Boshlang‘ich sinflarda “Fonetika” bo‘limi darslarida foydalaniladigan samarali metodlar va didaktik vositalarni tahlil qilish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	226.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

69 Sotish

Boshlang‘ich sinflarda “Fonetika” bo‘limi darslarida foydalaniladigan samarali metodlar va didaktik vositalarni tahlil qilish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT FAN VA TEXNOLOGIYALAR UNIVERSITETI

Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi
303-guruh talabasi
Hasanboyeva Xilola Jahongir qizining
Ona tili - o’qish savodxonligi va uni o’qitish metodikasi fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Boshlang‘ich sinflarda “Fonetika” bo‘limi darslarida
foydalaniladigan samarali metodlar va didaktik vositalarni tahlil
qilish.
Kurs ishi rahbari: Aminova M.
TOSHKENT-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA FONETIKA O‘QITISH
METODLARI
1.1. An’anaviy va innovatsion o‘qitish metodlari……………………………….. 5
1.2. O‘quvchilarga talaffuzni o‘rgatishning samarali metodlari………………… 10
1.3. Boshlang‘ich sinfda fonetikani o‘rgatishda pedagogik
yondashuvlar………. 14
II-BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA FONETIKA BO‘LIMI
DARSLARIDA FOYDALANILADIGAN DIDAKTIK VOSITALAR
2.1. Didaktik vositalar va o‘quv
materiali ………………………………………... 18
2.2. Didaktik vositalarning o‘quvchilarga
ta’siri………………………………… 23
2.3. Texnologiyalar va o‘quv jarayoniga innovatsiyalar
kiritish............................. 26
XULOSA……………………………………………………………………….. 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 32
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Bugungi kunda ta’lim tizimida boshlang‘ich
sinflarda ona tili va adabiyot darslarining samaradorligini oshirish, ayniqsa,
fonetika bo‘limini to‘g‘ri va samarali o‘rgatish dolzarb masala hisoblanadi. Chunki
boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun nutq madaniyati, to‘g‘ri talaffuz va fonetik
bilimlar keyingi ta’lim bosqichlarida o‘z fikrini aniq va ravon ifodalashda
poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Fonetika bo‘limi darslarida o‘quvchilarga harflar
tovushi va harf shaklining farqlanishi, nutq tovushlarining xususiyatlari, ularning
talaffuzi va o‘zaro bog‘liqligi kabi muhim bilimlar beriladi. Shu jihatdan,
boshlang‘ich sinflarda fonetika darslarini tashkil etishda zamonaviy pedagogik
texnologiyalar va didaktik vositalardan foydalanish ta’lim sifati va samaradorligini
oshirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil
28-yanvardagi “2022–2026-yillarda yangi O‘zbekistonni barpo etish va
taraqqiyotning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”ni
tasdiqlash to‘g‘risidagi PF-60-sonli farmonida ta’lim tizimining barcha
bosqichlarida zamonaviy o‘qitish metodlari va innovatsion texnologiyalarni joriy
etish vazifalari belgilab berilgan. Aynan boshlang‘ich ta’limda, xususan fonetika
darslarida, bu vazifalarning amalga oshirilishi bolalarning tafakkurini
shakllantirish, nutq malakasini rivojlantirish va mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini
mustahkamlash imkonini beradi.
Fonetika bo‘limi darslarida foydalaniladigan samarali metodlar
o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini oshiradi, darsni qiziqarli va interaktiv
shaklda o‘tishga yordam beradi. Masalan, rol o‘ynash metodlari, fonetik o‘yinlar,
tinglab tushunish mashqlari, grafik va audio materiallardan foydalanish
o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlaydi va ularning nutqiy faolligini oshiradi.
3

Shuningdek, didaktik vositalar – audio yozuvlar, interaktiv taxtalar, vizual
materiallar va elektron resurslar – fonetika bilimlarini mustahkamlashda va
talaffuzni to‘g‘rilashda beqiyos yordam beradi. Bundan tashqari, pedagogning
individual yondashuvi, o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini hisobga
olgan holda metod va vositalarni tanlashi, darsda fonetika bilimlarini o‘zlashtirish
jarayonini yengillashtiradi. Shuning uchun, fonetika darslarida ishlatiladigan
metodlar va didaktik vositalarni chuqur tahlil qilish, ularning samaradorlik
darajasini aniqlash va ilg‘or tajribalarni amaliyotga joriy etish hozirgi ta’lim
tizimining eng dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi. Boshlang‘ich sinflarda “Fonetika” bo‘limi
darslarini o‘qitishda foydalaniladigan samarali metodlar va didaktik vositalarni
ilmiy asosda tahlil qilish va ularning o‘quvchilarning fonetik bilimlarini
shakllantirishdagi o‘rnini aniqlashdan iborat. Tadqiqot davomida fonetika
bo‘limini o‘qitishda an’anaviy va innovatsion metodlarning ta’siri, didaktik
materiallar va texnologik vositalarning o‘quvchilarning talaffuz malakasini
rivojlantirishdagi roli o‘rganiladi. Shuningdek, amaliy tajribalar asosida darslarda
foydalanish uchun eng samarali metod va vositalarni tavsiya etish va ularni ta’lim
jarayoniga tatbiq etish bo‘yicha ilmiy asoslangan xulosalar chiqarish ham kurs
ishining muhim vazifalaridan biridir. Mavzuni yoritishda zamonaviy pedagogik
texnologiyalar, milliy ta’lim tajribasi va ilg‘or xorijiy tajribalar tahlil qilinadi
hamda fonetika darslarining samaradorligini oshirish yo‘llari aniqlanadi.
Kurs ishining vazifalari:
 Boshlang‘ich sinflarda fonetika darslarini o‘qitish metodlarini o‘rganish.
 Fonetika darslarida qo‘llaniladigan didaktik vositalarni tahlil qilish.
 Samarali metod va vositalarning ta’limdagi ahamiyatini aniqlash.
 Fonetika darslarini samarali tashkil etish bo‘yicha tavsiyalar ishlab
chiqish .
4

Kurs ishining predmeti. Boshlang‘ich sinflarda “Fonetika” bo‘limi
darslarida foydalaniladigan metodlar va didaktik vositalarning o‘quvchilarning
fonetik bilimlari va talaffuz ko‘nikmalarini shakllantirishdagi o‘rni va ta’siri.
Kurs ishining obyekti. Boshlang‘ich sinflarda ona tili fanining “Fonetika”
bo‘limi darslarini tashkil etish jarayoni.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I-BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA FONETIKA O‘QITISH
METODLARI
1.1. An’anaviy va innovatsion o‘qitish metodlari
Boshlang‘ich ta’limda, xususan fonetika darslarida o‘qitish metodlarining
to‘g‘ri tanlanishi o‘quvchilarning bilim olish sifati va nutq madaniyatining
shakllanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bugungi kunda pedagogik jarayonda
an’anaviy va innovatsion metodlarning o‘zaro uyg‘un holda qo‘llanilishi o‘qitish
samaradorligini oshirishga xizmat qilmoqda.
An’anaviy metodlar ta’lim tizimida uzoq yillardan buyon qo‘llanilib
kelinayotgan, o‘zining samaradorligini isbotlagan, o‘quvchilarga bilim berishning
asosiy vositalaridan biri sifatida e’tirof etiladi. Ayniqsa, boshlang‘ich ta’lim
bosqichida, jumladan, fonetika bo‘limi darslarida bu metodlarning o‘rni muhimdir.
An’anaviy metodlar asosan o‘qituvchi markazlashgan ta’limni nazarda tutadi.
Bunda o‘qituvchi bilim manbai, rahbar va tashkilotchi rolini bajaradi, o‘quvchilar
esa ko‘proq bilimlarni eshituvchi, qabul qiluvchi va yodlovchi sifatida ishtirok
etadi. Boshlang‘ich sinflarda fonetika bo‘limini o‘qitishda an’anaviy metodlar,
ya’ni eslatma berish, so‘z orqali o‘rgatish va talaffuz mashqlari ko‘plab
afzalliklarga ega. Eslatma berish metodida o‘qituvchi yangi mavzuni qisqacha,
aniq va tushunarli tarzda ifodalaydi. Masalan, “Tovush va harf nima?”, “O‘zbek
tilida nechta unli tovush bor?” kabi savollar asosida eslatmalar kiritiladi. Eslatma
o‘quvchilar uchun yangi bilimlarni qabul qilishda asos bo‘lib xizmat qiladi va
5

keyingi o‘rganiladigan materiallarga tayanch nuqta yaratadi. Bu usul o‘quvchilarda
qisqa vaqt ichida ko‘p ma’lumot olish imkonini beradi va eslab qolish jarayonini
yengillashtiradi. Ayniqsa, fonetika kabi ilmiy-texnik atamalarga boy bo‘lgan
bo‘limlarni o‘zlashtirishda eslatmalar o‘quvchilarning bilimlarini
mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi.
So‘z orqali o‘rgatish metodida o‘qituvchi tovushlarning xususiyatlari,
ularning talaffuzdagi o‘rni va farqlarini og‘zaki izohlaydi. Masalan, unli va undosh
tovushlar farqini tushuntirishda so‘z orqali o‘rgatish samarali natija beradi.
O‘quvchilar yangi bilimlarni o‘qituvchining nutqidan eshitish orqali qabul qiladi
va ular uchun axborot eshitish kanali orqali tezroq yetib boradi. Bu metod
bolalarda eshitish, tushunish va eslab qolish qobiliyatini rivojlantiradi.
Shuningdek, o‘quvchilarning savollarga javob berish ko‘nikmasi ham rivojlanadi,
chunki o‘qituvchi so‘z orqali bergan ma’lumotlar asosida ulardan fikr bildirish,
misol keltirish yoki o‘zlashtirganlarini ifodalashni talab qiladi. Fonetika darslarida
tovushlarning talaffuzini tushuntirishda, tovushlar turini aniqlashda va so‘zlarning
fonetik tahlilini o‘rgatishda so‘z orqali o‘rgatish usuli keng qo‘llaniladi. Talaffuz
mashqlari esa fonetika darslarining ajralmas qismidir. Talaffuz mashqlari orqali
o‘quvchilar o‘rganilgan tovushlar va harflarni to‘g‘ri aytishni mashq qiladilar.
Masalan, undosh va unli tovushlarni farqlash, so‘z ichida ular qanday talaffuz
qilinishini o‘rganish uchun maxsus mashqlar tashkil etiladi. Talaffuz mashqlari
o‘quvchilarning nafaqat so‘zlarni to‘g‘ri aytishiga, balki ularning nutqining
aniqligi va ravonligini oshirishga ham xizmat qiladi. Bu mashqlar orqali
o‘quvchilar o‘z nutqidagi xatolarni sezadi, ularni to‘g‘rilashga harakat qiladi va
og‘zaki ifoda madaniyatini rivojlantiradi. Masalan, o‘qituvchi tomonidan berilgan
maxsus so‘zlar va gaplarni takrorlash, ovoz chiqarib o‘qish, tovush va harflarni
ajratib ko‘rsatish kabi topshiriqlar talaffuz mashqlarining asosini tashkil qiladi.
An’anaviy metodlarning afzalliklari shundan iboratki, ular o‘quvchilarga
asosiy nazariy bilimlarni tez va aniq yetkazishga imkon beradi. O‘quvchilarning
eshitish va yod olish qobiliyatini kuchaytiradi, dars jarayonida tartib-intizomni
6

saqlaydi va ta’lim jarayonining ma’lum bir tizim asosida olib borilishini
ta’minlaydi. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari hali mustaqil fikrlash va
mustaqil bilim olish qobiliyatlari to‘liq shakllanmaganligi sababli, an’anaviy
metodlar ular uchun qulay va samarali hisoblanadi. Fonetika kabi murakkab va
nozik bo‘limni o‘rganishda nazariy asoslarning mustahkam bo‘lishi kelgusida imlo
va nutqiy faoliyatda muhim ahamiyat kasb etadi. Biroq, an’anaviy metodlar
o‘zining ayrim cheklovlariga ham ega. Ular ko‘pincha o‘quvchilarning passiv
tinglovchi sifatida ishtirok etishiga sabab bo‘lishi mumkin. Faol fikrlash, mustaqil
xulosa chiqarish, o‘z g‘oyasini erkin ifodalash kabi ko‘nikmalarni rivojlantirishda
an’anaviy metodlar ba’zida yetarli darajada samarali bo‘lmaydi. Shuningdek,
o‘quvchilarning darsga qiziqishi pasayishi, faqat eslab qolishga qaratilgan faoliyat
natijasida bilimlarning qisqa muddatli bo‘lib qolishi ehtimoli mavjud. Shuning
uchun hozirgi zamon ta’lim tizimi an’anaviy metodlardan tashqari innovatsion
yondashuvlarni ham o‘quv jarayoniga tatbiq qilishni talab etadi. An’anaviy
metodlar boshlang‘ich sinflarda fonetika bo‘limini o‘qitishda muhim rol o‘ynaydi.
Eslatma berish, so‘z orqali o‘rgatish va talaffuz mashqlari kabi usullar
o‘quvchilarda fonetik bilimlarning mustahkamlanishini ta’minlaydi, to‘g‘ri talaffuz
ko‘nikmalarini shakllantiradi va nazariy bilim bazasini boyitadi. Shu bilan birga,
zamonaviy ta’lim talablari asosida bu metodlarni innovatsion yondashuvlar bilan
uyg‘unlashtirish o‘quv jarayonining yanada samarali va qiziqarli bo‘lishiga xizmat
qiladi.
Innovatsion metodlar zamonaviy ta’lim jarayonining ajralmas qismi sifatida
fonetika darslarida keng qo‘llanilmoqda. Bu metodlar o‘quvchilarning o‘quv
jarayonidagi faolligini oshirish, mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirish va o‘z
bilimlarini mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. Innovatsion metodlar asosida
tashkil etilgan darslar an’anaviy usullarga nisbatan ko‘proq interaktivlik, qiziqarli
mashg‘ulotlar va texnik vositalardan samarali foydalanishni talab etadi. Fonetika
darslarida innovatsion metodlarni qo‘llash o‘quvchilarga nafaqat tovush va harf
o‘rtasidagi farqlarni tushunishda, balki ularni to‘g‘ri talaffuz qilishda ham katta
7

yordam beradi. Multimediali vositalardan foydalanish orqali o‘quvchilarga har bir
tovushning eshitilishi, talaffuzi va ishlatilishi haqida jonli ma’lumot beriladi.
Interaktiv taxtalarda tovushlarni ko‘rish, audio qurilmalardan eshitish va video
materiallardan tomosha qilish orqali o‘quvchilar tovushlar olamiga qiziqish bilan
kirib boradilar.
Masalan, fonetik o‘yin dasturlari orqali o‘quvchilar “Qaysi tovush?” kabi
interaktiv topshiriqlarni bajarishadi. Bu esa ularda diqqatni jamlash, eslab qolish va
tezkor javob berish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Interaktiv metodlar orqali
o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar o‘quvchilarning o‘zaro muloqot qilish, fikr bildirish,
savol berish va javob topishga bo‘lgan qobiliyatlarini rivojlantiradi. Rolli o‘yinlar
yordamida o‘quvchilar har xil nutqiy vaziyatlarga kirishadi va o‘z bilimlarini
amaliyotda sinab ko‘rish imkoniga ega bo‘ladilar. Masalan, “Telefon orqali
gaplashish” yoki “Do‘konda xarid qilish” kabi sahna ko‘rinishlarida ishtirok etish
orqali ular nafaqat fonetik bilimlarini, balki muloqot madaniyatini ham
rivojlantiradilar. Aqliy hujum usuli yordamida esa o‘qituvchi o‘quvchilarga
muayyan fonetik hodisaga oid savol berib, ular tomonidan tezkor va ijodiy javoblar
olishga erishadi. Bu metod o‘quvchilarda erkin fikrlash, tahlil qilish va xulosalar
chiqarish ko‘nikmalarini kuchaytiradi. Klaster tuzish metodida esa o‘quvchilar
biror tovush yoki harf haqida o‘z bilimlarini tizimlashtiradilar. Masalan, “O
tovushi” bo‘yicha klaster yaratib, bu tovush bilan boshlanuvchi, tugovchi yoki
o‘rtasida keluvchi so‘zlar ro‘yxatini tuzadilar.
Jamoaviy mashg‘ulotlar orqali esa o‘quvchilar kichik guruhlarga bo‘linib,
birgalikda topshiriqlarni bajaradilar. Bu esa ularda jamoada ishlash, o‘z fikrini aniq
ifodalash va boshqalarni tinglash madaniyatini shakllantiradi. Innovatsion metodlar
o‘quvchilarni faol fikrlashga, savol berishga va javob izlashga rag‘batlantiradi.
Dars jarayonida o‘quvchilarning faolligi oshgani sari, ularning fonetik bilimlari
mustahkamlanib boradi. Innovatsion metodlarning yana bir afzalligi shundaki, ular
darslarni hayotiy vaziyatlarga yaqinlashtiradi. O‘quvchilar o‘rgangan fonetik
qoidalarni real hayotda qo‘llash imkoniga ega bo‘ladilar. Masalan, ular ko‘cha
8

belgilarini o‘qish, reklama matnlarini talaffuz qilish yoki kundalik suhbatlarda aniq
va to‘g‘ri talaffuzdan foydalanish kabi ko‘nikmalarni egallaydilar. Multimediali
materiallar yordamida esa o‘quvchilar darsda o‘rganilgan tovushlarning turli
kontekstlarda qanday eshitilishini va talaffuz qilinishini kuzatadilar. Bu esa
ularning fonetik tafakkurini shakllantiradi va tovushlar o‘zlashtirilishini
tezlashtiradi.
Innovatsion metodlar darsda emotsional fonni ham yaxshilaydi, o‘quvchilar
darsga qiziqish bilan qatnashadilar, o‘z fikrlarini erkin ifoda etadilar.
O‘quvchilarda mustaqil ish ko‘nikmalari, kreativlik va ijodkorlik rivojlanadi. Ular
faqat o‘qituvchining gaplarini eshitibgina qolmay, balki o‘zlari faol ishtirok etib,
bilib olganlarini amalda qo‘llash imkoniga ega bo‘ladilar. Shu bilan birga,
innovatsion metodlar orqali o‘tkazilgan fonetika darslari an’anaviy darslarga
qaraganda ko‘proq natija beradi. O‘quvchilar o‘z bilimlarini mustahkamroq
o‘zlashtiradilar va ularni uzoq vaqt eslab qoladilar. Bugungi kunda fonetika
darslarida innovatsion metodlarni qo‘llash o‘qituvchilardan zamonaviy
texnologiyalarni yaxshi bilishni, interaktiv yondashuvlarni o‘zlashtirishni va darsni
qiziqarli tashkil etish ko‘nikmalarini talab qiladi. Har bir darsni interaktiv, qiziqarli
va samarali qilish uchun o‘qituvchi o‘quvchilarning yosh va individual
xususiyatlarini hisobga olgan holda innovatsion metodlarni tanlaydi va ularni
moslashtiradi. Fonetika darslarida innovatsion metodlardan foydalanish
o‘quvchilarning fonetik bilimlarini rivojlantirish, mustaqil fikrlash qobiliyatini
oshirish, ijodkorlik va nutq madaniyatini shakllantirishda beqiyos ahamiyat kasb
etadi. Innovatsion yondashuvlar darslarni jonlantiradi, o‘quvchilarning darsdagi
ishtirokini faollashtiradi va ta’lim jarayonini samaradorligini oshiradi.
9

1.2. O‘quvchilarga talaffuzni o‘rgatishning samarali metodlari
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining to‘g‘ri va ravon talaffuz qilish
ko‘nikmalarini shakllantirish ta’lim jarayonining muhim vazifalaridan biridir.
Fonetika bo‘limi darslarida o‘quvchilarga to‘g‘ri talaffuzni o‘rgatish uchun turli
metodlardan foydalaniladi. Bu metodlar o‘quvchilarning nutqiy faolligini oshirish,
eshitish va aytish ko‘nikmalarini mustahkamlash, tovush va so‘zlarni to‘g‘ri
talaffuz qilish malakasini rivojlantirishga xizmat qiladi. Amaliy tajriba shuni
ko‘rsatadiki, talaffuzni rivojlantirish uchun o‘yin shaklidagi mashg‘ulotlar,
dialoglar va tinglash mashqlari eng samarali usullardan hisoblanadi.
Talaffuzni rivojlantirish uchun praktika mashqlari va o‘yinlar dars
jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Talaffuzni shakllantirishda doimiy
ravishda mashq qilish va takrorlash o‘quvchilarning fonetik ko‘nikmalarini
mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega. Amaliy mashqlar yordamida
o‘quvchilar tovushlarni to‘g‘ri aytishni o‘rganadilar, so‘z va gaplarni aniq talaffuz
qilish malakasini rivojlantiradilar. Mashqlar oson tovushlar va qisqa so‘zlardan
boshlanadi va asta-sekin murakkabroq so‘zlar va gaplarga o‘tiladi. O‘quvchilarga
ma’lum tovushlar qatnashgan so‘zlar ketma-ketligi beriladi va ular to‘g‘ri va aniq
talaffuz qilishlari talab qilinadi. Misol uchun, “ o ” tovushini o‘rganish uchun
10

“ olma ” , “ ota ” , “ ota-onalar ” , “ o‘rtoq ” kabi so‘zlar ustida ishlanadi. Mashg‘ulot
davomida o‘qituvchi har bir so‘zning talaffuziga alohida e’tibor qaratadi,
o‘quvchilar esa takrorlab, tovushlarni to‘g‘ri ifodalashga harakat qiladilar.
Shuningdek, maxsus tayyorlangan so‘z o‘yinlari yordamida o‘quvchilarning
diqqatini jalb qilish va ularni faol ishtirok etishga undash mumkin. Tovushni
topish, so‘zdagi tovushni aniqlash, ma’lum bir tovush ishtirok etgan so‘zlarni
aytish kabi o‘yinlar o‘quvchilarning fonetik sezgirligini oshiradi. Masalan, “Qaysi
so‘zda ‘sh’ tovushi bor?” kabi savollar orqali o‘quvchilar tovushlarni eshitib
tanlaydilar va talaffuzda aniq ishlatishga harakat qiladilar. Shuningdek, “Telefon
o‘yini” deb ataluvchi o‘yin ham talaffuz mashqlarida keng qo‘llaniladi. Bu o‘yinda
o‘quvchilar navbat bilan bir-biriga shivirlab ma’lum bir so‘z yoki gapni
yetkazadilar va oxirgi o‘quvchi uni baland ovozda aytadi. Shu tarzda so‘zning
talaffuzida xatolar aniqlanadi va to‘g‘ri shakli o‘rgatiladi. Telefon o‘yini
o‘quvchilarda diqqatni jamlash va to‘g‘ri eshitish malakasini rivojlantiradi.
Mashqlarni qiziqarli shaklda tashkil etish orqali o‘quvchilarning darsga bo‘lgan
qiziqishi ortadi, ular o‘zlarini erkin tutadilar va tabiiy ravishda talaffuz
ko‘nikmalarini mustahkamlab boradilar. Shuningdek, rasmli kartochkalar
yordamida tovushli o‘yinlar o‘tkazish ham samarali natija beradi. Masalan,
o‘qituvchi har bir kartochkada rasm tushirilgan so‘zni ko‘rsatadi va o‘quvchilar
rasmga qarab so‘z aytadilar. Shu bilan birga, to‘g‘ri talaffuzga urg‘u beriladi.
Tovushlarni mashq qilish uchun she’rlar va tez aytish mashqlari ham keng
qo‘llaniladi. O‘quvchilar she’r satrlarini to‘g‘ri va ravon talaffuz qilishga
o‘rgatiladi, bu esa ularning artikulyatsiya a’zolarini mustahkamlashga yordam
beradi. Misol uchun, “Sho‘x shalola shivirlaydi, shabada shamol esadi” kabi tez
aytish mashqlari orqali “sh” tovushining to‘g‘ri aytilishiga e’tibor qaratiladi. Dars
jarayonida har bir o‘quvchining individual o‘ziga xos talaffuz xatolarini aniqlash
va ularni tuzatishga alohida vaqt ajratiladi.
O‘quvchilarning talaffuzdagi xatolarini to‘g‘ri va muloyim tarzda tuzatish,
ularni rag‘batlantirish, ishonchlarini oshirish o‘qituvchining asosiy vazifasidir.
11

Mashqlarda o‘qituvchi avvalo o‘zi namunali talaffuz bilan so‘zlarni aytib beradi,
so‘ng o‘quvchilardan takrorlash talab etiladi. Bunday amaliy yondashuv
o‘quvchilarda eshitish va talaffuz qilish ko‘nikmalarining uyg‘un rivojlanishini
ta’minlaydi. Ba’zan, tovushlarni o‘rganishda og‘zaki va jismoniy mashqlar
birgalikda olib boriladi. Misol uchun, o‘quvchilardan ma’lum tovushni aytganda
lab va til harakatlarini nazorat qilish, to‘g‘ri nafas olish va nafas chiqarishga e’tibor
qaratiladi. Mashqlarning bosqichma-bosqich murakkablashtirilishi o‘quvchilarning
talaffuz mahoratini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Dastlab oddiy so‘zlar
bilan boshlanadi, keyinchalik murakkab gaplar va qisqa matnlar ustida ishlanadi.
Har bir mashg‘ulotdan so‘ng o‘quvchilarning erishgan yutuqlari baholanadi va
keyingi darslar uchun moslashtirilgan mashq shakllari tanlanadi. Darsdan tashqari
mashg‘ulotlarda ham talaffuz mashqlarini davom ettirish uchun uyga topshiriqlar
beriladi. Masalan, o‘quvchilarga o‘zlari sevgan ertakni o‘qib, muhim so‘zlarni
to‘g‘ri talaffuz qilishga e’tibor qaratish topshiriladi. Shuningdek, oilaviy
mashg‘ulotlarda ota-onalarning ham ishtirok etishi tavsiya qilinadi, bu esa
o‘quvchilarning motivatsiyasini oshiradi. Talaffuzni rivojlantirishda motivatsiya va
ijobiy rag‘batlantirish muhim o‘rin tutadi. Har bir o‘quvchi erishgan kichik
yutuqlari uchun maqtovga sazovor bo‘lishi kerak. Shu tarzda ular o‘zlarining
talaffuz ko‘nikmalarini tobora ishonch bilan rivojlantirib boradilar. Umuman
olganda, talaffuzni shakllantirish o‘qituvchidan puxta rejalashtirish, doimiy nazorat
va ijobiy muhit yaratishni talab qiladi. Har bir mashq va o‘yin orqali
o‘quvchilarning fonetik sezgirligi, eshitish va so‘zlash qobiliyati, aniq va ravon
talaffuz qilish mahorati oshiriladi.
Qisqa dialoglar va tinglash mashqlari yordamida talaffuzni mustahkamlash
jarayoni, o‘quvchilarning til va nutq mahoratini rivojlantirishda samarali vosita
hisoblanadi. Qisqa va sodda dialoglar yordamida talaffuzni to‘g‘ri shakllantirishda
o‘quvchilar o‘rtasidagi muloqot va amaliy mashqlar ko‘nikmalarini tezda
o‘zlashtirishga yordam beradi. Dialoglar o‘quvchilarga yangi so‘zlarni, so‘z
birikmalarini o‘rganish va to‘g‘ri talaffuz qilish imkonini yaratadi. Misol uchun,
12

“Salom, isming nima?” va “Mening ismim Dilshod” kabi qisqa savol-javoblar
yordamida o‘quvchilar tovushlarni aniq talaffuz qilishni o‘rganadilar. Bunday
mashqlar o‘quvchilarga tovushlar va so‘zlar orasidagi farqlarni anglashga yordam
beradi, bu esa to‘g‘ri talaffuz qilishni mustahkamlaydi. O‘quvchilar har bir
dialogni individual tarzda o‘qib, o‘z talaffuzlarini o‘qituvchidan tekshirishadi,
shunda ularning xatolari to‘g‘rilanadi va bu ularni yanada ishonchli va ravon
gapirishga undaydi. Bunda o‘qituvchining rolini tushunish va ko‘rsatmalari juda
muhim. O‘quvchilarning talaffuzidagi xatolarni tuzatish va doimiy takrorlash
jarayonida ularning to‘g‘ri talaffuz qilish qobiliyati yaxshilanadi. Har bir o‘quvchi
o‘z navbatida dialogni o‘qigach, o‘qituvchi ularning talaffuzidagi kamchiliklarni
aniqlab, ularni to‘g‘rilash uchun maxsus mashqlar o‘tkazadi. Bunday metodika
orqali o‘quvchilar so‘zning to‘g‘ri talaffuzini o‘zlashtirish bilan birga, nutqdagi
tabiiylikni ham saqlashadi. Tinglash mashqlari esa o‘quvchilarda eshitish va
talaffuz o‘rtasidagi bog‘liqlikni mustahkamlashga yordam beradi. O‘quvchilar
uchun maxsus audio materiallar tayyorlanadi. Bu materiallar she’rlar, hikoyalar
yoki qisqa matnlar bo‘lishi mumkin. O‘quvchilarga tinglatilgan matnni tinglab,
undagi tovushlar va so‘zlarning talaffuziga e’tibor berish tavsiya etiladi. Masalan,
“sh” tovushi qatnashgan so‘zlar “Shirin”, “shamol”, “shahrimiz” kabi so‘zlar
tinglatilishi va o‘quvchilardan bu tovushni to‘g‘ri talaffuz qilishlari talab etiladi.
Bunday mashqlar nafaqat talaffuzni rivojlantiradi, balki o‘quvchilarning diqqatini
tovushlarning to‘g‘ri eshitilishiga qaratadi. O‘quvchilar bu metod orqali
tovushlarni aniq farqlashga, so‘zlar orasidagi talaffuzdagi farqlarni tushunishga
o‘rganadilar.
Tinglash mashqlari yordamida o‘quvchilarning tilni tushunish va talaffuz
qilishdagi ko‘nikmalarini yaxshilash mumkin. Masalan, o‘quvchilar o‘qituvchidan
yoki audio materialdan eshitganlarini takrorlab aytish orqali nutqiy faoliyatlarini
rivojlantiradilar. Shuningdek, tinglash mashqlari yordamida o‘quvchilarning
tinglash qobiliyati, nutqning aniq talaffuz qilish imkoniyatlari mustahkamlanadi.
O‘quvchilar bu mashqlarni bajarishda so‘zlarning talaffuziga to‘liq e’tibor
13

qaratadilar, bu esa ularning nutq madaniyatini yaxshilashga olib keladi.
O‘qituvchilar, o‘quvchilarni to‘g‘ri talaffuz qilishga o‘rgatishda, tinglash
mashqlarini ham muhim vosita sifatida qo‘llab, so‘z va tovushlarning to‘g‘ri
shaklini o‘rgatishda samarali natijalarga erishadilar. Bu metodlar o‘quvchilarning
fonetik bilimlarini kuchaytiradi va talaffuzdagi xatolarni kamaytiradi.
O‘quvchilarning tilni tushunishi va talaffuzini rivojlantirishda bu usullar muhim
rol o‘ynaydi. Tinglash va dialog mashqlari orqali o‘quvchilar talaffuzni
o‘rganishda ko‘nikmalarini rivojlantirib boradilar, bu esa ularning nutq
madaniyatini va tilni bilish darajasini oshiradi. Natijada, o‘quvchilarning talaffuzi
yanada aniq, ravon va tabiiy bo‘lib, nutqiy faoliyatlari kuchayadi.
O‘qituvchilarning vazifasi — bu mashqlarni o‘quvchilarga qiziqarli va samarali
tarzda yetkazish, ularni muntazam ravishda takrorlashga undash va talab darajasida
talaffuzni shakllantirishdir.
1.3. Boshlang‘ich sinfda fonetikani o‘rgatishda pedagogik yondashuvlar
Boshlang‘ich sinfda fonetikani o‘rgatishda pedagogning roli juda katta.
O‘qituvchi faqat bilim beruvchi emas, balki o‘quvchilarning til va nutq faoliyatini
shakllantiruvchi muhim shaxsdir. U o‘quvchilarning talaffuzini to‘g‘ri tashkil
etish, ularni nutqiy madaniyatga o‘rgatish va darsni qiziqarli va samarali o‘tkazish
uchun turli pedagogik yondashuvlarni qo‘llaydi. Pedagogik yondashuvlar
o‘quvchilarning ehtiyojlari, qiziqishlari, xususiyatlari va rivojlanish bosqichlariga
mos ravishda ishlab chiqiladi.
1. O‘quvchilarning individual xususiyatlariga moslashgan
yondashuvlar. Boshlang‘ich sinfda o‘quvchilarning fikrlash va tilni o‘zlashtirish
uslubi juda farq qiladi. Har bir o‘quvchi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib,
ularning o‘rganish jarayoni, ehtiyojlari va qiziqishlari har xil bo‘ladi. Shuning
uchun pedagogik yondashuvlar o‘quvchilarning individual xususiyatlarini inobatga
olgan holda amalga oshirilishi kerak. Bu yondashuvlar o‘quvchilarning nutq,
talaffuz va til o‘rganishdagi muammolarini hal qilishga, shuningdek, ularni yanada
14

samarali o‘qitishga yordam beradi. Pedagogik yondashuvlarning samarali bo‘lishi
uchun o‘qituvchi o‘quvchilarning individual xususiyatlarini aniqlash va ularga mos
metodlarni tanlashga majburdir. Bu jarayonda quyidagi muhim nuqtalarga e’tibor
qaratish zarur:
 Dastlabki tahlil : Dars boshlanishida o‘qituvchi har bir o‘quvchining
talaffuzdagi xatolarini va qiyinchiliklarini tahlil qilishi kerak. Bu tahlil
o‘quvchilarning nutqidagi xatolarni aniqlashga yordam beradi va keyingi
mashqlarni tashkil qilishda asos bo‘ladi. O‘quvchilarning nutqida qaysi tovushlarni
ajratishda qiyinchiliklar borligini va qaysi so‘zlarda xatolar ko‘proq
uchrashayotganini aniqlash, individual mashqlarni tayyorlashda yordam beradi.
O‘qituvchi bu tahlil asosida o‘quvchilarga turli darajadagi mashqlarni tanlaydi va
ular bilan ishlashda muayyan fokusni belgilaydi.
 Maxsus mashqlar : Ba’zi o‘quvchilarni faqat “r” yoki “sh” tovushlarini
to‘g‘ri talaffuz qilishda qiyinchiliklar bo‘lishi mumkin. Shunda o‘qituvchi
o‘quvchilarning bu muammolariga e’tibor berib, ularga maxsus mashqlar
tayyorlashi kerak. Masalan, “r” tovushi uchun maxsus talaffuz mashqlari yoki “sh”
tovushini mustahkamlash uchun so‘zlar va iboralar bilan ishlash. Maxsus mashqlar
orqali o‘quvchilarning talaffuzidagi xatolarni tuzatish va to‘g‘ri talaffuzga
o‘rgatish mumkin.
 Ko‘nikmalarni mustahkamlash : O‘quvchilarning talaffuzidagi xatolarni
to‘g‘rilash va ko‘nikmalarini mustahkamlash uchun takrorlash mashqlari va
eslatmalarni qo‘llash zarur. Bu, ayniqsa, o‘qish va yozish qobiliyatlari kamroq
rivojlangan o‘quvchilarga yordam beradi. Doimiy ravishda takrorlash va mashq
qilish o‘quvchilarning talaffuzini yanada aniqroq va to‘g‘riroq qiladi. Har bir
o‘quvchining ehtiyojiga qarab mashqlarni individual tarzda o‘tkazish zarur.
O‘qituvchi dars davomida o‘quvchining xatolarini tuzatish va ularni o‘rganishga
rag‘batlantirishi kerak.
 Interaktiv yondashuv : Har bir o‘quvchining o‘rganish uslubi turlicha
bo‘lishi mumkin. Ba’zi o‘quvchilar vizual materiallarni yaxshi o‘zlashtirsa,
15

boshqalari tinglash mashqlarini afzal ko‘radi. Shuning uchun o‘qituvchi darslarni
vizual, tinglash va amaliy mashqlar bilan boyitish orqali har bir o‘quvchining
o‘rganish uslubiga moslashtirishi zarur. Masalan, videolar, audiolavhalar, yoki
so‘zlarni talaffuz qilishda yordam beruvchi interaktiv o‘yinlar tashkil etish
mumkin.
 O‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi muloqot : O‘qituvchining
o‘quvchilar bilan doimiy muloqoti ularning individual ehtiyojlarini aniqlash va
muammolarni hal qilishda muhimdir. O‘quvchilarning talaffuzidagi noaniqliklarni
tuzatish uchun ularning bilan bevosita ishlash zarur. O‘qituvchi har bir o‘quvchi
bilan alohida ishlashi, ularning qiyinchiliklarini tushunishi va ularga mos
metodlarni tanlashi kerak. Bu, o‘quvchining o‘rganish jarayonida muvaffaqiyatli
rivojlanishiga yordam beradi.
 Differensial yondashuv : O‘quvchilar turli tezlikda o‘rganadilar. Ba’zi
o‘quvchilar tezda yangi materialni o‘zlashtirishadi, boshqalar esa ko‘proq vaqt va
mashq qilishni talab qiladi. Shuning uchun o‘qituvchi har bir o‘quvchining
o‘rganish tezligi va qobiliyatini hisobga olib, individual yondashuvni tanlashi
kerak. Masalan, o‘qituvchi ba’zi o‘quvchilarga tez-tez mashq qilishi uchun
qo‘shimcha topshiriqlar berishi mumkin, boshqalarga esa har bir bosqichni chuqur
o‘zlashtirish uchun vaqt ajratadi. Bu yondashuv individual rivojlanishning eng
yuqori samaradorligini ta’minlaydi va har bir o‘quvchining ehtiyojlariga
moslashtirilgan yondashuvni yaratadi.
Boshlang‘ich sinfda fonetikani o‘rgatishda pedagogning individual
yondashuvlari o‘quvchilarning muvaffaqiyatli o‘rganishiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
O‘qituvchi har bir o‘quvchining talaffuzidagi muammolarni aniqlab, maxsus
mashqlar, interaktiv metodlar va doimiy muloqot orqali ularning nutqini
shakllantiradi. Shunday qilib, o‘quvchilarni fonetik bilimlar bilan to‘g‘ri va
samarali tarzda ta’minlash mumkin bo‘ladi.
2. Pedagogik metodlar va metodologik yondashuvlar. Boshlang‘ich
sinfda fonetikani o‘rgatish jarayonida pedagogik metodlar va metodologik
16

yondashuvlarning roli nihoyatda muhimdir. To‘g‘ri metodlarni qo‘llash
o‘quvchilarga talaffuzni o‘rganishda samarali yordam beradi, til madaniyatini
rivojlantiradi va tilni o‘zlashtirishni osonlashtiradi. Pedagogik metodlar va
metodologik yondashuvlar o‘qituvchining ish uslubini shakllantirib,
o‘quvchilarning o‘rganish jarayonini maksimal darajada samarali qilishga yordam
beradi. Pedagogik metodlar o‘qituvchining o‘quvchilarga talaffuzni o‘rgatish
jarayonida qo‘llaydigan uslublar, amaliyotlar va strategiyalarni o‘z ichiga oladi.
Metodologik yondashuvlar esa pedagogik faoliyatning asosiy tamoyillari,
printsiplari va nazariy asoslarini tashkil qiladi. Bu ikki omil birgalikda
o‘quvchilarning fonetik bilimlarini mustahkamlashda va tilni o‘zlashtirishda katta
ahamiyatga ega. Quyidagi pedagogik metodlar va metodologik yondashuvlar
fonetikani o‘rgatishda eng samarali bo‘lishi mumkin:
 O‘rganish va takrorlash metodlari : Bu metod talabalarga yangi
materialni o‘rganish va mustahkamlashda yordam beradi. O‘quvchilar o‘rganilgan
materiallarni va talaffuzni doimiy ravishda takrorlash orqali to‘g‘ri talaffuzni
o‘rgatishadi. O‘qituvchi mashqlarni turli darajalarda tashkil etib, o‘quvchilarga har
bir talaffuzdagi xatolarni aniqlash va ularni tuzatish imkonini yaratadi. Bu metod
yordamida o‘quvchilarning talaffuzlari sifatli shakllanadi.
 Interaktiv metodlar : Bu metodda o‘quvchilar bir-biri bilan muloqotda
bo‘lib, talaffuzni o‘rgatishda faol ishtirok etadilar. Rolli o‘yinlar, guruhli ishlar, va
jamoaviy mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilar o‘zaro fikr almashadilar va talaffuzni
amaliyotda mustahkamlashadi. Interaktiv metodlar o‘quvchilarni o‘zaro baham
ko‘rishga, nutq madaniyatini rivojlantirishga va o‘rganilgan talaffuzni yanada
yaxshi o‘zlashtirishga yordam beradi.
 Praktik metodlar : Amaliy mashqlar orqali o‘quvchilar real vaziyatlarda
talaffuzni to‘g‘ri o‘rganadilar. O‘qituvchi o‘quvchilarga real hayotdagi misollar va
mashqlarni taklif qilib, ularni amalda qo‘llash imkoniyatini yaratadi. Bu metod
o‘quvchilarning talaffuzini yanada tabiiy va samarali shakllantiradi.
17

 Pedagogik yondashuvlar : Pedagogik yondashuvlarning to‘g‘ri tanlanishi
va qo‘llanilishi o‘quvchilarning o‘rganish jarayonida muvaffaqiyatga erishishlariga
yordam beradi. O‘qituvchi o‘quvchilarning individual ehtiyojlarini inobatga olib,
ular uchun eng samarali metodlarni tanlashi zarur. Bu yondashuvlar o‘quvchilarni
maksimal darajada rag‘batlantiradi va ularning talaffuzini sifatli shakllantiradi.
 Metodologik yondashuvlar : O‘qituvchi pedagogik faoliyatni samarali
tashkil qilishda metodologik yondashuvlarni qo‘llashi zarur. Bu, o‘z navbatida,
o‘qituvchining o‘quvchilarga qanday yondashishni, qanday metodlarni qo‘llashni
va qanday tamoyillarni amalga oshirishni belgilab beradi. O‘qituvchi metodologik
asoslarni hisobga olib, o‘quvchilarga mos yondashuvni tanlashi kerak.
Pedagogik metodlar va metodologik yondashuvlar fonetikani o‘rgatish
jarayonida o‘quvchilarga to‘g‘ri talaffuzni shakllantirishda va tilni samarali
o‘zlashtirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘qituvchilar turli metodlarni qo‘llash orqali
o‘quvchilarning talaffuzini to‘g‘ri shakllantirishga va nutq madaniyatini
rivojlantirishga yordam beradi. Shunday qilib, pedagogik metodlar va metodologik
yondashuvlar orqali o‘quvchilarning fonetik bilimlari samarali rivojlanadi.
II-BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA FONETIKA BO‘LIMI
DARSLARIDA FOYDALANILADIGAN DIDAKTIK VOSITALAR
2.1. Didaktik vositalar va o‘quv materiali
Fonetikani o‘rgatishda didaktik vositalar va o‘quv materiallari muhim rol
o‘ynaydi. To‘g‘ri tanlangan materiallar o‘quvchilarning talaffuzini yaxshilashga,
nutq madaniyatini rivojlantirishga va tilni samarali o‘zlashtirishga yordam beradi.
Fonetikaga oid o‘quv materiallari o‘quvchilarga nazariy bilimlarni taqdim etish va
amaliy mashqlar orqali talaffuzni shakllantirishga imkon yaratadi.
Fonetikaga oid o‘quv materiallari. Fonetikani o‘rgatish jarayonida to‘g‘ri
talaffuz va nutq madaniyatini shakllantirish uchun turli o‘quv materiallari
qo‘llaniladi. Bu materiallar o‘quvchilarga fonetik bilimlarni puxta o‘zlashtirishga
yordam beradi va amaliy mashqlar orqali talaffuzni yaxshilashga imkon yaratadi.
Quyidagi o‘quv materiallari fonetikani o‘rgatishda keng qo‘llaniladi:
18

1. Kitoblar. Fonetika bo‘yicha o‘quv kitoblari talaffuz qoidalarini,
so‘zlarning to‘g‘ri talaffuzini, va fonetikaga oid amaliyotlarni o‘z ichiga oladi.
Ushbu kitoblar o‘quvchilarga nazariy bilimlarni o‘rganish bilan birga, ularni
amaliy mashqlar orqali mustahkamlash imkoniyatini taqdim etadi. O‘quv
kitoblarining tarkibida quyidagi bo‘limlar bo‘lishi mumkin:
 Kitoblar talaffuzning asosiy qoidalarini tushuntiradi. O‘quvchilar
so‘zlarning to‘g‘ri talaffuzini o‘rganishadi, jumladan, tovushlarning bir-biriga
ta’siri, stress va intonatsiya kabi masalalar.
 Har bir talaffuz qoidasi bo‘yicha misollar va mashqlar keltiriladi. Bu
mashqlar o‘quvchilarga fonetik qoidalarni amaliyotda qo‘llashga yordam beradi.
Masalan, o‘quvchilarga turli so‘zlar orasidagi talaffuz farqlarini ko‘rsatish va
ularni amalda o‘rgatish uchun misollar taqdim etiladi.
 Kitoblarda o‘quvchilarga talaffuzni yaxshilash uchun o‘qish va tinglash
mashqlari mavjud. Bu mashqlar orqali o‘quvchilar talaffuzni eshitib, o‘zlari
takrorlash orqali o‘rganadilar.
2. Mashq kitoblari. Fonetika bo‘yicha mashq kitoblari o‘quvchilarga
talaffuzni amaliy ravishda o‘rganish va uni yaxshilash uchun turli mashqlarni
bajarishga imkon beradi. Mashq kitoblarida quyidagi materiallar mavjud:
 Mashq kitoblarida har xil tovushlarni va fonemalarni o‘rgatishga
qaratilgan mashqlar mavjud. Bu mashqlar o‘quvchilarga har bir tovushni to‘g‘ri
talaffuz qilishni o‘rgatadi. O‘quvchilar tovushlarni aniqlik bilan talaffuz qilishni
o‘rganadilar.
 Mashq kitoblarida so‘zlar va frazalar yordamida talaffuzni takrorlashga
mo‘ljallangan mashqlar keltiriladi. Bu mashqlar o‘quvchilarni talaffuzdagi
qiyinchiliklar ustida ishlashga undaydi.
 Mashq kitoblarida nutqning umumiy sifatini yaxshilash uchun mashqlar
taqdim etiladi. Masalan, stress, intonatsiya va boshqa fonetik xususiyatlarni
yaxshilashga qaratilgan mashqlar.
19

 O‘quvchilarning talaffuzidagi xatolarni aniqlash va tuzatish uchun maxsus
mashqlar mavjud. O‘quvchilar o‘z talaffuzini baholab, xatolarni tuzatish bo‘yicha
ishlashadi.
Fonetikaga oid o‘quv materiallari o‘quvchilarga talaffuzni to‘g‘ri o‘rgatish
va nutq madaniyatini rivojlantirishda samarali vositalar hisoblanadi. Kitoblar va
mashq kitoblari orqali o‘quvchilar nazariy bilimlarni o‘rganish bilan birga, amaliy
mashqlar orqali talaffuzlarini takomillashtirishadi. O‘qituvchilar bu materiallarni
o‘quvchilarning individual ehtiyojlariga mos ravishda tanlab, darslarni qiziqarli va
samarali qilishlari mumkin.
Visual va eshittirish vositalari. Fonetikani o‘rgatishda vizual va eshittirish
vositalari o‘quvchilarning o‘rganish jarayonini jonlantiradi va talaffuzni
yaxshilashda samarali yordam beradi. Ushbu vositalar o‘quvchilarga materialni
yaxshiroq tushunishga, eshitishga va amaliyotda qo‘llashga imkon yaratadi.
Quyidagi vositalar fonetikani o‘rgatishda keng qo‘llaniladi:
1. Kartochkalar. Kartochkalar fonetika o‘rgatishda samarali vizual vosita
hisoblanadi. Ular o‘quvchilarga tovushlarni, so‘zlarni yoki tovushli
kombinatsiyalarni ko‘rsatib, talaffuzni o‘rgatishda yordam beradi. Kartochkalar
orqali o‘quvchilar fonetikani vizual tarzda o‘rganadilar. O‘qituvchilar
quyidagilarni amalga oshirishi mumkin:
 O‘quvchilar uchun alohida tovushlar yoki tovushlar kombinatsiyalarini
aks ettiruvchi kartochkalar tayyorlanadi. Bu kartochkalar o‘quvchilarga tovushlar
orasidagi farqlarni tushunishga yordam beradi.
 So‘zlarni kartochkalar orqali ko‘rsatib, talaffuzni mustahkamlash. Misol
uchun, so‘zlar orasidagi stress va intonatsiya farqlarini ko‘rsatish mumkin.
 Kartochkalar yordamida o‘quvchilar uchun turli mashqlarni bajarish
mumkin, masalan, kartochkalar orqali so‘zlarni yoki tovushlarni o‘qish va to‘g‘ri
talaffuz qilish.
Kartochkalar ayniqsa vizual o‘rganish uslubi bilan o‘rganadigan o‘quvchilar
uchun juda samarali vosita bo‘lishi mumkin.
20

2. Videomateriallar. Videomateriallar fonetikani o‘rgatishda qulay va
samarali vosita bo‘lib, o‘quvchilarga talaffuzni ko‘rish va eshitish imkonini beradi.
Videolarni tomosha qilish orqali o‘quvchilar fonetik qoidalarni amalda ko‘rishadi
va ularni o‘zlashtirishadi. O‘qituvchilar quyidagi usullarni qo‘llashlari mumkin:
 Videolarda to‘g‘ri talaffuz, stress va intonatsiya kabi fonetik xususiyatlar
ko‘rsatiladi. O‘quvchilar videolarni tomosha qilib, bu xususiyatlarni o‘z
talaffuzlarida qo‘llashni o‘rganadilar.
 Videolarni o‘quvchilar bilan birga tomosha qilish va videolarda
ko‘rsatilgan talaffuzni takrorlash o‘quvchilarning talaffuzini mustahkamlashga
yordam beradi. Videolarni tomosha qilishdan keyin o‘quvchilar tomonidan qayta
takrorlanishi kerak bo‘lgan talaffuzlarni ajratib ko‘rsatish mumkin.
 Videomateriallar fonetik qoidalarni turli shakllarda ko‘rsatadi, masalan,
animatsiyalar, dialoglar va rolli o‘yinlar orqali talaffuzni yaxshilash.
3. Interaktiv doskalar. Interaktiv doskalar pedagogik jarayonni yanada
samarali qilish uchun ishlatiladi. Bu vosita yordamida o‘qituvchilar o‘quvchilarga
fonetikani o‘rgatishda turli interaktiv mashqlarni bajarishga imkon beradi.
Interaktiv doskalarning afzalliklari:
 O‘quvchilar interaktiv doska yordamida so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishni
o‘rganadilar. Bu usul o‘quvchilarga tovushlarni ajratish va ularni aniq talaffuz
qilishni o‘rgatadi.
 Interaktiv doskalar yordamida o‘quvchilar fonetik bilimlarni amaliyotda
qo‘llashadi. Masalan, o‘quvchilar tovushlarni ajratish, to‘g‘ri talaffuz qilish va
so‘zlarni yozishda foydalanish bo‘yicha mashqlarni bajaradilar.
 Interaktiv doskada o‘quvchilar o‘z talaffuzlarini baholash va uni
to‘g‘rilash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. O‘qituvchi doskada ko‘rsatilgan to‘g‘ri
talaffuzni o‘quvchilarga takrorlashni taklif qiladi.
Fonetikani o‘rgatishda vizual va eshittirish vositalari o‘quvchilarning
o‘rganish jarayonini yanada qiziqarli va samarali qiladi. Kartochkalar,
videomateriallar va interaktiv doskalar yordamida o‘quvchilar talaffuzni yaxshilash
21

va fonetik bilimlarni amaliyotda qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu vositalar
o‘qituvchilarga darslarni qiziqarli va interaktiv tarzda tashkil etish imkoniyatini
beradi.
3. Eshitish vositalari. Eshitish vositalari fonetika darslarida talaffuzni
mustahkamlash va o‘quvchilarning tinglab tushunish qobiliyatini rivojlantirishda
hal qiluvchi ahamiyatga ega. Audio yozuvlar va podkastlar orqali o‘quvchilar
nafaqat tovushlarni eshitadilar, balki ularni ongli ravishda ajratish, taqlid qilish va
so‘zlashda qo‘llash bo‘yicha amaliy mashqlarni bajarish imkoniga ega bo‘ladilar.
Audio yozuvlar fonetika o‘rgatishda birinchi navbatda to‘g‘ri talaffuz
namunalarini yetkazish uchun ishlatiladi. Ular quyidagi shakllarda bo‘lishi
mumkin: o‘qituvchi tomonidan yaratilgan ovozli namuna, ona tilida professional
nutqchilar ijrosidagi parcha, minimal juftliklar (masalan, “shamol – samol”,
“qarshi – farshi”) va she’r yoki tez aytish mashqlari. O‘quvchilar audio yozuvlarni
tinglab, so‘ng o‘qituvchining talaffuziga iloji boricha yaqin nusxada takrorlaydilar.
Bu jarayonda ovoz yozish qurilmalari yoki smartfon ilovalari yordamida
o‘zlarining talaffuzini qayd etib, keyinroq tahlil qilish mumkin. Audio yozuvlarni
sekinlatilgan rejimda eshitish — tovushlarni chuqur anglash imkonini beradi, so‘ng
ularni asl tezlikda takrorlash mashqlari bilan uyg‘unlashtiriladi. Shuningdek,
interval takrorlash usuli (spaced repetition) orqali muayyan tovush yoki so‘zlar
oralig‘ida qisqa pauzalar bilan qayta eshitish va qayta takrorlash, o‘quvchilarning
eslab qolish darajasini oshiradi. Podkastlar va tayyor eshitish materiallari esa til
muhitini kengaytiradi va real nutqga yaqinlashtiradi. Masalan, “Til va Talaffuz”
yoki “Nutq Madaniyati” kabi podkastlarda o‘qituvchilar talaffuz misollarini
tinglatib, tushuntirishlar beradi, so‘ngra o‘quvchilardan tinglaganlarini qisqa
varaqalarda yozib olishlari yoki og‘zaki qayta hikoya qilishlari so‘raladi. Podkast
epizodlari mavzu bo‘yicha bo‘limlarga bo‘lingan bo‘lib, har bir bo‘limda
o‘quvchilarga yangi tovush, so‘z birikmasi yoki intonatsiya qoidasi tanishtiriladi.
Tinglash mashqlari oldidan yangi lug‘at va fonetik xususiyatlar muhokama
qilinadi, tinglash paytida esa o‘quvchilarga maxsus topshiriqlar beriladi: “Har
22

uchinchi so‘zni yozib oling”, “‘sh’ tovushini ajrating”, “gapning intonatsiyasini
aniqlang”. Tinglashdan so‘ng esa o‘quvchilar suhbatda yoki yozma ishda o‘z
javoblarini taqdim etadi. Podkast yoki audio darslardan olingan matnlar ustida
ishlash ham samarali: o‘quvchilar tinglab bo‘lgach, matnni guruhlarga bo‘lingan
holda qayta tiklashlari, tovushlarni aks ettiruvchi fonetik transkripsiyani
to‘ldirishlari yoki ovoz yozishni davom ettirishlari mumkin. Ushbu metodlar
o‘quvchilarning mustaqil ishlash qobiliyatini oshiradi hamda ular real hayot
nutqiga tayyor bo‘lib yetishadi. Eshitish vositalarini muntazam va rejalashtirilgan
tarzda qo‘llash fonetika darslarining interaktivligini oshiradi, o‘quvchilarning nutq
madaniyati va talaffuz malakasini sezilarli darajada yaxshilaydi.
2.2. Didaktik vositalarning o‘quvchilarga ta’siri
Didaktik vositalar o‘quvchilarning diqqatini jalb qilish va mavzuni
mustahkamlashda beqiyos yordam beradi. Rangli kartochkalar darsni ilk
lahzalardan jonlantiradi: masalan, harflar va tovushlar bilan bog‘liq kartochkalarni
turli ranglarga bo‘lib tayyorlash orqali o‘quvchilar har bir tovush turini ko‘z bilan
tez aniqlashlari mumkin. O‘qituvchi kartochkani ko‘rsatganda o‘quvchilar birdek
e’tibor bilan qarab, baland ovozda to‘g‘ri talaffuzni takrorlaydilar, bu esa ularda
diqqatni jamlash hissini uyg‘otadi. Diagramma va jadvallar esa murakkab fonetik
qoidalarni oddiy shaklda tasvirlashga imkon beradi: tovushlarning joylashuvi,
og‘iz bo‘shlig‘idagi harakatlar va tovushlar o‘rtasidagi farqlarni grafik ko‘rinishda
ko‘rsatish o‘quvchilar uchun ancha tushunarli bo‘ladi. Masalan, unli va undosh
tovushlarning ajralishini rangli doiralar yoki nuqtalar yordamida ko‘rsatish darsni
esa nafaqat tushunarli, balki esda qolarli qiladi.
23

Animatsion videolar darsni har taraflama boyitadi: og‘iz va til harakatlarini,
tovush paydo bo‘lish bosqichlarini harakatli tasvirda namoyish etish o‘quvchilarni
hayratda qoldiradi. Ushbu videolarda tovush shakllanishi jarayonini istalgan
burchakdan ko‘rish mumkin, bu esa o‘quvchilarning fonetik jarayonlarni
vizualizatsiya qilish qobiliyatini oshiradi. Videomateriallarda intonatsiya va stress
o‘zgarishini grafik lentalar yoki rangli chiziqlar bilan ko‘rsatish esa o‘quvchilarga
talaffuzning ritm va urg‘u tomonlarini ham chuqur anglashga yordam beradi.
Interaktiv taxtalarda tashkil etiladigan mashqlar o‘quvchilarni faollikka
chorlaydi: “drag-and-drop” usuli orqali so‘z va talaffuz qoidalarini biriktirish,
tovush va grafik belgilarni juftlash, minimal juftliklarni mos keltirish mashqlari
darsni o‘yin ko‘rinishiga aylantiradi. Masalan, ekranda “bot” va “vot” so‘zlarini
aralashtirib berish, so‘ngra o‘quvchilardan to‘g‘ri juftlikni tanlashni so‘rash
paytida, ularning ham ko‘z, ham barmoq bilan ishtiroki talab etiladi, bu esa dars
davomida diqqatni yuqori darajada ushlab turadi. Shuningdek, interaktiv doskada
ovoz yozib, uni darhol ekran orqali ko‘rsatib tinglash imkoniyati o‘quvchilarni o‘z
talaffuzlarini sukut bo‘yicha tekshirishga va tuzatishga o‘rgatadi.
O‘rganganlarni mustahkamlash maqsadida uyga vazifa sifatida guruh bo‘lib
tayyorlanadigan loyihalar ham samarali hisoblanadi. Masalan, har bir guruhga
fonetika mavzusiga oid kichik teatr sahnasini yaratish, unda ma’lum tovushlar
ustiga urg‘u berilgan matnni ifodali o‘qish yoki dramatizatsiya qilish topshiriladi.
Keyingi darsda guruhlar sahnani namoyish etib, sinfdoshlarning ovoz mulohazalari
va o‘qituvchi tomonidan berilgan baho orqali umumiy xulosa chiqariladi, bu esa
mavzuni chuqur o‘zlashtirish imkonini yaratadi.
Audiovizual materiallar — audio lavhalar, multimediali prezentatsiyalar,
podkast epizodlari — nutqni eshitish va takrorlash mashqlarini birlashtiradi.
O‘quvchilar avvalo audio lavhalarni tinglab, talaffuzni ona tilida mukammal
o‘rgangan nutqiy namunalar bilan solishtiradi, so‘ng badiiy dialog yoki she’r
satrlarini baland ovozda takrorlaydi. Prezentatsiyalarda esa fonetik qoidalarni bir
vaqtning o‘zida matn, musiqiy fon va animatsiya yordamida ko‘rsatish
24

o‘quvchilarning matnni tahlil qilish va talaffuzni mustahkamlash jarayonini bir
necha eshikda kengaytiradi. Shu tarzda, didaktik vositalar yordamida darsni ko‘zga
va quloqqa yoqimli, turli his-tuyg‘ularni uyg‘otuvchi holatga aylantirish,
o‘quvchilarning o‘zlarini erkin his etishini, mavzu bilan faol muloqotga
kirishishini ta’minlash mumkin. Bu vositalar o‘quvchilarning diqqatini jarayon
bo‘ylab ushlab turadi, esda saqlash muddatini uzaytiradi va mustaqil ijodkor
faoliyatga undaydi. Natijada, o‘quvchilarning talaffuz va nutq ko‘nikmalari chuqur
rivojlanib, ularning ona tilidagi nutq madaniyati va tilga bo‘lgan sevgisi yanada
ortadi.
O‘quvchilarning talaffuz va nutq ko‘nikmalarini rivojlantirishda didaktik
vositalar o‘zining samarali ta’sirini ko‘rsatadi. Interaktiv kartalar yoki doskalar
yordamida har bir tovushning to‘g‘ri artikulyatsiyasini ko‘rsatish, o‘quvchilarga
tovushlarning talaffuzini aniq va to‘g‘ri o‘rganishga yordam beradi. Masalan,
og‘zaki rasm va animatsiyalar yordamida o‘tkir „sh“ yoki yumaloq „o“ kabi
tovushlarni tushuntirish, o‘quvchilarga ularning tovush shakllanishi va og‘iz
bo‘shlig‘idagi holatlarini vizual ravishda ko‘rsatadi, bu esa o‘rganish jarayonini
sezilarli darajada yengillashtiradi.
Audio yozuvlar orqali o‘quvchilar professional nutqchilar tomonidan
aytilgan talaffuzni eshitib, o‘z talaffuzlarini tekshirish va to‘g‘rilash imkoniyatiga
ega bo‘ladilar. O‘quvchilar ovoz yozib, o‘z talaffuzlarini tahlil qilib, qaysi
tovushlarni yaxshilash zarurligini aniqlaydilar. Bu jarayon o‘quvchilarda
talaffuzdagi noaniqliklarni bartaraf etishga yordam beradi. Shu bilan birga, fonetik
o‘yinlar ham foydali vosita bo‘lib, ular yordamida minimal juftliklar (masalan,
„bot–vot“, „sar–shar“) bo‘yicha guruhda bellashish, tovushlarning aniqligini
oshirishga imkon yaratadi. „Tovush poligoni“ kabi o‘yinlar esa o‘quvchilarni
tovushni to‘g‘ri aytishga rag‘batlantiradi, har bir to‘g‘ri talaffuz uchun ball to‘plash
orqali o‘quvchilar o‘z mahoratlarini muntazam ravishda tekshirishadi.
Rol o‘yinlari va qisqa dialog mashqlari esa o‘quvchilarga talaffuzni
amaliyotga o‘tkazishda yordam beradi. Masalan, o‘quvchilar „bozor“ yoki
25

„mehmonxona“ kabi sahnalar bo‘yicha suhbatlar qurishadi, bu esa talaffuzni tabiiy
tarzda mustahkamlashga imkon beradi. Real muloqot sharoitida o‘quvchilar tilni
qanday ishlatish va talaffuzni qanday yaxshilashni amalda o‘rganadilar. Bu
o‘yinlar o‘quvchilarda o‘z nutqi haqida ishonch hosil qilishga yordam beradi.
Umuman olganda, didaktik vositalar o‘quvchilarning talaffuz va nutq
ko‘nikmalarini rivojlantirishda kompleks yondashuvni ta’minlaydi. Bu vositalar
o‘quvchilarda tilga bo‘lgan motivatsiyani oshiradi, diqqatni jalb qiladi va mavzuni
eslab qolish imkoniyatini oshiradi. Didaktik vositalar yordamida o‘quvchilar
nafaqat o‘z talaffuzini to‘g‘rilashadi, balki nutq madaniyatini ham rivojlantiradilar.
2.3. Texnologiyalar va o‘quv jarayoniga innovatsiyalar kiritish
Zamonaviy ta’limda texnologiyalarning integratsiyasi o‘quv jarayonini
yanada samarali va interaktiv qilishga yordam beradi. Fonetika o‘rgatishda
kompyuter va internet resurslari, shuningdek, mobil ilovalar va o‘quv dasturlari
o‘quvchilarning talaffuz va nutq ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim
ahamiyatga ega. Kompyuter texnologiyalari va internet resurslari fonetika
o‘rgatishda keng qo‘llanilmoqda. Onlayn platformalar, veb-saytlar va elektron
lug‘atlar o‘quvchilarga talaffuzni to‘g‘ri o‘rganish imkoniyatini yaratadi.
Talaffuzdagi keng tarqalgan xatolarni tahlil qilish, fonetik transkripsiyadan
foydalanish va urg‘u, bog‘langan nutq xususiyatlarini o‘rganish uchun maxsus
internet resurslari mavjud. Masalan, talaffuzni yaxshilashga qaratilgan video
26

darslar va onlayn kurslar, o‘quvchilarga kerakli materialni mustaqil ravishda
o‘rganish imkoniyatini beradi.
Kompyuter lingvistikasi sohasida avtomatik tarjima tizimlari ham fonetika
o‘rgatishda foydali bo‘lishi mumkin. Tilni o‘rgatish jarayonini kompyuterlashtirish
(ATO‘) texnologiyalari yordamida o‘quvchilar so‘zlarni va jumlalarni to‘g‘ri
talaffuz qilishni o‘rganishadi. Bu texnologiyalar orqali talaffuzni va grammatika
xatolarini tuzatish, shuningdek, so‘zlarni fonetik transkripsiyada ko‘rish
imkoniyatlari taqdim etiladi. O‘quvchilarga individual dasturlar yordamida o‘z
talaffuzini yozib tahlil qilish va xatolarni to‘g‘rilash imkoniyati beriladi. Bu kabi
resurslar talaffuzning to‘g‘ri shakllanishi uchun katta yordam beradi.
Mobil ilovalar va o‘quv dasturlari ham fonetika o‘rgatishda samarali vosita
sifatida xizmat qiladi. Ushbu ilovalar orqali o‘quvchilar talaffuzni yaxshilash
uchun turli interaktiv mashqlarni bajarishlari mumkin. Masalan, talaffuzni
yaxshilashga mo‘ljallangan mobil ilovalar o‘quvchilarga o‘z talaffuzini audiodan
eshitib, uni takrorlash va tahlil qilish imkonini beradi. Bu esa o‘quvchilarning
mustaqil o‘rganish jarayonini qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi. Mobil ilovalar
orqali mashqlarni o‘quvchilarga qulay tarzda, istalgan vaqtda amalga oshirish
imkoniyati yaratadi. Mobil ilovalar o‘quvchilarga talaffuzni tezda mustahkamlash
uchun real vaqt rejimida treninglar o‘tkazishga yordam beradi. Har xil so‘zlar va
jumlalar bo‘yicha audio va video materiallarni tinglab, o‘quvchilar talaffuzda
xatolarni tezda aniqlash va tuzatishlari mumkin. Bu o‘quvchilarga fonetik
ko‘nikmalarni oshirishda qo‘shimcha yordam beradi. Shunday qilib, kompyuter va
internet texnologiyalari, shuningdek, mobil ilovalar fonetika o‘rgatish jarayonida
o‘quvchilarga samarali yordam beradi. Ular o‘quvchilarning talaffuzini
rivojlantirish, ularni o‘z nutqlarini tahlil qilish va mustahkamlash imkoniyatini
yaratadi. Bu texnologiyalar o‘quvchilarga o‘rganish jarayonini qulaylashtiradi va
natijada talaffuzni yaxshilashga erishiladi.
Mobil ilovalar va o‘quv dasturlari fonetika o‘rgatishda o‘quvchilarga
interaktiv va qiziqarli imkoniyatlar yaratadi. Ushbu ilovalar, o‘quvchilarga
27

talaffuzni to‘g‘ri o‘rganish, minimal juftliklar bo‘yicha mashqlarni bajarish,
so‘zlarning to‘g‘ri talaffuzini o‘rganish va o‘z talaffuzlarini tahlil qilish
imkoniyatini beradi. Mobil ilovalar o‘quvchilarning o‘rganish jarayonini
interaktivlashtiradi, ya’ni ular faqatgina o‘qish bilan cheklanmay, balki tajriba
o‘tkazib, o‘zlari faol ishtirok etishadi. Bu esa o‘quvchilarda talaffuzni o‘rganish
jarayoniga qiziqishni oshiradi. Masalan, “Orfo” ilovasi rus tilidagi imlo va
punktuatsiya bo‘yicha mashqlarni taqdim etadi, bunda o‘quvchilar so‘zlarni to‘g‘ri
talaffuz qilishda qo‘llaniladigan qoidalarni amaliyotda o‘rganadilar. Ushbu ilovalar
foydalanuvchilarga talaffuzni tizimli ravishda va doimiy ravishda yaxshilash
imkoniyatini beradi. Bu jarayonda ilovalar o‘quvchilarga to‘g‘ri talaffuzni eshitish
va o‘zlari qayta talaffuz qilishni taklif etadi, bu esa o‘quvchilarning talaffuziga
aniqlik kiritadi. O‘quvchilar ilova yordamida o‘z talaffuzlarini tinglab, kerakli
o‘zgarishlarni amalga oshiradilar, bu esa til o‘rganish jarayonini yanada samarali
qiladi. Shuningdek, mobil ilovalar yordamida o‘quvchilar o‘z talaffuzlarini yozib,
tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Ko‘plab ilovalar o‘quvchilarning
talaffuzini tahlil qilish va xatolarni bartaraf etish imkoniyatini taqdim etadi. Mobil
ilovalar, odatda, o‘quvchilarning talaffuzini tinglab, uni tahlil qiladi va ular uchun
xatolarni ko‘rsatib beradi. Buning natijasida, o‘quvchilar to‘g‘ri talaffuzni
o‘rganish uchun kerakli o‘zgarishlarni amalga oshirishadi. Bu jarayon talaffuzni
takrorlashni osonlashtiradi va o‘quvchilarga o‘z xatolarini tezda bartaraf etish
imkonini beradi.
Ilovalar foydalanuvchilarga talaffuzni doimiy ravishda mashq qilish
imkoniyatini yaratadi. O‘quvchilar istalgan vaqtda va istalgan joyda o‘quv
materiallarini o‘rganishi mumkin, bu esa ular uchun juda qulay bo‘ladi. Ilovalar,
shuningdek, interaktiv mashqlar orqali o‘quvchilarning diqqatini jalb qilishadi va
ularni o‘rganish jarayoniga faollikka undaydi. Bunday dasturlarni ishlatish
o‘quvchilarda talaffuzni o‘rganish uchun motivatsiyani oshiradi, chunki ular o‘z
progressini ko‘rib borishadi va muvaffaqiyatga erishish uchun harakat qilishadi.
Mobil ilovalar, shuningdek, turli motivatsion tizimlarni qo‘llash orqali
28

o‘quvchilarning o‘rganish jarayonini yanada qiziqarli va samarali qiladi. Bunday
tizimlar, masalan, ball yig‘ish, reyting tizimi yoki mukofotlar bilan birgalikda
o‘quvchilarni o‘rganishga rag‘batlantiradi. Bu usullar o‘quvchilarning o‘z
nutqlarida ishonch hosil qilishlarini ta’minlaydi, chunki ular talaffuzdagi
noaniqliklarni bartaraf etishga yordam beradigan o‘zgarishlarni ko‘rishadi.
Mobil ilovalar yordamida talaffuzdagi muammolarni tezda aniqlash va
ularni bartaraf etish o‘quvchilarga o‘z bilimlarini samarali tarzda mustahkamlash
imkoniyatini yaratadi. Shu tarzda, ilovalar o‘quvchilarga talaffuzda yanada yuqori
aniqlikka erishishga yordam beradi. O‘quvchilar, o‘z talaffuzlarini doimiy ravishda
tekshirib borishlari, to‘g‘ri talaffuzni eshitib, o‘zlarini aniqroq ifodalashga
erishadilar. Mobil ilovalar yordamida o‘quvchilar fonetikani o‘rganishda
yangiliklar va yondashuvlarni qo‘llab-quvvatlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Ilovalar, o‘quvchilarga talaffuzni o‘rganishdagi ilg‘or texnologiyalarni taqdim etib,
ular uchun an’anaviy usullardan tashqari yangi metodlar bilan o‘rganishni
osonlashtiradi. O‘quvchilar interaktiv mashqlar, video materiallar, talaffuzni
o‘rganish uchun maxsus audio resurslar bilan ta’minlanadi. Mobil ilovalar
o‘quvchilarga individual ravishda o‘rganish imkoniyatini yaratadi. O‘quvchilar o‘z
vaqtlarida va o‘ziga qulay vaqtda o‘rganishni davom ettirishlari mumkin. Bu esa
talaffuzni o‘rganish jarayonini uzluksiz va samarali qilmoqda. Bunday ilovalar
o‘quvchilarning mustaqil ishlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi, bu esa o‘z
navbatida o‘quvchilarga talaffuzdagi xatolarni tuzatishda va so‘zlarni to‘g‘ri
aytishda yordam beradi. Shuning uchun mobil ilovalar fonetikani o‘rganishda
yuqori samaradorlikka erishish uchun juda foydalidir. Mobil ilovalar va o‘quv
dasturlarini qo‘llash fonetikani o‘rganishda yuqori natijalarga erishishga yordam
beradi. O‘quvchilarning talaffuz va nutq ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun bu
vositalar juda samarali va foydalidir.
29

XULOSA
Boshlang‘ich sinflarda fonetika bo‘limi darslarida qo‘llaniladigan an’anaviy
va innovatsion metodlar hamda didaktik vositalar o‘quvchilarning til va nutq
ko‘nikmalarini chuqur rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. An’anaviy
metodlar – eslatma berish, so‘z orqali tushuntirish va talaffuz mashqlari –
o‘quvchilarga nazariy asoslarni mustahkamlash, tovushlarning xossalarini aniqlab
olish va o‘z nutqida to‘g‘ri qo‘llashga tayanch yaratadi. Ushbu usullar dars
jarayonida tartib-intizom saqlaydi, o‘quvchilarga tinch muhitda bilim olish
imkoniyatini taqdim etadi hamda ular uchun tilga bo‘lgan hurmat va
30

ehtiyotkorlikni oshiradi. Bundan tashqari, interaktiv metodlar va multimediali
vositalar darsni jonlantiradi, o‘quvchilarning diqqatini faol jalb qiladi va mustaqil
fikrlash hamda ijodiy yondashuvlarni rag‘batlantiradi. Vizual kartochkalar,
animatsion videolar, interaktiv doskalar orqali artikulyatsiya jarayonini ko‘rish,
audio yozuvlar va podkastlar yordamida professional talaffuzni eshitish va taqlid
qilish o‘quvchilarning eshitish-ixtisoslashuv qobiliyatini oshiradi. Fonetik o‘yinlar,
minimal juftliklar bellashuvi, rol o‘yinlari va qisqa dialoglar esa amaliyotga
yo‘naltirilgan mashg‘ulotlarda nutq aniqligi va ravonligini sezilarli darajada
yaxshilaydi.
Didaktik vositalarning yana bir muhim yo‘nalishi – o‘quvchilarning
individual xususiyatlariga moslashgan yondashuvlar. Har bir o‘quvchining
talaffuzdagi zaif tomonlari tahlil qilinib, ularga mos maxsus mashqlar, differensial
yondashuv va interaktiv mashg‘ulotlar tanlanadi. Bu individual yondashuv
o‘quvchilarning zaif jihatlarini yumshatib, ularning o‘ziga xos o‘rganish
uslublariga mos dars olib borishga imkon beradi. Kompyuter va internet resurslari,
mobil ilovalar va o‘quv dasturlari fonetika bo‘limi darslarini yanada boyitadi.
Onlayn platformalar orqali fonetik transkripsiyani o‘rganish, urg‘u va intonatsiya
mashqlarini mustaqil bajarish, talaffuzni yozib tahlil qilish o‘quvchilarga istalgan
vaqtda, istalgan joyda o‘qish imkonini beradi. Bu vositalar o‘quvchilarning til
o‘rganishga bo‘lgan motivatsiyasini oshiradi hamda darsdagi samaradorlikni
sezilarli darajada kuchaytiradi.
Xulosa qilib aytganda, boshlang‘ich sinf fonetika darslarida an’anaviy
metodlar bilan birgalikda innovatsion yondashuvlar va didaktik vositalarni uyg‘un
qo‘llash samarali natijaga olib keladi. O‘qituvchilar mazkur metod va vositalarni
o‘quvchilarning individual ehtiyojlari, sinf muhiti va zamonaviy texnologiyalar
imkoniyatlarini inobatga olgan holda tanlab, darslarni interaktiv, qiziqarli va
amaliy tarzda tashkil etishlari lozim. Natijada, o‘quvchilar til va nutq malakasini
yuqori darajada egallab, ona tilida aniq, ravon va madaniyatli so‘zlash
ko‘nikmalarini rivojlantiradilar.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abdurahmonov, G‘anijon. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi .
Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2008. 528 bet.
2. Akhmedova, M. E. va Rasulova, G. K. Pedagogik asoslar va filologik
ta’lim metodikasi . Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2022. 340 bet.
3. Bakiyeva, G. H. va Rustamova, A. E. O‘zbek tilida talaffuz va nutq
ko‘nikmalarini rivojlantirish . Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2020.
280 bet.
4. Buzhayev, H. Fonetika o‘qitish metodikasi: interfaol usullar va o‘yinlar .
Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2025. 350 bet.
32

5. Hojiyeva, A. Hozirgi O‘zbek adabiy tili fonetikasi . Toshkent: O‘zbekiston
milliy ensiklopediyasi, 2023. 400 bet.
6. Karimova, D. O‘zbek tilida talaffuzni o‘rgatish metodikasi . Toshkent:
O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2022. 320 bet.
7. Mahmudov, Q. O‘zbek tilining tarixiy fonetikasi . Toshkent: O‘zbekiston
milliy ensiklopediyasi, 2023. 360 bet.
8. Matkarimov, M. va Tursunov, K. Ona tili o‘qitish metodikasi . Toshkent:
O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2020. 280 bet.
9. Norboyeva, S. Kurs ishi: Maktabda “Fonetika” kursining mazmuni va
uni o‘qitish metodlari . Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2023. 220
bet.
10. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. O‘zbek tili o‘qitish
metodikasi: interfaol usullar . Jizzax: Jizzax Davlat Pedagogika Instituti, 2017. 180
bet.
11. Sodiqov, Q. S. Ko‘k turk bitiglari . Toshkent: O‘zbekiston milliy
ensiklopediyasi, 2015. 250 bet.
12. Tursunov, K. va Matkarimov, M. Ona tili o‘qitish metodikasi . Toshkent:
O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2020. 280 bet.
13. Usmonova, L. Zamonaviy ta’limda interfaol metodlar va texnologiyalar .
Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2023. 300 bet.
14. Vohidov, Rahim va Eshonqulov, Husniddin. O‘zbek mumtoz adabiyoti
tarixi . Toshkent: O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi, 2006.
450 bet.
15. Xondamir. Makorim ul-axloq . Qo‘lyozma: O‘zFASHI, № 742.
Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2024. 150 bet.
16. Yusupova, F. va Safarova, R. Ona tili o‘qitish metodikasi . Toshkent:
Fan, 2005. 220 bet.
17. Zohidov, T. Birinci kitob . Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi Qonunchilik Palatasi, 2018. 180 bet.
33

18. Shodimetov, Yusuf. Ekologik huquq . Toshkent: O‘zbekiston milliy
ensiklopediyasi, 2015. 200 bet.
19. Komilov, Muzaffar Murodxon o‘g‘li. Hanafiy fiqhidan zarur masalalar .
Toshkent: Shamsuddinxon Boboxonov NMIU, 2021. 250 bet.
20. Hoshimov, O‘tkir. Daftar hoshiyasidagi bitiklar . Toshkent: Nurli dunyo,
2024. 220 bet.
21. Rahmonqulova, Z. Xronologiya . Namangan: Namangan davlat
universiteti, 2013. 180 bet.
22. Rafiyev, A. Deloproizvodstvo na gosudarstvennom yazyke . Toshkent:
Namangan davlat universiteti, 2010. 200 bet.
23. Ashurov, A. Yozma nutq va savodxonlik asoslari . Namangan: Namangan
davlat universiteti, 2019. 240 bet.
24. Abdullayeva, Q. Savod o‘rgatish darslari . Toshkent: O‘qituvchi, 1996.
200 bet.
25. Abdullayeva, Q. va Rahmonbekova, S. Ona tili darslari (1-sinf
o‘qituvchilari uchun qo‘llanma) . Toshkent: O‘qituvchi, 1999. 220 bet.
26. Abdullayeva, Q. va boshqalar. O‘qish kitobi (2-sinf uchun darslik) .
Toshkent: O‘qituvchi, 2007. 240 bet.
27. Abdullayeva, Q. va boshqalar. 2-sinfda o‘qish darslari . Toshkent:
O‘qituvchi, 2004. 220 bet.
28. Sodiqov, Q. S. Turkiy yozma yodgorliklar tili . Toshkent: O‘zbekiston
milliy ensiklopediyasi, 2016. 250 bet.
29. Sodiqov, Q. S. Ko‘k turk bitiglari . Toshkent: O‘zbekiston milliy
ensiklopediyasi, 2015. 250 bet.
30. Suvanova, O. va Mamatkulova, N. Xorijiy tillarni o‘qitishda interfaol
metodlar va ularning ahamiyati . Obrazovanie nauka i innovatsionnye idei v mire ,
49(3), 84–87, 2024. 10 bet.
34

Boshlang‘ich sinflarda “Fonetika” bo‘limi darslarida foydalaniladigan samarali metodlar va didaktik vositalarni tahlil qilish

Sotib olish