Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 42.9KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 12 Oktyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

13 Sotish

Boshlang‘ich sinfda badiiy asar ustida ishlash

Sotib olish
O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI “PEDAGOGIKA” KAFEDIRASI “Boshlang‘ich sinfda badiiy asar ustida ishlash” mavzusidagi KURS ISHI Bajardi: BT22-S-31A guruhi talabasi Bozarova Farog‘at Rahbar: Kuranbayeva Xusnora Abdullayevna _________________ (imzo) Toshkent-2024 MUNDARIJA Kirish…………………………………………………………………………………4 1.Badiiy asar ustida ishlashning asosiy bosqichlari…………………………………..6 2.O qish darslarida adabiy tushunchalar ustida ishlash……………………………...15ʻ 3.3-sinf O qish darslarida " Ulug larni o rganmoq-oqillik" bo limi yuzasidan berilgan ʻ ʻ ʻ ʻ mavzularni tahlil qilish……………………………………………………………….20 4. " Ulug larni o rganmoq-oqillik" bo limini takrorlashga oid dars ishlanma……….22 ʻ ʻ ʻ Xulosa………………………………………………………………………………. 27 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………....28 2 Boshlang‘ich sinfda badiiy asar ustida ishlash Reja: 1. Badiiy asar ustida ishlashning asosiy bosqichlari. 2. O qish darslarida adabiy tushunchalar ustida ishlash.ʻ 3. 3-sinf O qish darslarida " Ulug larni o rganmoq-oqillik" bo limi yuzasidan ʻ ʻ ʻ ʻ berilgan mavzularni tahlil qilish. 4. " Ulug larni o rganmoq-oqillik" bo limini takrorlashga oid dars ishlanma. ʻ ʻ ʻ 3 Kirish Respublikamizda amalga oshirilayotgan ulkan bunyodkorlik ishlari, islohotlar, mamlakatimiz iqtisodiy qudrati oshib borish natijasida jamiyat ijtimoiy sohasining markaziy bo'g'ini hisoblangan xalq ta’limida ham tub islohotlar ro'y bermoqda. U yangilanmoqda, yoshlar ta’lim-tarbiyasini takomillashtirish, ularning mazmunini, uzluksizligini ta’minlab beradigan yangi hujjatlar, pedagogik texnologiyalar, amaliyot uslublari bilan boyib bermoqda. Zero, yurtboshimiz ta’kidlaganidek, “...Xalq ta’limini tubdan isloh qilish, mazkur dasturni amalga oshirish bizdan nihoyatda katta kuch, mablag' va imkoniyat talab qilmoqda. Lekin, istiqbolimiz, istiqlolimiz ko'zi bilan qaraganda, ham iqtisod, ham siyosat, ham ma’naviyat nuqtai nazaridan bu sarf- xarajatlarga nazar tashlasak, undan keladigan manfaat har qanday xarajatlarni qoplashi va oqlashi muqarrar” 1 Boshlang’ich sinflar o’qish darslarida o’quvchilar nutqini o’stirish vositalaridan biri to’g’ri uyushtirilgan qayta hikoyalashdir. Maktab tajribasida to’liq, qisqartirib, tanlab va ijodiy qayta hikoya qilish turlari mavjud. Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun matnni to’liq yoki matnga yaqin qayta hikoyalash ancha oson, boshqa turlari esa nisbatan qiyinroqdir. Qayta hikoyalashda o’qilgan hik oya mazmuni yuzasidan o’qituvchining savoli o’quvchilarni hikoyaning detallari haqida, ayrim voqealar o’rtasidagi bog’lanishning sabab-natijalari haqida fikrlashga qaratilishi lozim. Asar syujetining rivojlanishida qatnashuvchi shaxslar, ularning xatti-harakati asosiy rol o’ynaydi. Bolalar asar mazmunini unda ishtirok etuvchi shaxslar va ularning xatti- harakati, harakterli xususiyatlarini tahlil qilish yordamida yaxshi anglab yetadilar. O’qituvchining savoli asar qahramonlari nima qilgani, ularning u yoki bu xatti- harakatlari qaerda va qanday sharoitda yuz bergani haqida so’zlab berishga, voqealarning izchil bayon qilinishiga va o’zaro bog’liqlikni yoritishga yo’naltirilishi lozim. 1 I.Karimov. “Barkamol avlod O'zbekiston taraqqiyotining poydevori”.T. “Sharq”. 1997 yil. 19-bet. 4 O’quvchi o’qilgan asar mazmunini o’qituvchi savoli yordamida aytib berishida faqat analizdan emas, sintezdan ham foydalanadi: ayrim faktlarni o’zaro bog’laydi (sintezlaydi), bir-biriga taqqoslaydi, ular yuzasidan muhokama yuritadiva xulosa chiqaradi. Ko’pincha boshang’ich sinf o’quvchilari qatnashuvchi shaxslar xatti- harakatini yaxshi tushunmasliklari, ba’zan noto’g’ri yoki yuzasi tushunishlari natijasida asar mazmunini anglab etmaydilar. Shuning uchun ham o’qituvchi savolni juda o’ylab tuzishi, u bolani fikrlashga, o’ylashga majbur etadigan, qatnashuvchi shaxslarning xatti-harakati, voqealarning bog’lanishi yuzasidan muhokama yuritadigan, ularni o’zaro qiyoslashga, ijobiy va salbiy tomonlarini aniqlashga yordam beradigan bo’lishi lozim. O’quvchi asarda qatnashuvchilarning xatti-harakatini qanchalik aniq ko’z oldigan keltira olsa, u hikoyaning asosiy mazmunini shunchalik chuqur tushunadi, shunchalik mustaqil qayta hikoya qilib beradi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari: 3-sinf o‘quvchilariga “Ulug‘larni o‘rganmoq oqillik” bobini o‘rgatish orqali ularda buyuk ajdodlarimizga nisbatan faxr, g‘urur va iftixor tuyg‘ularini shakllantirish hamda o‘uvchilar ongiga singdirish. Kurs ishi predmeti: 3- sinf O‘qish kitobida berilgan “Ulug‘larni o‘rganmoq oqillik” bobini o‘rgatish. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish qism, mavzuni yoritishga oid 4 ta reja, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 1. Badiiy asar ustida ishlashning asosiy bosqichlari Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so’ng boshlang’ich sinflar uchun yangi dastur va darsliklar yaratildi. O’qish dasturlarida badiiy asarni tahlil qilishga ko’proq ahamiyat berilib, matn ustida ishlash yuzasidan xilma-xil topshiriq turlaridan, texnika vositalaridan foydalanishga ko’proq e’tibor berildi. “Badiiy asar quyidagi muhim metodik qoidalar asosida tahlil qilinadi:  Asar mazmunini tahlil qilish va to’g’ri, tez, ongli, ifodali o’qish malakasini shakllantirish bir jarayonda boradi.  Asarning g’oyaviy-tematik asoslarini uning obrazlari, sujet chizig’i, qurilish va tasviriy vositalarini tushuntirish o’quvchilarning shaxs sifatida umumiy kamol topishiga, bog’lanishli nutqning o’sishini ta’minlaydi.  O’quvchilarning hayotiy tajribasiga tayanish asar mazmunini ongli idrok etishning asosi va uni tahlil qilishning zaruriy sharti hisoblanadi.  4-sinfda o’qish darslari o’quvchilarning bilish faoliyatini aktivlashtirish va atrof muhit haqidagi bilimlarni kengaytirish vositasi hisoblanadi.” 2 Asarni tahlil qilishda uning hissiy ta’sirini ham hisobga olish zarur. O’quvchi matnni o’qibgina qolmay, muallif hayajonlangan voqeadan hayajonlansin. Matnni tahlil qilishda o’quvchilarda fikr uyg’onsin, ularda estetik didni tarbiyalasin. Boshlang’ich sinflar “O’qish kitobi”da turli janrdagi badiiy va ilmiy- ommabop maqolalar berilgan. Sizga ma’lumki, badiiy asarda hayot obrazlar orqali aks ettiriladi. Uning markazida inson, uning tabiat va jamiyatga munosabati turadi. Badiiy asarda borliqni, voqelikni obrazlar vositasida tasvirlash, ob’ektiv mazmun va sub’ektiv bahoni aniq materialda berish haqidagi qoidalar metodika uchun katta nazariy-amaliy ahamiyatga ega. Birinchidan, asar ustida ishlashni muallifning asarida tasvirlangan voqealarga munosabati o’qituvchining diqqat markazida turadi. O’quvchilar voqelikni obrazlar orqali tasvirlashning o’ziga xos xususiyatlarini asta tushuna boshlaydilar. Ikkinchidan, har qanday badiiy asarda aniq tarixiy voqelar tasvirlanadi. Asardagi 2 Qosimova K. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. - Toshkent: O’qituvchi. 1985-yil 6 voqealarga tarixiy yondoshilgandagina asarga haqqoniy baho berish mumkin. Uchinchidan, yozuvchining hayoti va qarashlari bilan o’quvchilarning yoshlariga mos ravishda tanishtirish maqsadga muvofiq. To’rtinchidan, badiiy asarni tahlil qilishda o’quvchilarni asarning g’oyaviy yo’nalishini tushunishga o’rgatish muhimdir. Psixolog olimlarning ko’rsatishicha, badiiy asarni idrok etish uchun uni tushunishning o’zigina yetarli emas. Asarni idrok etish murakkab jarayon bo’lib, asarga, unda tasvirlangan voqelikka qandaydir munosabatning yuzaga kelishini o’z ichiga oladi. Kichik yoshdagi o’quvchilar adabiy qahramonga ikki xil munosabatda bo’ladi. Adabiy qahramonga emotsional munosabat. “Asarda qatnashuvchi shaxslarga baho berishda o’quvchilar o’z shaxsiy tushunchalaridan foydalanadilar. Qahramonning boshqa fazilatlarini baholash uchun ularda so’z boyligi, tajriba yetishmaydi. O’qituvchining vazifasi o’quvchilar payqay olmagan sifatlarni ko’rsatish va o’quvchilar nutqiga kiritishdir. Yana bir narsaga e’tibor berish maqsadga muvofiq:  O’quvchilar asar qahramoniga munosabatlarini ifodalashda u harakat qilgan sharoitni hisobga olmaydilar.  Qahramonning nima uchun shunday qilishi kerakligini tushunolmaydilar, uning uchun maqsadga muvofiq ish olib borishlari zarur.  O’qish malakalarining sifatlari va ularni takomillashtirish yo’llari  Dastur talablarini to’liq bajarish va amalga oshirish uchun, birinchi navbatda o’qish ko’nikmalarini to’g’ri va puxta egallash va takomillashtirib borish zarur.  O’qish ko’nikmalari savod o’rgatishg jarayonida shakllanadi, o’qitishning keyingi bosqichlarida takomillashadi” 3 O’qish malakalarining sifatlariga badiiy asar matnini to’g’ri, tez, ongli va ifodali o’qish kiradi. O’qish darslarida o’quvchilarning o’qish malakalari shakllantiriladi va takomillashtiriladi. O’qish malakasining sifatlari o’zaro bog’liq bo’lib, ularning 3 Qosimova K. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. - Toshkent: O’qituvchi. 1985-yil 7 asosiysi ongli o’qish hisoblanadi: o’quvchi matnni tez va to’g’ri o’qisa-yu, anglab o’kimasa yoki uning tez o’qishi natijasida boshqalar matn mazmunini tushunmasa, to’g’ri o’qisa-yu, o’ta sekin o’qisa, nutq birliklari orasida pauzalarga e’tibor bermasa, matnda ifoda etilayotgan fikr tushunilmaydi. Muayyan tezlikda va to’g’ri o’qish ongli o’qishga xizmat qiladi; to’g’ri, tez va ongli o’qish esa ifodali o’qishning asosi hisoblanadi. O’qish malakalarini egallash maktabda o’qitiladigan barcha predmetlarni muvaffaqiyatli o’zlashtirishning muhim sharti hisoblanadi. O’qish faoliyatning asosiy turi bo’lib, o’quvchilarni g’oyaviy-siyosiy, aqliy, estetik va nutqiy tomondan rivojlantirish uchun juda katta imkoniyat yaratadi. Bu jarayon esa o’qish malakalarini o’stirish va takomillashtirish ustida sistematik va maqsadga muvofiq ishlashni talab qiladi. O’qish malakasini egallash ancha murakkab bo’lib, uni shakllantirish uzoq vaqtni talab etadi. Psixolog T. G. Yegorov o’zining «Ocherki psixologii obucheniya detey chteniyu» nomli asarida o’qish malakalarini shakllantirish jarayonini uch bosqichga ajratadi: analitik bosqich, sintetik bosqich va avtomatlashgan bosqich. “Analitik bosqich savod o’rgatish davriga to’g’ri keladi, bunda so’zni bo’g’in-harf tomonidan tahlil qilish va bo’g’inlab o’qish malakasi shakllantiriladi. Sintetik bosqich uchun so’zni sidirg’a o’qish harakterlidir; bunda so’zni ko’rish orqali idrok qilish va uning talaffuzi so’z ma’nosini anglash bilan asosan mos keladi. O’qish so’z ma’nosini idrok qilish bilan amalga oshadi. O’quvchilar sintetik bosqichga 3-sinfda o’tadilar. Bundan keyingi yillarda o’qish avtomatlasha boradi. O’qish darslarida asar ustida ishlashni shunday tashkil etish kerakki, asar mazmunini tahlil qilish o’qish malakalarini takomillashtirishga yo’naltirilgan bo’lsin” 4 . To’g’ri o’qish deganda xato qilmasdan, yanglishmasdan o’qish tushuniladi, ya’ni to’g’ri o’qish so’zning tovush-harf tarkibini, grammatik formalarni buzmasdan, so’zdagi tovush yoki bo’g’inni tushirib qoldirmay, oshiqchasini qo’shmay, harflar 4 Abdullaeva K va boshqalar. Savod o'rgatish darslari. T.,«O'qituvchi». 1996-yil. 8 o’rnini almashtirmay, aniq talaffuz qilib, so’zga urg’uni to’g’ri qo’yib o’qish hisoblanadi. M. Odilova va T. Ashrapovalar «Adabiy talaffuz normalariga qo’yilgan barcha talablar to’g’ri o’qish ko’nikmasiga ham taaUuqlidir», - deb ta’kidlaydilar. Rus metodisti Yakovleva to’g’ri o’qishga quyidagicha ta’rif bergan: «To ’g’ri o ’qish - bu materialni tovush tomondan xatosiz va bir tekisda ravon nusha ko ’chirishdir». Demak, to’g’ri o’qish so’zning tovush tarkibini, grammatik shaklini buzmasdan adabiy-orfoepik me’yorlar asosida o’qishdir. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida idrok etish, talaffuz qilish va matn mazmunini tushunish o’rtasida puxta sintez yo’q bo’lgani uchun ular o’qishda xatoga yo’l qo’yadilar. Bu esa matn mazmunini tushunishni qiyinlashtiradi. To’g’ri o’qish so’zning uzun-qisqaligiga, o’quvchining so’z boyligiga, ya’ni so’zning leksik ma’nosini qanchalik bilishiga hamda so’zning bo’g’in va morfemik tarkibiga bog’liq. “O’quvchilar ko’pincha quyidagi sabablarga ko’ra xatoga yo’l qo’yadilar:  So’zni talaffuz qilish bilan uning ma’nosini tushunish o’rtasida puxta sintez bo’lmagani uchun, ya’ni bola so’zning oldin tovush tomonini ko’radi, uni talaffuz qilishga oshiqadi. So’zning ma’nosini esa e’tibordan chetda qoldiradi.  So’zning bo’g’in tuzilishi murakkabligi tufayli. So’z ko’p bo’g’inli bo’lsa, bola uni oldin eshitmagan bo’lsa xatoga yo’l qo’yadi.  So’zning ma’nosini bilmaslik tufayli xatoga yo’l qo’yadi.  Tez o’qiyman deb xatoga yo’l qo’yadi.  To’g’ri o’qish yoryog’likka va yorug’likning tushishiga ham bog’liq.  Undosh tovush so’zning o’rtasida va oxirida kelgan yopiq bo’g’inli so’zlarni o’qishda qiynaladilar” 5 . “Xato o’qishning oldini olish uchun quyidagilar e’tiborga olinadi: 5 Qosimova K. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodiicasi. T., O'qituvchi, 1985- yil 9 1. Matnni o’qitishdan oldin undagi o’qilishi qiyin so’z, birikma va gaplarni aniqlash va ular ustida ishlash usullarini belgilab olish. Tuzilishi murakkab so’zlarni bo’g’inlab o’qilishini mashq qildirish. 2. Matnni o’qishdan oldin uning mazmunini tushunishni qiyinlashtiradigan so’zlarning lug’aviy ma’nosini tushuntirish. So’z ma’nosini izohlash usullarini aniqlash. 3. Vazifalarni aniq va tushunarli qilib berish 4. Matnni diqqat-e’tibor bilan o’qishlari uchun sharoit yaratish. 5. Oldin ichda o’qitish, so’ng ovoz chiqarib o’qitish. 6. 6.O’qitishda o’quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish,ya’ni matnnin oson, o’rtacha qiyinlikda va qiyin o’qiladigan o’rinlarini belgilab olib unga kuchi yetadigan o’quvchilarga oldindan taqsimlab olish. 7. 7.O’quvchilarning o’qishini muntazam tekshirib turish. 8. Xatoning harakteriga qarab, uni metodik tomondan to’g’ri tuzatish yo’lini aniqlash. 9. 9.O’quvchilarni xato qilish mumkin bo’lgan o’rindan ogohlantirib turish. 10. Xat cho’pdan foydalanish” 6 . Xato o’qish o’quvchining shaxsiy ko’ruv sezgisiga ham bog’liq bo’ladi.O’qituvchi tuzilishi murakkab so’zlarni oldindan doskaga yoki kartongabo’g’inlarga bo’lib yozib qo’yib, o’quvchilarga xor bo’lib o’qitilishi yaxshi natija beradi. O’quvchilar yo’l qo’ygan xato ikki xil yo’l bilan tuzatiladi: 1) O’quvchi so’z oxiridagi qo’shimchani noto’g’ri o’qisa, o’quvchini o’qishdanto’xtatmasdan xatoni to’g’rilash mumkin; 2) xato o’qish bilan gaplarning mazmuni buzilsa, qayta o’qitish usulidan foydalaniladi.Bunda o’quvchiga o’qigan matni yuzasidan savol berilsa, o’quvchi e’tiborli bo’lib qayta o’qiydi. Tez o’qish. Tez o’qish normal tezlikda o’lib, o’qish sur’ati matnning mazmunini tushunishdan ajralib qolmasligi kerak. O’qish tezligi matnni tushunish 6 Qosimova K. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodiicasi. T., O'qituvchi, 1985- yil 10 tezligi bilan muvofiq ravishda o’suvi kerak. O’qilayotgan asar mazmunini o’zlashtirishni, matin mazmunini ongli idrok etishni ta’minlaydigan o’qish tez o’qish deyiladi. O’qish sifatlarini yaxshi o’zlashtirgan holda o’quvchilarning o’qish sur’ati bir- biridan farq qiladi. Bu dastur talablarini bajarmadi, degan gap emas. Og’zaki nutq tempiga to’g’ri keladigan o’qish sur’ati normal tezlik hisoblanadi. Chunki o’ta tez ham , o’ta sekin o’qish ham matn mazmunini o’zlashtirishni qiyinlashtiradi. “O’qish tezligi bir daqiqada o’qiladigan so’zlar soni bilan belgilanadi. 2005 - yilda e’lon qilingan o’qish dasturida 1- sinfning 2- yarim yilligida o’qish sur’ati 20-25 so’z (notanish matnni o’qish tezligi Xam 20-25 so’z); o’quv yili oxirida 2530 so’z; 2- sinfning 1- yarim yilligida matnni o’qish tezligi 30-35 so’; 2-yarim yilligida 40-50 so’z; 3- sinfning 1- yarim yilligida 60-70 so’z; 2- yarim yilligida 70-80 so’z; 4- sinfning 1- yarim yilligidja ichda ovozsiz 110-130 so’z, ovozli o’qishda 90-100 so’z. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, bir daqiqada bola 250 so’zli matnni o’qisa, undagi 200 ta so’zni eslab qolar ekan. Agar harflab, bo’g’inlab o’qisa, uning diqqat markazida so’z emas, bo’g’in bo’ladi. atijada u so’zlarni eslab qola olmaydi. Bu 4- sinf o’quvchilarining o’qish tezligiga tatbiq etilsa, 125 so’zdan 100 so’zni eslab qoladi. Bu esa yuqori ko’rsatkichlarga erishish imkonini beradi.4 - sinfda xatto bir daqiqada 170-180 ta so’z o’qiydigan o’quvchilar ham bor” 7 . O’qish tezligi to’rt yil davomida to’g’ri va ongli o’qish bilan bog’liq holda asta ortib boradi. O’qish tezligini tekshirganda o’qituvchi o’qiladigan materialning harakterini , ya’ni g’oyaviy mavzuviy murakkabligshini , so’z va gaplarning tuzilishini , ularning bolalar nutqida qaydarajada ishlatilishini, o’qishning to’g’ri va ongli bo’lishini hisobga oladi. O’quvchilarning o’qish tezligi har xil bo’ladi, albatta. O’qituvchining vazifasi barcha o’quvchilarning o’qish tezligini, iloji boricha bir xillikka keltirishdan iborat. Bunga asosan matnni ovoz chiqarib o’qishni mashq qilish bilan erishiladi. 7 Qosimova K. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodiicasi. T., O'qituvchi, 1985- yil 11 Ongli o’qish. Ongli o’qish yaxshi o’qishning asosiy sifati hisoblanadi. Ongli o’qilgan matnning aniq mazmunini, asarning g’oyaviy yo’nalishini, obrazlarini va badiiy vositalarining rolini tushunib o’qish, shuningdek, asarda tasvirlangan voqyea- hodisalarga o’zmunosabatini ifodalay olishdir. “Ongli o’qish o’z navbatida, o’quvchilarning zarur hayotiy tajribasiga, so’zning leksik ma’nosini,gapda so’zlarning bog’lanishini tushunishga va bir qator metodik shartlarga bog’liq. Hozirda ongli o’qish atamasi adabiyotlarda va maktabtajribasida ikki ma’noda: birinchidan, o’qish jarayonini egallashga nisbatan o’qish texnikasma’nosida,ikkinchidan, keng ma’nodagi o’qishga nisbatan o’qish sifatlaridan biri ma’nosida qo’llanadi.” 8 Matnni ongli o’qish uchun o’quvchilar o’qish sifatlaridan to’g’ri, me’yorida o’qishni egallagan bo’lishlari va o’qish jarayonida qiynalmasligi talab etiladi. O’quvchilar matnni ongli o’qishlari uchun matn mazmuni va badiiy vositalari jihatidan tahlil qilinadi. Ongli o’qishning muhim sharti asar qurilishi va mazmunini tushunish hisoblanadi.O’qituvchi ongli o’qishni matnni ifodali o’qishga (agar ovoz chiqarib o’qilsa) va asar mazmuni yuzasidan berilgan savollarga javobning to’g’riligiga qarab baholaydi. Ongli o’qish va ifodali o’qish bir -birini taqozo qiladi, ammo bir- biriga aynan o’xshamaydi. Ifodali o’qish intonastiya - ohang yordamida asarning g’oyasi va jozibasini to’g’ri, aniq, yozuvchi niyatiga mos ravishda ifodalay bilishdir. ”Ifodali o’qish adabiyotni konkret va ko’rgazmali o’qitishning dastlabki va asosiy formasidir”, deb ta’kidlaydi metodist olima M.A.Ribnikova. Demak, ”Ifodali o’qishning asarning mazmunini va emostionalligini intonastiya orq ali o’quvchilarga ko’rgazmali qilib ko’rsatishdir. Ifodali o’qishning asosiy tamoyili o’qiladigan asar g’oyasi va badiiy qimmatini chuqur tushuntirishdir”. Ohang og’zaki nutqning birgalikda harakat qiluvchi elementlari: urg’u, nutq temp iva ritmi, pauza , ovozning past-balandligining yig’indisidir. Bu elementlar bir-biriga 8 Yo’ldoshev J. 1992-yil «O’qituvchilar uyidagi ijodkor o’qituvchilarning 1- anjumanidagi nutqidan . 12 ta’sir etadi va hammasi birgalikda asarning mazmunini, g’oyasini, qahramonlarning turli kayfiyatini, ichki kechinmalarini ifodalaydi. “O’quvchilar ifodali nutq asoslarini egallashlari uchun muhim shartlar quyidagilardan iborat:  Nutq jarayonidan nafasni to’g’ri olish va to’g’ri taqsimlay bilish.  Har bir tovushning to’g’ri artikulyastiyasi va aniq dikstiya(burro gapirish) malakasini egallash.  Adabiy talaffuz me’yorlarini egallash” 9 . Bu shartlar faqat ifodali o’qishgagina emas, balki ifodali nutqqa, ya’ni hikoya qilishga ham taalluqlidir. O’quvchining har qanday og’zaki hikoyasi ifodali bo’lishi zarur. “Ifodali o’qishning asosiy vositalaridan biri ovozdir. Ovoz nafas bilan uzviy bog’lanadi. Shuning uchun o’qituvchi bolalarning ifodali nutqi ustida ishlashni talaffuz qilayotganda o’z nafasini boshqara olish va ovozdan to’g’ri foydalanishga o’rgatishdan boshlaydi. Ovoz kuchi baland -pastlik, uzun-qisqalik, tezlik (temp), yoqimli-yoqimsizlik xususiyatlari bilan harakterlanadi. O’quvchilar matn mazmuniga qarab, baland yoki past ovozda o’qish(gapirish)ga, nutqda tez, o’rtacha yoki sekin tempni tanlashga, biror tuyg’uni ifodalashga o’rganadilar. Ifodali o’qishga o’rgatishda o’quvchilar pauza va logik urg’u bilan ham tanishtiriladi. Ifodali o’qishga tayyorlanish shartli ravishda uch bosqichga bo’linadi: 1. Asrning aniq mazmunini tushunish , unda qatnashgan shaxslarning xatti- harakatini tahlil qilish, asarning g’oyasini belgilash,ya’ni asarning g’oyaviy mavzuviy asosini, uning obrazlarini badiiy vositalari bilan yaxlit holda tushunish. 2. Matnning qayerida pauza qilishni, mantiqiy urg’uning o’rnini,o’qish tempini belgilab olish. 9 Oripov K., Obidova M. Ifodali o'qish. T., «O'qituvchi», 1982- yil . 13 3. O’qishni mashq qilish. Avtor fikrini, uning tasvirlangan voqyea- hodisalarga va qatnashuvchi shaxslarga munosabatini ovoz bilan bera olish uchun matnni qayta o’qish.” 10 Asarning mazmuni va g’oyaviy yo’nalishini tahlil qilish ifodali o’qishga o’rgatish bilan bog’lab olib boriladi. Ifodali o’qishga o’rgatishda matn ma zmunini tushunish, muallif hikoya qilgan voqyealarga o’z munosabatini bildirish asosiy vazifa hisoblanadi. O’quvchilarda ifodali o’qish malakasini shakllantirish uchun asarni o’qituvchining ifodali o’qishi muhim ahamiyatga ega. 10 Oripov K., Obidova M. Ifodali o'qish. T., «O'qituvchi», 1982- yil. 14 2.O qish darslarida adabiy tushunchalar ustida ishlashʻ Umumiy o’rta ta’limning birinchi bosqichi bo’lgan X-XV sinflar dasturida o’quvchilarda kitobxonlik madaniyati va nutqini o’stirishga alohida e’tibor beriladi, badiiy asar bilan ishlash ko’nikmasini tarbiyalash va o’stirish nazarda tutiladi. Dasturda badiiy asarni to’g’ri, tez va ifodali o’qish ko’nikmasini tarbiyalash va rivojlantirish yo’li bilan o’quvchilarda asar ustida mustaqil ishlash va uni o’qish malakasini o’stirish asosiy vazifa qilib qo’yiladi. Bu sinflarda o’quvchilar badiiy va ilmiy-ommabop asarlar mazmunini to’liq tushunishga odatlanadilar, ya’ni asarning ta’sirchanligini, obrazliligini his eta boshlaydilar. Shu asosda ularda axloqiy, estetik, obrazli taassurot tarkib topadi. “Boshlang’ich sinflarda o’quvchilar ertak, hikoya, masal, she’r, maqol, topishmoq, ilmiy-ommabop asarlar va dostonlardan parchalar o’qish orqali ularda ifodalangan voqyea-hodisalar, obrazlar va ularning xulq-atvori bilan tanishadilar, o’qigan asarlariga baho berishni o’rganadilar; ularda asarning tili, uslubi, yozuvc hi qo’llagan tasvir va ifoda vositalari haqida dastlabki adabiy tushunchalar shakllana boshlayd” 11 i. O’quvchilar asar mazmunini o’zlashtirish bilan birga unda bayon etilgan asosiy fikrni aniqlab olishga, fikrlar o’rtasidagi bog’lanishni belgilashga o’rganadilar. Badiiy asarni o’qish bilan bolalarda o’zlarini o’rab turgan muhit, Vatan va uning tabiati, kishilar mehnati haqida ham tasavvur hosil bo’ladi. O’qish darslari o’quvchilarda badiiy asarlarning bir-biridan farqini ajrata olish, yozuvchining hayotiy voqyealarni qanday badiiy vositalar orqali aks ettirgani va qanday obrazlar yaratganini aniqlay olish, mustaqil o’qish va asarni tahlil qilish malakasini hosil qiladi. O’quvchilar adabiy ma’lumotlarni o’zlashtirish orqali badiiy asarning mazmuni, g’oyasi va ahamiyatini anglab ola boshlaydilar. O’quvchilarning nutqini o’stirishda, yuqoridagilar bilan birga, adabiy tushunchalarni shakllantirish ham muhim o’rin tutadi. O’quvchilar adabiy 11 Ta’lim taraqqiyoti. Boshlang’ich ta’lim, «Sharq» 1999-yil, 7-maxsus son. 15 tushunchalarni o’rganish natijasida badiiy adabiyot san’atning bir turi ekanligi, uning hayot bilan aloqadorligini bilib oladilar. Asar tahlilida o’quvchilarning hayotiy taassurotlari va asarni o’rganish natijasida ularda paydo bo’lgan estetik his-tuyg’ular hisobga olinadi. Aks holda, o’quvchilarning bilim olishga bo’lgan qiziqishi susaya boradi. Maktabda bolalar adabiyotini o’qitishda aniq ma’lumotlarga, badiiy asarni o’rganish natijasida o’quvchilarda tug’iladigan his-tuyg’ularga suyanib ish ko’riladi. Bu esa o’quvchilarda asar muallifi, obraz, g’oya, adabiy tur, syujet kabi adabiy tushunchalarni elementar tarzda shakllantirishga yordam beradi. “Boshlang’ich sinflarda asar tahlilida badiiy til vositalari - sifatlash, o’xshatish, jonlantirish, mubolag’a va adabiy janr turlari - ertak, hikoya, masal, she’r, doston, maqol, topishmoq kabilar bilan amaliy ravishda tanishtiriladi. Badiiy asarda g’oyaviy mazmun obrazlar orqali ifodalanadi. Obrazlar esa so’zlar yordamida yaratiladi. So’z adabiyotda badiiy obrazni yaratish qurolidir. Asarning badiiy ifodaliligi yozuvchining undan qay darajada foydalanganligiga bog’liq” 12 . Asarda tasvirlangan hayotiy voqyea-hodisalarni obrazli aks ettirishda badiiy til asosiy vositadir. Shuning uchun ham badiiy asar yuzasidan olib boriladigan kuzatish ishlari har bir obrazni, umuman badiiy asar mazmunini ochishda katta ahamiyatga ega. Boshlang’ich sinflarda badiiy asar tilini tahlil qilish orqali o’quvchilarda o’z ona tiliga muhabbat hissi, badiiy asarni ongli o’qish ko’nikmasi o’stiriladi, asar g’oyasini chuqur idrok etishga zamin hozirlanadi, o’quvchilar nutqi riv ojlantiriladi. Xalq og’zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib, qiziqib o’qilishining sabablaridan biri ertak tilining ta’sirchanligi, o’tkir syujetliligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertak o’qib bo’lingach, uning badiiy tili us tida ishlashga alohida ahamiyat berish zarur. 12 Qosimova K. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodiicasi. T., O'qituvchi, 1985- yil 16 2-sinf «O’qish kitobi»da keltirilgan «Karnaychi shoh» ertagida «yov qora bulutday yopirilib kelayotgan ekan», «Kuychi terak» ertagida “«Terakning shoxlari xuddi surnay chalgandek ovoz chiqarib, yaproqlari esa shildirab raqsga tushar ekan», «To’rg’aylar qo’shiq aytib, ularga jo’r bo’lar ekanlar», «Oh, deb nola qilibdi terak», «Ustoz ularning nag’malariga jo’r bo’lib, sho’x-sho’x kuy chalibdi»” 13 kabi badiiy vositalar yordamida tasvirlangan manzaralar juda ko’p. Ular ustida ishlash o’quvchi nutqini o’stirish bilan birga ularni fikr yuritishga, mulohaza qilishga o’rgatadi. Ertaklarda o’xshatishlar, jonlantirish va mubolag’alardan foydalanilgan. O’quvchilarga ularni izohlab berish, keyinchalik matndan toptirish, qayta hikoyalashda ulardan nutqlarida foydalanishga o’rgatish zarur. Asar o’qib bo’lingach, badiiy til vositalari ustida ishlanadi. Chunki ularning ma’nosi kontekstdan, asar mazmunidan anglashiladi. Ayniqsa, masallarda allegoriyani ochishda ko’chma ma’noli so’zlardan ko’p foydalaniladi. Ular bolalarga masal mazmunini tushunishga xalal bergani uchun ayrim ko’chma ma’noda ishlatilgan so’zlar asarni o’qishdan oldin tushuntiriladi. 3-sinf «O’qish kitobi» dan o’rin olgan «Ayamajiz» (Qudrat Hikmat) she’rida «Bo’ralar qor kapalak», «Bog’lar sokin mizg’ishar, Misoli oq kapalak», «Muz oynalar sovuq yeb» misralarida o’xshatish, jonlantirish; «Saxiy ona tabiat», «quchog’ida havo sof» misralarida metafora; “«Ayamajiz izg’iydi, Ko’chalarda tutoqib, Shox-shabbani tortqilar, Yalmog’izdek yutoqib»” 14 kabi misralarda jonlantirish va o’xshatishlar qo’llangan. Bular ustida ishlaganda quyidagicha savol - topshiriqlardan foydalanish mumkin: Shoir qorni nimaga o’xshatadi? (oq kapalakka). Ayamajizni nimaga o’xshatadi? (Yalmog’izga). «Muz oynalar sovuq yeb» misrasini qanday tushunasiz? Oyna sovuq qotadimi? 13 Umarova M. 2-sinfda O'qish darslari (O'qituvchi kitobi.) Toshkent «Ijod dunyosi» 2017-yil 14 Fuzalov S., Xudoyberganova M. «Ona tili» 3-sinf uchun. T., «O'qituvchi» 2003 -yil. 17 Ushbu darslikning «Kumush qish» bo’limida «Qish» matni berilgan. Ushbu matnda ham ko’plab jonlantirishlar qo’llangan. Masalan, «hamma yoqda sovuq izg’irin kezadi», «Ingrar og’riq kabi qari tol, oynalarni bezar qish - gulkor», «Daraxt kurtaklari rohatlanib uxlamoqda», «hozir urug’lar tinch uyquda» kabi. Matn tahlilida «Matnning birinchi qismini o ’qing. Unda qaysi so 'z o 'z ma ’nosidan boshqa ma’noda qo’llangan?» yoki «Matnning ikkinchi qi smida jonsiz narsalar jonlidek tasvirlangan o ’rinlarni topib o ’qing. Boshqa ma ’noda qo ’llangan so ’zlarni o ’z ma ’nosida qo ’llab gap tuzing. Bu so ’zlar qanday ma ’noda qo ’llanganda ta ’sirchan bo ’ladi?» kabi savol-topshiriqlardan foydalanish mumkin. “Maqol janrida ham ko’chma ma’noli so’zlar ko’p qo’llanadi. Misol uchun «Yurt boshiga ish tushsa, Er yigit hozir» maqolida boshiga so’zi metafora yo’li bilan ma’nosi ko’chgan, o’quvchilarga uning ma’nosi qanday usul bilan ko’chganligi aytilmaydi, faqat boshqa ma’noda qo’llanganligi o’z ma’nosi bilan taqqoslangan holda o’kuvchilarga o’rgatiladi” 15 . Tarixiy asarlarda ham ta’sirchan, tasviriy-bo’yoqdor so’zlar ko’p uchraydi. Jumladan, «Bobur va kabutar» asarida hazrat, a ’yonlar, oliy hazrat so’zlari qo’llangan. Asar matnida qadimiy davr bilan bog’liq qo’shimchalarning qo’llanilishi ham asarga joziba bag’ishlaydi. Masalan: «Kabutar ne deydur?» kabi. Mazkur asarda ikkinchi shaxs qo’shimchasi o’rnida hurmat ma’nosidagi uchinchi shaxs qo’shimchasi qo’llangan: «Xatda: Oliy hazrat, qovun ayni pishdi. Kelib qo’l urib bersalar». Shu o’rindagi «qo’l urib bersalar» birikmasi ibora hisoblanadi. Iboralar doim ko’chma ma’no ifodalab, nutqning ta’sirchanligini oshiradi. Matndan iboralar aniqlangach, ma’nosini izohlashdan tashqari, ularga ma’nodosh yoki qarama-qarshi ma’noli iboralarni topshirish ham yaxshi samara beradi. “Topishmoqlarda ham jonlantirish va o’xshatishlar juda ko’p. Masalan: «Ayoz bobo novvot sotdi, Olgan edim, qo ’lim qotdi» topishmog’ida o’xshatish, «Chiq- 15 Qosimova K. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodiicasi. T., O'qituvchi, 1985- yil 18 chiq» ishlab tolmaydi, tunda uxlab qolmaydi» topishmog’ida jonlantirish qo’llangan” 16 . “«Chumoli va Tipratikan», «O’jar toshbaqa» masallarida ham badiiy til vositalari mavjud. Xususan, ularda «O’g’irlik mol aylar jonsarak», «Bola ko’nglin ko’tarar», «Kosang joningga huzur», «Senga qalqon usti-bosh», «Parcha go’sht bo’lib yurar», «Jish Toshbaqa» kabi ibora, birikma va gaplar uchraydiki, ular ustida ishlashda «Bunday majorolar qachon va kimlar orasida bo ’lib o ’tishi mumkin? Ularga hayotdan misollar keltiring» kabi topshiriqlar berish, ulardagi ma’noni boshqacha yo’sinda bayon ettirish, o’zaro taqqoslash, ta’sirchanligidagi farqni aniqlatish katta ta’limiy ahamiyat kasb etadi. Masalan: «Bola ko’nglin ko’tarar» - Bolasiga yaxshi gaplar gapirar; «Kosang joningga huzur» - Kosang joningni, sog’lig’ingni asraydi» kabi” 17 . Boshlang’ich sinflarda adabiy tushunchalar va badiiy vositalar ustida ishlash o’quvchilarning ijodiy tafakkurini o’stirishga, ularda jonlantirish, o’xshatish, mubolag’a kabi adabiy tushunchalar yuzasidan dastlabki tasavvur hosil qilishga yordam beradi. 16 Qosimova K. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodiicasi. T., O'qituvchi, 1985- yil. 17 Shojalilov A. va boshqalar.«O'qish kitobi»,«O'qituvchi», 2004-yil. 19 3. 3-sinf O qish darslarida " Ulug larni o rganmoq-oqillik" bo limi yuzasidanʻ ʻ ʻ ʻ berilgan mavzularni tahlil qilish. 3- sinf O qish darsligida berilgan "Ulug larni o rganmoq-oqillik" bo limi ʻ ʻ ʻ ʻ yuzasiga oid 14 ta mavzu berilgan. Bu mavzular quyidagilar "Qutadg u bilik" ʻ hikmatlari, Jaloliddin Manguberdi, Buyuk bobomizning buyuk hikmatlari, Xudoyberdi To xtaboyev, Alpomishning bolaligi, So nggi damgacha, Ibn Sinoning ʻ ʻ hikmatlari, Bolari bilan pashsha, Donolarning donosi, Bolam, Baxilning yomonligi, Lol bo lgan tulki, Saylida va Bo lim yuzasidan takrorlash. Mavzular nomidan ʻ ʻ ko rinib turibdiki, ushbu bo limda buyuk ajdodlarimizning hikmatli so zlari, ularning ʻ ʻ ʻ hayotlariga oid hikoya va ertaklar orqali o quvchilarga yurtga sadoqat tuyg ularini ʻ ʻ shakllantirish nazarda tutilgan. "Ulug larni o rganmoq-oqillik" bo limining birinchi mavzusi "Qutadg u bilik" ʻ ʻ ʻ ʻ hikmatlari. "Qutadg u bilik" hikmatlari o quvchilarga tushunarli bo lishi uchun ʻ ʻ ʻ she riy tarzda sodda tilda ifodalangan. Bilamizki, "Qutadg u bilik" asari Yusuf Hos ʼ ʻ Xojib qalamiga mansub bo lib, asarda turli mavzularga oid hikmatli so zlar, pand- ʻ ʻ nasihadlar berilgan. Asardan olingan ushbu parchada bilim haqida, to g ri so zlik, ʻ ʻ ʻ yolg on so zlamaslik, tilni tiyishlik, shoshqaloqlik qilmaslik hamda sabr bo lish ʻ ʻ ʻ haqida jumlalar keltirilgan. Bo limning ikkinchi mavzusi Mirkarim Osim qalamiga mansub "Jaloliddin ʻ Manguberdi" hikoyasi. Hikoya ta sirli tarzda ifodalanib, o quvchilar uchun juda katta ʼ ʻ tarbiyaviy ahamiyatga ega. O quvchilar hihoyani o qish davomida ko ngillarida ʻ ʻ ʻ buyuk ajdodlarimizga faxr-iftixor tuyg ularini his qiladilar. Hikoya so ngida berilgan ʻ ʻ quyidagi savollarga javob berishadi. Chingizxon qanday hiyla ishlatdi? Jaloliddinning mo g ullarga qarshi kurashini so zlab bering. Qaysi voqea sizni hayajonga soldi? ʻ ʻ ʻ kabi savollar berish orqali bahs-munozaralar yuritishadi. Navbatdagi asar "Buyuk bobomizning buyuk hikmatli" deb nomlanadi. Xudoyberdi To xtaboyev qalamiga mansub bo lib, hikoya janrida yozilgan. Hikoyada ʻ ʻ buyuk sarkarda Amir Temur bobomiz haqida so z boradi. Ushbu bo limdan o rin ʻ ʻ ʻ 20 olgan qolgan mavzular ham buyuk ajdodlarimizning haqiqatparvarligi, mardligi, fidokorligi va yurti uchun jon berishga shay ekanligi chiroyli tasvirlarda ifodalangan. Biz ushbu bo limda turli janrlardagi asarlarni uchratishimiz mumkin. Masalan,ʻ hikoya, masal, she r, ertak hamda rivoyat. Masal janriga oid 2 ta: "Bolari bilan ʼ pashsha" nasriy usulda, "Lol bo lgan tulki" she riy usulda berilgan. Bundan tashqari ʻ ʼ she r janrida Berdaqning "Bolam" nomli she ri o quvchilar uchun berilgan. She rda ʼ ʼ ʻ ʼ yaxshiliklar qil, mard bo l, yomonlarga yaqinlashma, oq ko ngil bo l, ertangi ʻ ʻ ʻ kuningni o yla kabi nasihatlar berilgan. ʻ “Bo lim so nggida bo lim yuzasidan takrorlashga oid quyidagicha savollar berilgan: ʻ ʻ ʻ 1. Ushbu bo limda sizga qaysi asar ko proq yoqdi? ʻ ʻ 2. Bo limdan qaysi ajdodlarimiz haqida so z bordi? ʻ ʻ 3. "Shoshilma har ishda, sabr qil, sabr" jumlasi haqida o z fikringizni bildiring. ʻ 4. Bo limda qaysi buyuk insonning Ona bilan suhbati berilgan? ʻ 5. "Ulug bobolarimiz hayoti biz uchun o rnak" mavzusida sinf ichida suhbat ʻ ʻ o tkazing.” ʻ 18 O quvchilar ushbu savollarga javob berish orqali olgan bilimlarini yana bir karra ʻ mustahkamlab oladilar. 18 Umarova M. «O'qish kitobi» 3- sinf uchun. T., «O'qituvchi» 2019- yil 21 4. " Ulug larni o rganmoq-oqillik" bo limini takrorlashga oid dars ishlanma.ʻ ʻ ʻ Sana: Sinf: 3 - sinf Fan: O’qish Mavzu: “Ulug’lardan o’rganmoq – oqillik “ bo’limi yuzasidan takrorlash. Darsning maqsadi: Ta limiy:O‘quvchilarning “Ulug’lardan o’rganmoq – oqillik “ bo’limi ʼ yuzasidan olgan bilimlarini mustahkamlash. Tarbiyaviy:O‘quvchilardni ajdodlarimiz an’analarini hurmat qilish,e’zozlash ruhida tarbiyalash. Ular bilan faxrlanihissini uyg’otish.sh Rivojlantiruvchi:O‘quvchilarni mustaqil bo’lishga, ijodiy qayta hikoyalashga o’rgatish, nutqini o’stirish. Tayanch kompetensiya: milliy va umuminsoniy kompetensiya -vatanga sadoqatli, insonlarga mehr- oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo’lish,badiiy va san’at asarlarini tushunish, madaniy qoidalarga va sog’lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi. Fanga oid kompetensiya: mustaqil o’qish uchun tavsiya etilgan asarlarda tasvirlangan voqea- hodisalar mazmunini tushunib,qayta hikoya qila oladi,asar qahramonlariga munosabat bildira oladi. Dars turi: mustahkamlovchi Dars metodi: savol-javob, rolli - syujetli, slayd Dars jihozi: ajdodlarimiz va 8-Mart ayyomi tasviri tushirilgan plakatlar, boshqotirma, bahor nafasi ufurib turadigan:qaldirg’och, gullar, guruh nomlari va emblemalar, baholash plakati Darsning borishi: I. Tashkiliy qism: a) “Shiorimiz Vatan bizning belanchagimiz, 22 Biz vatanning kelajagimiz. b) salomlashish c) navbatchi nazorati d) davomatni aniqlash II. O tgan darsni takrorlash.ʻ Uyga vazifa og’zaki savol javob usulida so’rab o’tiladi. Savollarning javoblari orqasida yashiringan bayram sovg’asini topishlari kerak bo’ladi.Sovg’a esa savollarga to’g’ri javob bergan holdagina ochiladi. Shahriyor: “Bahor”sheri Salqin saharlarda bodom gulida, Binafsha labida,yerlarda bahor. Qushlarning parvozi,yellarning nozi, Baxmal vodiylarda ,qirlarda bahor. Nigina; “Zulfiyaxonim bo’laman” Mening orzuyim bitta, Men shoira bo’laman. Zulfiyadek she’r yozib, “Zulfiyaxonim “bo’laman Muzaffar: Men dunyoda eng baxtli inson, Chunki onamning ,chehrasi shodon. Baxtimga ,bo’ling omon, Hech yig’lamang,faqat onajon. Amina: Onajonim ,mehribonim, Poyingizga satqa jonim. 23 Jamiyki tilaklarim, Siz bor charog’on osmonim. Buyuk bobolarimiz siymosi Muzaffar, Feruza: Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov Navoiy bobomizni shunday , ta’riflaganlar: “Agar bu ulug’ zotni avliyo desak,avliyolarning avliyosi, mutafakkir desak, mutafakkirlarning mutafakkiri, shoir desak, shoirlarning sultonidir. Ravshan, Amina: Bobur 1483-yil 14-fevralda Andijonda tug’ilgan.O’zbek mumtoz adabiyotining yirik vakili buyuk shoir,tarixchi,davlat arbobi,sarkarda boburiylar sulolasi asoschisi.Asarlari aytiladi Temur, Aslbek:Sohibqiron bobomiz Amir Temur 1336-yilning 9-aprelida Movarounnahrning ko’rkam shahri Shahrisabzning Xo’ja Ilg’or qishlog’ida tavallud topganlar.15 yoshga yetganida ot minib, ov qilishni sevib qoldi. Abduvohid, Nilufar: O’rta asrning qomusiy olimi, astronomiya, fizika, geodeziya, geologiya, minerologiya, tarix kabi fanlarga munosib hissa qo’shib, 160 ga yaqin asarlarni meros qoldirgan. Nozima: “Osor ul-boqiya” , “O’tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar” , “Minerologiya” , “Astronomiya kaliti” , “Fizika” , “Hindiston” , “Saydona” kabi asarlari mashhurdir. Muxriddin, Nigina: Ibn Sino Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatini o’rta asr sharoitida dunyo madaniyatining oldingi qatoriga olib chiqqan buyuk mutafakkirlardan biri. Uning to’liq ismi Abu Ali Husayn ibn Abdulloh ibn Sino bo’lib,u Yevropada Avitsenna nomi bilan mashhurdir. Uning “Tib qonunlari” asari mashhurdir. Ziyod: O’gitlari: Ko’p dardga asos Hadeb voy-voylash, Shamollash, xolos. Yomonlik poylash. Navoiy va Bobur ruboiylari aytiladi Feruza:Farzand ato qullug’in chu odat qilg’ay, Ul odat ila kasbi saodat qilg’ay. 24 Har kimki atog’a ko’p rioyat qilg’ay, O’g’lidin anga bu ish siroyat qig’ay. Abbos: Zohid,sanga – hur-u,manga – jonona kerak, Jannat sanga bo’lsun,manga – mayxona kerak. Mayxona aro soqi-yu paymona kerak, Paymona necha bo’lsa to’la,yona kerak. Nigina:Har kimki chuchuk so’z elga izhor aylar, Har nechaki ag’yor dudur yor aylar. So’z qattig’i el ko’ngliga ozor aylar, Yumshog’i ko’ngullarni giriftor aylar. Hojakbar:Zevar kishiga ne toju ne afsar bil, Ul zevar adab birla hayo darxar bil. Har kimki adabsizdur,ishin abtar bil, Alqissa eranlarg’a adab zevar bil. Shirin:Kecha kelgumdir debon ul sarvi gulru kelmadi Ko’zlarimg’a kecha tong otquncha uyqu kelmadi Lahza-lahza chiqtim-u chekdim yo’lida intizor Keldi jon og’zimg’ayu ul sho’xi badxo’ kelmadi. Malika:Har kimki,vafo qilsa- vafo topqusidir! Har kimki,jafo qilsa- jafo topqusidir! Yaxshi kishi ko’rmagay yomonlik hargiz, Har kimki,yomon bo’lsa- jazo topqusidur! Shahriyor:Hijron qafasidajon qushi ram qiladur, G’urbat bu aziz umrni kam qiladur. Ne nav bitay firoq-u g’urbat sharhin Kim,ko’z yoshi nomaning yuzin nam qiladur? Malika:Ko’ngli tilagan murodg’a yetsa kishi, Yo borcha murodlarni tark etsa kishi. 25 Bu ikki ish muyassar o’lmasa olamda Boshini olib bir sorig’a ketsa kishi. Temur:Ko’pdin berikim,yoru diyorim yo’qtur, Bir lahza-yu bir nafas qarorim yo’qtur. Keldim bu sori o’z ixtiyorim birla, Lekin borurimda ixtiyorim yo’qtur. Nilufar:Yod etmas emish kishini g’urbatta kishi, Shod etmas emish ko’ngulni mehnatta kishi. Ko’nglum bu g’ariblikda shod o’lmadi,oh, G’urbatta sevunmas ermish,albatta,kishi” 19 . O’quvchilar dars davomida rag’batlantirib boriladi. III.Dars yakuni: o’quvchilarni baholash. IV.Uyga vazifa:o’tilgan mavzularni o’qib kelish. 19 Mirzaev I. Dars tahlili. T., «O'qituvchi», 1985- yil. 26 Xulosa Boshlang’ich sinflarda to’g’ri, tez, ongli va ifodali o’qishga o’rgatish vazifasi o’quvchilarda asarni tahlil qilish ko’nikmasini shakllantirish bilan birga amalga oshiriladi. O’qish malakalarini shakllantirish bilan matn ustida ishlashning o’zaro bog’liqligi asarni tahlil qilishga qanday yondashishni belgilab beradi. Badiiy asar ustida ishlashning 2-bosqichi asar tahlilidir. Asarni tahlil qilishning asosiy yo’nalishi matnning aniq mazmuni (voqealar va uning rivojlanishi)ni, kompozistiyasini, ishtirok etuvchi shaxslarning axloqi va harakterli xususiyatlarini, asarning g’oyasini aniqlash hisoblanadi. Asarni tahlil qilishning metodik shartlaridan biri asar mazmunini uning tasviriy-ifodali vositalari bilan bog’liq holda qarashdir. Yana bir asosiy qoida asar ustida ishlash jarayonida ta’lim-tarbiyaviy vazifalarni umumiy ravishda amalga oshirish hisoblanadi. Bu qoidalar asar ustida ishlashning asosiy yo’nalishini belgilaydi, shuningdek, matnni tahlil qilish jarayonida o’quvchilar bajaradigan topshiriqlarni va muhokama qilish uchun ularga beriladigan savollarning harakterini aniqlab olishga yordam beradi. Tanlab o’qish matn ustida ishlashning eng samarali usulidir. Tanlab o’qishdan matn ustida ishlashning barcha bosqichlarida turli xil qiyinchilikda, murakkablikda foydalaniladi. U o’quvchilarda yaxshi o’qish sifatlarini o’stirish bilan birga ularning ijodiy tasavvuri, nutqi va zehnini o’stirishga yordam beradi.Tanlab o’qish ongli va ifodali o’qish malakasini shakllantirishni matn ustida ishlash ko’nikmasini shakllantirish bilan birga qo’shib olib borishga, bolalarning ijodiy tasavvurini, nutqi va zehnini o’stirishga imkon beradi, shuning uchun undan o’qish darslarida keng foydalaniladi. Tanlab o’qish matn rejasini tuzishda ( matn qismiga uning mazmunini ifodalaydigan gapni, ya’ni reja qismini topishda) qahramonga tavsif berish (matndan qahramonning muayyan bir xususiyatini, harakatini tavsiflovchi materiallar tanlash)da, asar g’oyasini aniqlash (g’oyani anglatgan o’rinni topib o’qish)da tatbiq etiladi. 27 Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Karimov I.A. «Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori», T., 1998-yil. 2. Ta’lim taraqqiyoti. Boshlang’ich ta’lim, «Sharq» 1999-yil, 7-maxsus son. 3. Qosimova K. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. - Toshkent: O’qituvchi. 1985-yil. 4. Yangi tahrirdagi DTS - 2005-yil. Boshlang’ich ta’lim jo’rnali, 5-son. 5. Sh.Rahmatullayev, A.Xojiyev. O'zbek tilining imlo lug'ati, 1995-yil 6. Abdullaeva K va boshqalar. Savod o'rgatish darslari. T.,«O'qituvchi». 1996-yil. 7. G'afforova T., Shodmonov E., Eshturdieva G. «Alifbe»-(«Savod»); «Ona tili», T., «O'qituvchi», 1999- yil. 8. Shojalilov A. va boshqalar.«O'qish kitobi»,«O'qituvchi», 2004-yil. 9. Umarova M. «O'qish kitobi» 3- sinf uchun. T., «O'qituvchi» 2003- yil 10. Umarova M. 3-sinfda O'qish darslari (O'qituvchi kitobi.) Toshkent «Ijod dunyosi» 2003-yil. 11. Fuzalov S., Xudoyberganova M. «Ona tili» 3-sinf uchun. T., «O'qituvchi» 2003 - yil. 12. Ikromova R. Grammatika, imlo va nutq o'stirishdan tarqatma materiallar. T., «O'qituvchi», 2003- yil. 13. Mirzaev I. Dars tahlili. T., «O'qituvchi», 1985- yil. 14. Oripov K., Obidova M. Ifodali o'qish. T., «O'qituvchi», 1982- yil. 15. Qosimova K. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodiicasi. T., O'qituvchi, 1985- yil. Elektron ta’lim resurslari www.ziyonet.uz www.pedagog.uz 28

 MUNDARIJA

Kirish

1.Badiiy asar ustida ishlashning asosiy bosqichlari

2.Oʻqish darslarida adabiy tushunchalar ustida ishlash

3.3-sinf Oʻqish darslarida " Ulugʻlarni oʻrganmoq-oqillik" boʻlimi yuzasidan berilgan mavzularni tahlil qilish

4. " Ulugʻlarni oʻrganmoq-oqillik" boʻlimini takrorlashga oid dars ishlanma

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar

Sotib olish