Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 226.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 13 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

90 Продаж

Boshlang‘ich sinflarda “Fonetika” bo‘limi darslarida foydalaniladigan samarali metodlar va didaktik vositalarni tahlil qilish

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT FAN VA TEXNOLOGIYALAR UNIVERSITETI Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi 303-guruh talabasi Hasanboyeva Xilola Jahongir qizining Ona tili - o’qish savodxonligi va uni o’qitish metodikasi fanidan KURS ISHI Mavzu: Boshlang‘ich sinflarda “Fonetika” bo‘limi darslarida foydalaniladigan samarali metodlar va didaktik vositalarni tahlil qilish. Kurs ishi rahbari: Aminova M. TOSHKENT-2025 MUNDARIJA: KIRISH................................................................................................................. 3 I-BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA FONETIKA O‘QITISH METODLARI 1.1. An’anaviy va innovatsion o‘qitish metodlari……………………………….. 5 1.2. O‘quvchilarga talaffuzni o‘rgatishning samarali metodlari………………… 10 1.3. Boshlang‘ich sinfda fonetikani o‘rgatishda pedagogik yondashuvlar………. 14 II-BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA FONETIKA BO‘LIMI DARSLARIDA FOYDALANILADIGAN DIDAKTIK VOSITALAR 2.1. Didaktik vositalar va o‘quv materiali ………………………………………... 18 2.2. Didaktik vositalarning o‘quvchilarga ta’siri………………………………… 23 2.3. Texnologiyalar va o‘quv jarayoniga innovatsiyalar kiritish............................. 26 XULOSA……………………………………………………………………….. 30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 32 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Bugungi kunda ta’lim tizimida boshlang‘ich sinflarda ona tili va adabiyot darslarining samaradorligini oshirish, ayniqsa, fonetika bo‘limini to‘g‘ri va samarali o‘rgatish dolzarb masala hisoblanadi. Chunki boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun nutq madaniyati, to‘g‘ri talaffuz va fonetik bilimlar keyingi ta’lim bosqichlarida o‘z fikrini aniq va ravon ifodalashda poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Fonetika bo‘limi darslarida o‘quvchilarga harflar tovushi va harf shaklining farqlanishi, nutq tovushlarining xususiyatlari, ularning talaffuzi va o‘zaro bog‘liqligi kabi muhim bilimlar beriladi. Shu jihatdan, boshlang‘ich sinflarda fonetika darslarini tashkil etishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar va didaktik vositalardan foydalanish ta’lim sifati va samaradorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi “2022–2026-yillarda yangi O‘zbekistonni barpo etish va taraqqiyotning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”ni tasdiqlash to‘g‘risidagi PF-60-sonli farmonida ta’lim tizimining barcha bosqichlarida zamonaviy o‘qitish metodlari va innovatsion texnologiyalarni joriy etish vazifalari belgilab berilgan. Aynan boshlang‘ich ta’limda, xususan fonetika darslarida, bu vazifalarning amalga oshirilishi bolalarning tafakkurini shakllantirish, nutq malakasini rivojlantirish va mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini mustahkamlash imkonini beradi. Fonetika bo‘limi darslarida foydalaniladigan samarali metodlar o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini oshiradi, darsni qiziqarli va interaktiv shaklda o‘tishga yordam beradi. Masalan, rol o‘ynash metodlari, fonetik o‘yinlar, tinglab tushunish mashqlari, grafik va audio materiallardan foydalanish o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlaydi va ularning nutqiy faolligini oshiradi. 3 Shuningdek, didaktik vositalar – audio yozuvlar, interaktiv taxtalar, vizual materiallar va elektron resurslar – fonetika bilimlarini mustahkamlashda va talaffuzni to‘g‘rilashda beqiyos yordam beradi. Bundan tashqari, pedagogning individual yondashuvi, o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda metod va vositalarni tanlashi, darsda fonetika bilimlarini o‘zlashtirish jarayonini yengillashtiradi. Shuning uchun, fonetika darslarida ishlatiladigan metodlar va didaktik vositalarni chuqur tahlil qilish, ularning samaradorlik darajasini aniqlash va ilg‘or tajribalarni amaliyotga joriy etish hozirgi ta’lim tizimining eng dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi. Boshlang‘ich sinflarda “Fonetika” bo‘limi darslarini o‘qitishda foydalaniladigan samarali metodlar va didaktik vositalarni ilmiy asosda tahlil qilish va ularning o‘quvchilarning fonetik bilimlarini shakllantirishdagi o‘rnini aniqlashdan iborat. Tadqiqot davomida fonetika bo‘limini o‘qitishda an’anaviy va innovatsion metodlarning ta’siri, didaktik materiallar va texnologik vositalarning o‘quvchilarning talaffuz malakasini rivojlantirishdagi roli o‘rganiladi. Shuningdek, amaliy tajribalar asosida darslarda foydalanish uchun eng samarali metod va vositalarni tavsiya etish va ularni ta’lim jarayoniga tatbiq etish bo‘yicha ilmiy asoslangan xulosalar chiqarish ham kurs ishining muhim vazifalaridan biridir. Mavzuni yoritishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar, milliy ta’lim tajribasi va ilg‘or xorijiy tajribalar tahlil qilinadi hamda fonetika darslarining samaradorligini oshirish yo‘llari aniqlanadi. Kurs ishining vazifalari:  Boshlang‘ich sinflarda fonetika darslarini o‘qitish metodlarini o‘rganish.  Fonetika darslarida qo‘llaniladigan didaktik vositalarni tahlil qilish.  Samarali metod va vositalarning ta’limdagi ahamiyatini aniqlash.  Fonetika darslarini samarali tashkil etish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish . 4 Kurs ishining predmeti. Boshlang‘ich sinflarda “Fonetika” bo‘limi darslarida foydalaniladigan metodlar va didaktik vositalarning o‘quvchilarning fonetik bilimlari va talaffuz ko‘nikmalarini shakllantirishdagi o‘rni va ta’siri. Kurs ishining obyekti. Boshlang‘ich sinflarda ona tili fanining “Fonetika” bo‘limi darslarini tashkil etish jarayoni. Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I-BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA FONETIKA O‘QITISH METODLARI 1.1. An’anaviy va innovatsion o‘qitish metodlari Boshlang‘ich ta’limda, xususan fonetika darslarida o‘qitish metodlarining to‘g‘ri tanlanishi o‘quvchilarning bilim olish sifati va nutq madaniyatining shakllanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bugungi kunda pedagogik jarayonda an’anaviy va innovatsion metodlarning o‘zaro uyg‘un holda qo‘llanilishi o‘qitish samaradorligini oshirishga xizmat qilmoqda. An’anaviy metodlar ta’lim tizimida uzoq yillardan buyon qo‘llanilib kelinayotgan, o‘zining samaradorligini isbotlagan, o‘quvchilarga bilim berishning asosiy vositalaridan biri sifatida e’tirof etiladi. Ayniqsa, boshlang‘ich ta’lim bosqichida, jumladan, fonetika bo‘limi darslarida bu metodlarning o‘rni muhimdir. An’anaviy metodlar asosan o‘qituvchi markazlashgan ta’limni nazarda tutadi. Bunda o‘qituvchi bilim manbai, rahbar va tashkilotchi rolini bajaradi, o‘quvchilar esa ko‘proq bilimlarni eshituvchi, qabul qiluvchi va yodlovchi sifatida ishtirok etadi. Boshlang‘ich sinflarda fonetika bo‘limini o‘qitishda an’anaviy metodlar, ya’ni eslatma berish, so‘z orqali o‘rgatish va talaffuz mashqlari ko‘plab afzalliklarga ega. Eslatma berish metodida o‘qituvchi yangi mavzuni qisqacha, aniq va tushunarli tarzda ifodalaydi. Masalan, “Tovush va harf nima?”, “O‘zbek tilida nechta unli tovush bor?” kabi savollar asosida eslatmalar kiritiladi. Eslatma o‘quvchilar uchun yangi bilimlarni qabul qilishda asos bo‘lib xizmat qiladi va 5 keyingi o‘rganiladigan materiallarga tayanch nuqta yaratadi. Bu usul o‘quvchilarda qisqa vaqt ichida ko‘p ma’lumot olish imkonini beradi va eslab qolish jarayonini yengillashtiradi. Ayniqsa, fonetika kabi ilmiy-texnik atamalarga boy bo‘lgan bo‘limlarni o‘zlashtirishda eslatmalar o‘quvchilarning bilimlarini mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. So‘z orqali o‘rgatish metodida o‘qituvchi tovushlarning xususiyatlari, ularning talaffuzdagi o‘rni va farqlarini og‘zaki izohlaydi. Masalan, unli va undosh tovushlar farqini tushuntirishda so‘z orqali o‘rgatish samarali natija beradi. O‘quvchilar yangi bilimlarni o‘qituvchining nutqidan eshitish orqali qabul qiladi va ular uchun axborot eshitish kanali orqali tezroq yetib boradi. Bu metod bolalarda eshitish, tushunish va eslab qolish qobiliyatini rivojlantiradi. Shuningdek, o‘quvchilarning savollarga javob berish ko‘nikmasi ham rivojlanadi, chunki o‘qituvchi so‘z orqali bergan ma’lumotlar asosida ulardan fikr bildirish, misol keltirish yoki o‘zlashtirganlarini ifodalashni talab qiladi. Fonetika darslarida tovushlarning talaffuzini tushuntirishda, tovushlar turini aniqlashda va so‘zlarning fonetik tahlilini o‘rgatishda so‘z orqali o‘rgatish usuli keng qo‘llaniladi. Talaffuz mashqlari esa fonetika darslarining ajralmas qismidir. Talaffuz mashqlari orqali o‘quvchilar o‘rganilgan tovushlar va harflarni to‘g‘ri aytishni mashq qiladilar. Masalan, undosh va unli tovushlarni farqlash, so‘z ichida ular qanday talaffuz qilinishini o‘rganish uchun maxsus mashqlar tashkil etiladi. Talaffuz mashqlari o‘quvchilarning nafaqat so‘zlarni to‘g‘ri aytishiga, balki ularning nutqining aniqligi va ravonligini oshirishga ham xizmat qiladi. Bu mashqlar orqali o‘quvchilar o‘z nutqidagi xatolarni sezadi, ularni to‘g‘rilashga harakat qiladi va og‘zaki ifoda madaniyatini rivojlantiradi. Masalan, o‘qituvchi tomonidan berilgan maxsus so‘zlar va gaplarni takrorlash, ovoz chiqarib o‘qish, tovush va harflarni ajratib ko‘rsatish kabi topshiriqlar talaffuz mashqlarining asosini tashkil qiladi. An’anaviy metodlarning afzalliklari shundan iboratki, ular o‘quvchilarga asosiy nazariy bilimlarni tez va aniq yetkazishga imkon beradi. O‘quvchilarning eshitish va yod olish qobiliyatini kuchaytiradi, dars jarayonida tartib-intizomni 6 saqlaydi va ta’lim jarayonining ma’lum bir tizim asosida olib borilishini ta’minlaydi. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari hali mustaqil fikrlash va mustaqil bilim olish qobiliyatlari to‘liq shakllanmaganligi sababli, an’anaviy metodlar ular uchun qulay va samarali hisoblanadi. Fonetika kabi murakkab va nozik bo‘limni o‘rganishda nazariy asoslarning mustahkam bo‘lishi kelgusida imlo va nutqiy faoliyatda muhim ahamiyat kasb etadi. Biroq, an’anaviy metodlar o‘zining ayrim cheklovlariga ham ega. Ular ko‘pincha o‘quvchilarning passiv tinglovchi sifatida ishtirok etishiga sabab bo‘lishi mumkin. Faol fikrlash, mustaqil xulosa chiqarish, o‘z g‘oyasini erkin ifodalash kabi ko‘nikmalarni rivojlantirishda an’anaviy metodlar ba’zida yetarli darajada samarali bo‘lmaydi. Shuningdek, o‘quvchilarning darsga qiziqishi pasayishi, faqat eslab qolishga qaratilgan faoliyat natijasida bilimlarning qisqa muddatli bo‘lib qolishi ehtimoli mavjud. Shuning uchun hozirgi zamon ta’lim tizimi an’anaviy metodlardan tashqari innovatsion yondashuvlarni ham o‘quv jarayoniga tatbiq qilishni talab etadi. An’anaviy metodlar boshlang‘ich sinflarda fonetika bo‘limini o‘qitishda muhim rol o‘ynaydi. Eslatma berish, so‘z orqali o‘rgatish va talaffuz mashqlari kabi usullar o‘quvchilarda fonetik bilimlarning mustahkamlanishini ta’minlaydi, to‘g‘ri talaffuz ko‘nikmalarini shakllantiradi va nazariy bilim bazasini boyitadi. Shu bilan birga, zamonaviy ta’lim talablari asosida bu metodlarni innovatsion yondashuvlar bilan uyg‘unlashtirish o‘quv jarayonining yanada samarali va qiziqarli bo‘lishiga xizmat qiladi. Innovatsion metodlar zamonaviy ta’lim jarayonining ajralmas qismi sifatida fonetika darslarida keng qo‘llanilmoqda. Bu metodlar o‘quvchilarning o‘quv jarayonidagi faolligini oshirish, mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirish va o‘z bilimlarini mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. Innovatsion metodlar asosida tashkil etilgan darslar an’anaviy usullarga nisbatan ko‘proq interaktivlik, qiziqarli mashg‘ulotlar va texnik vositalardan samarali foydalanishni talab etadi. Fonetika darslarida innovatsion metodlarni qo‘llash o‘quvchilarga nafaqat tovush va harf o‘rtasidagi farqlarni tushunishda, balki ularni to‘g‘ri talaffuz qilishda ham katta 7 yordam beradi. Multimediali vositalardan foydalanish orqali o‘quvchilarga har bir tovushning eshitilishi, talaffuzi va ishlatilishi haqida jonli ma’lumot beriladi. Interaktiv taxtalarda tovushlarni ko‘rish, audio qurilmalardan eshitish va video materiallardan tomosha qilish orqali o‘quvchilar tovushlar olamiga qiziqish bilan kirib boradilar. Masalan, fonetik o‘yin dasturlari orqali o‘quvchilar “Qaysi tovush?” kabi interaktiv topshiriqlarni bajarishadi. Bu esa ularda diqqatni jamlash, eslab qolish va tezkor javob berish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Interaktiv metodlar orqali o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar o‘quvchilarning o‘zaro muloqot qilish, fikr bildirish, savol berish va javob topishga bo‘lgan qobiliyatlarini rivojlantiradi. Rolli o‘yinlar yordamida o‘quvchilar har xil nutqiy vaziyatlarga kirishadi va o‘z bilimlarini amaliyotda sinab ko‘rish imkoniga ega bo‘ladilar. Masalan, “Telefon orqali gaplashish” yoki “Do‘konda xarid qilish” kabi sahna ko‘rinishlarida ishtirok etish orqali ular nafaqat fonetik bilimlarini, balki muloqot madaniyatini ham rivojlantiradilar. Aqliy hujum usuli yordamida esa o‘qituvchi o‘quvchilarga muayyan fonetik hodisaga oid savol berib, ular tomonidan tezkor va ijodiy javoblar olishga erishadi. Bu metod o‘quvchilarda erkin fikrlash, tahlil qilish va xulosalar chiqarish ko‘nikmalarini kuchaytiradi. Klaster tuzish metodida esa o‘quvchilar biror tovush yoki harf haqida o‘z bilimlarini tizimlashtiradilar. Masalan, “O tovushi” bo‘yicha klaster yaratib, bu tovush bilan boshlanuvchi, tugovchi yoki o‘rtasida keluvchi so‘zlar ro‘yxatini tuzadilar. Jamoaviy mashg‘ulotlar orqali esa o‘quvchilar kichik guruhlarga bo‘linib, birgalikda topshiriqlarni bajaradilar. Bu esa ularda jamoada ishlash, o‘z fikrini aniq ifodalash va boshqalarni tinglash madaniyatini shakllantiradi. Innovatsion metodlar o‘quvchilarni faol fikrlashga, savol berishga va javob izlashga rag‘batlantiradi. Dars jarayonida o‘quvchilarning faolligi oshgani sari, ularning fonetik bilimlari mustahkamlanib boradi. Innovatsion metodlarning yana bir afzalligi shundaki, ular darslarni hayotiy vaziyatlarga yaqinlashtiradi. O‘quvchilar o‘rgangan fonetik qoidalarni real hayotda qo‘llash imkoniga ega bo‘ladilar. Masalan, ular ko‘cha 8 belgilarini o‘qish, reklama matnlarini talaffuz qilish yoki kundalik suhbatlarda aniq va to‘g‘ri talaffuzdan foydalanish kabi ko‘nikmalarni egallaydilar. Multimediali materiallar yordamida esa o‘quvchilar darsda o‘rganilgan tovushlarning turli kontekstlarda qanday eshitilishini va talaffuz qilinishini kuzatadilar. Bu esa ularning fonetik tafakkurini shakllantiradi va tovushlar o‘zlashtirilishini tezlashtiradi. Innovatsion metodlar darsda emotsional fonni ham yaxshilaydi, o‘quvchilar darsga qiziqish bilan qatnashadilar, o‘z fikrlarini erkin ifoda etadilar. O‘quvchilarda mustaqil ish ko‘nikmalari, kreativlik va ijodkorlik rivojlanadi. Ular faqat o‘qituvchining gaplarini eshitibgina qolmay, balki o‘zlari faol ishtirok etib, bilib olganlarini amalda qo‘llash imkoniga ega bo‘ladilar. Shu bilan birga, innovatsion metodlar orqali o‘tkazilgan fonetika darslari an’anaviy darslarga qaraganda ko‘proq natija beradi. O‘quvchilar o‘z bilimlarini mustahkamroq o‘zlashtiradilar va ularni uzoq vaqt eslab qoladilar. Bugungi kunda fonetika darslarida innovatsion metodlarni qo‘llash o‘qituvchilardan zamonaviy texnologiyalarni yaxshi bilishni, interaktiv yondashuvlarni o‘zlashtirishni va darsni qiziqarli tashkil etish ko‘nikmalarini talab qiladi. Har bir darsni interaktiv, qiziqarli va samarali qilish uchun o‘qituvchi o‘quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olgan holda innovatsion metodlarni tanlaydi va ularni moslashtiradi. Fonetika darslarida innovatsion metodlardan foydalanish o‘quvchilarning fonetik bilimlarini rivojlantirish, mustaqil fikrlash qobiliyatini oshirish, ijodkorlik va nutq madaniyatini shakllantirishda beqiyos ahamiyat kasb etadi. Innovatsion yondashuvlar darslarni jonlantiradi, o‘quvchilarning darsdagi ishtirokini faollashtiradi va ta’lim jarayonini samaradorligini oshiradi. 9 1.2. O‘quvchilarga talaffuzni o‘rgatishning samarali metodlari Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining to‘g‘ri va ravon talaffuz qilish ko‘nikmalarini shakllantirish ta’lim jarayonining muhim vazifalaridan biridir. Fonetika bo‘limi darslarida o‘quvchilarga to‘g‘ri talaffuzni o‘rgatish uchun turli metodlardan foydalaniladi. Bu metodlar o‘quvchilarning nutqiy faolligini oshirish, eshitish va aytish ko‘nikmalarini mustahkamlash, tovush va so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish malakasini rivojlantirishga xizmat qiladi. Amaliy tajriba shuni ko‘rsatadiki, talaffuzni rivojlantirish uchun o‘yin shaklidagi mashg‘ulotlar, dialoglar va tinglash mashqlari eng samarali usullardan hisoblanadi. Talaffuzni rivojlantirish uchun praktika mashqlari va o‘yinlar dars jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Talaffuzni shakllantirishda doimiy ravishda mashq qilish va takrorlash o‘quvchilarning fonetik ko‘nikmalarini mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega. Amaliy mashqlar yordamida o‘quvchilar tovushlarni to‘g‘ri aytishni o‘rganadilar, so‘z va gaplarni aniq talaffuz qilish malakasini rivojlantiradilar. Mashqlar oson tovushlar va qisqa so‘zlardan boshlanadi va asta-sekin murakkabroq so‘zlar va gaplarga o‘tiladi. O‘quvchilarga ma’lum tovushlar qatnashgan so‘zlar ketma-ketligi beriladi va ular to‘g‘ri va aniq talaffuz qilishlari talab qilinadi. Misol uchun, “ o ” tovushini o‘rganish uchun 10 “ olma ” , “ ota ” , “ ota-onalar ” , “ o‘rtoq ” kabi so‘zlar ustida ishlanadi. Mashg‘ulot davomida o‘qituvchi har bir so‘zning talaffuziga alohida e’tibor qaratadi, o‘quvchilar esa takrorlab, tovushlarni to‘g‘ri ifodalashga harakat qiladilar. Shuningdek, maxsus tayyorlangan so‘z o‘yinlari yordamida o‘quvchilarning diqqatini jalb qilish va ularni faol ishtirok etishga undash mumkin. Tovushni topish, so‘zdagi tovushni aniqlash, ma’lum bir tovush ishtirok etgan so‘zlarni aytish kabi o‘yinlar o‘quvchilarning fonetik sezgirligini oshiradi. Masalan, “Qaysi so‘zda ‘sh’ tovushi bor?” kabi savollar orqali o‘quvchilar tovushlarni eshitib tanlaydilar va talaffuzda aniq ishlatishga harakat qiladilar. Shuningdek, “Telefon o‘yini” deb ataluvchi o‘yin ham talaffuz mashqlarida keng qo‘llaniladi. Bu o‘yinda o‘quvchilar navbat bilan bir-biriga shivirlab ma’lum bir so‘z yoki gapni yetkazadilar va oxirgi o‘quvchi uni baland ovozda aytadi. Shu tarzda so‘zning talaffuzida xatolar aniqlanadi va to‘g‘ri shakli o‘rgatiladi. Telefon o‘yini o‘quvchilarda diqqatni jamlash va to‘g‘ri eshitish malakasini rivojlantiradi. Mashqlarni qiziqarli shaklda tashkil etish orqali o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishi ortadi, ular o‘zlarini erkin tutadilar va tabiiy ravishda talaffuz ko‘nikmalarini mustahkamlab boradilar. Shuningdek, rasmli kartochkalar yordamida tovushli o‘yinlar o‘tkazish ham samarali natija beradi. Masalan, o‘qituvchi har bir kartochkada rasm tushirilgan so‘zni ko‘rsatadi va o‘quvchilar rasmga qarab so‘z aytadilar. Shu bilan birga, to‘g‘ri talaffuzga urg‘u beriladi. Tovushlarni mashq qilish uchun she’rlar va tez aytish mashqlari ham keng qo‘llaniladi. O‘quvchilar she’r satrlarini to‘g‘ri va ravon talaffuz qilishga o‘rgatiladi, bu esa ularning artikulyatsiya a’zolarini mustahkamlashga yordam beradi. Misol uchun, “Sho‘x shalola shivirlaydi, shabada shamol esadi” kabi tez aytish mashqlari orqali “sh” tovushining to‘g‘ri aytilishiga e’tibor qaratiladi. Dars jarayonida har bir o‘quvchining individual o‘ziga xos talaffuz xatolarini aniqlash va ularni tuzatishga alohida vaqt ajratiladi. O‘quvchilarning talaffuzdagi xatolarini to‘g‘ri va muloyim tarzda tuzatish, ularni rag‘batlantirish, ishonchlarini oshirish o‘qituvchining asosiy vazifasidir. 11 Mashqlarda o‘qituvchi avvalo o‘zi namunali talaffuz bilan so‘zlarni aytib beradi, so‘ng o‘quvchilardan takrorlash talab etiladi. Bunday amaliy yondashuv o‘quvchilarda eshitish va talaffuz qilish ko‘nikmalarining uyg‘un rivojlanishini ta’minlaydi. Ba’zan, tovushlarni o‘rganishda og‘zaki va jismoniy mashqlar birgalikda olib boriladi. Misol uchun, o‘quvchilardan ma’lum tovushni aytganda lab va til harakatlarini nazorat qilish, to‘g‘ri nafas olish va nafas chiqarishga e’tibor qaratiladi. Mashqlarning bosqichma-bosqich murakkablashtirilishi o‘quvchilarning talaffuz mahoratini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Dastlab oddiy so‘zlar bilan boshlanadi, keyinchalik murakkab gaplar va qisqa matnlar ustida ishlanadi. Har bir mashg‘ulotdan so‘ng o‘quvchilarning erishgan yutuqlari baholanadi va keyingi darslar uchun moslashtirilgan mashq shakllari tanlanadi. Darsdan tashqari mashg‘ulotlarda ham talaffuz mashqlarini davom ettirish uchun uyga topshiriqlar beriladi. Masalan, o‘quvchilarga o‘zlari sevgan ertakni o‘qib, muhim so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishga e’tibor qaratish topshiriladi. Shuningdek, oilaviy mashg‘ulotlarda ota-onalarning ham ishtirok etishi tavsiya qilinadi, bu esa o‘quvchilarning motivatsiyasini oshiradi. Talaffuzni rivojlantirishda motivatsiya va ijobiy rag‘batlantirish muhim o‘rin tutadi. Har bir o‘quvchi erishgan kichik yutuqlari uchun maqtovga sazovor bo‘lishi kerak. Shu tarzda ular o‘zlarining talaffuz ko‘nikmalarini tobora ishonch bilan rivojlantirib boradilar. Umuman olganda, talaffuzni shakllantirish o‘qituvchidan puxta rejalashtirish, doimiy nazorat va ijobiy muhit yaratishni talab qiladi. Har bir mashq va o‘yin orqali o‘quvchilarning fonetik sezgirligi, eshitish va so‘zlash qobiliyati, aniq va ravon talaffuz qilish mahorati oshiriladi. Qisqa dialoglar va tinglash mashqlari yordamida talaffuzni mustahkamlash jarayoni, o‘quvchilarning til va nutq mahoratini rivojlantirishda samarali vosita hisoblanadi. Qisqa va sodda dialoglar yordamida talaffuzni to‘g‘ri shakllantirishda o‘quvchilar o‘rtasidagi muloqot va amaliy mashqlar ko‘nikmalarini tezda o‘zlashtirishga yordam beradi. Dialoglar o‘quvchilarga yangi so‘zlarni, so‘z birikmalarini o‘rganish va to‘g‘ri talaffuz qilish imkonini yaratadi. Misol uchun, 12 “Salom, isming nima?” va “Mening ismim Dilshod” kabi qisqa savol-javoblar yordamida o‘quvchilar tovushlarni aniq talaffuz qilishni o‘rganadilar. Bunday mashqlar o‘quvchilarga tovushlar va so‘zlar orasidagi farqlarni anglashga yordam beradi, bu esa to‘g‘ri talaffuz qilishni mustahkamlaydi. O‘quvchilar har bir dialogni individual tarzda o‘qib, o‘z talaffuzlarini o‘qituvchidan tekshirishadi, shunda ularning xatolari to‘g‘rilanadi va bu ularni yanada ishonchli va ravon gapirishga undaydi. Bunda o‘qituvchining rolini tushunish va ko‘rsatmalari juda muhim. O‘quvchilarning talaffuzidagi xatolarni tuzatish va doimiy takrorlash jarayonida ularning to‘g‘ri talaffuz qilish qobiliyati yaxshilanadi. Har bir o‘quvchi o‘z navbatida dialogni o‘qigach, o‘qituvchi ularning talaffuzidagi kamchiliklarni aniqlab, ularni to‘g‘rilash uchun maxsus mashqlar o‘tkazadi. Bunday metodika orqali o‘quvchilar so‘zning to‘g‘ri talaffuzini o‘zlashtirish bilan birga, nutqdagi tabiiylikni ham saqlashadi. Tinglash mashqlari esa o‘quvchilarda eshitish va talaffuz o‘rtasidagi bog‘liqlikni mustahkamlashga yordam beradi. O‘quvchilar uchun maxsus audio materiallar tayyorlanadi. Bu materiallar she’rlar, hikoyalar yoki qisqa matnlar bo‘lishi mumkin. O‘quvchilarga tinglatilgan matnni tinglab, undagi tovushlar va so‘zlarning talaffuziga e’tibor berish tavsiya etiladi. Masalan, “sh” tovushi qatnashgan so‘zlar “Shirin”, “shamol”, “shahrimiz” kabi so‘zlar tinglatilishi va o‘quvchilardan bu tovushni to‘g‘ri talaffuz qilishlari talab etiladi. Bunday mashqlar nafaqat talaffuzni rivojlantiradi, balki o‘quvchilarning diqqatini tovushlarning to‘g‘ri eshitilishiga qaratadi. O‘quvchilar bu metod orqali tovushlarni aniq farqlashga, so‘zlar orasidagi talaffuzdagi farqlarni tushunishga o‘rganadilar. Tinglash mashqlari yordamida o‘quvchilarning tilni tushunish va talaffuz qilishdagi ko‘nikmalarini yaxshilash mumkin. Masalan, o‘quvchilar o‘qituvchidan yoki audio materialdan eshitganlarini takrorlab aytish orqali nutqiy faoliyatlarini rivojlantiradilar. Shuningdek, tinglash mashqlari yordamida o‘quvchilarning tinglash qobiliyati, nutqning aniq talaffuz qilish imkoniyatlari mustahkamlanadi. O‘quvchilar bu mashqlarni bajarishda so‘zlarning talaffuziga to‘liq e’tibor 13 qaratadilar, bu esa ularning nutq madaniyatini yaxshilashga olib keladi. O‘qituvchilar, o‘quvchilarni to‘g‘ri talaffuz qilishga o‘rgatishda, tinglash mashqlarini ham muhim vosita sifatida qo‘llab, so‘z va tovushlarning to‘g‘ri shaklini o‘rgatishda samarali natijalarga erishadilar. Bu metodlar o‘quvchilarning fonetik bilimlarini kuchaytiradi va talaffuzdagi xatolarni kamaytiradi. O‘quvchilarning tilni tushunishi va talaffuzini rivojlantirishda bu usullar muhim rol o‘ynaydi. Tinglash va dialog mashqlari orqali o‘quvchilar talaffuzni o‘rganishda ko‘nikmalarini rivojlantirib boradilar, bu esa ularning nutq madaniyatini va tilni bilish darajasini oshiradi. Natijada, o‘quvchilarning talaffuzi yanada aniq, ravon va tabiiy bo‘lib, nutqiy faoliyatlari kuchayadi. O‘qituvchilarning vazifasi — bu mashqlarni o‘quvchilarga qiziqarli va samarali tarzda yetkazish, ularni muntazam ravishda takrorlashga undash va talab darajasida talaffuzni shakllantirishdir. 1.3. Boshlang‘ich sinfda fonetikani o‘rgatishda pedagogik yondashuvlar Boshlang‘ich sinfda fonetikani o‘rgatishda pedagogning roli juda katta. O‘qituvchi faqat bilim beruvchi emas, balki o‘quvchilarning til va nutq faoliyatini shakllantiruvchi muhim shaxsdir. U o‘quvchilarning talaffuzini to‘g‘ri tashkil etish, ularni nutqiy madaniyatga o‘rgatish va darsni qiziqarli va samarali o‘tkazish uchun turli pedagogik yondashuvlarni qo‘llaydi. Pedagogik yondashuvlar o‘quvchilarning ehtiyojlari, qiziqishlari, xususiyatlari va rivojlanish bosqichlariga mos ravishda ishlab chiqiladi. 1. O‘quvchilarning individual xususiyatlariga moslashgan yondashuvlar. Boshlang‘ich sinfda o‘quvchilarning fikrlash va tilni o‘zlashtirish uslubi juda farq qiladi. Har bir o‘quvchi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning o‘rganish jarayoni, ehtiyojlari va qiziqishlari har xil bo‘ladi. Shuning uchun pedagogik yondashuvlar o‘quvchilarning individual xususiyatlarini inobatga olgan holda amalga oshirilishi kerak. Bu yondashuvlar o‘quvchilarning nutq, talaffuz va til o‘rganishdagi muammolarini hal qilishga, shuningdek, ularni yanada 14 samarali o‘qitishga yordam beradi. Pedagogik yondashuvlarning samarali bo‘lishi uchun o‘qituvchi o‘quvchilarning individual xususiyatlarini aniqlash va ularga mos metodlarni tanlashga majburdir. Bu jarayonda quyidagi muhim nuqtalarga e’tibor qaratish zarur:  Dastlabki tahlil : Dars boshlanishida o‘qituvchi har bir o‘quvchining talaffuzdagi xatolarini va qiyinchiliklarini tahlil qilishi kerak. Bu tahlil o‘quvchilarning nutqidagi xatolarni aniqlashga yordam beradi va keyingi mashqlarni tashkil qilishda asos bo‘ladi. O‘quvchilarning nutqida qaysi tovushlarni ajratishda qiyinchiliklar borligini va qaysi so‘zlarda xatolar ko‘proq uchrashayotganini aniqlash, individual mashqlarni tayyorlashda yordam beradi. O‘qituvchi bu tahlil asosida o‘quvchilarga turli darajadagi mashqlarni tanlaydi va ular bilan ishlashda muayyan fokusni belgilaydi.  Maxsus mashqlar : Ba’zi o‘quvchilarni faqat “r” yoki “sh” tovushlarini to‘g‘ri talaffuz qilishda qiyinchiliklar bo‘lishi mumkin. Shunda o‘qituvchi o‘quvchilarning bu muammolariga e’tibor berib, ularga maxsus mashqlar tayyorlashi kerak. Masalan, “r” tovushi uchun maxsus talaffuz mashqlari yoki “sh” tovushini mustahkamlash uchun so‘zlar va iboralar bilan ishlash. Maxsus mashqlar orqali o‘quvchilarning talaffuzidagi xatolarni tuzatish va to‘g‘ri talaffuzga o‘rgatish mumkin.  Ko‘nikmalarni mustahkamlash : O‘quvchilarning talaffuzidagi xatolarni to‘g‘rilash va ko‘nikmalarini mustahkamlash uchun takrorlash mashqlari va eslatmalarni qo‘llash zarur. Bu, ayniqsa, o‘qish va yozish qobiliyatlari kamroq rivojlangan o‘quvchilarga yordam beradi. Doimiy ravishda takrorlash va mashq qilish o‘quvchilarning talaffuzini yanada aniqroq va to‘g‘riroq qiladi. Har bir o‘quvchining ehtiyojiga qarab mashqlarni individual tarzda o‘tkazish zarur. O‘qituvchi dars davomida o‘quvchining xatolarini tuzatish va ularni o‘rganishga rag‘batlantirishi kerak.  Interaktiv yondashuv : Har bir o‘quvchining o‘rganish uslubi turlicha bo‘lishi mumkin. Ba’zi o‘quvchilar vizual materiallarni yaxshi o‘zlashtirsa, 15 boshqalari tinglash mashqlarini afzal ko‘radi. Shuning uchun o‘qituvchi darslarni vizual, tinglash va amaliy mashqlar bilan boyitish orqali har bir o‘quvchining o‘rganish uslubiga moslashtirishi zarur. Masalan, videolar, audiolavhalar, yoki so‘zlarni talaffuz qilishda yordam beruvchi interaktiv o‘yinlar tashkil etish mumkin.  O‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi muloqot : O‘qituvchining o‘quvchilar bilan doimiy muloqoti ularning individual ehtiyojlarini aniqlash va muammolarni hal qilishda muhimdir. O‘quvchilarning talaffuzidagi noaniqliklarni tuzatish uchun ularning bilan bevosita ishlash zarur. O‘qituvchi har bir o‘quvchi bilan alohida ishlashi, ularning qiyinchiliklarini tushunishi va ularga mos metodlarni tanlashi kerak. Bu, o‘quvchining o‘rganish jarayonida muvaffaqiyatli rivojlanishiga yordam beradi.  Differensial yondashuv : O‘quvchilar turli tezlikda o‘rganadilar. Ba’zi o‘quvchilar tezda yangi materialni o‘zlashtirishadi, boshqalar esa ko‘proq vaqt va mashq qilishni talab qiladi. Shuning uchun o‘qituvchi har bir o‘quvchining o‘rganish tezligi va qobiliyatini hisobga olib, individual yondashuvni tanlashi kerak. Masalan, o‘qituvchi ba’zi o‘quvchilarga tez-tez mashq qilishi uchun qo‘shimcha topshiriqlar berishi mumkin, boshqalarga esa har bir bosqichni chuqur o‘zlashtirish uchun vaqt ajratadi. Bu yondashuv individual rivojlanishning eng yuqori samaradorligini ta’minlaydi va har bir o‘quvchining ehtiyojlariga moslashtirilgan yondashuvni yaratadi. Boshlang‘ich sinfda fonetikani o‘rgatishda pedagogning individual yondashuvlari o‘quvchilarning muvaffaqiyatli o‘rganishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. O‘qituvchi har bir o‘quvchining talaffuzidagi muammolarni aniqlab, maxsus mashqlar, interaktiv metodlar va doimiy muloqot orqali ularning nutqini shakllantiradi. Shunday qilib, o‘quvchilarni fonetik bilimlar bilan to‘g‘ri va samarali tarzda ta’minlash mumkin bo‘ladi. 2. Pedagogik metodlar va metodologik yondashuvlar. Boshlang‘ich sinfda fonetikani o‘rgatish jarayonida pedagogik metodlar va metodologik 16 yondashuvlarning roli nihoyatda muhimdir. To‘g‘ri metodlarni qo‘llash o‘quvchilarga talaffuzni o‘rganishda samarali yordam beradi, til madaniyatini rivojlantiradi va tilni o‘zlashtirishni osonlashtiradi. Pedagogik metodlar va metodologik yondashuvlar o‘qituvchining ish uslubini shakllantirib, o‘quvchilarning o‘rganish jarayonini maksimal darajada samarali qilishga yordam beradi. Pedagogik metodlar o‘qituvchining o‘quvchilarga talaffuzni o‘rgatish jarayonida qo‘llaydigan uslublar, amaliyotlar va strategiyalarni o‘z ichiga oladi. Metodologik yondashuvlar esa pedagogik faoliyatning asosiy tamoyillari, printsiplari va nazariy asoslarini tashkil qiladi. Bu ikki omil birgalikda o‘quvchilarning fonetik bilimlarini mustahkamlashda va tilni o‘zlashtirishda katta ahamiyatga ega. Quyidagi pedagogik metodlar va metodologik yondashuvlar fonetikani o‘rgatishda eng samarali bo‘lishi mumkin:  O‘rganish va takrorlash metodlari : Bu metod talabalarga yangi materialni o‘rganish va mustahkamlashda yordam beradi. O‘quvchilar o‘rganilgan materiallarni va talaffuzni doimiy ravishda takrorlash orqali to‘g‘ri talaffuzni o‘rgatishadi. O‘qituvchi mashqlarni turli darajalarda tashkil etib, o‘quvchilarga har bir talaffuzdagi xatolarni aniqlash va ularni tuzatish imkonini yaratadi. Bu metod yordamida o‘quvchilarning talaffuzlari sifatli shakllanadi.  Interaktiv metodlar : Bu metodda o‘quvchilar bir-biri bilan muloqotda bo‘lib, talaffuzni o‘rgatishda faol ishtirok etadilar. Rolli o‘yinlar, guruhli ishlar, va jamoaviy mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilar o‘zaro fikr almashadilar va talaffuzni amaliyotda mustahkamlashadi. Interaktiv metodlar o‘quvchilarni o‘zaro baham ko‘rishga, nutq madaniyatini rivojlantirishga va o‘rganilgan talaffuzni yanada yaxshi o‘zlashtirishga yordam beradi.  Praktik metodlar : Amaliy mashqlar orqali o‘quvchilar real vaziyatlarda talaffuzni to‘g‘ri o‘rganadilar. O‘qituvchi o‘quvchilarga real hayotdagi misollar va mashqlarni taklif qilib, ularni amalda qo‘llash imkoniyatini yaratadi. Bu metod o‘quvchilarning talaffuzini yanada tabiiy va samarali shakllantiradi. 17  Pedagogik yondashuvlar : Pedagogik yondashuvlarning to‘g‘ri tanlanishi va qo‘llanilishi o‘quvchilarning o‘rganish jarayonida muvaffaqiyatga erishishlariga yordam beradi. O‘qituvchi o‘quvchilarning individual ehtiyojlarini inobatga olib, ular uchun eng samarali metodlarni tanlashi zarur. Bu yondashuvlar o‘quvchilarni maksimal darajada rag‘batlantiradi va ularning talaffuzini sifatli shakllantiradi.  Metodologik yondashuvlar : O‘qituvchi pedagogik faoliyatni samarali tashkil qilishda metodologik yondashuvlarni qo‘llashi zarur. Bu, o‘z navbatida, o‘qituvchining o‘quvchilarga qanday yondashishni, qanday metodlarni qo‘llashni va qanday tamoyillarni amalga oshirishni belgilab beradi. O‘qituvchi metodologik asoslarni hisobga olib, o‘quvchilarga mos yondashuvni tanlashi kerak. Pedagogik metodlar va metodologik yondashuvlar fonetikani o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarga to‘g‘ri talaffuzni shakllantirishda va tilni samarali o‘zlashtirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘qituvchilar turli metodlarni qo‘llash orqali o‘quvchilarning talaffuzini to‘g‘ri shakllantirishga va nutq madaniyatini rivojlantirishga yordam beradi. Shunday qilib, pedagogik metodlar va metodologik yondashuvlar orqali o‘quvchilarning fonetik bilimlari samarali rivojlanadi. II-BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA FONETIKA BO‘LIMI DARSLARIDA FOYDALANILADIGAN DIDAKTIK VOSITALAR 2.1. Didaktik vositalar va o‘quv materiali Fonetikani o‘rgatishda didaktik vositalar va o‘quv materiallari muhim rol o‘ynaydi. To‘g‘ri tanlangan materiallar o‘quvchilarning talaffuzini yaxshilashga, nutq madaniyatini rivojlantirishga va tilni samarali o‘zlashtirishga yordam beradi. Fonetikaga oid o‘quv materiallari o‘quvchilarga nazariy bilimlarni taqdim etish va amaliy mashqlar orqali talaffuzni shakllantirishga imkon yaratadi. Fonetikaga oid o‘quv materiallari. Fonetikani o‘rgatish jarayonida to‘g‘ri talaffuz va nutq madaniyatini shakllantirish uchun turli o‘quv materiallari qo‘llaniladi. Bu materiallar o‘quvchilarga fonetik bilimlarni puxta o‘zlashtirishga yordam beradi va amaliy mashqlar orqali talaffuzni yaxshilashga imkon yaratadi. Quyidagi o‘quv materiallari fonetikani o‘rgatishda keng qo‘llaniladi: 18 1. Kitoblar. Fonetika bo‘yicha o‘quv kitoblari talaffuz qoidalarini, so‘zlarning to‘g‘ri talaffuzini, va fonetikaga oid amaliyotlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu kitoblar o‘quvchilarga nazariy bilimlarni o‘rganish bilan birga, ularni amaliy mashqlar orqali mustahkamlash imkoniyatini taqdim etadi. O‘quv kitoblarining tarkibida quyidagi bo‘limlar bo‘lishi mumkin:  Kitoblar talaffuzning asosiy qoidalarini tushuntiradi. O‘quvchilar so‘zlarning to‘g‘ri talaffuzini o‘rganishadi, jumladan, tovushlarning bir-biriga ta’siri, stress va intonatsiya kabi masalalar.  Har bir talaffuz qoidasi bo‘yicha misollar va mashqlar keltiriladi. Bu mashqlar o‘quvchilarga fonetik qoidalarni amaliyotda qo‘llashga yordam beradi. Masalan, o‘quvchilarga turli so‘zlar orasidagi talaffuz farqlarini ko‘rsatish va ularni amalda o‘rgatish uchun misollar taqdim etiladi.  Kitoblarda o‘quvchilarga talaffuzni yaxshilash uchun o‘qish va tinglash mashqlari mavjud. Bu mashqlar orqali o‘quvchilar talaffuzni eshitib, o‘zlari takrorlash orqali o‘rganadilar. 2. Mashq kitoblari. Fonetika bo‘yicha mashq kitoblari o‘quvchilarga talaffuzni amaliy ravishda o‘rganish va uni yaxshilash uchun turli mashqlarni bajarishga imkon beradi. Mashq kitoblarida quyidagi materiallar mavjud:  Mashq kitoblarida har xil tovushlarni va fonemalarni o‘rgatishga qaratilgan mashqlar mavjud. Bu mashqlar o‘quvchilarga har bir tovushni to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rgatadi. O‘quvchilar tovushlarni aniqlik bilan talaffuz qilishni o‘rganadilar.  Mashq kitoblarida so‘zlar va frazalar yordamida talaffuzni takrorlashga mo‘ljallangan mashqlar keltiriladi. Bu mashqlar o‘quvchilarni talaffuzdagi qiyinchiliklar ustida ishlashga undaydi.  Mashq kitoblarida nutqning umumiy sifatini yaxshilash uchun mashqlar taqdim etiladi. Masalan, stress, intonatsiya va boshqa fonetik xususiyatlarni yaxshilashga qaratilgan mashqlar. 19  O‘quvchilarning talaffuzidagi xatolarni aniqlash va tuzatish uchun maxsus mashqlar mavjud. O‘quvchilar o‘z talaffuzini baholab, xatolarni tuzatish bo‘yicha ishlashadi. Fonetikaga oid o‘quv materiallari o‘quvchilarga talaffuzni to‘g‘ri o‘rgatish va nutq madaniyatini rivojlantirishda samarali vositalar hisoblanadi. Kitoblar va mashq kitoblari orqali o‘quvchilar nazariy bilimlarni o‘rganish bilan birga, amaliy mashqlar orqali talaffuzlarini takomillashtirishadi. O‘qituvchilar bu materiallarni o‘quvchilarning individual ehtiyojlariga mos ravishda tanlab, darslarni qiziqarli va samarali qilishlari mumkin. Visual va eshittirish vositalari. Fonetikani o‘rgatishda vizual va eshittirish vositalari o‘quvchilarning o‘rganish jarayonini jonlantiradi va talaffuzni yaxshilashda samarali yordam beradi. Ushbu vositalar o‘quvchilarga materialni yaxshiroq tushunishga, eshitishga va amaliyotda qo‘llashga imkon yaratadi. Quyidagi vositalar fonetikani o‘rgatishda keng qo‘llaniladi: 1. Kartochkalar. Kartochkalar fonetika o‘rgatishda samarali vizual vosita hisoblanadi. Ular o‘quvchilarga tovushlarni, so‘zlarni yoki tovushli kombinatsiyalarni ko‘rsatib, talaffuzni o‘rgatishda yordam beradi. Kartochkalar orqali o‘quvchilar fonetikani vizual tarzda o‘rganadilar. O‘qituvchilar quyidagilarni amalga oshirishi mumkin:  O‘quvchilar uchun alohida tovushlar yoki tovushlar kombinatsiyalarini aks ettiruvchi kartochkalar tayyorlanadi. Bu kartochkalar o‘quvchilarga tovushlar orasidagi farqlarni tushunishga yordam beradi.  So‘zlarni kartochkalar orqali ko‘rsatib, talaffuzni mustahkamlash. Misol uchun, so‘zlar orasidagi stress va intonatsiya farqlarini ko‘rsatish mumkin.  Kartochkalar yordamida o‘quvchilar uchun turli mashqlarni bajarish mumkin, masalan, kartochkalar orqali so‘zlarni yoki tovushlarni o‘qish va to‘g‘ri talaffuz qilish. Kartochkalar ayniqsa vizual o‘rganish uslubi bilan o‘rganadigan o‘quvchilar uchun juda samarali vosita bo‘lishi mumkin. 20 2. Videomateriallar. Videomateriallar fonetikani o‘rgatishda qulay va samarali vosita bo‘lib, o‘quvchilarga talaffuzni ko‘rish va eshitish imkonini beradi. Videolarni tomosha qilish orqali o‘quvchilar fonetik qoidalarni amalda ko‘rishadi va ularni o‘zlashtirishadi. O‘qituvchilar quyidagi usullarni qo‘llashlari mumkin:  Videolarda to‘g‘ri talaffuz, stress va intonatsiya kabi fonetik xususiyatlar ko‘rsatiladi. O‘quvchilar videolarni tomosha qilib, bu xususiyatlarni o‘z talaffuzlarida qo‘llashni o‘rganadilar.  Videolarni o‘quvchilar bilan birga tomosha qilish va videolarda ko‘rsatilgan talaffuzni takrorlash o‘quvchilarning talaffuzini mustahkamlashga yordam beradi. Videolarni tomosha qilishdan keyin o‘quvchilar tomonidan qayta takrorlanishi kerak bo‘lgan talaffuzlarni ajratib ko‘rsatish mumkin.  Videomateriallar fonetik qoidalarni turli shakllarda ko‘rsatadi, masalan, animatsiyalar, dialoglar va rolli o‘yinlar orqali talaffuzni yaxshilash. 3. Interaktiv doskalar. Interaktiv doskalar pedagogik jarayonni yanada samarali qilish uchun ishlatiladi. Bu vosita yordamida o‘qituvchilar o‘quvchilarga fonetikani o‘rgatishda turli interaktiv mashqlarni bajarishga imkon beradi. Interaktiv doskalarning afzalliklari:  O‘quvchilar interaktiv doska yordamida so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rganadilar. Bu usul o‘quvchilarga tovushlarni ajratish va ularni aniq talaffuz qilishni o‘rgatadi.  Interaktiv doskalar yordamida o‘quvchilar fonetik bilimlarni amaliyotda qo‘llashadi. Masalan, o‘quvchilar tovushlarni ajratish, to‘g‘ri talaffuz qilish va so‘zlarni yozishda foydalanish bo‘yicha mashqlarni bajaradilar.  Interaktiv doskada o‘quvchilar o‘z talaffuzlarini baholash va uni to‘g‘rilash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. O‘qituvchi doskada ko‘rsatilgan to‘g‘ri talaffuzni o‘quvchilarga takrorlashni taklif qiladi. Fonetikani o‘rgatishda vizual va eshittirish vositalari o‘quvchilarning o‘rganish jarayonini yanada qiziqarli va samarali qiladi. Kartochkalar, videomateriallar va interaktiv doskalar yordamida o‘quvchilar talaffuzni yaxshilash 21 va fonetik bilimlarni amaliyotda qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu vositalar o‘qituvchilarga darslarni qiziqarli va interaktiv tarzda tashkil etish imkoniyatini beradi. 3. Eshitish vositalari. Eshitish vositalari fonetika darslarida talaffuzni mustahkamlash va o‘quvchilarning tinglab tushunish qobiliyatini rivojlantirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Audio yozuvlar va podkastlar orqali o‘quvchilar nafaqat tovushlarni eshitadilar, balki ularni ongli ravishda ajratish, taqlid qilish va so‘zlashda qo‘llash bo‘yicha amaliy mashqlarni bajarish imkoniga ega bo‘ladilar. Audio yozuvlar fonetika o‘rgatishda birinchi navbatda to‘g‘ri talaffuz namunalarini yetkazish uchun ishlatiladi. Ular quyidagi shakllarda bo‘lishi mumkin: o‘qituvchi tomonidan yaratilgan ovozli namuna, ona tilida professional nutqchilar ijrosidagi parcha, minimal juftliklar (masalan, “shamol – samol”, “qarshi – farshi”) va she’r yoki tez aytish mashqlari. O‘quvchilar audio yozuvlarni tinglab, so‘ng o‘qituvchining talaffuziga iloji boricha yaqin nusxada takrorlaydilar. Bu jarayonda ovoz yozish qurilmalari yoki smartfon ilovalari yordamida o‘zlarining talaffuzini qayd etib, keyinroq tahlil qilish mumkin. Audio yozuvlarni sekinlatilgan rejimda eshitish — tovushlarni chuqur anglash imkonini beradi, so‘ng ularni asl tezlikda takrorlash mashqlari bilan uyg‘unlashtiriladi. Shuningdek, interval takrorlash usuli (spaced repetition) orqali muayyan tovush yoki so‘zlar oralig‘ida qisqa pauzalar bilan qayta eshitish va qayta takrorlash, o‘quvchilarning eslab qolish darajasini oshiradi. Podkastlar va tayyor eshitish materiallari esa til muhitini kengaytiradi va real nutqga yaqinlashtiradi. Masalan, “Til va Talaffuz” yoki “Nutq Madaniyati” kabi podkastlarda o‘qituvchilar talaffuz misollarini tinglatib, tushuntirishlar beradi, so‘ngra o‘quvchilardan tinglaganlarini qisqa varaqalarda yozib olishlari yoki og‘zaki qayta hikoya qilishlari so‘raladi. Podkast epizodlari mavzu bo‘yicha bo‘limlarga bo‘lingan bo‘lib, har bir bo‘limda o‘quvchilarga yangi tovush, so‘z birikmasi yoki intonatsiya qoidasi tanishtiriladi. Tinglash mashqlari oldidan yangi lug‘at va fonetik xususiyatlar muhokama qilinadi, tinglash paytida esa o‘quvchilarga maxsus topshiriqlar beriladi: “Har 22 uchinchi so‘zni yozib oling”, “‘sh’ tovushini ajrating”, “gapning intonatsiyasini aniqlang”. Tinglashdan so‘ng esa o‘quvchilar suhbatda yoki yozma ishda o‘z javoblarini taqdim etadi. Podkast yoki audio darslardan olingan matnlar ustida ishlash ham samarali: o‘quvchilar tinglab bo‘lgach, matnni guruhlarga bo‘lingan holda qayta tiklashlari, tovushlarni aks ettiruvchi fonetik transkripsiyani to‘ldirishlari yoki ovoz yozishni davom ettirishlari mumkin. Ushbu metodlar o‘quvchilarning mustaqil ishlash qobiliyatini oshiradi hamda ular real hayot nutqiga tayyor bo‘lib yetishadi. Eshitish vositalarini muntazam va rejalashtirilgan tarzda qo‘llash fonetika darslarining interaktivligini oshiradi, o‘quvchilarning nutq madaniyati va talaffuz malakasini sezilarli darajada yaxshilaydi. 2.2. Didaktik vositalarning o‘quvchilarga ta’siri Didaktik vositalar o‘quvchilarning diqqatini jalb qilish va mavzuni mustahkamlashda beqiyos yordam beradi. Rangli kartochkalar darsni ilk lahzalardan jonlantiradi: masalan, harflar va tovushlar bilan bog‘liq kartochkalarni turli ranglarga bo‘lib tayyorlash orqali o‘quvchilar har bir tovush turini ko‘z bilan tez aniqlashlari mumkin. O‘qituvchi kartochkani ko‘rsatganda o‘quvchilar birdek e’tibor bilan qarab, baland ovozda to‘g‘ri talaffuzni takrorlaydilar, bu esa ularda diqqatni jamlash hissini uyg‘otadi. Diagramma va jadvallar esa murakkab fonetik qoidalarni oddiy shaklda tasvirlashga imkon beradi: tovushlarning joylashuvi, og‘iz bo‘shlig‘idagi harakatlar va tovushlar o‘rtasidagi farqlarni grafik ko‘rinishda ko‘rsatish o‘quvchilar uchun ancha tushunarli bo‘ladi. Masalan, unli va undosh tovushlarning ajralishini rangli doiralar yoki nuqtalar yordamida ko‘rsatish darsni esa nafaqat tushunarli, balki esda qolarli qiladi. 23 Animatsion videolar darsni har taraflama boyitadi: og‘iz va til harakatlarini, tovush paydo bo‘lish bosqichlarini harakatli tasvirda namoyish etish o‘quvchilarni hayratda qoldiradi. Ushbu videolarda tovush shakllanishi jarayonini istalgan burchakdan ko‘rish mumkin, bu esa o‘quvchilarning fonetik jarayonlarni vizualizatsiya qilish qobiliyatini oshiradi. Videomateriallarda intonatsiya va stress o‘zgarishini grafik lentalar yoki rangli chiziqlar bilan ko‘rsatish esa o‘quvchilarga talaffuzning ritm va urg‘u tomonlarini ham chuqur anglashga yordam beradi. Interaktiv taxtalarda tashkil etiladigan mashqlar o‘quvchilarni faollikka chorlaydi: “drag-and-drop” usuli orqali so‘z va talaffuz qoidalarini biriktirish, tovush va grafik belgilarni juftlash, minimal juftliklarni mos keltirish mashqlari darsni o‘yin ko‘rinishiga aylantiradi. Masalan, ekranda “bot” va “vot” so‘zlarini aralashtirib berish, so‘ngra o‘quvchilardan to‘g‘ri juftlikni tanlashni so‘rash paytida, ularning ham ko‘z, ham barmoq bilan ishtiroki talab etiladi, bu esa dars davomida diqqatni yuqori darajada ushlab turadi. Shuningdek, interaktiv doskada ovoz yozib, uni darhol ekran orqali ko‘rsatib tinglash imkoniyati o‘quvchilarni o‘z talaffuzlarini sukut bo‘yicha tekshirishga va tuzatishga o‘rgatadi. O‘rganganlarni mustahkamlash maqsadida uyga vazifa sifatida guruh bo‘lib tayyorlanadigan loyihalar ham samarali hisoblanadi. Masalan, har bir guruhga fonetika mavzusiga oid kichik teatr sahnasini yaratish, unda ma’lum tovushlar ustiga urg‘u berilgan matnni ifodali o‘qish yoki dramatizatsiya qilish topshiriladi. Keyingi darsda guruhlar sahnani namoyish etib, sinfdoshlarning ovoz mulohazalari va o‘qituvchi tomonidan berilgan baho orqali umumiy xulosa chiqariladi, bu esa mavzuni chuqur o‘zlashtirish imkonini yaratadi. Audiovizual materiallar — audio lavhalar, multimediali prezentatsiyalar, podkast epizodlari — nutqni eshitish va takrorlash mashqlarini birlashtiradi. O‘quvchilar avvalo audio lavhalarni tinglab, talaffuzni ona tilida mukammal o‘rgangan nutqiy namunalar bilan solishtiradi, so‘ng badiiy dialog yoki she’r satrlarini baland ovozda takrorlaydi. Prezentatsiyalarda esa fonetik qoidalarni bir vaqtning o‘zida matn, musiqiy fon va animatsiya yordamida ko‘rsatish 24 o‘quvchilarning matnni tahlil qilish va talaffuzni mustahkamlash jarayonini bir necha eshikda kengaytiradi. Shu tarzda, didaktik vositalar yordamida darsni ko‘zga va quloqqa yoqimli, turli his-tuyg‘ularni uyg‘otuvchi holatga aylantirish, o‘quvchilarning o‘zlarini erkin his etishini, mavzu bilan faol muloqotga kirishishini ta’minlash mumkin. Bu vositalar o‘quvchilarning diqqatini jarayon bo‘ylab ushlab turadi, esda saqlash muddatini uzaytiradi va mustaqil ijodkor faoliyatga undaydi. Natijada, o‘quvchilarning talaffuz va nutq ko‘nikmalari chuqur rivojlanib, ularning ona tilidagi nutq madaniyati va tilga bo‘lgan sevgisi yanada ortadi. O‘quvchilarning talaffuz va nutq ko‘nikmalarini rivojlantirishda didaktik vositalar o‘zining samarali ta’sirini ko‘rsatadi. Interaktiv kartalar yoki doskalar yordamida har bir tovushning to‘g‘ri artikulyatsiyasini ko‘rsatish, o‘quvchilarga tovushlarning talaffuzini aniq va to‘g‘ri o‘rganishga yordam beradi. Masalan, og‘zaki rasm va animatsiyalar yordamida o‘tkir „sh“ yoki yumaloq „o“ kabi tovushlarni tushuntirish, o‘quvchilarga ularning tovush shakllanishi va og‘iz bo‘shlig‘idagi holatlarini vizual ravishda ko‘rsatadi, bu esa o‘rganish jarayonini sezilarli darajada yengillashtiradi. Audio yozuvlar orqali o‘quvchilar professional nutqchilar tomonidan aytilgan talaffuzni eshitib, o‘z talaffuzlarini tekshirish va to‘g‘rilash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. O‘quvchilar ovoz yozib, o‘z talaffuzlarini tahlil qilib, qaysi tovushlarni yaxshilash zarurligini aniqlaydilar. Bu jarayon o‘quvchilarda talaffuzdagi noaniqliklarni bartaraf etishga yordam beradi. Shu bilan birga, fonetik o‘yinlar ham foydali vosita bo‘lib, ular yordamida minimal juftliklar (masalan, „bot–vot“, „sar–shar“) bo‘yicha guruhda bellashish, tovushlarning aniqligini oshirishga imkon yaratadi. „Tovush poligoni“ kabi o‘yinlar esa o‘quvchilarni tovushni to‘g‘ri aytishga rag‘batlantiradi, har bir to‘g‘ri talaffuz uchun ball to‘plash orqali o‘quvchilar o‘z mahoratlarini muntazam ravishda tekshirishadi. Rol o‘yinlari va qisqa dialog mashqlari esa o‘quvchilarga talaffuzni amaliyotga o‘tkazishda yordam beradi. Masalan, o‘quvchilar „bozor“ yoki 25 „mehmonxona“ kabi sahnalar bo‘yicha suhbatlar qurishadi, bu esa talaffuzni tabiiy tarzda mustahkamlashga imkon beradi. Real muloqot sharoitida o‘quvchilar tilni qanday ishlatish va talaffuzni qanday yaxshilashni amalda o‘rganadilar. Bu o‘yinlar o‘quvchilarda o‘z nutqi haqida ishonch hosil qilishga yordam beradi. Umuman olganda, didaktik vositalar o‘quvchilarning talaffuz va nutq ko‘nikmalarini rivojlantirishda kompleks yondashuvni ta’minlaydi. Bu vositalar o‘quvchilarda tilga bo‘lgan motivatsiyani oshiradi, diqqatni jalb qiladi va mavzuni eslab qolish imkoniyatini oshiradi. Didaktik vositalar yordamida o‘quvchilar nafaqat o‘z talaffuzini to‘g‘rilashadi, balki nutq madaniyatini ham rivojlantiradilar. 2.3. Texnologiyalar va o‘quv jarayoniga innovatsiyalar kiritish Zamonaviy ta’limda texnologiyalarning integratsiyasi o‘quv jarayonini yanada samarali va interaktiv qilishga yordam beradi. Fonetika o‘rgatishda kompyuter va internet resurslari, shuningdek, mobil ilovalar va o‘quv dasturlari o‘quvchilarning talaffuz va nutq ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Kompyuter texnologiyalari va internet resurslari fonetika o‘rgatishda keng qo‘llanilmoqda. Onlayn platformalar, veb-saytlar va elektron lug‘atlar o‘quvchilarga talaffuzni to‘g‘ri o‘rganish imkoniyatini yaratadi. Talaffuzdagi keng tarqalgan xatolarni tahlil qilish, fonetik transkripsiyadan foydalanish va urg‘u, bog‘langan nutq xususiyatlarini o‘rganish uchun maxsus internet resurslari mavjud. Masalan, talaffuzni yaxshilashga qaratilgan video 26 darslar va onlayn kurslar, o‘quvchilarga kerakli materialni mustaqil ravishda o‘rganish imkoniyatini beradi. Kompyuter lingvistikasi sohasida avtomatik tarjima tizimlari ham fonetika o‘rgatishda foydali bo‘lishi mumkin. Tilni o‘rgatish jarayonini kompyuterlashtirish (ATO‘) texnologiyalari yordamida o‘quvchilar so‘zlarni va jumlalarni to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rganishadi. Bu texnologiyalar orqali talaffuzni va grammatika xatolarini tuzatish, shuningdek, so‘zlarni fonetik transkripsiyada ko‘rish imkoniyatlari taqdim etiladi. O‘quvchilarga individual dasturlar yordamida o‘z talaffuzini yozib tahlil qilish va xatolarni to‘g‘rilash imkoniyati beriladi. Bu kabi resurslar talaffuzning to‘g‘ri shakllanishi uchun katta yordam beradi. Mobil ilovalar va o‘quv dasturlari ham fonetika o‘rgatishda samarali vosita sifatida xizmat qiladi. Ushbu ilovalar orqali o‘quvchilar talaffuzni yaxshilash uchun turli interaktiv mashqlarni bajarishlari mumkin. Masalan, talaffuzni yaxshilashga mo‘ljallangan mobil ilovalar o‘quvchilarga o‘z talaffuzini audiodan eshitib, uni takrorlash va tahlil qilish imkonini beradi. Bu esa o‘quvchilarning mustaqil o‘rganish jarayonini qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi. Mobil ilovalar orqali mashqlarni o‘quvchilarga qulay tarzda, istalgan vaqtda amalga oshirish imkoniyati yaratadi. Mobil ilovalar o‘quvchilarga talaffuzni tezda mustahkamlash uchun real vaqt rejimida treninglar o‘tkazishga yordam beradi. Har xil so‘zlar va jumlalar bo‘yicha audio va video materiallarni tinglab, o‘quvchilar talaffuzda xatolarni tezda aniqlash va tuzatishlari mumkin. Bu o‘quvchilarga fonetik ko‘nikmalarni oshirishda qo‘shimcha yordam beradi. Shunday qilib, kompyuter va internet texnologiyalari, shuningdek, mobil ilovalar fonetika o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarga samarali yordam beradi. Ular o‘quvchilarning talaffuzini rivojlantirish, ularni o‘z nutqlarini tahlil qilish va mustahkamlash imkoniyatini yaratadi. Bu texnologiyalar o‘quvchilarga o‘rganish jarayonini qulaylashtiradi va natijada talaffuzni yaxshilashga erishiladi. Mobil ilovalar va o‘quv dasturlari fonetika o‘rgatishda o‘quvchilarga interaktiv va qiziqarli imkoniyatlar yaratadi. Ushbu ilovalar, o‘quvchilarga 27 talaffuzni to‘g‘ri o‘rganish, minimal juftliklar bo‘yicha mashqlarni bajarish, so‘zlarning to‘g‘ri talaffuzini o‘rganish va o‘z talaffuzlarini tahlil qilish imkoniyatini beradi. Mobil ilovalar o‘quvchilarning o‘rganish jarayonini interaktivlashtiradi, ya’ni ular faqatgina o‘qish bilan cheklanmay, balki tajriba o‘tkazib, o‘zlari faol ishtirok etishadi. Bu esa o‘quvchilarda talaffuzni o‘rganish jarayoniga qiziqishni oshiradi. Masalan, “Orfo” ilovasi rus tilidagi imlo va punktuatsiya bo‘yicha mashqlarni taqdim etadi, bunda o‘quvchilar so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishda qo‘llaniladigan qoidalarni amaliyotda o‘rganadilar. Ushbu ilovalar foydalanuvchilarga talaffuzni tizimli ravishda va doimiy ravishda yaxshilash imkoniyatini beradi. Bu jarayonda ilovalar o‘quvchilarga to‘g‘ri talaffuzni eshitish va o‘zlari qayta talaffuz qilishni taklif etadi, bu esa o‘quvchilarning talaffuziga aniqlik kiritadi. O‘quvchilar ilova yordamida o‘z talaffuzlarini tinglab, kerakli o‘zgarishlarni amalga oshiradilar, bu esa til o‘rganish jarayonini yanada samarali qiladi. Shuningdek, mobil ilovalar yordamida o‘quvchilar o‘z talaffuzlarini yozib, tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Ko‘plab ilovalar o‘quvchilarning talaffuzini tahlil qilish va xatolarni bartaraf etish imkoniyatini taqdim etadi. Mobil ilovalar, odatda, o‘quvchilarning talaffuzini tinglab, uni tahlil qiladi va ular uchun xatolarni ko‘rsatib beradi. Buning natijasida, o‘quvchilar to‘g‘ri talaffuzni o‘rganish uchun kerakli o‘zgarishlarni amalga oshirishadi. Bu jarayon talaffuzni takrorlashni osonlashtiradi va o‘quvchilarga o‘z xatolarini tezda bartaraf etish imkonini beradi. Ilovalar foydalanuvchilarga talaffuzni doimiy ravishda mashq qilish imkoniyatini yaratadi. O‘quvchilar istalgan vaqtda va istalgan joyda o‘quv materiallarini o‘rganishi mumkin, bu esa ular uchun juda qulay bo‘ladi. Ilovalar, shuningdek, interaktiv mashqlar orqali o‘quvchilarning diqqatini jalb qilishadi va ularni o‘rganish jarayoniga faollikka undaydi. Bunday dasturlarni ishlatish o‘quvchilarda talaffuzni o‘rganish uchun motivatsiyani oshiradi, chunki ular o‘z progressini ko‘rib borishadi va muvaffaqiyatga erishish uchun harakat qilishadi. Mobil ilovalar, shuningdek, turli motivatsion tizimlarni qo‘llash orqali 28 o‘quvchilarning o‘rganish jarayonini yanada qiziqarli va samarali qiladi. Bunday tizimlar, masalan, ball yig‘ish, reyting tizimi yoki mukofotlar bilan birgalikda o‘quvchilarni o‘rganishga rag‘batlantiradi. Bu usullar o‘quvchilarning o‘z nutqlarida ishonch hosil qilishlarini ta’minlaydi, chunki ular talaffuzdagi noaniqliklarni bartaraf etishga yordam beradigan o‘zgarishlarni ko‘rishadi. Mobil ilovalar yordamida talaffuzdagi muammolarni tezda aniqlash va ularni bartaraf etish o‘quvchilarga o‘z bilimlarini samarali tarzda mustahkamlash imkoniyatini yaratadi. Shu tarzda, ilovalar o‘quvchilarga talaffuzda yanada yuqori aniqlikka erishishga yordam beradi. O‘quvchilar, o‘z talaffuzlarini doimiy ravishda tekshirib borishlari, to‘g‘ri talaffuzni eshitib, o‘zlarini aniqroq ifodalashga erishadilar. Mobil ilovalar yordamida o‘quvchilar fonetikani o‘rganishda yangiliklar va yondashuvlarni qo‘llab-quvvatlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Ilovalar, o‘quvchilarga talaffuzni o‘rganishdagi ilg‘or texnologiyalarni taqdim etib, ular uchun an’anaviy usullardan tashqari yangi metodlar bilan o‘rganishni osonlashtiradi. O‘quvchilar interaktiv mashqlar, video materiallar, talaffuzni o‘rganish uchun maxsus audio resurslar bilan ta’minlanadi. Mobil ilovalar o‘quvchilarga individual ravishda o‘rganish imkoniyatini yaratadi. O‘quvchilar o‘z vaqtlarida va o‘ziga qulay vaqtda o‘rganishni davom ettirishlari mumkin. Bu esa talaffuzni o‘rganish jarayonini uzluksiz va samarali qilmoqda. Bunday ilovalar o‘quvchilarning mustaqil ishlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi, bu esa o‘z navbatida o‘quvchilarga talaffuzdagi xatolarni tuzatishda va so‘zlarni to‘g‘ri aytishda yordam beradi. Shuning uchun mobil ilovalar fonetikani o‘rganishda yuqori samaradorlikka erishish uchun juda foydalidir. Mobil ilovalar va o‘quv dasturlarini qo‘llash fonetikani o‘rganishda yuqori natijalarga erishishga yordam beradi. O‘quvchilarning talaffuz va nutq ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun bu vositalar juda samarali va foydalidir. 29 XULOSA Boshlang‘ich sinflarda fonetika bo‘limi darslarida qo‘llaniladigan an’anaviy va innovatsion metodlar hamda didaktik vositalar o‘quvchilarning til va nutq ko‘nikmalarini chuqur rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. An’anaviy metodlar – eslatma berish, so‘z orqali tushuntirish va talaffuz mashqlari – o‘quvchilarga nazariy asoslarni mustahkamlash, tovushlarning xossalarini aniqlab olish va o‘z nutqida to‘g‘ri qo‘llashga tayanch yaratadi. Ushbu usullar dars jarayonida tartib-intizom saqlaydi, o‘quvchilarga tinch muhitda bilim olish imkoniyatini taqdim etadi hamda ular uchun tilga bo‘lgan hurmat va 30 ehtiyotkorlikni oshiradi. Bundan tashqari, interaktiv metodlar va multimediali vositalar darsni jonlantiradi, o‘quvchilarning diqqatini faol jalb qiladi va mustaqil fikrlash hamda ijodiy yondashuvlarni rag‘batlantiradi. Vizual kartochkalar, animatsion videolar, interaktiv doskalar orqali artikulyatsiya jarayonini ko‘rish, audio yozuvlar va podkastlar yordamida professional talaffuzni eshitish va taqlid qilish o‘quvchilarning eshitish-ixtisoslashuv qobiliyatini oshiradi. Fonetik o‘yinlar, minimal juftliklar bellashuvi, rol o‘yinlari va qisqa dialoglar esa amaliyotga yo‘naltirilgan mashg‘ulotlarda nutq aniqligi va ravonligini sezilarli darajada yaxshilaydi. Didaktik vositalarning yana bir muhim yo‘nalishi – o‘quvchilarning individual xususiyatlariga moslashgan yondashuvlar. Har bir o‘quvchining talaffuzdagi zaif tomonlari tahlil qilinib, ularga mos maxsus mashqlar, differensial yondashuv va interaktiv mashg‘ulotlar tanlanadi. Bu individual yondashuv o‘quvchilarning zaif jihatlarini yumshatib, ularning o‘ziga xos o‘rganish uslublariga mos dars olib borishga imkon beradi. Kompyuter va internet resurslari, mobil ilovalar va o‘quv dasturlari fonetika bo‘limi darslarini yanada boyitadi. Onlayn platformalar orqali fonetik transkripsiyani o‘rganish, urg‘u va intonatsiya mashqlarini mustaqil bajarish, talaffuzni yozib tahlil qilish o‘quvchilarga istalgan vaqtda, istalgan joyda o‘qish imkonini beradi. Bu vositalar o‘quvchilarning til o‘rganishga bo‘lgan motivatsiyasini oshiradi hamda darsdagi samaradorlikni sezilarli darajada kuchaytiradi. Xulosa qilib aytganda, boshlang‘ich sinf fonetika darslarida an’anaviy metodlar bilan birgalikda innovatsion yondashuvlar va didaktik vositalarni uyg‘un qo‘llash samarali natijaga olib keladi. O‘qituvchilar mazkur metod va vositalarni o‘quvchilarning individual ehtiyojlari, sinf muhiti va zamonaviy texnologiyalar imkoniyatlarini inobatga olgan holda tanlab, darslarni interaktiv, qiziqarli va amaliy tarzda tashkil etishlari lozim. Natijada, o‘quvchilar til va nutq malakasini yuqori darajada egallab, ona tilida aniq, ravon va madaniyatli so‘zlash ko‘nikmalarini rivojlantiradilar. 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Abdurahmonov, G‘anijon. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi . Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2008. 528 bet. 2. Akhmedova, M. E. va Rasulova, G. K. Pedagogik asoslar va filologik ta’lim metodikasi . Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2022. 340 bet. 3. Bakiyeva, G. H. va Rustamova, A. E. O‘zbek tilida talaffuz va nutq ko‘nikmalarini rivojlantirish . Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2020. 280 bet. 4. Buzhayev, H. Fonetika o‘qitish metodikasi: interfaol usullar va o‘yinlar . Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2025. 350 bet. 32 5. Hojiyeva, A. Hozirgi O‘zbek adabiy tili fonetikasi . Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2023. 400 bet. 6. Karimova, D. O‘zbek tilida talaffuzni o‘rgatish metodikasi . Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2022. 320 bet. 7. Mahmudov, Q. O‘zbek tilining tarixiy fonetikasi . Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2023. 360 bet. 8. Matkarimov, M. va Tursunov, K. Ona tili o‘qitish metodikasi . Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2020. 280 bet. 9. Norboyeva, S. Kurs ishi: Maktabda “Fonetika” kursining mazmuni va uni o‘qitish metodlari . Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2023. 220 bet. 10. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi: interfaol usullar . Jizzax: Jizzax Davlat Pedagogika Instituti, 2017. 180 bet. 11. Sodiqov, Q. S. Ko‘k turk bitiglari . Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2015. 250 bet. 12. Tursunov, K. va Matkarimov, M. Ona tili o‘qitish metodikasi . Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2020. 280 bet. 13. Usmonova, L. Zamonaviy ta’limda interfaol metodlar va texnologiyalar . Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2023. 300 bet. 14. Vohidov, Rahim va Eshonqulov, Husniddin. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi . Toshkent: O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi, 2006. 450 bet. 15. Xondamir. Makorim ul-axloq . Qo‘lyozma: O‘zFASHI, № 742. Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2024. 150 bet. 16. Yusupova, F. va Safarova, R. Ona tili o‘qitish metodikasi . Toshkent: Fan, 2005. 220 bet. 17. Zohidov, T. Birinci kitob . Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik Palatasi, 2018. 180 bet. 33 18. Shodimetov, Yusuf. Ekologik huquq . Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2015. 200 bet. 19. Komilov, Muzaffar Murodxon o‘g‘li. Hanafiy fiqhidan zarur masalalar . Toshkent: Shamsuddinxon Boboxonov NMIU, 2021. 250 bet. 20. Hoshimov, O‘tkir. Daftar hoshiyasidagi bitiklar . Toshkent: Nurli dunyo, 2024. 220 bet. 21. Rahmonqulova, Z. Xronologiya . Namangan: Namangan davlat universiteti, 2013. 180 bet. 22. Rafiyev, A. Deloproizvodstvo na gosudarstvennom yazyke . Toshkent: Namangan davlat universiteti, 2010. 200 bet. 23. Ashurov, A. Yozma nutq va savodxonlik asoslari . Namangan: Namangan davlat universiteti, 2019. 240 bet. 24. Abdullayeva, Q. Savod o‘rgatish darslari . Toshkent: O‘qituvchi, 1996. 200 bet. 25. Abdullayeva, Q. va Rahmonbekova, S. Ona tili darslari (1-sinf o‘qituvchilari uchun qo‘llanma) . Toshkent: O‘qituvchi, 1999. 220 bet. 26. Abdullayeva, Q. va boshqalar. O‘qish kitobi (2-sinf uchun darslik) . Toshkent: O‘qituvchi, 2007. 240 bet. 27. Abdullayeva, Q. va boshqalar. 2-sinfda o‘qish darslari . Toshkent: O‘qituvchi, 2004. 220 bet. 28. Sodiqov, Q. S. Turkiy yozma yodgorliklar tili . Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2016. 250 bet. 29. Sodiqov, Q. S. Ko‘k turk bitiglari . Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2015. 250 bet. 30. Suvanova, O. va Mamatkulova, N. Xorijiy tillarni o‘qitishda interfaol metodlar va ularning ahamiyati . Obrazovanie nauka i innovatsionnye idei v mire , 49(3), 84–87, 2024. 10 bet. 34

Boshlang‘ich sinflarda “Fonetika” bo‘limi darslarida foydalaniladigan samarali metodlar va didaktik vositalarni tahlil qilish

Купить