Boshlang‘ich sinfda xalq og‘zaki ijodi ustida ishlash metodikasi - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	242.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

69 Продаж

Boshlang‘ich sinfda xalq og‘zaki ijodi ustida ishlash metodikasi

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT FAN VA TEXNOLOGIYALAR UNIVERSITETI

Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi
303-guruh talabasi
Ulug‘ova Shaxzoda Ulug‘bek qizi
Ona tili – o‘qish savodxonligi va uni o‘qitish metodikasi fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Boshlang‘ich sinfda xalq og‘zaki ijodi ustida ishlash
metodikasi
Kurs ishi rahbari: Aminova M.
TOSHKENT-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I.BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QISH DARSLARIDA XALQ
OG‘ZAKI IJODI ORQALI O‘QUVCHILAR TAFAKKURINI
O‘STIRISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Boshlang‘ich sinflarda o‘qish darslarini tashkil etish va ularda DTS
talablari. 5
1.2. Boshlang‘ich sinflarda xalq og‘zaki ijodining nazariy
asoslari……………… 20
II.BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QISH DARSLARIDA XALQ
OG‘ZAKI IJODI ORQALI O‘QUVCHILAR NUTQINI O‘STIRISH
YO‘LLARI
2.1. Boshlang‘ich sinflarda xalq og‘zaki ijodining tarbiyaviy
ahamiyati………… 38
2.2. Ertak, maqol matnini o‘qitishda interfaol
ta ’ lim …………………………….. 44
XULOSA……………………………………………………………………….. 48
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 50
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka
erishgani ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotda tub o‘zgarishlarni yuzaga
keltirgani kabi, ta’lim sohasida ham keng ko‘lamli islohotlarning amalga
oshirilishiga sabab bo‘ldi. Xususan, umumiy o‘rta ta’limning to‘qqiz yillikdan o‘n
bir yillik tizimga o‘tishi, kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarning tashkil
etilishi yosh avlodning har tomonlama yetuk shaxs bo‘lib shakllanishiga xizmat
qildi. Bugungi kunda ta’lim-tarbiya jarayonida milliy qadriyatlar, tarixiy meros,
xalq og‘zaki ijodining o‘rni va ahamiyatiga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Xalq og‘zaki ijodi – xalqning asrlar davomida to‘plagan ma’naviy boyligi,
milliy o‘zligini saqlab qolish va rivojlantirish vositasidir. Ertaklar, afsonalar,
dostonlar va rivoyatlar orqali xalq o‘z tarixini, urf-odatlarini, orzu-umidlarini
avloddan avlodga yetkazib kelgan. Bugungi globallashuv sharoitida yosh avlodni
milliy ruhda tarbiyalash, ularni ajdodlar merosiga hurmat ruhida tarbiyalash
dolzarb vazifalardan biriga aylanmoqda. Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan
«Milliy g‘oya» va «Ma’naviyat va ma’rifat» tamoyillari xalq og‘zaki ijodini
o‘rganish va uni ta’lim jarayoniga joriy qilish zaruratini yanada oshirdi. Xalq
og‘zaki ijodi namunalari yoshlarning dunyoqarashini kengaytirishda, ularning
ma’naviy-axloqiy kamolotini ta’minlashda beqiyos vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Xalq og‘zaki ijodining mifologik ildizlarini, badiiy-poetik xususiyatlarini
chuqur o‘rganish orqali yoshlarni Vatanga muhabbat, qadriyatlarga sadoqat ruhida
tarbiyalash mumkin. O‘zbek xalqining qadimiy tafakkur tarzi, tabiat va jamiyat
haqidagi tasavvurlari, ezgulik va yovuzlik kurashi haqidagi qarashlari aynan xalq
og‘zaki ijodi orqali namoyon bo‘ladi. Demak, xalq og‘zaki ijodi nafaqat milliy
madaniyat va adabiyot tarixining muhim qismi, balki hozirgi avlodni ma’naviy
jihatdan yetuk, barkamol insonlar qilib tarbiyalashda muhim o‘rin tutadigan kuchli
3

vosita hisoblanadi. Shu bois bu mavzuni o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy
jihatdan ham nihoyatda dolzarb sanaladi.
Kurs ishining maqsadi. Boshlang‘ich ta’lim bosqichida o‘qish darslari
orqali o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirishda xalq og‘zaki ijodi namunalari
(maqol, ertak, topishmoq, tez aytish)dan samarali foydalanish shakl va vositalarini
aniqlashdir. Shu orqali o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, bog‘lanishli nutq
ko‘nikmalarini shakllantirish va ta’limning keyingi bosqichlarini muvaffaqiyatli
o‘zlashtirishga motivatsiya yaratish ko‘zda tutiladi.
Kurs ishining vazifalari:
 Boshlang‘ich ta’lim tizimida o‘qish darslarining ahamiyatini tahlil qilish;
 O‘qish darslarida xalq og‘zaki ijodi namunalari (maqol, ertak, topishmoq,
tez aytish)dan foydalanish imkoniyatlarini o‘rganish;
 O‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirishda xalq og‘zaki ijodi
vositalarining o‘rni va rolini aniqlash;
 O‘qish darslarini tashkil etishda Davlat ta’lim standarti (DTS) talablari
asosida metodik yondashuvlarni ishlab chiqish;
 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining bog‘lanishli nutqini rivojlantirish
shakl va usullarini belgilash;
 O‘qish darslarida xalq og‘zaki ijodidan foydalanish orqali o‘quvchilarda
mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining mavzusining o‘rganilganlik darajasi: Xalq og‘zaki ijodi
namunalari buyuk folklorshunos olimlar H.Zaripov, T.Mirzayev, M.Jo‘rayev, K.
Imomov, B. Sarimsoqov, O. Safarov, O. Madayev, T. Sobitova, M. Afzalov, E.
Musurmonov kabi bir qancha olimlar tomonidan o‘rganilib, doktorlik va
nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilingan.
Kurs ishining predmati. Boshlang‘ich sinf o‘qish darsliklaridagi turli
janrdagi xalq og‘zaki ijodi namunalarini o‘rgatish darslarini tashkil qilish, uni
sifatli o‘tkazish va bu darslarda qanday metodlardan foydalanib, o‘quvchilarning
tafakkurini, nutqini o‘stirish masalalari tekshiriladi.
4

Kurs ishining obyekti. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tafakkurini
rivojlantirish jarayonidagi pedagogik faoliyat.
Kurs ishining tuzilishi. kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I.BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QISH DARSLARIDA XALQ
OG‘ZAKI IJODI ORQALI O‘QUVCHILAR TAFAKKURINI
O‘STIRISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Boshlang‘ich sinflarda o‘qish darslarini tashkil etish va ularda DTS
talablari.
O‘qish inson hayotida muhim ahamiyatga ega. O‘qishni bilmagan odamning
ko‘zi ojiz kishidan farqi bo‘lmaydi. O‘qish faoliyati boshlang‘ich sinflarda barcha
fanlarda amalga oshiriladi, lekin o‘qishga o‘rgatish o‘qish darslarining asosiy
vazifasidir. Kichik yoshdagi o‘quvchini o‘qishga o‘rgatishda ularning umumiy
rivojlanishini, psixologiyasini hisobga olish zarur. Boshlang‘ich sinflarning o‘qish
darslari o‘z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko‘ra ta’lim tizimida alohida o‘rin
tutadi. Negaki, uning zaminida savodxonlik va axloqiy-ta’limiy tarbiya asoslari
turadi. Shuning uchun ham boshqa predmetlar ta’limini o‘qish ta’limisiz tasavvur
qilib bo‘lmaydi. O‘quvchi matnni to‘g‘ri, tez va tushunib o‘qish, mazmunini
o‘zlashtirish bilan ilk bor o‘qish darslarida yuzlashadi. O‘qish darslari orqali
o‘quvchilarning Davlat ta’lim standartlari (DTS) talablari bo‘yicha o‘zlashtirishlari
ko‘zda tutilgan o‘quv-biluv ko‘nikma va malakalari hamda bilimlarni
egallashlariga yo‘l ochiladi. Aynan o‘qish ta’limida insonning, avvalo, o‘zligini,
qolaversa, olamni anglashga bo‘lgan intilishlariga turtki beriladi.
Boshlang‘ich sinflarda o‘qitilayotgan ona tili va o‘qish darslari adabiyot
fanining tarkibiy qismi hisoblanadi. Dasturlarning o‘qish va nutq o‘stirish
bo‘limida o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar mazmuniga o‘quvchilarni to‘g‘ri, ravon,
ma’lum darajadagi tezlik bilan ifodali o‘qishga o‘rgatish, bolaning ona-Vatan,
uning tabiati, kishilar mehnatidagi qahramonlik, jasurlik, milliy istiqlol g‘oyalarini
ongiga singdirish kabi bilimlarni boyitish orqali o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma
va malakalari kengaytiriladi, shakllanadi va mustahkamlanadi. O‘qish darslarini
5

Davlat talablari asosida hayotiy tajribalarga, kuzatishlarga suyanib, hayotga
bog‘lab o‘tkazish uning ta’sirchanligini va ongli idrok etishlarini ta’minlaydi.
O‘qish va nutq o‘stirishning ta’lim-tarbiyaviy maqsadlari, sinflar bo‘yicha o‘qish
mazmuni, o‘qish ko‘nikmalarining og‘zaki va yozma nutqlarini rivojlantirish
usullari, o‘qish mashg‘ulotlarining yozma nutq bilan bog‘lanish kabi masalalar
aniq kiritilgan.
Shu maqsadda «O‘qish kitobi» darsliklariga ona tabiat, atrofimizni o‘rab
turgan olam, Vatanimiz tarixi va bugungi qiyofasi, kattalar va bolalar hayoti,
mehnatsevarlik, istiqlol va milliy-ma’naviy qadriyatlar, xalqlar do‘stligi va tinchlik
kabi turli mavzular bo‘yicha atroflicha tushunchalar berishga mo‘ljallangan badiiy,
axloqiy-ta’limiy, ilmiy-ommabop asarlar kiritiladi. O‘qish darslari savod o‘rgatish
davrida o‘quvchilarni bo‘g‘in, so‘z va gaplar bilan tanishtirish va ularni o‘qish,
rasmlar asosida hikoya qilish tarzida uyushtirilsa, o‘qish texnikasi egallangandan
so‘ng o‘qish muayyan mavzular bo‘yicha tanlangan badiiy, ilmiy-ommabop
matnlar yuzasidan olib boriladi. Ijtimoiy-tarixiy mazmundagi mavzular Vatanimiz
o‘tgan tarixi, xalqimiz hayoti, mardonavor kurashi, ulug‘ siymolar tomonidan
amalga oshirilgan ishlar va tarixiy sanalar to‘g‘risida muayyan tasavvur beradi.
Tabiatga oid mavzular yordamida o‘quvchilar tabiatdagi o‘zgarishlar, yil
fasllarining almashinuvi, hayvonot olamiga doir bilimlarni egallaydilar. Bunday
mavzudagi asarlar o‘quvchilarni kuzatuvchanlikka, tabiatni sevishga va unga
nisbatan to‘g‘ri munosabatda bo‘lishga o‘rgatadi. Umuman, «O‘qish kitobi»
darsliklaridagi barcha mavzular o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berish bilan birga,
ularning lug‘atini boyitishga, og‘zaki va yozma nutqini to‘g‘ri shakllantirish
hamda nutq madaniyatini o‘stirishga ham qaratilgan. Amaldagi «O‘qish kitobi»
darsliklarida materiallarning sinfdan sinfga o‘tgan sari mavzu jihatidan ham,
mazmun jihatidan ham kengaya borishi hisobga olingan. Uzluksiz ta’limning
boshqa bosqichlaridan farqli o‘laroq, boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslarida
o‘quvchilarning o‘qish malakalarini shakllantirish va asar matni ustida ishlash
ta’limning didaktik maqsadi hisoblanadi. Bu turli mavzudagi matnlar ustida ishlash
orqali ma’naviy-ahloqiy va adabiy-estetik tarbiya bilan chambarchas bog‘lab olib
6

boriladi. Darsliklardagi har bir mavzu uchun tanlangan matnlarning janriy rang-
barangligiga, poetik mukammalligiga, o‘quvchilarning bilim darajasi va yosh
xususiyatlariga mos kelishiga alohida e’tibor qaratiladi.
O‘quvchilar darsliklar yordamida o‘zlashtiriladigan bilim, ko‘nikma va
malakalarning kelajak hayotda zarur bo‘lishini tushunib yetishlariga erishish
o‘qituvchilar oldidagi muhim vazifalardandir. Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha DTS
va «Ona tili» o‘quv dasturida o‘qish ta’limi oldiga qo‘yilgan talablarni amalga
oshirish, sinfda o‘qishni to‘g‘ri tashkil qilish, o‘qitish bosqichlari, tamoyillari va
metodlari, birinchi navbatda, ilg‘or pedagogik texnologiyalardan o‘rinli
foydalanishga ko‘p jihatdan bog‘liqdir.
Umuman olganda, o‘qish darslari oldiga qo‘yiladigan didaktik vazifalar
quyidagilardan iborat:
1. O‘quvchilarda yaxshi o‘qish sifatlarini — to‘g‘ri, tez, ongli va ifodali
o‘qishni shakllantirish.
2. O‘quvchilarni kitobdan foydalanishga, undan kerakli bilimlarni olishga
o‘rgatish, kitobga muhabbat uyg‘otish; ularni oddiy kitobxondan chuqur mulohaza
yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko‘tarish.
3. O‘quvchilarning atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va
boyitish hamda ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish.
4. O‘quvchilarni axloqiy, estetik jihatdan yetuk va mehnatga muhabbat
ruhida tarbiyalash.
5. O‘quvchilarning bog‘lanishli nutqini va adabiy-estetik tafakkurini
o‘stirish.
6. O‘quvchilarning xayolot olamini boyitish.
7. Elementar adabiy tasavvurlarini shakllantirish.
Shuni unutmaslik kerakki, har bir ta’limiy vazifani bajarishning aniq va
ilmiy metodik usullari mavjud bo‘lib, ular zamonaviy o‘qitish usullari bilan boyitib
borilmoqda. Bu vazifalar o‘zaro bog‘liq holda va sinfdan tashqari o‘qish
mashg‘ulotlari jarayonida hal qilinadi.
7

O‘qish darslarida qo‘llaniladigan metodlar. «Yangi O‘zbekiston
taraqqiyot strategiyasi»da ta’lim berishning ilg‘or pedagogik texnologiyalarini va
zamonaviy o‘quv-uslubiy majmualarini yaratish umumiy o‘rta ta’limning asosiy
vazifalaridan biri sifatida ta’kidlangan. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar usullaridan
foydalanish o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati doirasini aniq belgilab beradi. Inson
hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan o‘qish faoliyati barcha predmet darslarida
amalga oshiriladi. Biroq o‘qishga o‘rgatish yo‘l-yo‘riqlarini maxsus o‘qish
metodikasi ishlab chiqadi. O‘qish metodikasi kichik yoshdagi o‘quvchilarning
umumiy rivojlanishi, psixologiya va xususiy metodika sohalaridagi yutuqlar
asosida takomillashtirib boriladi. O‘qish darslarining samaradorligi ko‘p jihatdan
ta’lim metodlarining to‘g‘ri tanlanishiga bog‘liq. Binobarin, fanning o‘zi kabi
o‘qitish metodlari ham doimiy rivojlanishda bo‘ladi. Masalan, eski maktablarda
o‘qish ko‘proq quruq yod olish metodiga asoslangan bo‘lsa, hozirda izohli o‘qish
asosida olib borilmoqda. Yod olish metodida matndagi so‘zlarga izoh berish,
ma’nosini tushuntirish, o‘qilganni qayta hikoyalashga va, umuman olganda,
o‘qishning ongli bo‘lishiga deyarli e’tibor qaratilmagan. Asosan to‘g‘ri talaffuz,
qiroat bilan va ifodali o‘qish maqsad qilingan. Hozirgi kunda maktablarda o‘qish
izohli o‘qish metodi asosida olib borilmoqda. Bu esa quyidagi savolni tug‘diradi:
Izohli o‘qish nima?
Izohli o‘qish metodiga XIX asrning 60–70-yillarida rus pedagogi K. D.
Ushinskiy asos solgan. U o‘quvchilarni «ongli, tushunib, o‘ylab o‘qishga»
o‘rgatishni alohida ta’kidlab, bu uslubni «Izohli o‘qish» deb atagan.
Keyinchalik, K. D. Ushinskiyning ishini davom ettirgan Korf va Vaxterev izohli
o‘qishni o‘quvchilarga real bilim berish vositasi sifatida ko‘rsatgan bo‘lsa,
Vodovozov va Bunakov izohli o‘qish jarayonida o‘quvchilarga badiiy asar tahlili
va uning tarbiyaviy xususiyatlarini tushuntirish zarurligini ilgari surganlar.
Professor Asqar Zunnunov o‘qitishning mazmuni va usullari haqida fikr
yuritar ekan, o‘quvchilarning avvalo bilimlarni o‘zlashtirishiga, so‘ngra yod
olishlariga e’tibor qaratilishi ta’lim jarayonida izohli o‘qish deb nomlanishini
ta’kidlaydi. Demak, izohli o‘qish — bu o‘ylashga, his qilishga, asarni to‘liq idrok
8

etishga, o‘qilgan matn mazmunini puxta o‘zlashtirishga olib keladigan o‘qishdir.
Izohli o‘qish orqali o‘quvchilar asar mazmunini tushunadilar, undagi muhim fikr
va yozuvchi ilgari surayotgan g‘oyani anglaydilar.
Izohli o‘qish faqat quyidagi tamoyillarga to‘liq amal qilingandagina
muvaffaqiyatli bo‘ladi:
1. O‘qishni hayot bilan bog‘liq holda tashkil etish.
2. O‘quvchilarning hayotiy tajriba va taassurotlariga asoslanib, o‘qishning
ongli va ta’sirchan bo‘lishini ta’minlash.
3. O‘qishni ko‘rgazmali tashkil etish: tabiat va tarixiy joylarga
ekskursiyalar uyushtirish, hayvonot va o‘simlik dunyosini kuzatish, rasmlar,
jadvallar va predmetlardan foydalanish, matnni ifodali o‘qish orqali o‘quvchilar
idrokini kuchaytirish.
Boshlang‘ich sinflarda o‘qish darslarida asosan she’rlar, masallar, ertaklar,
hikoyalar, afsonalar, maqollar, topishmoqlar hamda ilmiy-ommabop asarlar o‘qib
o‘rganiladi. Albatta, har bir janr o‘ziga xos shakl, uslub va mazmunda yaratilgani
sababli, ularni o‘qish ham o‘ziga xos usul va yondashuvni talab etadi. Badiiy
asarni izohli o‘qishga yaqin metodlardan biri — ijodiy o‘qishdir.
Atoqli metodist olim N. I. Kudryashov ijodiy o‘qish metodiga quyidagi ish
usullarini kiritadi:
a) O‘qituvchining badiiy matnni sharhlab o‘qishi hamda o‘quvchilarning
asarni to‘g‘ri va imkon qadar chuqurroq, emotsional idrok etishlarini ta’minlashga
qaratilgan sharhlovchi nutqi.
b) O‘qilgan asardan o‘quvchilarning bevosita olgan taassurotlarini
chuqurlashtirish maqsadida suhbat uyushtirish, matndagi muhim g‘oyaviy va
badiiy xususiyatlarga e’tibor qaratish, shuningdek, o‘qilgan asardan kelib
chiqadigan badiiy, axloqiy yoki ijtimoiy-siyosiy muammolarni muhokama qilish.
d) Asar o‘qilgandan keyin o‘quvchilarning badiiy kechinmalarini
faollashtirish va asar ustida mustaqil tahlil yuritish jarayonini tashkil etish.
Ko‘rinadiki, ijodiy o‘qish izohli o‘qishdan farqli o‘laroq, to‘g‘ridan-to‘g‘ri
matn mohiyatini ochishga ijodiy yondashishni taqozo etadi. Masalan, 4-sinfda A.
9

Oripovning «Dehqonbobo va o‘n uch bolakay qissasi» asarini ijodiy o‘qish metodi
asosida o‘rganish jarayonida matn mazmuni va shoir g‘oyaviy niyatidan kelib
chiqib Vatanimiz hududlaridagi aholining yashash tarzi bilan bog‘liq milliy
xususiyatlar haqida ham atroflicha tushuncha beriladi. 2-sinfda «O‘tinchi yigit», 3-
sinfda O‘tkir Hoshimovning «Xazonchinak», 4-sinfda S. Anorboyevning
«Qo‘rqoq» asarlarini ham ijodiy o‘qish metodi asosida o‘qitish ijobiy samaralar
beradi.
Ifodali o‘qish. Boshlang‘ich ta’lim tizimida mantiqiy o‘qish (matnni to‘g‘ri,
tushunib, tez (me’yorida) o‘qish) va adabiy o‘qish mukammal o‘zlashtirilganidan
so‘ng ifodali o‘qishga o‘tiladi. U yod olingan she’riy asarlarni ifodali o‘qishni ham
o‘z ichiga oladi. Ifodali o‘qishning muvaffaqiyati o‘quvchilarning asar mazmuni,
g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari haqida muayyan tushunchaga ega bo‘lishi bilan
bog‘liq. Ifodali o‘qish va o‘zaro nutqiy faoliyat jarayonida bolalarning adabiy
talaffuz me’yorlari shakllanadi. O‘quvchilar nutqining faollashuvi nutqning
grammatik shakllarini to‘g‘ri qo‘llash va to‘g‘ri talaffuz etish bolalar nutqining
ravon ifodali bo‘lishiga yordam beradi. Ifodali o‘qishga o‘rgatishda quyidagilarga
e’tibor berilishi kerak:
a) nafasdan to‘g‘ri foydalana olish;
b) adabiy til talaffuz normalarini yaxshi bilish;
d) so‘z, bo‘g‘in va tovushni to‘g‘ri, aniq talaffuz etish.
Ohang va intonatsiya she’riy asarlarni ifodali o‘qishda qay darajada muhim
bo‘lsa, nasriy asarlarni o‘qishda ham muhim talablardan biridir. Nasriy asarlarni
ifodali o‘qishdan oldin unda qanday g‘oya ilgari surilayotganini aniqlash zarur.
Masalan, 4-sinfda X. To‘xtaboyevning «Xatosini tushungan bola» hikoyasini
ifodali o‘qishdan oldin o‘quvchilarga xatosini tushungan bola kim ekanligi, uning
xatosi nimalardan iborat bo‘lganligi, maqtanchoqlikning illat ekanligi to‘g‘risida
tushuncha beriladi. Ifodali o‘qish oldiga qo‘yilgan bu talab M.
Abdurashidxonovning «Har kim ekkanin o‘rar», Sh. Sa’dullaning «Laqma it»
she’riy hikoyalarini o‘qishga ham xosdir.
10

Badiiy o‘qish. Badiiy o‘qish ifodali o‘qishning yuksak bosqichi hisoblanadi.
Unda so‘z san’atining barcha komponentlari ishtirok etadi. U o‘quvchidan asar
ruhiga batamom kirishni, san’atkorona o‘qishni talab etadi. Badiiy o‘qishda asar
qahramonlarining ruhiy holati, kechinmalari to‘la anglab yetilgandagina
ta’sirchanlikka erishish mumkin. Badiiy o‘qishga tayyorgarlik ko‘rishda
aktyorlarning audio-video tasmalarga yozilgan ijrolaridan foydalanish yaxshi
samara beradi. Badiiy o‘qishning muvaffaqiyatini ta’minlaydigan omillardan biri
tanlab o‘qishdir. Masalan, 3-sinfda X. To‘xtaboyevning «Hassa» hikoyasi bilan
tanishish jarayonida Qobil boboning savollariga Shavkatning javoblari yoki S.
Anorboyevning «Bahs» hikoyasidagi bolalarning bahslashish epizodi yuzasidan
o‘qituvchi topshirig‘iga ko‘ra mazkur o‘rinlarni tanlab qayta o‘qilishi natijasida
ushbu asarlarning badiiy-estetik qimmatini chuqurroq o‘zlashtirishga erishiladi.
Izlanish metodi. Bu metod asardagi voqea va tafsilotlar asosida
o‘quvchilarga savol-topshiriqlar tuzishda, qahramonlarga baho berishda keng
qo‘llaniladigan usuldir. O‘qish darslarida reproduktiv metod keng qo‘llaniladi.
Masalan, o‘qituvchi dastlabki darslarda o‘zi asar matnini qismlarga bo‘ladi,
yozuvchi yoki shoirning aytmoqchi bo‘lgan muhim fikriga o‘quvchilar diqqatini
jalb qiladi, uni aniqlab ko‘rsatadi, o‘quvchilar bilan birga tasvir vositalariga
yuklatilgan ma’noni ochib, o‘quvchilarga ko‘maklashadi. Bularning bari
o‘quvchilar uchun bir ko‘rsatma vazifasini o‘taydi. Shundan so‘ng o‘quvchilar
o‘qituvchining ko‘rsatmalari yordamida yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan vazifalarni
o‘zlari mustaqil ravishda bajaradilar. Yuqorida ta’kidlangan metodlardan tashqari,
boshlang‘ich sinf o‘qish darslarida zamonaviy pedagogik texnologiya usullaridan
«Aqliy hujum», «Tarmoqlash», «Guruhlar bilan ishlash», «Blis texnologiyasi»
kabilardan ham foydalanish yaxshi samara beradi. Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki,
har bir darsda qanday metoddan foydalanish, darsda qanday usullarni qo‘llash
o‘qituvchi tomonidan oldindan belgilab olinishi va puxta ishlab chiqilishi kerak.
O‘qish malakalari va ularni takomillashtirish usullari. Dastur talablarini
to‘liq bajarish va amalga oshirish uchun, birinchi navbatda, o‘qish ko‘nikmalarini
to‘g‘ri va puxta egallash va takomillashtirib borish zarur. O‘qish ko‘nikmalari
11

savod o‘rgatish jarayonida shakllanadi, o‘qitishning keyingi bosqichlarida
takomillashadi. O‘qish malakalari deganda badiiy asar matnini to‘g‘ri, tez, ongli va
ifodali o‘qish tushuniladi. O‘qish darslarida o‘quvchilarning o‘qish malakalari
shakllantiriladi va takomillashtiriladi. O‘qish malakasining sifatlari o‘zaro bog‘liq
bo‘lib, ularning asosi ongli o‘qish hisoblanadi. O‘quvchi matnni tez va to‘g‘ri
o‘qisa-yu, anglab o‘qimasa yoki uning tez o‘qishi natijasida boshqalar matn
mazmunini tushunmasa, to‘g‘ri o‘qisa-yu, o‘ta sekin o‘qisa, nutq birliklari orasida
to‘xtamlarga e’tibor bermasa, matnda ifoda etilayotgan fikr tushunilmaydi.
Muayyan tezlikda va to‘g‘ri o‘qish ongli o‘qishga xizmat qiladi, to‘g‘ri, tez va
ongli o‘qish esa ifodali o‘qishning asosi hisoblanadi. O‘qish malakalarini egallash
maktabda o‘qitiladigan barcha predmetlarni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishning
muhim sharti hisoblanadi. O‘qish faoliyatning asosiy turi bo‘lib, o‘quvchilarni
g‘oyaviy-siyosiy, aqliy, estetik va nutqiy tomondan rivojlantirish uchun juda katta
imkoniyat yaratadi. Bu jarayon esa o‘qish malakalarini o‘stirish va
takomillashtirish ustida tizimli va maqsadga muvofiq ishlashni talab qiladi.
O‘qish malakasini egallash ancha murakkab bo‘lib, uni shakllantirish uzoq
vaqtni talab etadi. Ruhshunos olim T.G. Yegorov o‘zining «Ocherki psixologii
obucheni detey chteniyu» nomli asarida o‘qish malakalarini shakllantirish
jarayonini uch bosqichga ajratadi: analitik bosqich, sintetik bosqich va
avtomatlashgan bosqich. Analitik bosqich savod o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi,
bunda so‘zni bo‘g‘in-harf tomonidan tahlil qilish va bo‘g‘inlab o‘qish malakasi
shakllantiriladi. Sintetik bosqich uchun so‘zni sidirg‘a o‘qish xarakterlidir; bunda
so‘zni ko‘rish orqali idrok qilish va uning talaffuzi so‘z ma’nosini anglash bilan
asosan mos keladi. O‘qish so‘z ma’nosini idrok qilish bilan amalga oshadi.
O‘quvchilar sintetik bosqichga 3-sinfda o‘tadilar. Bundan keyingi yillarda o‘qish
avtomatlasha boradi. O‘qish darslarida asar ustida ishlashni shunday tashkil etish
kerakki, asar mazmunini tahlil qilish o‘qish malakalarini takomillashtirishga
yo‘naltirilgan bo‘lsin.
To‘g‘ri o‘qish. To‘g‘ri o‘qish deganda xato qilmasdan, yanglishmasdan
o‘qish tushuniladi, ya’ni to‘g‘ri o‘qish so‘zning tovush-harf tarkibini, grammatik
12

shakllarini buzmasdan, so‘zdagi tovush yoki bo‘g‘inni tushirib qoldirmay, boshqa
tovushni qo‘shmay, harflar o‘rnini almashtirmay, aniq talaffuz qilib, so‘zga urg‘uni
to‘g‘ri qo‘yib o‘qish hisoblanadi. M. Odilova va T. Ashrapovalar «Adabiy talaffuz
me’yorlariga qo‘yilgan barcha talablar to‘g‘ri o‘qish ko‘nikmasiga ham
taalluqlidir», — deb ta’kidlaydilar. Rus metodisti Yakovleva to‘g‘ri o‘qishga
quyidagicha ta’rif bergan: «To‘g‘ri o‘qish — bu materialning tovush tomonidan
xatosiz va bir tekisda ravon nusxa ko‘chirishdir». Demak, to‘g‘ri o‘qish so‘zning
tovush tarkibini, grammatik shaklini buzmasdan adabiy - orfoepik me’yorlar
asosida o‘qishdir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida idrok etish, talaffuz qilish va
matn mazmunini tushunish o‘rtasida puxta sintez yo‘q bo‘lgani uchun ular
o‘qishda xatoga yo‘l qo‘yadilar. Bu esa matn mazmunini tushunishni
qiyinlashtiradi. To‘g‘ri o‘qish so‘zning uzun-qisqaligiga, o‘quvchining so‘z
boyligiga, ya’ni so‘zning leksik ma’nosini qanchalik bilishiga hamda so‘zning
bo‘g‘in va morfemik tarkibiga bog‘liq.
O‘quvchilar ko‘pincha quyidagi sabablarga ko‘ra xatoga yo‘l qo‘yadilar:
1. So‘zni talaffuz qilish bilan uning ma’nosini tushunish o‘rtasida puxta
sintez bo‘lmagani uchun bola so‘zning tovush tomonini ko‘radi, uni talaffuz
qilishga oshiqadi. So‘zning ma’nosini esa e’tibordan chetda qoldiradi.
2. So‘z ko‘p bo‘g‘inli bo‘lib, bola uni oldin eshitmagan bo‘lsa, xatoga yo‘l
qo‘yadi.
3. So‘zning ma’nosini bilmaslik tufayli xatoga yo‘l qo‘yadi.
4. Tez o‘qish maqsadida xatoga yo‘l qo‘yadi.
5. To‘g‘ri o‘qish yorug‘likka va yorug‘likning tushishiga bog‘liq.
6. Undosh tovush so‘zning o‘rtasida va oxirida kelgan yopiq bo‘g‘inli
so‘zlarni o‘qishda qiynaladi.
Xato o‘qishning oldini olish uchun quyidagilarni e’tiborga olish kerak:
1. Matnni o‘qitishdan oldin undagi o‘qilishi qiyin so‘zlar, birikmalar va
gaplarni aniqlash va ular ustida ishlash usullarini belgilash. Tuzilishi murakkab
so‘zlarni bo‘g‘inlab o‘qilishini mashq qildirish.
13

2. Matnni o‘qishdan oldin uning mazmunini tushunishni qiynashtiradigan
so‘zlarning lug‘aviy ma’nosini tushuntirish. So‘z ma’nosini izohlash usullarini
aniqlash.
3. Vazifalarni aniq va tushunarli qilib berish.
4. Matnni diqqat-e’tibor bilan o‘qishlari uchun sharoit yaratish.
5. Oldin ichida o‘qitish, so‘ng ovoz chiqarib o‘qitish.
6. O‘qitishda o‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish,
ya’ni matnni oson, o‘rtacha qiyinlikda va qiyin o‘qiladigan joylarni belgilab olib,
unga kuchi yetadigan o‘quvchilarga oldindan taqsimlab berish.
7. O‘quvchilarning o‘qishini muntazam tekshirib turish.
8. Xatoning xarakteriga qarab, uni metodik tomondan to‘g‘ri tuzatish
yo‘lini aniqlash.
9. O‘quvchilarni xato qilish mumkin bo‘lgan o‘rinlardan ogohlantirib
turish.
10. Xatcho‘pdan foydalanish.
11. Xato o‘qish o‘quvchining shaxsiy ko‘ruv sezgisiga bog‘liq bo‘lsa, bu
jihatni ham hisobga olish.
O‘qituvchining tuzilishi murakkab so‘zlarni oldindan xattaxtaga yoki
kartonga bo‘g‘inlarga bo‘lib yozib qo‘yib, o‘quvchilarga ovoz chiqarib birgalikda
o‘qitishi yaxshi natija beradi.
O‘quvchilar yo‘l qo‘ygan xato ikki xil yo‘l bilan tuzatiladi:
1. O‘quvchi so‘z oxiridagi qo‘shimchani o‘qishdan to‘xtatmasdan xatoni
to‘g‘rilash mumkin. noto‘g‘ri o‘qisa, uni
2. Xato o‘qish bilan gaplarning mazmuni buzilsa, qayta o‘qitish usulidan
foydalaniladi. Bunda o‘quvchiga o‘qigan matni yuzasidan savol berilsa, o‘quvchi
e’tiborli bo‘lib qayta o‘qiydi.
Tez o‘qish. Tez o‘qish me’yoriy tezlikda o‘qish bo‘lib, bunda o‘qish sur’ati
matnning mazmunini tushunishdan ajralib qolmasligi kerak. O‘qish tezligi matnni
tushunish tezligi bilan muvofiq ravishda o‘sib borishi lozim. O‘qilayotgan asar
mazmunini o‘zlashtirishni, matn mazmunini ongli idrok etishni ta’minlaydigan
14

o‘qish tez o‘qish deyiladi. O‘qish sifatlarini yaxshi o‘zlashtirgan holda
o‘quvchilarning o‘qish sur’ati bir biridan farq qiladi. Bu dastur talablarini
bajarmadi, degan gap emas. Og‘zaki nutq tempiga to‘g‘ri keladigan o‘qish sur’ati
normal tezlik hisoblanadi. Chunki o‘ta tez ham, o‘ta sekin o‘qish ham matn
mazmunini o‘zlashtirishni qiyinlashtiradi. O‘qish tezligi bir daqiqada o‘qiladigan
so‘zlar soni bilan belgilanadi. 2005 yilda e’lon qilingan o‘qish dasturida 1-sinfning
II yarim yilligida o‘qish sur’ati 20-25 so‘z (notanish matnni o‘qish tezligi ham 20-
25 so‘z); o‘quv yili oxirida 25—30 so‘z; 2-sinfning I yarim yilligida matnni o‘qish
tezligi 30—35 so‘z; II yarim yilligida 40—50 so‘z; 3-sinfning I yarim yilligida 60
—70 so‘z; II yarim yilligida 70—80 so‘z; 4-sinfning I yarim yilligida ichda
ovozsiz 110—130 so‘z, ovozli o‘qishda 90—100 so‘z deb belgilangan. Tajribalar
shuni ko‘rsatadiki, bir daqiqada bola 250 so‘zli matnni o‘qisa, undagi 200 ta so‘zni
eslab qolar ekan. Agar harflab, bo‘g‘inlab o‘qisa, uning diqqat markazida so‘z
emas, bo‘g‘in bo‘ladi.
Natijada u so‘zlarni eslab qola olmaydi. Bu 4-sinf o‘quvchilarining o‘qish
tezligiga tatbiq etilsa, 125 so‘zdan 100 so‘zni eslab qoladi. Bu esa yuqori
ko‘rsatkichlarga erishish imkonini beradi. 4-sinfda bir daqiqada 170—180 ta so‘z
o‘qiydigan o‘quvchilar ham bor. O‘qish tezligi to‘rt yil davomida to‘g‘ri va ongli
o‘qish bilan bog‘liq holda asta ortib boradi. O‘qish tezligini tekshirganda
o‘qituvchi o‘qiladigan materialning xarakterini, ya’ni g‘oyaviy-mavzuviy
murakkabligini, so‘z va gaplarning tuzilishini, ularning bolalar nutqida qay
darajada ishlatilishini, o‘qishning to‘g‘ri va ongli bo‘lishini hisobga oladi.
O‘quvchilarning o‘qish tezligi har xil bo‘ladi, albatta. O‘qituvchining vazifasi
barcha o‘quvchilarning o‘qish tezligini, iloji boricha bir xillikka keltirishdan
iborat.
Ongli o‘qish. Ongli o‘qish yaxshi o‘qishning asosiy sifati hisoblanadi. Ongli
o‘qish o‘qilgan matnning aniq mazmunini, asarning g‘oyaviy yo‘nalishini,
obrazlarini va badiiy vositalarining rolini tushunib o‘qish, shuningdek, asarda
tasvirlangan voqea-hodisalarga o‘z munosabatini ifodalay olishdir. Ongli o‘qish
o‘z navbatida, o‘quvchilarning zarur hayotiy tajribasiga, so‘zning leksik ma’nosini,
15

gapda so‘zlarning bog‘lanishini tushunishga va bir qator metodik shartlarga
bog‘liq. Hozirda ongli o‘qish atamasi adabiyotlarda va maktab tajribasida ikki
ma’noda: birinchidan, o‘qish jarayonini egallashga nisbatan o‘qish texnikasi
ma’nosida, ikkinchidan, keng ma’nodagi o‘qishga nisbatan o‘qish sifatlaridan biri
ma’nosida qo‘llanadi. Matnni ongli o‘qish uchun o‘quvchilar to‘g‘ri, me’yorida
o‘qishni egallagan bo‘lishlari va o‘qish jarayonida qiynalmasligi talab etiladi.
O‘quvchilar matnni ongli o‘qishlari uchun matn mazmuni va badiiy vositalari
jihatidan tahlil qilinadi. Ongli o‘qishning muhim sharti asar qurilishi va mazmunini
tushunish hisoblanadi. O‘qituvchi ongli o‘qishni matnni ifodali o‘qishga (agar
ovoz chiqarib o‘qilsa) va asar mazmuni yuzasidan berilgan savollarga javobning
to‘g‘riligiga, asar voqealari va qahramonlarning xatti-harakatiga bildirgan
munosabatiga qarab baholaydi.
Ifodali o‘qish. Ifodali o‘qish intonatsiya - ohang yordamida asarning
g‘oyasi va jozibasini to‘g‘ri, aniq, yozuvchi niyatiga mos ravishda ifodalay
bilishdir. «Ifodali o‘qish adabiyotni aniq va ko‘rgazmali o‘qitishning dastlabki va
asosiy shaklidir», deb ta’kidlaydi metodist olima M.A.Ribnikova. Demak, «Ifodali
o‘qishning asosiy vazifasi asarning mazmunini va emotsionalligini intonatsiya
orqali o‘quvchilarga ko‘rgazmali qilib ko‘rsatishdir. Ifodali o‘qishning asosiy
tamoyili o‘qiladigan asar g‘oyasi va badiiy qimmatini chuqur tushuntirishdir.
Ifodali o‘qish turlari quyidagilar:
1. Yakka o‘qish.
2. Rollarga bo‘lib o‘qish.
3. Jo‘r bo‘lib o‘qish.
1. Yakka o‘qishning yuqori bosqichi baralla o‘qishdir.
Boshni fido ayla ato qoshig‘a,
Jismni qil sadqa ano boshig‘a....
Kun-tuningga aylagali nur fosh,
Birisin oy angla, birisin quyosh.
(A. Navoiy)
2. Rollarga bo‘lib o‘qish.
16

«Qish» X. Eshonqulov.
1-o‘quvchi: Hovlida zag‘cha,
Qanot qoqadi.
2-o‘quvchi: Oppoq kiyimda,
O‘rmon -u tog‘, yer.
Hamma o‘quvchi: Dag‘, dag‘, dag‘....
Rollarga bo‘lib o‘qish uchun «Bo‘g‘irsoq» ertagini ham o‘qisak bo‘ladi.
3. Jo‘r bo‘lib o‘qishning ahamiyati katta. Bunda o‘quvchilar bir xil sur’at va
ohang bilan o‘qishni o‘rganadilar. O‘qish mashg‘ulotlarini o‘tkazish jarayonida
o‘quvchilar nutq faoliyatining asosiy ko‘rinishi bo‘lgan ko‘nikmalari, matn va
kitob ustida ishlash, o‘quvchilarning bog‘lanishli nutqini o‘stirish, nutq
madaniyatini rivojlantirish nazarda tutiladi.
Intonatsiya (ohang). Intonatsiya og‘zaki nutqning birgalikda harakat
qiluvchi elementlari: urg‘u, nutq tempi va ritmi, pauza, ovozning past
balandligining yig‘indisidir. Bu elementlar bir-biriga ta’sir etadi va hammasi
birgalikda asarning mazmunini, g‘oyasini, qahramonlarning turli kayfiyatini, ichki
kechinmalarini ifodalaydi. O‘quvchilar ifodali nutq asoslarini egallashlari uchun
muhim shartlar quyidagilardan iborat:
1. Nutq jarayonida nafasni to‘g‘ri olish va to‘g‘ri taqsimlay bilish.
2. Har bir tovushning to‘g‘ri artikulatsiyasi va aniq diksiya (burro gapirish)
malakasini egallash.
3. Adabiy talaffuz me’yorlarini egallash. Bu shartlar faqat ifodali
o‘qishgagina emas, balki ifodali nutqqa, ya’ni hikoya qilishga ham taalluqlidir.
O‘quvchining har qanday og‘zaki hikoyasi ifodali bo‘lishi zarur. Ifodali o‘qishning
asosiy vositalaridan biri ovozdir. Ovoz nafas bilan uzviy bog‘lanadi. Shuning
uchun o‘qituvchi bolalarning ifodali nutqi ustida ishlashni talaffuz qilayotganda
o‘z nafasini boshqara olish va ovozdan to‘g‘ri foydalanishga o‘rgatishdan
boshlaydi. Ovoz kuchi baland-pastlik, uzun-qisqalik, tezlik (temp), yoqimli-
yoqimsizlik xususiyatlari bilan xarakterlanadi. O‘quvchilar matn mazmuniga
17

qarab, baland yoki past ovozda o‘qish (gapirish)ga, nutqda tez, o‘rtacha yoki sekin
tempni tanlashga, biror tuyg‘uni ifodalashga o‘rganadilar.
Ifodali o‘qishga tayyorlanish shartli ravishda uch bosqichga bo‘linadi:
1. Asarning aniq mazmunini tushunish, unda qatnashgan shaxslarning xatti-
harakatini tahlil qilish, asarning g‘oyasini belgilash, ya’ni asarning g‘oya viy-
mavzuviy asosini, uning obrazlarini badiiy vositalari bilan yaxlit holda tushunish.
2. Matnning qaysi joyida to‘xtam (pauza) qilishni, mantiqiy urg‘uning
o‘rnini, o‘qish tempini belgilab olish.
3. O‘qishni mashq qilish, muallif fikrini, uning tasvirlangan voqea-hodisa
larga va qatnashuvchi shaxslarga munosabatini ovoz bilan ifodalay olish uchun
matnni qayta o‘qish.
Asarning mazmuni va g‘oyaviy yo‘nalishini tahlil qilish ifodali o‘qishga
o‘rgatish bilan bog‘lab olib boriladi. Ifodali o‘qishga o‘rgatishda matn mazmunini
tushunish, muallif hikoya qilgan voqealarga o‘z munosabatini bildirish asosiy
vazifa hisoblanadi. O‘quvchilarda ifodali o‘qish malakasini shakllantirish uchun
asarni o‘qituvchining ifodali o‘qishi muhim ahamiyatga ega.
O‘qish turlari . Boshlang‘ich ta’limda o‘qishning uch turidan foydalaniladi:
1. Ovozli o‘qish.
2. Ichda o‘qish.
3. Shivirlab o‘qish. (m.79-b)
Ovozli o‘qish ovozga asoslangan o‘qish bo‘lib, undan ta’lim jarayonida
keng foydalaniladi. Ovozli o‘qishning yakka, jo‘r va rollarga bo‘lib o‘qish usullari
mavjud. Yod aytish ham ovozli o‘qishning bir shaklidir. Ichda o‘qish ham
tovushga asoslangan, lekin unda ovozsiz o‘qiladi. Shivirlab o‘qish yarim ovoz
bilan o‘qishdir. Malakali kitobxon o‘qishning har uch turini bilishi zarur. Ovozli
o‘qishning ham, ovozsiz ichda o‘qishning ham, shivirlab o‘qishning ham o‘z
qo‘tlanish o‘rni va afzalliklari hamda kamchiliklari bor. Masalan, 2-sinf
o‘quvchilari ichda o‘qiganda kam so‘z o‘qiydi, so‘zning ma’nolarini tushunmay
qoladi, o‘qiganlarining mazmunini to‘liq o‘zlashtira olmaydilar. Psixologik
izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, o‘qishni endi o‘rganayotgan o‘quvchilar
18

o‘qilayotgan matnni tushunib borishlari uchun eshitish sezgisiga ham e’tibor
qaratganlar. Ikkinchidan, 2-sinf o‘quvchilarida o‘qish ko‘nikmalari yaxshi
shakllanmagani uchun ichda o‘qish jarayonida ayrim so‘zlarni noto‘g‘ri o‘qish
natijasida uning ma’nosini tushunmaganlar. Shularni nazarda tutgan holda, 1-2
sinflarda ovozli va shivirlab o‘qishdan foydalaniladi. 3 – 4 – sinflarda ovozli
o‘qish bilan birga ichda o‘qishdan ham foydalaniladi. Bu sinflarda ichda o‘qish
ancha samarali bo‘ladi, lekin bunda ichda o‘qish mexanik o‘qishga aylanmasligi
kerak. Ichda o‘qish biror maqsadga yo‘naltirilishi, ya’ni quyidagicha turli
topshiriqlar asosida ichda o‘qitilishi lozim:
- She’rni ichingizda o‘qib, ifodali o‘qishga tayyorlaning.
- Ichda o‘qing, ma’nosi tushunarsiz so‘zlarni aniqlab, lug‘at daftaringizga
yozing. Lug‘atdan foydalanib, ularning ma’nosini izohlashga harakat qiling.
- Hikoyani ichingizda o‘qib, uni qismlarga bo‘ling.
- Ichingizda o‘qib, ovoz chiqarib to‘g‘ri o‘qishga tayyorlaning.
- Ichingizda o‘qing. Tabiatning ko‘rinishi tasvirlangan o‘rinni toping.
Bu kabi topshiriqlar sinfdan sinfga o‘tgan sari murakkablashib boradi.
Bunda o‘quvchilarning asarni qanchalik idrok etganliklari tekshirilib borilishi
zarur. Ichda o‘qish quyidagi afzalliklarga ega:
1. Bir vaqtning o‘zida butun sinf o‘quvchilari o‘qiydi.
2. O‘quvchilarda asar matni ustida mustaqil ishlash ko‘nikmalari
takomillashadi.
3. O‘qituvchi har bir o‘quvchining mustaqil ishlash jarayonida o‘zlashtirish
darajasini aniqlaydi.
4. Ichda o‘qishda ongli o‘qishga talab va e’tibor kuchayadi. Ichda o‘qishda
o‘qituvchi o‘quvchilar o‘qishidagi kamchiliklarni aniqlay olmaydi. Bu undan
foydalanishni cheklab qo‘yadi. Ovozli o‘qishning afzalliklari quyidagilar:
1. O‘qituvchi o‘quvchilarning xato va kamchiliklarini, o‘qish ko‘nikmalarini
aniqlay oladi.
2. Kichik yoshdagi o‘quvchilar ovoz chiqarib o‘qisalar, matn mazmunini tez
tushunib oladilar.
19

3. Ovozli o‘qishdan kitobxon estetik zavq oladi.
4. Ovozli o‘qishda ifodalilikka katta e’tibor beriladi. Ovozli o‘qish
o‘quvchilar lug‘atini boyitish va nutqini o‘stirishda katta ahamiyatga ega shivirlab
(yarim ovozli) o‘qish darsning tashkiliy qismlarida, o‘qituvchi sinf jurnali bilan
mashg‘ul paytda yoki o‘quvchilarni darsga tayyorlash bosqichlarida o‘tkaziladi.
Maktabda o‘qishning bu uch turi almashtirib turiladi. 1-2-sinflarda ovozli va
shivirlab (pichirlab) o‘qishdan ichda o‘qishga o‘tilsa, 3-4-sinflarda ichda o‘qishdan
ovozli o‘qishga o‘tiladi. 3-4-sinflarda o‘qish turlaridan foydalanishda chegara
qo‘yilmaydi.
1.2. Boshlang‘ich sinflarda xalq og‘zaki ijodining nazariy asoslari
Xalq og‘zaki ijodi - mehnatkash omma ijodi, xalq san’atining boshqa, ya’ni
musiqa, teatr, raqs, o‘yin, tasviriy va amaliy san’at kabi turlaridan o‘ziga xos
xususiyatlari bilan ajralib turadigan og‘zaki so‘z san’atidir. Xalq og‘zaki ijodi -
insoniyatga tengdosh eng qadimiy san’at. Har bir xalqning og‘zaki ijodi o‘sha
xalqning fe’l – atvori, estetik didi, ruhiyati, urf-odat va an’analari, orzu-intilishlari,
geografik sharoiti va tabiatini aks ettiruvchi o‘ziga xos ko‘zgudir. Biz ana shu
ko‘zgu vositasida olamshumul ezgu niyatlar, insoniy fazilatlar, yovuzlik, zulm,
adolatsizlikka qarshi nafrat tuyg‘ularini ko‘ramiz. Og‘zaki so‘z san’ati «folklor»
yoki «xalq og‘zaki poetik ijodi» atamalari bilan ifodalanadi. «Folklor» atamasi ilk
bor XIX asr tadqiqotchisi Vilyam Toms tomonidan 1846- yilda qo‘llangan bo‘lib,
«folk» - xalq va «lor» - bilim, donolik, donishmandlik, ya’ni «xalq bilimi», «xalq
donoligi», «xalq donishmandligi» demakdir. Xalq og‘zaki ijodini o‘rganuvchi fan
folklorshunoslik deb ataladi. Xalq ijodiyotining yaratilishi va yashash tarzi og‘zaki
usulda amalga oshadi. Ya’ni bunday asarlar og‘zaki ravishda ijro etilishi sababli
ulaming mazmuni va shakli o‘zgarishi, unga yangi qismlar qo‘shilishi yoki biron-
bir qismi tushib qolishi mumkin. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi eng qadimiy
san’atlardan biri bo‘lib, u jahon xalqlari poetik ijodi taraqqiyotida alohida o‘rin
egallaydi. O‘zbek folklorida turlar va janrlar quyidagicha tashkil topgan:
Epik tur - mif, afsona, rivoyat, ertak, naql, latifa, lof, terma, doston va
boshqalar.
20

Lirik tur - marosim folklorining deyarli barcha ko‘rinishlari, bolalar
folklorining ko‘pgina turlari, qo‘shiqning hamma xillari, ashula va shu kabilar.
Dramatik tur - og‘zaki drama, qog‘irchoq o‘yin, askiya, xalq teatrlari
kabilar.
Maxsus tur - maqol, matal, topishmoq kabilar.
Xalq og‘zaki ijodi asrlar davomida misqollab to‘plangan, ne-ne sinovlardan
o‘tgan, insonlarga hamisha madad bo‘lib kelgan noyob xazinadir. Bizning vazifa
miz ana shu xazinani ko‘z qorachig‘idek asrash va yanada boyitish hisoblanadi.
Boshlang‘ich ta’limda xalq og‘zaki ijodining ertak, rivoyat, latifa, maqol,
topishmoq, tez aytish, sanamalar, xalq qo‘shiqlaridan namunalar beriladi. Ertak.
Ertaklar dunyodagi boshqa xalqlar og‘zaki ijodida keng tarqalganidek, o‘zbeklarda
ham eng ommaviy janrlardan biri sifatida turli viloyatlarimizda yashaydigan
yurtdoshlarimiz tomonidan sevib aytib kelingan. Ularning juda qadim zamonlardan
yaratilganini «ertak» atamasining Mahmud Koshg‘ariy tomonidan 1074 – yilda
yozilgan «Devonu lug‘oti-t-turk» asarida «etuk» tarzda qo‘llangani dan bilsa
bo‘ladi: «Etuk – hikoya, ertak; biror maqsadni shohga bildirish, hikoya qilish
uchun ham bu so‘z qo‘llanadi. Asli bir narsani hikoya qilishdan olingan».
Bu janrning qadimiyligini qozoq, qirg‘iz, turkman va boshqa bir qator turkiy
xalqlar oilasiga kiruvchi millatlar og‘zaki ijodida ham ertak deb atalishi, isbotlashi
mumkin. Shuningdek, miflar, afsona, rivoyatlar haqida fikr yuritganimizda,
diffuzion jarayonning keyingi bosqichi ertak ekanligini eslatib o‘tganmiz. Demak,
agar xalqimiz og‘zaki ijodini qadimgi qadriyatlar sifatida e’zozlasak, bu
xazinaning noyob durdonasi sifatida hech ikkilanmay ertaklarni qayd etish
mumkin ekan. Ertak terminini O‘zbekistondagi hamma viloyatlar aholisi juda
yaxshi bilsa-da, bu janrga oid asarlar turlicha hududlarda turlicha atalgan.
Xususan, toshkentliklar «cho‘pchak», farg‘onaliklar «matal», xorazmliklar
«varsaqi», o‘zbek va tojik tilida so‘zlashuvchi vatandoshlarimiz «ushuk» tarzda
atashgan. Bulardan tashqari jonli so‘zlashuvda ba’zan afsona, o‘tirik, tutal
atamalari ham uchraydi.
21

Xalq ertaklarining badiiy ijod namunasi sifatidagi janr xususiyatlari
quyidagilardan iborat:
1. Ertaklar xalq og‘zaki ijodining epik jinsi (turi)ga mansub.
2. Ertaklar, asosan, nasrda yaratiladi. Faqat ayrim asarlardagina
(«Yoriltosh», «Tohir va Zuhra» va b.) qo‘shiqni eslatuvchi she’riy parchalar
uchraydi.
3. «Bir bor ekan, bir yo‘q ekan» boshlamasi va «murod-maqsadiga etibdi»
yakunlanmasi ertaklarning an’anaviy belgisi hisoblanadi.
4. Xayoliy-fantastik tasvir ertaklar syujetida qo‘llanadigan ustuvor usuldir.
5. Ertaklarning umumiy mazmunida IMF formulasi doimiy takrorlanadi. Har
bir ertak I – initsial – boshlanma; M – medial – asosiy qism; F – final –
yakunlanmadan iborat bo‘ladi. (11.61-62). Ertaklarning miflardan ijod usulini
o‘zlashtirganligi haqida fikr yuritgan edik. Bu an’ana o‘zbek xalq ertaklarining
umumiy mazmunida bugungi kungacha saqlanib kelmoqda. Ehtimol, bu janr
asarlarining yashovchanligini ta’minlagan asosiy xususiyat ham shundan iboratdir.
Xalq o‘z ertaklarida chegarasiz ravishda xayolot olamini kezib chiqadi. Ya’ni
ularda xalq fantaziyasi mahsuli bo‘lgan chegara bilmas uydirmalar,
transfiguratsiya (bir shakldan ikkinchi shaklga o‘tish) holatlari tinglovchini o‘ziga
jalb etadi. Vaholanki, ertak boshlanmalaridagi «Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, bir och
ekan, bir to‘q ekan, bo‘ri bakovul ekan, tulki yasovul ekan...» (olimlar
boshlanmadagi tarkibiy «ekan» qismlarning 20 ga yaqin bo‘lishini belgilashgan)
ibora va jumlalar mutaxassislar fikricha, ertakda bayon qilingan voqealarning
aslida umuman bo‘lmagani va ro‘y berishi mumkin emasligini anglatar ekan.
Haqiqatan ham, dostonlarda biz bu mazmundagi boshlanma – zachinlarni
uchratmaymiz. Shu bois odatga ko‘ra dostonlardagi voqealar hayotda bo‘lgan deb
qabul qilinadi.
Ertakda esa tamom boshqa holat hukm suradi. Chunki bu janr
boshlanmasidagi «bor-yo‘q», «och-to‘q» so‘zlarining o‘zi hikoya qilinayotgan
voqeaga nisbatan shubha uyg‘otadi. Ammo masalaning qiziq tomoni shundaki,
voqea boshlanmasdan atayin shubha uyg‘otishga bo‘lgan harakat tinglovchiga
22

deyarli ta’sir qilmaydi. Biz ertaklardagi uydirmalarga to‘la ishonamiz, asar
qahramonlarining taqdiriga befarq qaray olmaymiz, sevikli malika yoki cho‘pon
muvaffaqiyat qozonsa, bu g‘alaba o‘zimiznikidek quvonaveramiz.
Xalq ertaklari mazmunida ijtimoiy, iqtisodiy, maishiy hayotning hamma
masalalari o‘z ifodasini topadi, desak xato bo‘lmaydi. Shuning uchun ham er
yuzining hamma mintaqalarida yashaydigan xalqlarda umumiy hayot tarzi yaqin
bo‘lgani sabab bir xil mazmundagi ertaklar ko‘p uchraydi. Fransuz, ingliz, xitoy,
yapon ertaklari aksariyat hollarda o‘zbeklar ijodidagi bu janrdagi asarlar
mazmunini takrorlaydi. Faqat fransuzlarda pishloq, uzum; xitoylarda guruch;
o‘zbeklarda tuxum yoki qatiq kabi narsalar farqi seziladi. Agar boshqa xaqlardagi
ertaklar matnida shu yoki boshqa narsalar nomini milliy predmetlar bilan
alishtirsak, ko‘pincha, boshqa xalqlar namunalari ham o‘zbekniki bo‘ladi-qoladi.
Bu holat sababini avval qayd qilganimizdek, bir xalqdan ikkinchi xalqning
o‘zlashtirishi deb emas, umumiy hayot tarzining yaqinligi bilan asoslash
ma’qulroqdir.
Masalan, yoqut xalqidagi «Bekinmachoq», ruslardagi «O‘n ikki oy»
(«Morozbobo») va o‘zbekdagi «Zumrad va Qimmat» ertaklarida voqea tugunidan
tortib echimigacha bir xil yo‘nalishda kechadi. Ammo bu asarlarning har biri
bevosita o‘sha xalq ijodi namunasi deb tan olinadi. O‘zbek folklorshunosligi
rivojiga munosib hissa qo‘shgan Mansur Afzalov o‘zbek xalq ertaklari yuzasidan
ilmiy ish yozar ekan, bu janrning o‘rganilishi tarixiga alohida to‘xtagan. Olimning
ma’lumot berishicha, o‘zbek ertaklariga bo‘lgan ilmiy e’tibor XIX asr ikkinchi
yarmidan boshlangan. Bu o‘rinda A.A.Kushakevich, N.Lapunova, A.Vasilev, 26
A.N.Samoylovich, V.V.Bartold kabi bir qator ziyoli va taniqli olimlar ismlari
keltirilgan. Shuningdek, «Farhod va Shirin», «Shirin qiz», «Samarqand»,
«Shahzoda Nazar Muhammad va Malika Nazarbibi», «Annamurod bova haqida»,
«Erni er qilgan xotin», «Donishmand Cho‘pon» kabi afsona va ertaklar
matnlarining yozib olinishi, dastlabki tadqiq qilish jarayoni haqida ma’lumotlar
qayd etilgan. O‘zbek ertaklari o‘z vaqtida Miyon Buzruk Solihov, Hodi Zarifov,
Xolid Rasul, Buyuk Karimov kabi olimlar tomonidan o‘rganilgan. Keyinchalik bu
23

faoliyatni K.Imomov, T.G‘oziboev, G‘.Jalolov, X.Egamov, H.Razzoqov,
J.Yusupov kabi olimlar davom ettirishdi.
Xalq tabiatan hamisha adolatni yoqlaydi, himoya qiladi. Ertaklar yaratilish
jihatdan miflarga asoslansa, mavzuning tanlanishi, obrazlar tizimidagi yo‘nalishlar,
hayot muammolarini aks ettirishda adolat mezoniga bo‘ysunadi. Qalloblik,
vijdonsizlik, xiyonat, yolg‘onchilik, ma’naviy nopoklik kabi illatlar doimiy
ravishda qoralanadi. Mardlik, to‘g‘riso‘zlik, mehnatsevarlik, iymonlilik, poklik
fazilatlari hurmat bilan tilga olinadi. Voqeaning tuguni ham hamisha ana shu
fazilatlarni ulug‘lash bilan echimini topadi. Mohir xalq farzandlari tomonidan
o‘ylab topilgan fantastik hodisalar, uydirma lavhalar, sehrli narsa-buyumlar,
jodular, g‘ayritabiiy hodisalar esa tom ma’noda yovuzlikning qoralanishi,
ezgulikning maqtalishida poetik xomashyo sifatida foydalaniladi. Xalq
ertaklarining mazmun va hayotdagi voqealarni tasvirlash yo‘nalishiga ko‘ra uch
turi mavjudligi M.Afzalov, K.Imomov tomonidan ko‘rsatib o‘tilgan. Bu tasnifga
ko‘ra ertaklar sehrli va hayotiy turlarga bo‘linadi. Ammo ayrim adabiyotlarda
hayvonlar haqidagi, sehrli, maishiy turlarga bo‘linadi. Mansur Afzalov tasnifida
yana hayvonlar, sehrli-fantastik, hayotiy-satirik turlar ham ko‘rsatilgan. Umumiy
tahlilning oson va tushunarli bo‘lishi uchun biz ana shu tasnifga binoan ish
ko‘rishni ma’qul topdik. Ertaklarni tasnif qilish qanchalar murakkab ekanligini
ularni tahlil qilish jarayonida o‘zingiz anglab etasiz. Ertak aytuvchilarni qadimda
«ertakchi», «matalchi» deb atashgan. Ertaklarning xarakterli xususiyati shundaki,
ularda fantaziyaga keng o‘rin beriladi, mubolag‘a, giperbola kabi tasviriy
vositalardan foydalaniladi. E’tibor bersangiz, ertaklarda ijobiy qahramon albatta
yovuzlik, adolatsizlik, zulm ustidan g‘alaba qozonadi, yaxshilik tantana qiladi.
Chunki ertak qahramonlari xalq orzu-umidlarini, manfaatini ifoda laydilar.
Ertaklar azaldan xalqni, ayniqsa, yosh avlodni insonparvarlik, vatanga
muhabbat, rostgo‘ylik va halollik, mehnatsevarlik, xushmuomalalik va kamtarlik
ruhida tarbiyalab kelgan. Ertaklar turli mavzularda bo‘lishi mumkin. Ular shartli
ravishda hayvonlar haqidagi ertaklar, sehrli ertaklar, hayotiy-maishiy ertaklar,
hajviy ertaklarga bo‘linadi. Hayvonlar haqidagi ertaklar. Hayvonlar haqidagi
24

ertaklarni ayrim mutaxassislar sehrli-fantastik ertaklar turkumiga mansub
hisoblaydilar. Xususan, K.Imomov, G‘.Jalolov o‘zlarining tadqiqotlarida
hayvonlar ishtirok etadigan ertaklarni sehrli ertaklar qatorida tahlil qiladilar . Bu
asarlarda hayvonlar ishtiroki, ularning asar qahramonlari bilan suhbatda bo‘lishlari
olimlarning sehrli ertaklar deb atashlariga asos beradi. Biz bu atamani shartli
ravishda qabul qilamiz, chunki sehrli ertaklarning hayvonlar ishtirok etmagan
mazmundagilari ham etarli bo‘lib, ularni alohida tahlil qilish mumkin. M.Afzalov
hayvonlar haqidagi ertaklarning o‘zida turli farqlanuvchi asarlar borligini qayd
etadi. Ularning birinchi turiga mifologik mazmun ifodalanganlarini qo‘shadi.
Ma’lumki, qadim zamonlar totemizm va fetishizm tushunchasi nuqtai nazaridan
ajdodlarimiz har bir narsa predmetni, shu jumladan, hayvonlarni o‘zlariga homiy
deb bilganlar. Ular tasavvurida odamlar totem va fetish yordamida muayyan
yutuqlarga erishishlari mumkin hisoblangan. Bu haqda miflar haqida
to‘xtaganimizda ham ma’lumot berganmiz. O‘zbek ajdodlari bo‘ri, ilon, ot va
boshqa bir qator hayvonlarni o‘zlariga homiylik qilishini ruhan his etganlar.
Ertaklarning dastlabki namunalarida aynan ana shu dunyoqarash asosida asarlar
yaratganlar. «Bo‘ri», «Cho‘loq bo‘ri», «Ilon og‘a», «Ayiq polvon» kabi ertaklar
shular jumlasidandir. «Quyosh erining pahlavoni» ertagida ona ayiq Rustamni
parvarish qiladi, uning hayotida homiy sifatida o‘rin egallaydi:
Rustam va otasi – yamoqchi cholga qo‘lidan kelgancha yaxshiliklar qilib
dushmandan asraydi. Mansur Afzalov «Ilon og‘a» ertagini alohida ajratib
ko‘rsatadi: «Ilon – kuyov niqobini olsa, insonga aylanadi. Qiz ilonning niqobini
kuydirib yuborsa, u kaptar bo‘lib uchib ketadi. Ilon og‘aning onasi va xolasi
yalmog‘iz kampir bo‘ladi. Ular Ilon og‘a bilan qizga ko‘p to‘sqinlik qiladilar.
Lekin Ilon og‘a va qiz o‘z tadbirlari orqali yalmog‘iz kampirni engib, murod-
maqsadlariga etadilar». Xususan, «Cho‘loq bo‘ri» ertagida podshoh ning kenja
o‘g‘li afsonaviy tilla qushni olib kelish uchun safarga chiqqanida cho‘loq bo‘riga
duch keladi. Unga non beradi. Bo‘ri undan yordamini ayamaydi. Qush uchun
safarga chiqqan bola bir qiz va ot bilan uyiga qaytadi. Yo‘lda akalarining holidan
xabar oladi. Ammo akalari uning ko‘zlarini o‘yib, chohga tashlaydilar. Ertak
25

oxirida kenja o‘g‘il baribir murod-maqsadiga etishadi, akalari jazolanadilar. Bu
turdagi ertaklarning mohiyati totem hisoblangan hayvon va qushlarning asar
qahramoniga o‘zlarining sehrli fazilatlari vositasida yordam berish bilan
izohlanadi. Shu mazmundagi yana bir ertak «Kenja botir» deb ataladi. Unda homiy
sifatida ot qatnashadi. Hayvonlar haqidagi ertaklarning yana bir turida majoziy fikr
yuritish usuli ustuvordir. Bunday ertaklar farzandlarga pand-nasihat, tarbiya berish
maqsadida yaratilgan. Har qanday vaziyatda birga bo‘lish, do‘stlikni qadrlash
kerakligi ertakning bosh g‘oyalari hisoblanadi. Inson bir-biriga yaxshilik qilsa,
albatta, o‘zining orzusiga etishadi, degan falsafa asosida to‘qima voqealar, qiziq-
qiziq obrazlar o‘ylab topiladi. «Susambil» ertagi ana shunday asarlar qatoridan
o‘rin olgan. Ho‘kiz, eshak afsonaviy Susambil shahrida erkin, to‘kin hayot
kechirmoqchi bo‘ladilar. Ularga xo‘roz, kalamush, arilar ergashadilar. Uzoq
qiyinchilikdan so‘ng maqsadga etadilar. Ammo bu erda ularga bo‘rilar hujum
qiladi. Shunda ho‘kiz ularni suzadi. Kalamushlar er kovlab, bo‘rilarni go‘rga
tiqmoqchidek qo‘rqitadilar. Arilar chaqadi. Xo‘roz qichqirib, eshak hangrab
bo‘rilarni bezovta qiladi.
Oxir-oqibat bo‘rilar ahil birodarlardan zo‘rg‘a qochib qutuladilar. O‘z
galalariga borib vahima soladilar. Natijada, butun bo‘rilar Susambildan qochishga
majbur bo‘ladilar. Hayvonlar esa to‘kin hayot kechiradilar. Bu ertakda baxtga
erishish oson emas, ammo erishilgan baxtni saqlab qolish undan ham qiyinroqdir,
degan dono fikr hayvonlar misolida majoziy tarzda o‘z ifodasini topgan. «Ovchi,
Ko‘kcha va Dono» ertagida ham kaptar, sichqon, qarg‘a, toshbaqa, kiyikning
do‘stligi ularni bir necha marta o‘limdan qutqaradi. Faqat samimiy, beg‘araz
do‘stlik oqibatida kaptarlar to‘rdan, kiyik tuzoqdan, toshbaqa ovchi solgan
xaltadan qutuladi. Bu fikrlar zamirida ham faqat do‘stlikni qadrlash g‘oyasi o‘z
ifodasini topgan. Hayvonlar haqidagi ertaklarning keyingi turi ko‘proq ma’rifiy
maqsadni amalga oshirish uchun yaratilgan. Otalar farzandlariga o‘z hayot
tajribalaridan saboq berishlari kerak. Farzand o‘z oilasida katta bo‘layotgani sabab
atrofida yashayotgan hayvonlar haqida ma’lumotga ega bo‘lmaydilar. To‘g‘ri, ular
qo‘y, ot, echki, tovuq, eshakni o‘z ko‘zlari bilan ko‘rganlar, muayyan tasavvurga
26

egalar. Ammo bo‘ri, ayiq, ilon, tulki, burgutni ular bilmaydilar. Shuning uchun
ertaklarda ularning hayot kechirish tarzi yuzasidan muayyan ma’lumotlarni berish
lozim bo‘ladi. Bu tasnifdagi hayvonlar haqidagi ertaklarda bo‘rining vahshiyligi,
odamga hujum qilishi mumkinligi, tulkining ayyorligi, laylak tumshug‘ining
uzunligi, kiyik dumining to‘mtoqligi izohlangan asarlar vujudga kelgan.
Darvoqe, ilmiy adabiyotlarda ko‘rsatilishicha, bunday ertaklarning asosiy
qahramoni sifatida, ko‘pincha, echki ishtirok etadi. Bir qator ertaklarda nima
uchun qarg‘a qora, kiyik dumi to‘mtoq, musicha ko‘kragi nima uchun
chakichlanganga o‘xshaydi kabi savollarga javob beriladi. Ular qatorida «Bo‘ri
bilan tulki», «Kiyik bilan kadi», «Xo‘roz bilan tulki», «Laylak bilan tulki»,
«Buzoq, echki va qo‘zi» kabi namunalar bor. Masalan, «Kiyik bilan kadi» ertagida
«Kadi kiyikni qo‘rqitadi. Kiyik kadidan o‘ch olmoqchi bo‘ladi va uni dumiga
bog‘lab cho‘ktiradi. Kadi kiyikni suv tagiga tortadi. Kiyik qirg‘oqqa intiladi. Oxiri
kiyikning dumi uzilib to‘mtoq bo‘lib qoladi. Kiyik dumi kaltaligini masxara qilgan
barcha kiyiklarning dumini bir-biriga bog‘lab qo‘yadi-da, «mergan kelyapti», - deb
qochadi. Dumi bog‘langan kiyiklar ham har tomonga qochadilar va dumlaridan
ayriladilar. Shunday qilib, kiyiklarning dumi to‘mtoq bo‘lib qolgan ekan»
Ertaklarda bolalarning yosh xususiyatlari alohida e’tiborga olinadi. Voqealar
qiziqarli, sodda, ixcham, izchil, qisqa bayon etilishi talab qilinadi. Ba’zan bu
maqsad kulgili mazmunga ega holda bayon etiladi. Tulki bilan bo‘riga
bag‘ishlangan ertaklarning birida go‘sht tishlab ketayotgan bo‘ridan tulki:
«Bo‘rivoy, qaerdan kelayapsan?» - deb so‘raydi. Bo‘ri: «Popdan», - deb javob
beradi va og‘zidagi go‘shtini tushirib yuboradi. Ikkinchi marta xuddi shunday
vaziyatda tulki yana so‘raydi.
Shunda bo‘ri: «G‘ijduvondan», - deb javob beradi. Kulgili vaziyat
ifodalangan bunday ertaklarda, bir tomondan, shunchaki hazil nazarda tutilgandek
tuyiladi. Ammo ularning zaminida odamlarning bir-biriga bo‘lgan munosabati aks
etadi. Hayvonlar haqidagi ertaklarning yuqorida qayd etilgan uch turidan tashqari
qahramonlarning ishtirokiga ko‘ra ham muayyan turlari bor. Xususan, faqat
hayvonlargina ishtirok etganlari, hayvonlar bilan odamlar ishtirok etgani va h.z.
27

Xullas, hayvonlar haqidagi ertaklar mazkur janr shakllanishidagi dastlabki
namunalarni tashkil etgan. Ularda qadimgi ajdodlarimizning mifik dunyoqarashi
o‘z ifodasini topgan. Keyingi namunalarda odamlar o‘rtasidagi ijtimoiy, maishiy
munosabatlar majoziy usulda o‘z ifodasini topgan. Ularda, asosan, ko‘proq
tarbiyaviy maqsadlar nazarda tutilgan. Va, nihoyat, bu turdagi ertaklarning
nisbatan keyin yaratilgan namunalarida ma’rifiy ma’lumot berish maqsadi amalga
oshirilgan. Sehrli ertaklar ham bolalar sevib va qiziqib o‘qiydigan fantastik
hikoyalardir. Ularda voqealar sehr-jodu, fantastik uydirmalar asosiga qurilgan, asar
qahramonlari har narsa qo‘lidan keladigan mo‘jizakor kimsalar («Yalmog‘iz»,
«Devbachcha») yoki jonlantirilgan narsa yoxud hayvonlar («Ur to‘qmoq», «Ochil
dasturxon», «Semurg‘«, «Susambil» ertaklari)dan iborat. Bu ertaklarning maqsadi
ham turli g‘ayriinsoniy illatlar: yolg‘onchilik, johillik, ikkiyuzlamachilikni
la’natlash, aql-farosatlilik, tadbirkorlik, jasurlik, rahmdillik, ahillik kabi chin
insoniy xislatlarni targ‘ib qilishdir. Sehrli ertaklar. Jahon xalqlari ertaklaridagi
umumiy o‘xshashlik haqida fikr borganida, ko‘proq sehrli ertaklar nazarda tutiladi.
Inson qadim zamonlarda ham xayol surgan, o‘zicha turli-tuman g‘aroyib voqelarni
o‘ylab topgan. Aslida, miflarning vujudga kelishida ham ajdodlarimizdagi aynan
ana shu xususiyat etakchi ahamiyatga ega bo‘lgan. Keyinchalik fantastik voqealar
totem, fetish obrazlardan uchar gilamlarga, sehrli dasturxonlarga, oltin
qaynaydigan xumlarga, istagan odamni istagan paytda ko‘rish mumkin bo‘lgan
jomlarga, oynalarga o‘tgan. Bunday voqealarni o‘ylab topish ajdodlarimiz orzulari,
havaslari bilan asoslangan. Yo‘l azobidan aziyat chekkan inson uchar gilam, ot,
manzilga ko‘z ochishda etkazgan bo‘rini o‘ylab topgan. Oziq-ovqat topishga
qiynalgan odam esa ochil dasturxonning ijodkoriga aylangan.
Natijada, sehrli ertaklardagi voqea-hodisalar haqiqiy ma’noda ajdodlarimiz
orzu-havaslarining majmuasiga aylangan. Ilm-fan taraqqiyotida katta kashfiyotlar,
odatda, olim xayolida paydo bo‘lgan reja – gipotezadan boshlanadi. Gipoteza asta-
sekin rivojlanadi va hayotga tatbiq etilishining loyihasi shakllanadi. Olim ana shu
loyihaning ilmiy zaminini topganidan so‘ng kashfiyotning amalga oshishi uchun
sharoit yaratilgan bo‘ladi. Sehrli ertaklar bir jihatdan inson ongida yaratiluvchi ana
28

shu gipotezalar yo‘nalishini boshqargan, deb xulosa qilish uchun etarli asos bor.
Gap shundaki, bugungi kunda oddiy hayot haqiqatiga aylangan velosipeddan tortib
avtoulov, poezd, samolyotlar; telefon, telegraf, radio, televidenie, elektr
chiroqlarning kashf etilishini bevosita ertaklarda aks etgan orzular bilan
dalillaymiz. Uyali telefonni aytmaysizmi, to‘quv dastgohlari, har xil kimyoviy,
fizikaviy kashfiyotlar bosqichma-bosqich tahlil etilsa, ularning hammasini biz bir
oz oldinroq sehrli ertaklar voqealarida uchratganimizga amin bo‘lamiz. Sehrli
ertaklar bosh qahramonga nimadir (ko‘pincha, farzand) etishmasligi,
qahramonning etishmayotgan narsasiga ega bo‘lishi, unga nimadir qilishning
(gapirish, alohida bir eshikni ochish, biror narsaga qarash va h.k) taqiqlanishi,
taqiqning buzilishi, kuchli raqibga duch kelish, xavfli safarga chiqish, safar yakuni,
raqib bilan olishuv, murod-maqsadga etish kabi lavhalardan iborat bo‘ladi.
Taniqli olim V.YA.Propp yuqoridagi tartibning jahon xalqlari ijodidagi
sehrli ertaklar matni tarkibini tashkil qiluvchi asosiy unsurlar ekanini chuqur ilmiy
asosda misollar bilan isbotlab berdi . Yuqorida qayd etilgan mulohazalardan
g‘ayritabiiy mo‘’jizalar ro‘y berishi, afsungarchilik, sehrli voqealar, bir narsaning
ikkinchisiga aylanishi, bular hammasining muayyan tizim (V.YA.Propp tavsiyasi)
tartibida hikoya qilinishi sehrli ertaklar xususiyatini hosil qiladi. Hamid Olimjon
ifodalagan «O‘zi uchar gilamlar», «O‘t bog‘lagan qanotlar», «Beqanot uchgan
otlar», «Qiz bo‘lib ochilgan gul», «So‘ylaguvchi devorlar», «Bola bo‘p qolgan
chollar» kabi tasvirlar aynan sehrli ertaklar matnlari bilan bog‘liq ekani ma’lum
bo‘ladi. Aksariyat hollarda sehrli ertak voqeasi farzandsizlik motividan boshlanadi.
Ammo tez orada asar qahramoni farzandga ega bo‘ladi. Bu hodisa olma, arpa yoki
biror narsa eyishdan, ba’zan o‘z-o‘zidan ro‘yobga chiqadi. Tug‘ilgan bola bilan
dastlabki tanishishdanoq uning g‘ayrioddiy fazilatlari borligi ayon bo‘ladi. Bu
fazilat, avvalo, uning o‘ta tez sur’atlar bilan katta bo‘lishida ko‘rinadi. Farzand
voyaga yetgach esa o‘zi yashayotgan muhitga ta’sir etadi va hayotda keskin
o‘zgarishlarga erishadi. Sehrli ertak qahramonlari o‘lib qayta tirilish xususiyatiga
ega ekanliklari bilan ham bizni o‘ziga jalb qiladi. To‘g‘ri, o‘lgan odamga jon ato
etilishi qadimgi ajdodlarimiz dunyoqarashi ifodasi sifatida baholanadi. Ammo ayni
29

paytda o‘lgan odam ruhining kun, oy, yillar davomida o‘zi yashagan xonadondan
ajramasligi, turli shakl-holatlarda qarindoshlariga ko‘rinib turishi sehrli ertaklarda
oddiy tasvir vositalariga aylanganini ham qayd etish maqsadga muvofiqdir.
Xalq ongida insonning biron yaxshiligi, albatta, taqdirlanishi lozim. Asar
qahramoni semurg‘ga, ayiqqa, laylakka ko‘rsatgan yordami evaziga mushkullari
oson bo‘ladi. Uning yordamidan foydalangan hayvonlar keyinchalik sehrli
imkoniyatlari bilan qahramon hamrohiga va biron olijanob maqsadni qo‘lga
kiritish vositasiga aylanadilar. Ayrim ertaklarda esa adolat aynan ana shu yaxshilik
evaziga g‘alaba qozonadi. Xususan, «Ur to‘qmoq» ertagidagi chol davolagan
laylak unga bir martagina lutf ko‘rsatib qolmaydi. Balki o‘z sehri ta’sirini
oxirigacha amalga oshirib, uning qo‘shnisi qilgan xiyonatni oxirigacha fosh etadi
va jazolaydi. Bunday ertaklarda adolat tasodifiy emas, qonuniy ajrim ekani
voqealar mohiyatiga singdirib yuboriladi. Sehrli ertaklar jozibasi, ko‘pincha,
asardan o‘rin olgan mo‘’jizaviy safarlar, hayratomuz to‘kinlik aks etgan lavhalar,
xayol bovar qilmaydigan jodu va afsonaviy uchrashuvlar tasvirida o‘z ifodasini
topadi. Ertaklarda hayot shu qadar mazmunli va bebaho ehsonki, unda bo‘lishi
mumkin bo‘lmagan hodisalar tizimining o‘zi yo‘q, yechimi topilmas muammo
uchramaydi, degan xalq falsafasi nafas oladi.
Ertakni aytish yoki maza qilib eshitish ajdodlarimizga iroda, kelajakka
ishonch bag‘ishlagan. Ayni paytda xalq og‘zaki ijodi namunalarining tom ma’noda
so‘z san’ati ekanini isbotlovchi dalil sifatida ham xizmat qilgan. Millatdagi katta
avlodning keyingi farzandlar uchun pand nasihat merosiga aylangan. Xalqimiz
yaratgan xayoliy hikoyalar orasida shunday turkum ertaklar borki, ularni biz
hayotiy-maishiy ertaklar deb ataymiz. Bunday ertaklardagi voqealarning aksariyati
hayotga yaqin, hayotdan olingan. «Zumrad va Qimmat», «Oygul bilan Baxtiyor»,
«Ziyod botir», «Tohir va Zuhra», «Ozodachehra», «Farhod va Shirin», «Malikayi
Husnobod», «Uch og‘a-ini botirlar» ana shunday ertaklar sirasidan. Biz yuqorida
tilga olgan hayotiy-maishiy ertaklar kishida jiddiy fikr – mulohazalar
uyg‘otadigan, muayyan tarbiyaviy yo‘nalishga ega bo‘lgan asarlardir. Maishiy
ertaklar mazmun jihatdan hayvonlar, sehrli ertaklardan bevosita hayotiy voqea
30

hodisalar haqida hikoya qilishi bilan farqlanadi. To‘g‘ri, bu turdagi ertaklarda
sehrli-fantastik belgilarning mavjudligini inkor qilib bo‘lmaydi. Ammo umumiy
ifoda chegarasi maishiy ertaklarda ancha cheklangan. Chunki ularda xalq, avvalo,
oddiy odamlar qo‘lidan keladigan ishlar yuzasidan fikr yuritadi. Bevosita real
hayot, turmushda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan voqealar asos qilib olingani uchun
ham bunday asarlar turkumiga maishiy ertaklar atamasi berilgan.
Ularda haqiqiy hayotdagi inson – millat vakili (xoh ijobiy, xoh salbiy
bo‘lsin), uning imkoniyati darajasidagi jismoniy kuchi, ilmi, aqliga voqealar
zaminida tavsif beriladi. Aksariyat hollarda asar qahramonlarining ismlari ham
qayd etilmaydi. Chol, kampir, bir odam, o‘g‘il, qiz, kambag‘al kabi nomli insonlar
mazkur ertaklarning qahramonlari bo‘lib kelaveradi. Bu bilan dono xalq ertakda
bevosita tinglovchi aholining har biri asar qahramoni ekanini ta’kidlagan bo‘liShi
mumkin. Ba’zan esa shaxs haqidagi ma’lumotlar o‘ta aniq shaklda beriladi.
Ertakchi bu usul bilan ham qahramon taqdiri to‘qima emasligini uqtirgandek
bo‘ladi. Filologiya fanlari doktori Komil Imomov shunday deydi: «Hayotiy-
maishiy ertaklarda qahramon obrazi folklorga xos individuallashtirilgan bo‘lib,
uning ismi, avlod-ajdodi, elat, urug‘i hamda voqealar sodir bo‘ladigan o‘rin-joy
nomlarigacha mukammal aniq beriladi. «O‘tgan zamonda, Bog‘dod tomonda,
Mo‘majon kampir degan ayol yashar ekan. U qizidan qolgan nabirasi G‘aflatjonni
bola qilib boqar ekan» . Ma’lum bo‘ladiki, qahramon ismi berilsa ham, berilmasa
ham asosiy maqsad ertakdagi hikoya qilinayotgan voqea oddiy maishiy turmush
sharoitida kechganini ta’kidlashdan iborat bo‘ladi. Xalqimizda «Och qornim, tinch
qulog‘im» degan maqol bor. Maqolda odam ba’zan nochor turmush kechirishi
mumkin, lekin bezovta kechgan soniyadan ko‘ra och qorin bilan yashash afzal
ekani ko‘rsatilmoqda.
Ota nasihatining birinchisi ana shu vaziyatni izohlaydi. Ya’ni tinchlikdan
ulug‘ ne’mat yo‘qligi qayd etilmoqda. Bu falsafaning aniqligini o‘zingiz hayotda
sinagan bo‘lsangiz, ajab emas. Xalqimizda «Maqtanma g‘oz, hunaring oz» maqoli
ham bor. Yo‘q va amalga oshmagan ishlar qancha maqtalgani bilan amalga oshib
qolmaydi. Maqtangan odam yuzi shuvit bo‘ladi. Xalqimiz «Mehnat – mehnatning
31

tagi rohat», deydi. Ya’ni: «qimirlagan qir oshar» deganlaridek har bir kimsa
hayotga ishonishi, harakat qilishni kanda qilmasligi lozim. Quduqdan suv topa
olmagan sahrodagi yo‘lovchi umidsizlikka uchrab to‘xtab qolmasligi kerak.
Ma’lum bo‘ladiki, ertakni yaratishdan nazarda tutilgan bosh maqsad farzandga
qiyinchiliksiz hayot kechirish kalitini tutqizishdan iborat ekan. Nasihatga amal
qilish esa ertakda bayon etilgan voqealarda namoyon bo‘ladi. Og‘a-inilar ajdar,
sher, qaroqchilar to‘sig‘idan o‘z tadbirkorliklari bilan oson o‘tadilar. Ammo kenja
botir bog‘da uxlab yotgan podshohga zahar solmoqchi bo‘lgan ilonni qilich bilan
chopib, qurolini qiniga solayotganida podishoh uyg‘onib qoladi va kuyovini
qotillik qilmoqchi bo‘lishda ayblaydi. Ana shu voqeada ham haqiqat, adolat oxir
pirovardi g‘alaba qiladi. Ertak mohiyati unda ifodalangan lavhalar davomida
yechilib boradi.
Hayotiy ertaklarda to‘g‘rilik va egrilik, mehnatsevarlik va dangasalik, poklik
va nopoklik, mardlik va xiyonat doimiy ravishda qarama-qarshi qo‘yiladi. Xalq
ertak davomida kichik, e’tiborga arzimaydigan unsurlardan ustalik bilan
foydalanadi, vaziyat echimini ular orqali hal qiladi. «Tuhmatga uchragan kishi»
ertagida bir boy ko‘chada jiyanining xotinini ko‘rib, unga uylanmoqchi bo‘ladi.
Insofga kelgan amakidek jiyanini savdoga jo‘natib yuboradi, ammo keliniga
uylana olmaydi. Kelin karvonboshining qo‘liga tushadi. Bu erda ham tuhmatga
uchraydi. Zo‘rg‘a qochib qutuladi. Yo‘lda bir o‘g‘rini o‘limdan qutqaradi. Lekin
o‘g‘ri unga tuhmat qilib karvonga sotib yuboradi. Taqdir kelinni qutqaradi. Ammo
bu safar kelin o‘g‘rilar to‘dasiga duch keladi. Yana ozodlikka chiqadi va oxir
pirovardida bir shaharga podishoh bo‘ladi. Ertak oxirida kelinga tuhmat qilgan
odamlarning hammasi bir joyga to‘planadilar va haqiqat ro‘yobga chiqadi.
Ertakning bosh g‘oyasi ma’naviy poklikni ulug‘lash. Xalq «Haqiqat bukiladi,
ammo sinmaydi» maqolining izohini bu ertakda ifodalashga harakat qilgan. Har bir
lavha muayyan maqsadni amalga oshiradi. Inson idroki chegarasiz quvvatga ega
ekanligi isbotlanadi. Bir yoshgina kelinning boShidan o‘tgan mudhish hodisalar,
uning turli tuhmatlarga bardosh berishi tinglovchiga «Sening peshonangdagi
mushkulot kelinniki oldida arzimaydi-ku» degan fikrni ta’kidlagandek bo‘ladi.
32

Ertak yakunida yana bir ibratli hikmat bor. Kelinning eri tuhmatchilarni jazolash
haqida gapirganida, xotini: - Yo‘q, ular bilan teng bo‘lish kerak emas, - deb javob
beribdi» . Demak, xalq yomon va yovuz odam bilan muomalada bo‘liShni, hatto,
uni jazolashni ham unga teng bo‘liSh alomati deb baholaydi. Aynan shu bois
o‘zbek xalqi, millat mentaliteti haqida gap borganda, oliy himmatlilik,
bag‘rikenglik tilga olinadi. Binobarin, hayotiy ertaklar (ularni folklorshunoslikda
«hayotiy-maishiy», «hayotiy-satirik», «maishiy» ertaklar deb ham yuritadilar)
qahramonlari o‘zbek millatining ramziy vakili ekan. Ular xalqqa iymon, vijdon,
erk, idrok, iroda, qanoat, aql, hunar, ilm haqida tarbiyaviy tushunchalar beradi.
Xalq ertaklari badiiy so‘z san’atining go‘zal namunasi sifatida alohida
ahamiyatga ega. «Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, bir och ekan, bir to‘q ekan...»
jumlasidan boshlanar ekan, ertak «murod-maqsadiga etibdi» degan yakungacha
tinglovchi diqqati voqealarga to‘liq raviShda jalb etadi. Undan keyin nima bo‘ladi,
bu hodisa qanday tugaydi, degan savollar tinglovchi xayolini band etib turadi.
Ertaklarning yashovchanligiga sabab ham ularning badiiy mukammal ligi bilan
belgilanadi. Mazmun jihatdan hayotning turli masalalari ertaklar tematik
diapazonini ta’minlaydi. Siz ular bilan tanishgach, botirlik, yurtga fidoyilik,
odamgarchilik, vafodorlik, himmat va saxovat haqida aniq tasavvurga ega bo‘lasiz,
o‘zingizda ham ertaklar qahramonlaridagi yaxshi fazilatlarning bo‘lishini xohlab
qolasiz, shunga intilasiz. Ertaklarni ham tinglaymiz, ham o‘qiymiz dedik.
Tinglaydigan ertaklarimiz professional ertak aytuvchilar, ya’ni ertakchilar
tomonidan qiziqarli tarzda hikoya qilinadi. Ertakchilar shunchaki hikoya
qilmaydilar. Har bir ertakchi u yoki bu ertakni qayta yaratadi desak, xato
bo‘lmaydi. Chunki ularning har biri o‘zining hikoya qilish uslubi, didi,
dunyoqarashiga ko‘ra ajralib turadi. Bundan tashqan, ertakchi tinglovchilarning
saviyasi va talabiga ko‘ra ertakni o‘zgartirishi mumkin. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi
tarixida ertaklarning badiiy asar darajasiga ko‘tarilishi va bugungi kungacha
saqlanib qolishida Hamrobibi Umarali qizi, Hasan Xudoyberdi o‘g‘li, Haydar
Baychi o‘g‘li, Nurali Nurmat o‘g‘li, Husanboy Rasul o‘g‘li kabi ertakchi,
33

matalchilarimiz katta xizmat qilganlar. Ular og‘zidan yozib olingan o‘zbek xalq
ertaklarining bebaho namunalari bizga hanuzgacha ma’naviy zavq berib kelyapti.
Latifa. O‘zbeklar dunyodagi boshqa xalqlar kabi hazilni, taqlidni, kulgini
yaxshi ko‘radilar. Kulgi insonga sog‘lik, yaxshi kayfiyat, o‘z-o‘zidan qoniqish
tuyg‘usini bag‘ishlaydi. Xalqimizning dono farzandlari Yusufjon qiziq, Aka buxor,
G‘anijon Toshmatov kabilar hayot maShaqqatli kechgan paytlarda ham yurtimiz
ahliga tetiklik, umid, ishonch ulashganlar. Bunday natijaga erishish o‘z vaqti
uchun juda og‘ir bo‘lgan. Latifalar, loflar, askiya, xalq dramasi asarlari,
muqallidchilikdan unumli foydalanish zukko va iqtidorli insonlarni xaqiqiy
ma’noda xalq sevgisini qozonish sharafiga muyassar qildi. Inson qalbidagi
tashvishni, tanasidagi xastalik xurujini chetroqqa surishda kulgili latifalar juda
samarali vosita hisoblangan. «Latifa» atamasi arabcha «lutf» ( ﻟﻄﻑ ) so‘zidan
olingan bo‘lib, nozik fikrlash, yaxshilik qilmoq, muruvvat ko‘rsatmoq,
Sharaflamoq ma’nolarini anglatadi. Shuningdek, lug‘atlarda latifa nozik, ixcham,
kichik, chuqur va keng ma’nolarini ifodalaydi. Maxsus lug‘at hisoblangan Alisher
Navoiy asarlariga tayyorlangan lug‘atda buyuk adibning shu o‘zakli so‘zlardan o‘n
to‘rt ma’noda foydalangani qayd etiladi. Ular qatorida nozik ma’noli so‘zlar,
ajoyib hikoyalardan tortib poklik, mehribonlik tushunchalarigacha o‘rin olgan.
Xullas, og‘zaki ijodimizdagi bu janr atamasi har tomonlama uning shakli va
mazmuni, maqsadi, vazifasiga mos raviShda tanlangan. Latifalarning janr
xususiyatlarini quyidagicha belgilash mumkin:
1 Latifalar badiiy adabiyotdagi epik tur (jins) ga mansub. Ammo ijroda
dramatik – aktyorlik mahorati ahamiyatli.
2. Latifalar shaklan nasrda yaratiladi.
3. Hajm jihatdan cheklangan.
4. Voqea ifodasida dialoglardan keng foydalaniladi.
5. Favqulodda kutilmagan echimi kulgi uyg‘otadi. Ilmiy adabiyotlarda qayd
etilishicha, latifalarning shakllanishi va rivojlanishi IX-XI asrlarga to‘g‘ri kelgan.
Xususan, shu davrda oliy ilm darajasiga erishgan allomalardan birini yoqtirib
qolgan podshoh o‘z saroyining qarshisiga olimga atab bolaxonali uy qurib beradi.
34

Alloma ilmli, dono, hurfikr ekan. Ammo uning tashqi ko‘rinishi beso‘naqay,
xunuk ekan. Kunlardan bir kun podshoh tong paytida o‘z tarafida turib tong
havosidan to‘yib nafas olayotsa, qarShisidagi bolaxonadan olimning gavdasi
ko‘rinibdi. Shunda podsho uning beso‘naqayligiga urg‘u berib: - Mavlono,
ko‘chaning narigi betida bir eshak turibdimi? – debdi.
Alloma Shu zahoti hech ikkilanmay:- Yo‘q, olampanoh, men bu tomonga
katta ko‘zgu – oyna qo‘ydirganman, - degan ekan. Nasriddin Afandi nomi bilan
latifalar mazmunining bog‘lanib, uyg‘unlashuvi XIX asr oxiri XX asr boshlari
bilan belgilanadi. O‘zbek folklorshunosligi fani asoschisi, professor Hodi Zarifov
qayd qilishiga binoan, Nasriddin Afandi nomining o‘zbek latifalarida shuhrat
topishi yurtimizda matbaaning paydo bo‘lishi, Nasriddin Afandi latifalarining
kitob tarzda nashr ettirilishidan boshlangan. Aytish mumkinki, Ozarbayjonda e’lon
qilingan «Mulla Nasriddin» jurnalining o‘zbek ziyolilari orasida keng
ommalashuvi bu jarayonni tezlashtirgan. O‘tgan asr boshlarida «Nasriddin Afandi»
nomi bilan kitoblar nashr ettiriladi. Keyinchalik Sharif Rizo, Sobir Abdulla,
Adham Rahmat, Hoshimjon Razzoqov, Bahodir Sarimsoqov, Farida Yo‘ldosheva
kabi ziyoli, adib, olimlar tashabbusi bilan afandi latifalari bir necha marta nashr
ettirildi, ilmiy tadqiqotlar olib borildi. Ayniqsa, Farida Yo‘ldosheva qalamiga
mansub «O‘zbek latifalarida Nasriddin Afandi obrazi» risolasi bu janr tarixi, matn
tahlili, obraz yaratish mahoratini o‘rganiShda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
Nasriddin Afandi latifalarini o‘qigan har bir kitobxon bu Shaxsning tarixi bilan
qiziqadi. Shayx Nasriddin, Xo‘ja Nasriddin, Mulla Nasriddin, Nasriddin Afandi
nomlarining qayta qayta takrorlanishi bu qiziqishni yana ham orttiradi. Ilmiy
ma’lumotlarda Nasriddin ismli shaxs 1208 - yilda vafot etgani, hatto hijriy hisob
bilan uning maqbarasiga 386 – yilda tug‘ilgan deb yozilgani, yil raqamlarining
o‘rni atayin teskari tartibda berilgani haqida ma’lumotlar bor. Bu dalillarni
tadqiqotchi Farida Yo‘ldosheva shunday xulosalaydi: «Tarixda Xo‘ja Nasriddin
ismli shaxslar, Nasriddin Afandi prototiplarining bir qanchasi o‘tgan bo‘lishi
mumkin... Mana shu tarixiy shaxslarni xalq qahramoni Xo‘ja Nasriddinga hayot
bag‘ishlagan prototiplar desak bo‘ladimi. Aksincha, xalq qahramoni Nasriddin
35

tarixiy shaxslarga shuhrat keltirdi». Haqiqatan ham, xalq yaratgan Nasriddin afandi
latifalaridagi turfa kulgili voqea-hodisalar shu qadar serko‘lam va ibratliki,
ulardagi umumiy mazmun bir inson hayoti chegarasiga sig‘maydi. Shuning uchun
mazkur latifalarning bosh qahramonini Nasriddin afandi ramzida mujassam topgan
xalq deb tushunish haqiqatga yaqinroq bo‘ladi. Chunki tarixda Rashididdin Vatvot,
Alisher Navoiy, Binoiy, Mashrab, Muqimiy, keyinchalik A.Qodiriy, G‘.G‘ulom,
A.Qahhor, M.Shayxzoda, A.Rahmat, H.Razzoqov, S.Ahmad, O.Sharafiddinov,
E.Vohidov, O‘.Hoshimov, O.Matchon, A.Meliboyev kabi insonlar hayotida ro‘y
bergan kulgili, ibratli, hazil-mutoiba hodisalar tavsifi vaqt o‘tiShi bilan latifalarda,
xususan, Nasriddin afandi bilan bog‘liq og‘zaki ijod asarlarida o‘z ifodasini topgan
bo‘lishi tabiiydir.
Har bir xalqda ham hayot lavhalaridan kuligili vaziyat yaratadigan insonlar
bor. Ularning fikr yuritish usulida favqulodda komik holat hosil qilish sirlari
bo‘ladi. Shuning uchun ham hindlarda Birbol, arablarda Jo‘ha, qozoqlarda Aldar
kusa, tojiklarda Mushfiqiy, turkmanlarda Mirali, qoraqalpoqlarda Umrbek nomlari
bilan latifa qahramonlari shuhrat topgan, ammo latifa matnlarida mushtarak
vaziyatlar juda ko‘p uchraydi. Bunday holatlarda qaysi xalq vakilidan boshqa xalq
vakili muayyan voqeani o‘zlashtirgan yoki ko‘chirgan degan savolni qo‘yish
to‘g‘ri emas. Ijtimoiy, maishiy hayotdagi o‘xshashliklar oqibatida bir xil
latifalarning yaratilishini asoslash ma’qulroq natija beradi. Masalan, Birbol
latifalaridan birida kunlardan bir kun podshoh unga juda qaltis hazil o‘ylab
topishni va bu hazilning kechirimi undan ham qaltisroq bo‘lishi lozimligini
buyuradi. Birbol shoh taklifini qabul qiladi.
Oradan bir necha kun o‘tganidan so‘ng Birbol hech kim yo‘q vaqtida
podshohning belini chimchilab oladi. Shoh g‘azab bilan: «Bu nima qilganing?» -
deb so‘raganida, Birbol: «Kechirasiz, shohim, sizni malikam, deb o‘ylabman», -
deb javob beradi. Qizig‘i shundaki, aynan shu mazmundagi latifa o‘zbeklarda ham,
turkmanlarda ham, ozarbayjonlarda ham 39 mashhur. Bu misol latifalarning
yashovchanligini, turli xalqlarda bir xil vaziyatlar bo‘liShi tabiiyligini ko‘rsatadi.
Natijada, qaysi xalq mazkur latifani oldinroq yaratganligini aniqlash mumkin
36

bo‘lmaydi va aniqlashning hojati ham qolmaydi. O‘zbek Nasriddin afandi
latifalarida bosh qahramon o‘ta hozirjavob, o‘ta zukko, dono va tadbirkor inson
sifatida gavdalanadi. Hayotda uni so‘z bilan, xatti-harakat bilan echimi yo‘q
vaziyatga tushirish mumkin emas. Chunki aqlli, mutafakkir Nasriddin afandi
qiyofasida butun xalqning, millatning so‘zga chechanligi, zakiy, ya’ni nozik fikr
yuritish fazilati o‘z ifodasini topgan. Har bir latifa matnida uni o‘ylab topgan shaxs
aqli, vaziyatni aniqlash kayfiyati va zakovati namoyon bo‘ladi. Latifalarning
e’tiborli, tinglovchini o‘ziga jalb qiladigan jihati shundaki, ularda savol-javob
qilayotgan taraflar bir-birini mutlaqo echimi topilmas vaziyatga tushirishga
urinadilar. Ayniqsa, Nasriddin afandi qismati latifaning yakuniy qismiga etgunga
qadar juda og‘ir va chorasiz taqdir sharoitida tasvirlanadi.
Ammo xalq Nasriddin afandi tarafida bo‘lgani uchun ana shunday mushkul
vaziyatdan ham o‘z topqirligi, so‘zga ustaligi bilan qahramonimiz echim topib keta
oladi. Bir misolga murojaat qilaylik. Kunlardan bir kun Afandining saroyga kirib
kelayotganidan xabar topgan podsho u haqda o‘zi topgan bir voqea bilan mulzam
qilmoqchi bo‘libdi: «Bugun tunda, - debdi u, - afandi bilan ikkalamiz tush
ko‘rdik». Tabiiy, bunday paytlarda Afandi faqat tasdiq ma’nosini bildirishi shart
hisoblangan. Podshoh davom etibdi: «Afandi bilan men tushimizda yangi tug‘ilgan
mushuk bolasiga aylanib qolibmiz. Osmondan bir kalxat tushib, ikkalamizni ikki
changaliga olib osmonga parvoz qilibdi. Ammo shu yaqin orada paydo bo‘lgan
burgutning xamlasidan qochib, ikkalamizni changalidan bo‘shatib yuboribdi. Men
shinni o‘raga tushibman, afandi nopok o‘raga tushibdi». Shunda saroydagi
mulozimlar afandi ustidan kulib, qah-qaha ko‘tarishibdi. Afandi bamaylixotir:
«Shohim, tushimizning davomini ham ayting-da», - debdi. To‘satdan aytilgan
gapdan hayron bo‘lgan podshoh ikkilanib: «Xo‘sh-xo‘sh, davomida nima bo‘lgan
edi?» - deb so‘rashga majbur bo‘libdi. Afandi: «Siz shinni o‘radan, men nopok
o‘radan chiqdim, to‘g‘rimi?» - debdi. «Ha-ha, - debdi podsho, - juda to‘g‘ri», -
debdi. Shunda afandi: «Men sizni yaladim, siz meni yaladingiz», - deb javob
bergan ekan.
37

Ma’lum bo‘ladiki, Nasriddinning vaziyatni to‘g‘ri baholashiga, zudlik bilan
to‘g‘ri echim topa olishiga tasanno aytmasdan ilojimiz yo‘q. Afandi latifalarida
so‘z, iboralarning aniq qo‘llanilishi xalq qahramonining o‘zbek tili
imkoniyatlaridan, qochirimlaridan, so‘z o‘yinlaridan haqiqiy zarshunosdek
foydalanishini dalillaydi. Afandi juda sodda ko‘ringani bilan tilimizning
go‘zalligini, tovush tovlanishini mahorat bilan qo‘llaydi. Kunlardan bir kun afandi
katta bir amaldorni «Siz ahmoqsiz» deb ranjitibdi. Amaldor uni qoziga boshlab
boribdi. Qozi amaldorning xizmatlarini afandiga yaxshilab tushuntiribdi. Nasihat
qilibdi. So‘zining oxirida afandiga amaldorga qarab «Siz ahmoq odam emassiz», -
deyiShni buyuribdi. Afandi shu zahoti qozining buyrug‘ini bajarib: «Siz, ahmoq,
odam emassiz» - degan ekan. Jumladagi ahmoq so‘zining undalma urg‘usi bilan
talaffuz qiliniShi oqibatida sho‘ring qurg‘ur amaldor avval faqat ahmoq deb
atalgan bo‘lsa, qozining buyrug‘ini «bajargan» afandi endi uni odam o‘rnida ham
ko‘rmasligini ma’lum qildi. Bunday latifalarni to‘qigan odamlar o‘zbek tilini
nihoyatda yaxshi biladigan va so‘z o‘yinlarini chuqur his qiladigan insonlar
bo‘lishgani aniq ko‘rinib turadi. Badiiy adabiyotda kitobxonni hayot
tashvishlaridan ma’lum bir muddat davomida to‘liq xalos etadigan asarlar ham
yaratiladi. Ayrim sahna asarlarini tomoSha qilgan tomoshabin hamma
tashvishlarini unutadi. Katta hayot muammolaridan forig‘ bo‘ladi. Xususan,
bizningcha, «Toshbolta oshiq», «Kelinlar qo‘zg‘aloni», «Oltin devor» kabi
dramalar aynan ana Shu maqsadda sahnalashtirilgan. Bizni o‘ziga maftun qiluvchi
joziba asar qahramonlarining favqulodda sodda qarorga kelishlari, bir-birlariga
nisbatan samimiy munosabatda bo‘lishlari bilan belgilanadi. Afandi latifalarida
afandidagi ikkinchi xislat – uning nihoyatda soddaligi, aniqroq aytsak, no‘noqligini
namoyiSh qiliSh bilan izohlangan. Bunday namunalarda biz afandining
soddaligidan, hayotdagi ko‘ngilsiz voqealarni o‘ziga olmasligidan zavqlanamiz.
II.BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QISH DARSLARIDA XALQ
OG‘ZAKI IJODI ORQALI O‘QUVCHILAR NUTQINI O‘STIRISH
YO‘LLARI
2.1. Boshlang‘ich sinflarda xalq og‘zaki ijodining tarbiyaviy ahamiyati
38

Ma’naviyat qadim zamonlardan inson dunyoqarashini, xatti-harakatini,
jamiyatda tutgan o‘rnini, xalqqa, vatanga, atrofidagi odamlarga bo‘lgan
munosabatini boshqaruvchi omil hisoblanadi. Ma’naviy qashshoq kimsa hayotda
ro‘y berayotgan voqealarga loqayd bo‘ladi. Loqaydlik esa tuzatib bo‘lmas
oqibatlarga olib keladi. Ma’naviy qashshoq odam uchun Vatan, xalq, oila kabi
muqaddas tushunchalar yot. Shuning uchun keksa avlod, avvalo, farzandning
ma’naviy dunyosini shakllantirish chorasini rejalashtirgan. Aslini olganda, xalq
dostonlari, ertaklari, qo‘shiqlari, maqollari va boshqa o‘nlab janrdagi asarlar yosh
avlodning ma’naviyatini boyitish, uni haqiqiy inson darajasiga yetishini ta’minlash
maqsadini nazarda tutgan holda yaratilgan. O‘tgan asrgacha bugungi kundagi
matbuot, o‘quv dargohlari, madaniyat markazlari, radio, televidenie, internet kabi
ta’lim, ma’rifat tizimi bo‘lmagan. Bu vazifalarni bajarish, asosan, xalq og‘zaki
ijodi zimmasiga yuklatilgan. Natijada, xalq og‘zaki ijodi xalq pedagogikasi zami
nini tashkil etgan. To‘g‘ri, umumta’lim maktablarining boshlang‘ich sinflarida
ham xalq og‘zaki ijodidan namunalar beriladi . Ma’lum bo‘ladiki, madaniyat,
san’at, til xalqning xalq sifatida ravnaq topishining bosh omili ekan.
Qadimdan ota-bobolarimiz o‘z orzu-umidlarini turmush haqiqatlari bilan
uyg‘unlashtirgan holda go‘zal mo‘jizakor manzaraga, sodda va o‘ta teran
mazmunga ega ertaklarni yaratganlar. Hayot haqiqati va kishilarning ruhi,
psixologiyasini o‘zida aks ettirgan ertaklarning badiiy kuchi hanuzgacha kattalar
va kichiklar uchun ham birday qiziqarli, jozibali xalq kitobi sifatida ta’sir etib
kelmoqda. Ertaklar – yaxshilikka yetaklar, deb xalqimiz bejizga aytishmagan.
Ertak larning tarbiyaviy ahamiyati katta. Ertaklarda voqealar asosan mo‘jizali
tarzda ifodalanadi. Binobarin, mo‘jiza yoki fantaziya voqea va hodisalarni hayot
bilan bog‘lab, haqiqat, ozodlik, to‘g‘rilik, odamiylik kabi didaktik g‘oyalarni
tashviq etadi, syujet rivojiga kuch bag‘ishlaydi, tinglovchi e’tiborini o‘ziga jalb
qilib, ajoyibotlar olamiga olib kiradi, shirin tuyg‘ular dunyosiga g‘arq etadi.
Umumlashtirilgan holda ertakka xos quyidagicha ta’rif e’tirof etilgan: «Hayot
haqiqati bilan bog‘liq bo‘lib, fantastik hamda hayotiy uydirmalar asosiga qurilgan,
didaktik g‘oya tashuvchi og‘zaki hikoyalar ertak deb ataladi.» Darhaqiqat, ertaklar
39

bolalarga mo‘ljallangan ijod turi bo‘lib, ularni tuzilishi jihatidan bolalarning yosh
xususiyatiga ko‘ra quyidagicha tasniflash mumkin: Kichik yoshdagi bolalar
ertaklari (2 yoshdan 6 yoshgacha); O‘rta yoshdagi bolalar ertaklari ( 7 yoshdan 11
yoshgacha); O‘smir yoshdagi bolalar ertaklari ( 12 yoshdan 16 yoshgacha). Kichik
yoshdagi (2 yoshdan 6 yoshgacha) bolalarga aytiladigan ertaklarning voqeasi juda
sodda, ishtirok etuvchi ertak qahramonlari va personajlarining ham soni 3-4
nafardan oshmaydi.
Ularning ham aksariyati bolalarga tanish uy hayvonlari, parrandalari, qushlar
yoki o‘rmon hayvonlari, Shuningdek, oila a’zolariga o‘xshagan nomlari tanish
(ota-ona, bobo-buvi, tog‘a va shu kabi) kishilardan iborat. Bunday ertaklar
xususan, bolalarni ovutish, fikrini biror narsaga jalb qilish, biror foydali odatga
o‘rgatish, ularga notanish hayvonlarning o‘zini, xarakterini tanishtirish maqsadida
aytiladi. Masalan, «Qarg‘avoy», «Ur, to‘qmoq», «Oltin tarvuz» kabi ertaklarda
go‘dakning olamdagi mavjudotni ongli ravishda anglab borishiga yordam beradi.
Chunki bola atrof-muhit bilan tanisha boshlashi mobaynida dastlab hayvonlarga
juda qiziqib, sinchkov nazar tashlaydi, ko‘rgan hayvonlaru parrandalarni ushlab
ko‘rishga intiladi. Sababi, bolaning aksariyat o‘yinchoqlari hayvonlar shaklidan
iborat. Bu yoshdagi bolalarga ertak voqeasi tovush tembriga ko‘ra ohang
yordamida, ko‘z, qo‘l, gavda harakatlari orqali hikoya qilinadi. Shuningdek, ertak
aytuvchi bolalarning diqqatini bir joyga to‘plash, qiziqtirish va tinglashga
tayyorlash uchun ertak oldi deb atalmish an’anaviy qolip jumlalardan foydalanishi
zarur. An’anaviy qoliplardan biri bu boshlamadir. Boshlanma ertakning dastlabki
qismini ta’riflaydi. Ertaklarda an’anaviy boshlama voqeaning qay vaqt bo‘lib
o‘tganini bildirmaydi, noaniq, umumiy tarzda ifodalaydi.
Ertak aytuvchi kichik va o‘rta yoshdagi bolalarga mo‘ljallangan har qanday
ertaklarni tinglovchi diqqatini tezda o‘ziga jalb qilishi uchun «Bir bor ekan, bir
yo‘q ekan, och ekan, to‘q ekan, bo‘ri bakovul ekan, tulki yasovul ekan, qarg‘a
qaqimchi ekan, chumchuq chaqimchi ekan, g‘oz karnaychi ekan, o‘rdak surnaychi
ekan, tovuq qoq etdi, bilmadim qaqqa ketdi» – tarzida an’anaviy boshlama
qolipdan foydalanishi maqsadga muvofiqdir. O‘rta yoshdagi (7 yoshdan 11
40

yoshgacha) bolalar ertaklari. Bu yoshdagi bolalarning xotirasi, fikrlash doirasi
ancha takomillashgan bo‘lib, ular oila, turmush haqida qisman tushunchaga ega
bo‘ladilar. Ularga yanada fikran chuqurroq, biroz bo‘lsa-da o‘ylab, xulosa
chiqarishga undaydigan ertaklar tavsiya etiladi. Bu yoshdagi bolalar ertaklarining
hajmi ham kattalashib boradi, mazmun mohiyati kengayadi, sodda fikrlar sekin-
asta chuqurlashadi, bolalar voqea hodisalarning ikkinchi - ko‘chma ma’nolarini
ham anglay boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalar majoz asosiga qurilgan hayvonlar
haqidagi ertaklar va ixcham syujet asosiga qurilgan sehrli ertaklarga juda
qiziqadilar.
Masalan, «Maymun va duradgor» ertagida o‘ziga aloqador bo‘lmagan ishga
aralashishning oqibati nima bo‘lishi aytilsa, «Rostgo‘y bola» «Uch o‘g‘il» ertagida
to‘g‘risozlik, rostgo‘ylik g‘oyasi ilgari surilgan. Bunday ertaklar bolalarga
qorong‘i va yorug‘lik, sovuqlik va issiqlik, yomonlik va yaxshilik, yolg‘on so‘z va
to‘g‘ri so‘z, zulm va adolat haqidagi tushunchalarni anglatish bilan birga, yaxshi
va yomon kishilar obrazlarini ham yaqqol tasvirlaydi. Tashqi dunyo bolalarning
ko‘z o‘ngida kengayib, oddiy tasvirlar, voqea – hodisalarning sodda holatlari
murakkablashib boradi. Ertaklar, avvalo, bolalarning jonivor hayvonlarga,
parrandalarga bo‘lgan qizi qishi, mehrini oshirsa, ikkinchidan,mehnat orqali
farovon, tinch, osoyishta turmush kechirish mumkinligi uqtiriladi. Ertaklarning
yakuni qissadan hissa chiqarishga undaydi. Ya’ni, «Yaxshilik qilsang – yaxshilik
topasan, yomonlik qilsang – jazo olasan», «Mehnat qilsang-rohat ko‘rasan»,
«Mehnatdan kelsa boylik, turmush bo‘lar chiroylik» kabi maqollarning ma’nosi
izohlansa, bolalar har bir o‘qigan ertak larining xulosasini maqollar bilan
izohlashga harakat qiladilar. Bu bolalarning tafakkurini charxlash bilan birga,
ko‘proq maqollar yod olishiga ham yordam beradi. O‘smir yoshdagi ( 12 yoshdan
16 yoshgacha) bolalar ertaklari. Bu davr yoshidagi bolalarda katta ishlarni amalga
oshirish, qahramonliklarga intilish, fantaziyaga qiziqish yuqori bo‘ladi. Ular
ko‘proq aql va tafakkurni charxlaydigan, bahodirlik, afsonaviy, sarguzasht
xarakterdagi ertaklarni qiziqib, sevib o‘qiydilar.
41

Ertak qahramoni aql bilan ish tutib, qiyin jumboqlarni yechadi, tadbir bilan
ish tutib, dahshatli kuchlarni yengadi. Masalan, «Susambil», «Uch og‘a-ini
botirlar» ertaklarida sujet tuzilishi ixcham voqea va hodisalardan iboratligi, sodda
ifodalanishi o‘qimishlilikni ta’minlaydi. Ma’lum bo‘ladiki, qahramon ismi berilsa
ham, berilmasa ham asosiy maqsad ertakdagi hikoya qilinayotgan voqea oddiy
maishiy turmush sharoitida kechganini ta’kidlashdan iborat bo‘ladi. Keyingi
maqsad asar ishtirokchilari boshidan kechirgan turmush lavhalari vositasida yosh
avlodning barkamol inson bo‘lib etishuvi uchun tarbiyaviy zamin hozirlashdan
iboratdir. «Uch og‘a-ini botirlar» ertagida mo‘ysafid ota o‘z o‘g‘illarini qo‘rqmas,
jasur qilib o‘stiradi. O‘z farzandlarini baxt topish safariga otlantirar ekan, ularga
uchta maslahat beradi: «To‘g‘ri bo‘ling, bexavotir bo‘lasiz. Maqtanchoq bo‘lmang,
uyatga qolmaysiz. Dangasa bo‘lmang, baxtsiz bo‘lmaysiz». Bu pand mohiyatini
tahlil qilsak, hayotga tayyorlanishi lozim insonning haqiqiy amal qilishi kerak
hisoblangan fazilatlar aks etganiga ishonch hosil qilamiz.
Bu ertaklarda tarbiyaviylik, ma’naviy yetuklik, komillik, odamiylik, fikran
teranlik ustivor darajada tavsiflanadi. Rivoyatlar mazmun yo‘nalishiga ko‘ra
tarixiy voqelar, ularda ishtirok etgan shaxslar jasorati yoki xiyonati asosida yoki
yurtimiz viloyatlaridagi o‘rin joylarning nomlanishini izohlash maqsadida
yaratilgan turlarga bo‘linadi. Tarixiy rivoyatlarda To‘maris, Shiroq, Jaloliddin
Manguberdi, Temur Malik, Amir Temur kabi yurti ozodligi va mustaqilligi uchun
jonini qurbon qilgan el farzandlari mardligi, shu bilan birga o‘zining o‘tkinchi
hirsiy nafsi yo‘lida vataniga xiyonat qilgan Dalvarzin, Guldursunga o‘xshagan
xiyonatkor shaxslar kirdikorlari hikoya qilinadi. Mard, jasurlarning ishlari ham,
xoinlarning xiyonati ham unutilmaydi. O‘zbekiston – dunyoda o‘zining ilmiy
kashfiyotlari, fan rivojiga qo‘shgan hissalari, badiiy ijodda yaratgan asarlari bilan
mashhur farzandlar yurti. Imom Buxoriy, Beruniy, Ibn Sino, Ulug‘bek, Navoiy,
Behzod, Boburdek ulug‘ insonlar nomini sharaflovchi o‘nlab rivoyatlar xalq
qalbida saqlanib kelmoqda. Masalan, 3 o‘qish darsligidagi «Ibn Sinoning
shogirdlari» rivoyatida bilimdonligi va donoligi, «Bobur va kabutar» rivoyatida
Boburning ziyrakligi alohida ta’kidlab ko‘rsatilgan. Maqol va topishmoq - bu ikki
42

tushuncha inson tafakkurining shakllanishida katta ahamiyatga ega. Maqollar
insonni axloq-odobga o‘rgatsa, topishmoqlar uni mantiqiy fikrlashga, topqirlikka,
hozirjavoblikka undaydi. Maqol inson nutqini bezaydi (xalqimizda «So‘z ko‘rki
maqol», deb bejiz aytilmagan), uning ta’sir kuchini oshiradi.
Biror-bir fikrni uqtiriShda ishlatilgan maqol uni chuqur o‘zlashtirishga
xizmat qiladi. Maqollar pand-nasihatlar, tarbiyaviy suhbatlarda o‘git sifatida ham
keladi. Shuning uchun uni «Otalar so‘zi» ham deyishadi. Buning boisi, har bir
maqol ota-bobolarimiz tomonidan yaratilib, bir necha mingyilliklar davomida
sayqal topib kelayotgani, yaxshilik, ezgu ishlarga undaydigan bebaho ma’naviy
boyligimiz ekanidir. Maqolda mazmun aniq, xulosa tugal, ifoda ravon bo‘lib, unda
ibratli fikr aytiladi. Bu fikr rad etib bo‘lmaydigan hukm shaklida keltiriladi.
Masalan, «Ona yurting omon bo‘lsa, rangi ro‘ying somon bo‘lmas», «Ona yurting
- oltin beshiging», «Kishi yurtida shoh bo‘lguncha, o‘z yurtingda gado bo‘l»,
«Bulbul chamanni sevar, odam - vatanni» kabi maqollarni hech bir e’tirozsiz qabul
qilamiz. Chunki bu maqollarda bolalarni ona-Vatanni sevishga, Vatanga muhabbat
Onaga muhabbat kabi muqaddas va yuksak tuyg‘uligini uqdirishga qaratilgan.
Ma’lumki, ko‘plab maqollardagi yana bir xususiyat ularda so‘zlarning qofiyadosh
bo‘lib kelishidir. Masalan, «Yuz ko‘rki soqol, so‘z ko‘rki maqol», «Aql - yoshdan,
odob - boshdan». Shu xislati bilan maqollar topishmoqlarga o‘xshab ketadi. «Bir
parcha patir, olamga tatir» (oy) topishmog‘idagi «patir» va «tatir» so‘zlaridek,
maqoldagi «yoshdan» va «boshdan» so‘zlari bir-biriga qofiyadoshdir. Biroq bu
o‘xshashlik tashqi shaklda ko‘rinadi. Mazmunan ular o‘zida boshqa boshqa
ma’nolarni tashiydi. Maqol ibratli fikrni anglatsa, topishmoq kishini jumboqda
yashiringan ma’noni topishga undaydi, idrokini sinaydi.
Xalq maqollari - boyligimiz. Ota-bobolarimizning siz bilan bizga qoldirgan
xazinalaridan biridir. Ulardan kerak o‘rinlarda foydalanishni odat qilishimiz kerak.
Shunda ular butun umrimiz davomida hamrohimiz bo‘ladi. Har bir gapirgan
gapning salmog‘i oshadi. Sermazmun, ta’sirchan, keskir bo‘ladi. Topishmoqlar
kishining tasavvuri va tafakkurini o‘stiradi, ayniqsa, bolalarni topag‘on bo‘lishga,
hozirjavoblikka o‘rgatadi. Topishmoqlar xalq og‘zaki ijodining boshqa janrlari,
43

jumladan, doston va ertaklar ichida ham uchraydi. Ular doston va ertaklar
mazmunini boyitib, ularning qiziqarliligini, o‘qishliligini ta’minlaydi. Xalq og‘zaki
ijodidagi doston yoki ertak qahramonlari bir-birlarining aqli va farosatini
topishmoqlar orqali sinaydilar. Bu hodisa ko‘proq ertaklarda uchraydi.
Topishmoqlar mavzu jihatdan rang-barang bo‘lib, ular olam va odam bilan bog‘liq
barcha narsa va hodisalarni qamrab oladi. Maqol va topishmoqlar, o‘zlarining
o‘xshash va farqli jihatlaridan qat’i nazar, inson tarbiyasiga xizmat qiladi, uni
ziyraklik va zukkolikka unday di. Yoshligimizda o‘ynagan quvlashmachoq,
bekinmachoq va boshqa o‘yinlarda kimdir xizmatda qolishi kerak bo‘lgan. Guruh
ikkiga bo‘linganda, xolislik talab qilingan. Shuningdek, sanashni o‘rganayotganda
sanamalarga murojaat qilganmiz. Sanamalar va tez aytishlar bola nutqining
sofligiga, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishga yordam bersa, qo‘shiqlarda xalqning
orzu-umidlari, zavq-shavqi, quvonch va iztiroblari mujassamlashgan. Shunday
qilib, o‘zbekning butun fazilati, falsafasi, donoligi, dunyoqarashi, oliy
himmatliligi, turli hayotiy vaziyatlarga munosabati maqollarda aks etgan.
Insondagi mehnatga muhabbat, ishq tuyg‘ulari qo‘shiqlarda eng go‘zal ichki
kechinmalar sifatida ifodalangan. Ertaklarda xalqimizning eng oliy orzu-havaslari
namoyon bo‘ladi. Ular bilan tanishgan yosh avlod o‘zbek uchun vatan, xalq, oila,
mehnat, ilm, g‘urur naqadar muqaddas tushunchalar ekanini anglab etadi.
44

2.2.Ertak, maqol matnini o‘qitishda interfaol ta’lim
«O‘qish kitobi»dagi turli janrdagi badiiy asarlar qurilishi, uslubi jihatidan
o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning o‘quvchilarga ta’siri ham har xil
bo‘ladi. Tabiiyki, har bir janrga oid asar matni lingvistik jihatdan ham o‘ziga xos
xususiyatlarga ega. Masalan, she’riy asarlar matni hikoya matnidan, ertak matni
she’r matnidan, tubdan farq qiladi. Topishmoqlarda predmet, voqea-hodisalar
o‘rtasidagi o‘xshashlikni taqqoslash orqali o‘zlashtirilsa, maqollar mazmuni
hayotiy misollar vositasida sharhlashni taqozo etadi. Shunga ko‘ra, turli janrdagi
badiiy asarlarni o‘qishda o‘qituvchidan unga mos usullar tanlash talab etiladi.
Boshlang‘ich sinflarda oqish darslarida o‘quvchilarning nutqini oshirish
vositalaridan biri to‘g‘ri uyushtirilgan qayta hikoyalardir. Boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari uchun ertak matnini qayta hikoyalash boshqa janrdagi asarlarni
hikoyalashga nisbatan ancha oson hisoblanadi.
Xalq og‘zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib,
qiziqib o‘qilishining sabablaridan biri ertak tilining ta’sirchanligi, o‘tkirligi,
ma’nodorligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertaklarning ko‘pchiligida real hayot
tasviri sarguzasht elementlar bilan qo‘shilib ketadi. Ertakning o‘tkir, maroqli sujeti,
voqea rivojidagi favqulodda ajoyib vaziyat bolalarni maftun qiladi, undagi mard,
kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon qahramonlar, ertakning g‘oyaviy yo‘nalishi,
unda ezgulik kuchining yaxshilikning doimo g‘alaba qilishi bolalarni o‘ziga
tortadi. Ertakda qabul qilingan hikoya qilish shakli bir xil so‘z va iboralarning
qayta-qayta takrorlanib turishi, ohangdorligi, tilining ta’sirchanligi, ifoda
vositalarining jonliligi, bolalar uchun juda qiziqarliligidir. Ertakda qatnashuvchilar
ko‘pincha rahmdil, saxiy, adolatli hamda ularning aksi bo‘lgan yovuz, baxil,
ochko‘z kishilar timsoli bo‘ladi. Ertakning pedagogik qiymati shundaki,
o‘quvchilar unda to‘g‘rilik, halollik g‘alaba qilganidan, kambag‘al kishilar
qiyinchilikdan qutilganidan, ya’ni yaxshilik, ezgulik ro‘yobga chiqqanidan va
yomonlik, vovuzlik mahkumlikka uchraganidan quvonadilar. Ular hayotda ham
doimo shunday bo‘lishini istaydilar.
45

Masalan, «Halollik» ertagida asosiy fikr kambag‘allarga yordam ko‘rsatish,
o‘z mehnati bilan hayot kechirish bo‘lib, bu hatto butun xalq istagi ekanligi g‘oyasi
ilgari surilgan bo‘lsa, «Hiylagarning jazosi» ertagida esa soddadilning to‘g‘riligi
hiylagarning makri ustidan g‘olib kelishi, xiyonat jazosiz qolmasligi g‘oyasi ilgari
surilgan. Har ikki ertak ham to‘g‘riso‘zlilikning g‘alabasi bilan yakunlanadi.
Bunday g‘alaba maishiy ertaklardan tashqari, sehrli ertaklarda ham ifodalangan.
Ertak bolalarda qahramonlarning xatti-harakatini muhokama qilib, baholash
ko‘nikmasini o‘stirishi bilan birga yaxshilikning doimo g‘alaba qozonishiga
iShonch uyg‘otadi.
O‘quvchilar ertakni tahlil qilish jarayonida «kishilardagi qanday sifatlar
sizga yoqdi? (yoki yoqmadi?)», «Nima uchun?», «... nima uchun jazolandi? (yoki
rag‘batlantirildi?)», «Nima uchun ertakdagi ba’zi qahramonlarga hatto tabiat
kuchlari ham yordam beradi? (yoki ba’zilaridan yuz o‘giradi?)» kabi savollarga
javob topish jarayonida mushohada qiladilar, muhokama qilib xulosaga keladilar.
Boshlang‘ich sinflarda hayvonlar haqidagi ertaklar ko‘proq o‘qitiladi. «Bo‘rining
tabib bo‘lgani haqida ertak» (A.Obidjon), «Ko‘zacha bilan tulki» kabi ertaklar aniq
hayotiy hikoyalar tarzida o‘qitiladi va tahlil qilinadi. Ertak matni ustida ishlashda
tanlab o‘qish, savollarga javob berish, o‘quvchilarning o‘zlari ertak mazmuniga
oid savollar tuzib, javob berishlari, reja tuzish, qayta hikoyalash, ijodiy davom
ettirish, ertak aytish, qahramonlarni grafik tasvirlash kabi ish turlaridan
foydalaniladi. Bunday ertaklarda hayvonlarning odatlari tahlil qilinadi, ammo
ularni kishilar xarakteriga taqqoslash tavsiya qilinmaydi. Maktab tajribasidan
ma’lumki, kichik yoshdagi o‘quvchilar ertakdagi hayvonlar gapirmasligini, tulki va
turna bir-birinikiga mehmonga bormasligini yaxshi biladilar, ammo ertaklar
dunyosini hayotiy hikoya kabi qabul qiladilar. Ertakni o‘qib tahlil qilganda, barcha
ishlar matnning mazmunini yaxshi idrok etishga, sujet rivojini, qatnashuvchi
personajlarning xatti-harakati, o‘zaro munosabatlarini to‘g‘ri tasavvur etishga
yo‘naltiriladi. Bunda tanlab o‘qish va qayta hikoyalashning ahamiyati katta.
Masalan, «Odobli bo‘lish osonmi?» (A. Obidjon) ertagining mazmunini
o‘zlashtirish uchun quyidagi topshiriqlardan foydalanish mumkin:
46

1. Sichqonchaning onasi bilan qilgan suhbatini o‘qing. Sichqonchaning
«Odobli bo‘lish uchun nimalar qilish kerak?» degan savoliga onasi qanday javob
qaytarganligini so‘zlab bering.
2. Sichqonchaning mushuk bilan uchrashgan holati aks ettirilgan o‘rinni
topib o‘qing. Nima uchun «Shum Baroq» ko‘zidagi yovuzlik birdaniga so‘nadi?
3. Echki nima uchun Sichqonchani «Kam bo‘lma» deb duo qiladi? Shu
o‘rinni topib o‘qing. Ertakni tahlil qilishning oxirgi bosqichida «Ertakning sizga
juda yoqqan joyini topib o‘qing», «Nima uchun aynan shu joyi yoqqanini ayting»,
«Hayotingizda ertakdagi voqealarga o‘xshash voqealar bo‘lganmi?» kabi savol-
topshiriqlar yordamida o‘quvchilarning ertak xulosasini tushunishlariga erishiladi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari hayvonlar haqidagi ertaklardan tashqari, «Davlat»,
«Ilm afzal», «Hiylagarning jazosi», «Hunarsiz kishi o‘limga yaqin» kabi maishiy
ertaklarni ham o‘qiydilar. Bunday ertaklarda xalq o‘z hayotini hikoya qiladi, shu
sababli o‘quvchilar ertakni o‘qigach, o‘tmishdagi xalq hayotini, o‘y-fikrlari va
orzu-istaklarini bilib oladilar. Bunday ertaklarni tahlil qilish badiiy hikoya tarzida
uyushtiriladi. Bolalar o‘qituvchi rahbarligida ertakda qatnashuvchilarning xulq-
atvori, ayrim hatti harakatlarini baholaydilar, ularning bir-birlariga bo‘lgan
munosabatlarini aytadilar va Shular asosida ayrim obrazlar haqida xulosalar
chiqaradilar, ertak rejasini tuzadilar, ertakni rollarga bo‘lib o‘qiydilar. «Davlat»
ertagi oddiy turmushga tegishli hodisalarni tasvirlovchi ertakdir. Ertakni o‘qishga
tayyorlash uchun ota-bobolarimiz atrofimizdagi tabiatni, borliqni qanday tasavvur
etishlari haqida suhbat o‘tkaziladi. Bunday suhbat ertakdagi badiiy obrazlarni,
ularning o‘zaro munosabatlarini, xulq-atvorlari, xarakterlarini to‘g‘ri tushunishga
yordam beradi. «Davlat» ertagi matni ustida ishlash jarayonida o‘quvchilar
«Dehqonning xonadoni qanday hayot kechirar ekan?», «Nima uchun Davlat
dehqonning xonadonidan ketishni istamaydi?» kabi savollarga javob topish orqali
ertak qahramonlarini baholaydilar, ahil va inoq bo‘lib, halol mehnat qilish lozim
degan xulosaga keladilar. Ertak ustida ishlashda bolalarni ertakni o‘qishgagina
etnas, balki uni aytib berishga o‘rgatish ham muhimdir. Ertak aytish og‘zaki nutqni
o‘stiradi, bolalar nutqini yangi so‘z va iboralar bilan boyitadi.
47

O‘quvchilarni 1-sinfdayoq ertak tilidan erkin foydalanishga o‘rgatish uchun
ertak bilan birinchi tanishtirishda uni o‘qituvchi aytib berishi mumkin. O‘quvchi
ertak mazmunini o‘zlashtirib olgandan so‘ng, uning tili ustida ishlashga alohida
ahamiyat qaratiliShi zarur. Ertak mazmunini qayta hikoyalashda, qahramonlarga
tavsif berishda o‘quvchilarning o‘z nutqida til vositalaridan o‘rinli foydalanish
talab qilinadi. Til vositalaridan foydalanish uchun talab va vaziyat, ehtiyoj yaratish
zarur. Ertak tilida shunday so‘z va iboralar borki, ular bolaga o‘zgacha ta’sir
ko‘rsatadi. Masalan, «Yo‘lbars, Tulki va Bo‘ri» ertagida «Tog‘ echkisi siz
ulug‘imizniki bo‘lsin», «Quyon siz podshohimizning ertalabki nonushtangiz
bo‘lsin», «Kiyik kechqurungi taomingiz, qo‘y kunduzgi xo‘ragingiz bo‘lsin» kabi
gaplar tarkibidagi ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarga o‘quvchilar diqqati qaratilib,
ertakni so‘zlab berayotganda ulardan nutqda foydalanishlariga erishish zarur.
Ertaklarda keltirilgan maqollar ustida ishlash, ularda ilgari surilayotgan g‘oyalarni
bolalar ongiga yetkazish, yod oldirish yo‘li bilan bog‘lanishli nutqni o‘stirish,
nutqning ta’sirchanligini oshirish lozim. Masalan, «Rostgo‘y bola» ertagida bola
o‘z rostgo‘yligi bilan podshoga ma’qul bo‘lganligi hikoya qilingan. Bu ertakning
yangi pedagogik texnologiya asosida o‘tish namunasini quyida keltiramiz:
48

XULOSA
Xalq og‘zaki ijodi – insoniyatga tengdosh eng qadimiy san’at. O‘zbek xalqi
ming yillar davomida yaratgan milliy xazinamizning nodir merosi bo‘lgan og‘zaki
badiiy ijodi hamisha inson kamoloti, yurt farovonligi, jamiyat yetukligi borasida
ma’naviy ozuqa bo‘lib xizmat qiladi. Yillar to‘zonidan omon-eson o‘tib, avlod
ajdodlardan meros qolgan folklor janrlari ijtimoiy-siyosiy, ta’limiy-tarbiyaviy
sohalarda maktab, ma’naviy-ma’rifiy yo‘nalishda yo‘lboshlovchi vazifasini o‘tay
di. Xalqning turmush tajribalari, kundalik kuzatishlari natijasida yuzaga kelib, o‘z
isbotini topgan maqollar, naqllarni hayot maktabi darsligi desak mubolag‘a
bo‘lmaydi. Mustaqil O‘zbekistonda milliy qadriyatlar tiklanayotgan hozirgi davrda
xalq yaratgan merosini yosh avlod ongi shuurida tasavvur hosil qilish,
umuminsoniy qadriyatlarni har tomonlama o‘rgatish va tatbiq etish davr talabi.
Qolaversa, har bir shaxsning zimmasidagi mas’uliyati hisoblanadi. Ana shu
mas’uliyatni his qilgan inson kelajak avlodimizning yangi fikrlaydigan,
izlanuvchan, mehr-oqibatli, yurtsevar, elparvar egalarini yetishtirishda,
tarbiyalashda o‘z hissasini qo‘shadi. Buyuk allomalarimizning ibratomuz hayotlari,
Vatan, xalq uchun qilgan xizmatlari haqida, aziz –avliyolarning ilmi-urfoni haqida,
mamlakat osoyishtaligi, tinchligi, xalq or-nomusi uchun kurashgan sarkardalar
haqida, qolaversa, Vatanning har bir go‘shasi xususida ota-bobolarimiz yaratgan
rivoyatlar o‘zining ilmiy, badiiy ahamiyati bilan qimmatlidir.
Rivoyatlar mavzu doirasi nuqtai nazaridan asoslanib, tahlillar, misollar bilan
yoritilgan. Rivoyatlarni izchil o‘rganish va tatbiq etish yosh avlod kamoloti uchun
muhim manba hisoblanadi. Latifa va topishmoqlar esa hozirjavoblikda, tez
aytishlar so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishda, maqollar so‘zga husn berishda, fikrni
yorqin, ta’sirchan qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Xalqimiz o‘z quvonchini,
shod ligini yoki g‘am-hasratini o‘z qo‘shiqlarida yorqin aks ettirgan. Bolalar tasav
vurini, fantaziyasini o‘stirishda ertaklar alohida o‘rin tutadi. Har bir aytiladigan
49

ertak bolalarda yangicha taassurot qoldiradi. Bolalar ertak qahramonlariga
o‘xshashga harakat qiladilar, sehrli narsalarga ega bo‘lishni istaydilar yoki o‘zlari
sehrgarga aylanib qolishni va qahramon singari behisob kuch-qudratga qodir 80
bo‘lishni orzu qiladilar. Ertaklar yordamida yaxshilik va yomonlik sahrolarida,
adir-u tog‘liklarida sayohat qiladilar. Ana shu davrdan boshlab nima yaxshi-yu
nima yomon ekanligini anglay boshlaydilar. Bolalar ulg‘aygan sari o‘zlaridan
kichiklarga ertak aytib berishga, ularni aqlli, vazmin bo‘lishga, o‘jar, injiq
qiliqlarini tashlashga undaydilar. Ular ham o‘zlarini kichik tarbiyachilar sifatida
tutadilar. Umuman olganda, xalq og‘zaki badiiy ijodi katta-yu kichik, yosh-u qari
uchun birdek donishmandlik majmuasi hisoblanadi. Asrlar o‘tsa-da, buyuk alloma
larimiz asarlarida ta’lim-tarbiya masalalari badiiy ifodalansa-da, xalq tafakkurining
mahsuli bo‘lgan folklor asarlari ma’naviy jihatdan olamshumul ahamiyat kasb
etishda davom etaveradi.
50

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Shavkat Mirziyoyev. «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch». –
Toshkent: «O‘zbekiston», 2020.
2. Shavkat Mirziyoyev. «O‘zbekistonning yangi taraqqiyot bosqichi:
Jamiyat va davlat boshqaruvini isloh qilish» – Toshkent: «O‘zbekiston», 2021.
3. Karimov I.A. «Milliy istiqlol mafkurasi va uning ahamiyati» –
Toshkent: «O‘zbekiston», 2021.
4. Shavkat Mirziyoyev. «O‘zbekiston taraqqiyotining yangi istiqbollari va
davlat siyosati» – Toshkent: «O‘zbekiston», 2020.
5. Shavkat Mirziyoyev. «Yoshlar siyosati: Taraqqiyotning asosiy kuchi» –
Toshkent: «O‘zbekiston», 2021.
6. R. Xudoyberganova, M. Yo‘ldosheva, S. Boshlang‘ich ta’lim
o‘quvchilari uchun yangi metodika – Toshkent: «O‘qituvchi», 2021.
7. G‘ulomova X., Matchonov S. «Ona tili va o‘qish darslarida innovatsion
yondashuvlar» – Toshkent: «O‘zbekiston», 2020.
8. Fuzailov S., Ikromova R. «O‘qish metodikasi va didaktik materiallar» –
Toshkent: «O‘qituvchi», 2021.
9. Shodmonov E., G‘afforova T. «Ta’limda diagnostika va tahlil usullari»
– Toshkent: «Ilm ziyo», 2020.
10. Matchonov S., Shojalilov A., Sariyev Sh. «Boshlang‘ich ta’limda
o‘qitish metodikasi» – Toshkent: «Yangiyo‘l Poligraf Servis», 2020.
11. Umarova M., Hamroqulova X., Tojiboyeva R. «O‘quvchilarda nutq va
o‘qish savodxonligini rivojlantirish metodikasi» – Toshkent: «O‘zbekiston», 2020.
12. Qosimova K., Fuzailov S. «Ona tili o‘qitish metodikasi: Amaliy
yondashuvlar» – Toshkent: «Noshir», 2020.
51

13. Imomov K., Mirzayev T., Sarimsoqov B. «Xalq og‘zaki poetik ijodi:
metodik yondashuvlar» – Toshkent: «O‘qituvchi», 2020.
14. Zunnunov A., G‘ulomova X. «O‘qish kitobi: Boshlang‘ich sinflar
uchun metodik yondashuvlar» – Toshkent: «O‘qituvchi», 2021.
52

Купить