olib keladi.
Shuningdek o’pkaning tiriklik sig’imi1.40-1.60 l da 2.20-2.50 l gacha oshadi.
26

Tashqi naafas olishning oshishi bilan biraglikda yuroq-qon tomir tizimining
tinch holatda ham va jismoniy ish vaqtida ham kislorodga talabi ko’rsatkichlarning
oshishi kuzatiladi. Bu o’zgarishlar orqali mushaklarning kislorod bilan ta’minlnish
xususiyati ortadi, energiya almashinishi jarayoni takomillashadi.
Tayanch-harakat apparati, markaziy va perefirik nerv tizimida hamda ichki
organlarda morfologik va biokimyoviy o’zgarishlar jismoniy sifatlar
rivojlanishining tuzulmaviy xususiyatlari bilan bog’liqdir.
Bolalar va o’smirlarda fiziologik tomonidan chidamlilik sifati har xil siklik
mashqlar turlaridan iborat bo’lib organizmda aerob ishlab chiqarilishini oshiradi.
Mutaxasislarining hisoblashicha, kichik maktab yoshidagi bolalarning umumiy
chidamliligini oshirish uchun 3 km dan 45 km gacha kros yuugurishi tavsiya
etiladi. Shu maqsad bilan birgalikda darslarda harakatli o’yinlar va o’yin
mashqlarini qo’shish taklif etiladi.
Kichik maktab yoshida tezkor-kuchni rivojlatirishning samarali vositasi 15
m dan 30 m gacha qisqa vaqtli yez yugurish charchashni keltirib chiqarmaydi. 10-
11 yoshdagi o’quvchilarda ish bir necha bor bajarilsa, tezkor qobiliyati oshadi.
Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda egiluvchanlikna tarbiyalashda bir
qancha yo’nalishlar bor. Bular, birinchi navbatda tayanch apparatining morfologik
xususiyatlari: mushaklar va bo’g’inlarning yuqori cho’ziluvchanligi, umurtqaning
harakatchanligidir. 7-10 yoshdagi bolalarda egiluvchanlikning yuqori
rivojlanganligi kuzatiladi.
Harakat malakalarini egallashga yo’naltirilgan darslarda o’quvchilar
muvaffaqiyatga erishish uchun bolalarning yosh xususiyatlarning har tomonlama
hisobga olish kerak.
Milliy va harakatli o’yinlarni harakat sifatlarini tarbiyalashga yo’naltirish
bo’yicha tanlash yoshni hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Kichik maktab
yoshidagi o’quvchilarda epchillik, tezkorlik, harakat aniqligi va koordinatsiyalari
yuzaga kelishi xarakterlidir.
27

Ta’limning asosiy savollari va bolalarda shartli reflekslar, harakat
malakalarining fiziologik asosini tashkil qilish xozirgi vaqtda chuqur o’rganilgan
va jismoniy tarbiya hamda sportning asosini tashkil qiladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda milliy harakatli o’yinlarni yig’ish,
ularni turkumlarga ajratish jismoniy tarbiya darslari, sifatini oshirishda, zichligini
ko’tarishda bolalarda qiziqish uyg’otishda muhim vosita bo’lib hisoblanadi. Shu
sababli ularni o’rganish kunning dolzarb masalalaridan biridir.
Kichik maktab yoshidagi bolalarning jismoniy tarbiya vositalari
o’quvchilarning jinsiga, yoshiga qarab jismoniy tayorgarligini hisobga olgan holda
aniqlandi.
Tadqiqot guruhi mashg’ulotlari jarayonida jismoniy tarbiya dasturi
bo’yicha beriladigan mashqlar qisqartirilib dars tarkibiga jismoniy sifatlarni
tarbiyalovchi mashqlar va milliy o’yinlar majmuasi kiritildi.
Jismoniy mashqlardan tashqari ayrim milliy o’yinlardan foydalandik.
1) “Quvlashmachoq”
2) “Ovchi va o’rdaklar”
3) “Arg’omchoq”
4) “Baliqchi va baliqlar”
5) “Uloq”
6) “Oq terakmi ko’k terak”
7) “40 tosh”
8) “Ko’k chopon”
9) “Otib qochar”
10) “Otdan aqdarish”
11) “Do’ppi kio’ishda kim g’olib”
12) “Xo’roz-xo’roz”
13) “Almash qadamlar”
14) “Oqsoq qarg’a”
Tadqiqot davomida ikki guruhda ham 12 tadan 24 ta tekshiruvchi
ishtirok etdi.
28

Tadqiqot mashqlarini o’z tarkibiga kiritmagan an’anaviy (jismoniy tarbiya
asosida) va Shu mashqlar bilan qo’llaniladigan mashg’ulotlar samaradorligi ikki
guruhda ham tadqiqotdan oldin va tadqiqot yakunida tekshirish o’tkazish asosida
aniqlandi.
2.3. Milliy sport o`yinlari bebaho qadriyat.
Mustaqilligimiz sharofati tufayli milliy qadriyatlarimizni tiklashga milliy
o`yinlarning o`rni juda katta.
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 14 fevral 64-F
raqamli farmoyishiga binoan “Milliy sport turlari va o`yinlarini rivojlantirish
muammolari” mavzuidagi Respublika konferensiyasishu yili 29-30 oktyabr
kunlari o`tkazilishi munosabati bilan Samarqand viloyati “Mehnat rezervlari” ning
milliy sport turlari va o`yinlarini rivojlantirish muammolari haqida tezislar.
a) milliy sport o`yinlari bolalarni kichik yoshidan boshlab jismoniy, aqliy va
axloqiy qilib tarbiyalashning muhim vositasi sifati qaraladi.
Milliy sport o`yinlari bilan o`tmishda ota-bobolarimiz bolalarni 2-3 yoshdan
shug`ullantira boshlaganlar. Ulug` bobokalonimiz Amir Temur davrida o`g`il
29

bolalarga ot minish, chavandozlik bilan shug`ullanish 3 yoshdan o`rgatilganligi
ma`lum. 2-3 yoshdan suzish bilan shug`ullanib, suv hovuzi ustidan tortilgan
arqondan yurishga bo`lajak darvozlarni juda kichiklikdan o`rgatganlar.
O`g`il bolalar o`z aka-ukalari, mahalladosh, o`rtoqlari bilan kurash
mashqlarini xuddi shunday kichik yoshlardan boshlaganlar. Qiz bolalar esa
“Arg`imchoq” , “Tortishmachoq”, “Oq terakmi, ko`k terak”,“Bekinmachoq” , “otib
qochar” va shunga o`xshash otaliqqa, onalikka, mehnatga tayyorlovchi milliy
sport bilan juda kichiq yoshlaridan boshlab shug`ullanishga jalb qilganlar.
b) Milliy sport va o`yinlar sog`liqni saqlash, kasb-korga bog`liq
kasalliklardan himoyalanishning sinalgan vositasi ekanligini hech kimga uqtirib
o`tirishning hojati bo`lmasa kerak.
CHidamlilik, zukkolik, ziyraklik, chaqqonlik va hakozo kabi yaxshi
fazilatlar sport orqali va xususan milliy o`yinlar orqali bolada rivojlanishi ota-
bobolarimizga qadim-qadimdan ma`lum. Turon zaminida yashab kelgan avlod
ajdodlarimiz milliy o`yinlarini e`zozlashganlar va katta e`tibor berib kelishlari
hech kimga sir emas.
Jismoniy tarbiya va sport kishining hayotiy istiqbol yo`lini nurli qilishga
yordam beradi.
Sog`lom va kuchli bo`lish inson uchun bebaho boylik. Sog`lom odam hayot
yo`lini topadi, belgilangan orzu-umidlariga mehnati bilan erisha oladi.
Milliy o`yinlar orasida insonni ma`lum kasalliklardan himoya qilgan
(profilaktika) yoki shunday kasallik alomatlari sezilganda ulardan qutilishga
ko`maklashadiganlari ham ko`p.
Ma`lumki tikuvchilar, do`ppido`zlar, maxsi tikuvchilar ma`lum nuqtaga
muttasil ko`zlarini qadm ish bajaradilar. Ko`z mushaklari ish davrida
chegaralangan darajada harakat qiladi.
Xuddi shuningdek, muttasil o`qish, yozish bilan shug`ullanuvchilar ko`rish
imkoniyatini xavf ostida qoldiradilar. Halq donishmandligi bunday faoliyat bilan
bilan shug`ullantiruvchilar uchun “Besh to gimnastikasi” o`yinlarini yaratgan va
shug`ullanishga odatlantirgan.
30

Buhs ikki kishi o`rtasida bo`ladi. O`yin xontaxta ustida yoki stolda
bajariladi.
O`yin ishtirokchilari qadlarini rostlab, stol yoki xontaxtaning ikki tomonida
o`tiradilar. O`yin uchun 5 ta o`rtacha danak kattaligidan tosh olinadi.
Toshlarni kaftga olib, bir yarim qarich balandlikka otiladi, to tosh
tushguncha qadar qo`l kafti orqaga o`giriladi, keyin qo`l orasidagi toshlar yuqoriga
irg`itilib, kaft bilan ilib olinadi va hakazo.
O`pka faolitini yaxshilash, uning sig`imini oshirish maqsadida “zuv” o`yini
o`tmishda keng tarqalgan edi.
20 O`yinda uch kishi ishtirok etadi. O`yin uchun zarur asbob-bo`sh
gugurt qo`tichasi yoki kattaligi barmoqdek 2 yog`ochni plyus shaklidagi marra
belgisi “Zuv” o`ng qo`lini yelka balandligida ko`tarib tashlash belgi qiladi.
Har bir o`yinchi startda o`pkasini to`ldirib nafas oladi, lablarini qisib “Zuv”
degan ovoz chiqarib iloji boricha tezlik bilan oldinga qarab intiladi.
Bu o`yinlar bilan shug`ullanganlar iqlim keskin o`zgarganda shamollash
kasalligini bilmaganlar va hokazo.
g) milliy sport va o`yinlar bilan muntazam shug`ullanish ishchanlik
muddatini uzaytiradi, qiyinchiliklarni chidam bilan yengishga va oilaviy ahillikni
mustahkamlaydi, oila boshiga tushgan qiyinchilik, g`am-g`ussani yengishga katta
ahamiyatga ega. Harakat va fikrlashdagi tezkorlik hayotning hamma holatida
faoliyatdan kuzatilgan unumdorlikni oshiradi va uning mahsuloti sifatli bo`lishini
ta`minlaydi.
d) is`tedodli bolalar kamolotida, o`z shaxsiy g`ururini anglab olishda, xilma-
xil ijobiy sifatlarni to`la ro`yobga chiqarishda milliy sport va o`yinlarning tutgan
o`rni benihoyat kattadir.
Sharqona pedagogika bolalarning yoshiga moslangan tarbiyaning tajribada
ko`p martalab sinalgan ajoyib vositalarini ishalb chiqfqan amalga oshirgan.
Halqimiz orasida o`tmishda tarqalgan milliy o`yinlar va milliy sport turlari
iste`dodli bolalar kamolatida katta o`rin tutgan.
31

e) Milliy sport va o`yinlar tartib, insof sohiblarini va o`z ahdida vafoli bo`la
oladigan kishilarni tarbiyalaydi.
Milliy qadriyatni tiklashda katta ahamiyat berilayotgan hozirgi davrda
milliy sport o`yinlarning ahloq-odobli insofli va ahdiga vafoli kishilarni
tarbiyalashda , sahiylik har doim boshqalarga ko`mak berish kabi sifatlarni
rivojlantiruvchi xillari ham ko`p. “Savob” o`yinlari yo`l, ko`prik masjid-madrasa,
irrigatsiya tarmoqlari va shunga o`xshash inshootlarni tuzatish va ta`mirlashda
xizmat qilgan.
j) milliy sport va o`yinlari aholi yashash joylari mahallalar va qishloq
joylarida keng yoyishda erishilgan ijobiy tajribalar Samarqand viloyatida juda
ko`p.
Bulardan, birinchi navbatda O`zbekistonimiz tanilgan “Obi mashhid”
mahalasi yaqqol misol bo`lib xizmat qiladi.
Bu yerda yoshlarda sport bilan va shu jumladan, milliy sport va o`yinlari
bilan shug`ullanishda keng sharoit yaratib berilgan va bu mahallaning yoshlari
uchun sport borasida qilingan ishlar O`zbekistonimizda namuna va tajriba
almashish uchun keng tarqalgan.
z) sog`lom avlod tarbiyasida Samarqand viloyati umumta`lim maktablari
milliy sport va o`yinlarini targ`ibot qilishda talaygina natijalarga erishmoqdalar.
Viloyatimizda yoshlar orasida milliy sport va o`yinlarni keng targ`ibot
qilishla umumta`lim maktablarining o`rni beqiyosdir.
i) sog`lom avlod tarbiyasida oliy. O`quv va hunar texnika o`quv yurtlari
milliy sport va o`yinlarni keng targ`ib qilishda kkatta e`tibor berib kelmoqdalar.
k) sobiq davrida milliy qadriyatlarimiz va shu bilan bir qatorda milliy sport
va o`yinlarga katta e`tibor berilmoqda.
O`zbekiston Respublikamiz mustaqilligiga erishganda n beri milliy
qadriyatlarimizga milliy sport va o`yinlarga katta e`tibor berilmoqda.
32

Xulosa
Bolalar jismoniy tarbiya darsining boshqa shakllariga nisbatan o’yinlarda
ko’proq so’zlashni eslab qolish va esda tutish imkoniyatiga ega bo’ladilar, bu esa
ixtiyoriy xotira xususiyatini chuqurroq ochishga yordam beradi. Bundan esa
s hunday xulosa lar kelib chiqadi.
1. O’yin bola tomonidan ma’lum rol tanlash va uni ijro etish jarayoni
bo’lib, birtalay axborotlarni eslab qolishni talab qiladi.
2. Shu boisdan personajning nutq boyligini egallash, hatti-harakatini
takrorlashdan iborat ongli maqsad bolada oldinroq paydo bo’ladi va oson amalga
oshadi.
Milliy xalq o ’ yinlaridan foydalanishda , ularni qo ’ llashda shuni hisobga
olish kerakki , bu yoshdagi bolalar aniqlikni talab etadigan mayda harakatlarga
qaraganda keng , kuchli harakatlarga ancha moyil bo ’ ladilar .
Bizning fikrimizcha , milliy xarakatli o ’ yinlarni hamma fazilatlar ,
qobilyatlar , sifatlarni tarbiyalash bilan bir qatorda aqliy va xarakat ko ’ nikma
hamda malakalarining shakllanishida asosiy o ’ rinlarni egallaydi .
Shunday qilib , boshlang ’ ich sinf o ’ quvchilari jismoniy tarbiyasining
quyidagi asosiy vazifalarini bajarishda ham xalq milliy o ’ yinlarining roli va o ’ rni
nihoyatda katta ekanligi ko ’ rinadi :
1. Sog ’ liqni mustahkamlash , o ’ quvchilarni to ’ g ’ ri jismoniy
rivojlantirishga va chiniqtirishga yordam berish .
2. O’quvchilarga jismoniy madaniyat va sportga oid maxsus bilimlar
berish, ularga gigiyenik bilim va ko’nikmalarni singdirish.
3. O’quvchilarda harakat malakalarini va ko’nikmalarini shakllantirish va
takomillashtirish, yangi harakat turlariga va harakat faoliyatiga o’rgatish.
4. Yoshga muvofiq ravishda asosiy harakat sifatlarini (kuch, tezkorlik,
epchillik, chidamlilik va boshqalar) rivojlantirish.
5. Botirlik, qattiylik, nizomlilik, jamoaga birlashish, do’stlik hissini
madaniy hulq ko’nikmalarini, mehnatga munosabatini tarbiyalash.
33

6. Turganda va yurganda qomatni to’g’ri tutish ko’nikmalarini
shakllantirish.
7. O’quvchilarda jismoniy madaniyat va sport bo’yicha muntazam
mashg’ulotlarga barqaror qiziqish va ko’nikmalarini tarbiyalash.
8. O’quvchilarga tashkilotchilik malakalarini singdirish, jamoatchi
jismoniy madaniyat faolini tayyorlash.
Milliy o’yinlar 7-8 yoshli bollarga mo’ljallangan jismoniy tarbiya
dasturidagi mashqlar bilan qo’shilib borilganda jismoniy sifatlar rivojlanishi
aniqlandi.
Tajriba xalq milliy o’yinlarni jismoniy tarbiya darslariga kiritish
uchun:
-ularni turkumlarga bo’lish;
-jismoniy sifatlarini rivojlantirishiga qarab tanlanishni;
-yilning fasllarida qo’llaniladigan o’yinlarni aniqlash zarurligini isbotladi;
Prezidentimiz Sh. M. Mirziyayev bir necha bor ta`kidlaganidek, milliy
qadriyatlarimizni, sharqona pedagogikani tiklash hozirgi kunning o`ta dolzrab
vazifasidir.
Albatta, bu ishni birinchi navbatda bolalar bog`chalari umumta`lim
maktablarida, mahalla, oilalarda hamjixatlikda olib borish zarur. SHu o`rinda
milliy sport va o`iynlari alohida o`rin tutadi.
l) tariximiz bizga qoldirgan ulug` xazinalar qatorida tiklanib o`z o`rnini
egallashi zarur bo`lgan milliy sport o`yinlarning kelajak avlod tarbiyasidagi o`rni
juda katta.
Ma`naviy meros, kuchli tarbiyaviy mohiyatga ega milliy sport va o`yinlarni
keng targ`ibot qilishda hali ko`pgina ishlar qilinishi zarur.
34

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasi “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida” gi
qonuni (1992 yil 14 yanvar) “Xalq so’zi” gazetasi, 1992 yil 19 fevral.
2. O’zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”. “Ma’rifat”
gazetasi. 1998 yil 1 aprel.
3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining “O’zbekistonda
jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” gi.
“Ma’rifat” gazetasi, 2000 yil 29 iyun, “Xalq so’zi” gazetasi 2000 yil 30 iyun.
4. Karimov I.A. ning “Sog’lom avlod uchun” ordenini ta’sis qilish
to’g’risidagi Farmoni. (1993 yil 4 mart) “Turkiston” gazetasi. 1993 yil 6 mart.
5. O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida”gi qonun (1993 yil 29
avgust) “Turkiston” gazetasi.
6. O’zbekiston Respublikasining “Konstitutsiya”si. T.: O’zbekiston.
1992.B.44.
7. O’zbekiston Respublikasi “Bolalar va o’quvchi yoshlarni jismoniy
tarbiyalash konsepsiya” si: “Uchitel Uzbekistana” gazetasi. 1992. N 43,44,48.
8. O’zbekiston Prezdenti I.A.Karimovning “Sog’lom avlod uchun” ordeni
topshirish marosimida so’zlagan nutqi. “Sport” gazetasi. 1994. N18.
9. Karimov I.A. “O’zbekiston kelajagi buyuk davlat”-T.: O’zbekiston.
1992.B.62.
10. Karimov I.A. O’zbekiston o’z Istiqloli va taraqqiyoti yo’li. T.:
O’zbekiston.1992.B.70.
11. Karimov I.A. Buyuk maqsad yo’lida og’ishmaylik. T.:O’zbekiston.1993.
12. Abdullayev U . “ Xalq o ’ yinlari milliy sport turlarini tiklash va aholini
jismoniy tarbiyalashda ulardan keng foydalanish usullari ” mavzusiga
bag ’ ishlangan jumhuriyat milliy - amaliy anjumanining tezislari . 19-20 aprel 1991
yil 1-qism, B-12-15.
13. Abdumalikov R. Abdullayev A. Xalq milliy o’yinlari mazmunida
ma’naviyat masalalari. T.: 1995.14 b.
35

14. Abdumalikov R.A, Sanayeva I. Bolalar bizning kelajagimiz. Sog’lom
avlod tarbiyasi-buyuk davlat qurish zaminidir. Ilmiy anjuman materallari, 2-
qism .Toshkent. 1984-11-13 b.
15. Abdurasulov R . Sog ’ lom avlodni tarbiyasi buyuk davlat qurish zaminidir .
Ilmiy-amaliy anjuman materiallari. T.: 1993, 1-qism 6-11 b.
16. Azimov I.G. Jismoniy tarbiyaning yosh fiziologiyasi. T.: 1994. 72-73 b.
17. Alabin V.G. Nachalnaya sportivnaya podgotovka yunnogo legko atleta.-
Minsk, “Narodnaya asveta”, 1972. 80 b.
18. Aliyev M. Jismoniy tarbiya haqidagi ilmiy uslubiy bilimlarni bolalarga
singdirish kelajak sog’lom turmush tarzining asosidir. Sog’lom avlod tarbiyasining
buyuk davlat qurish zaminidir, ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 2-qism.T.:
1994.16-18 b.
19. Atayev A.K. Razvitыe bыstrotы, lovkosti i silы u detey.-Toshkent.
“Ukituvchi”1973. 120 b.
20. Bogen M.M. Obucheniye dvigateln ыы m deystviyam. M.: Fizikultura i
sport. 1985.-192 b.
21. Belousova V.V., Reshetin I.N. Pedagogika. T.:.O’qituvchi. 1993. 67-68 b.
22. Berenshteyn N.A. O postroyeniye dvijeniy.-M: Meditsina, 1947 b.
36

Boshlang‘ich sinf quvchilaring jismoniy tayyorgarliginioshirishda milliy xalq o‘yinlarining ahamiyati

Sotib olish