Boshlangʻich sinflarda hajm tushunchasini oʻrgatish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	153.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

91 Sotish

Boshlangʻich sinflarda hajm tushunchasini oʻrgatish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ORIENTAL UNIVERSITETI
Himoyaga ruxsat etilsin
“ Pedagogika” fakulteti menejeri
_____________ M. Meliboyev
____ ________2025-yil Himoyaga tavsiya etilsin
“Uzluksiz ta’lim pedagogikasi”
kafedrasi mudiri:_________ T. Isaqulov
____ ________2025-yil
PEDAGOGIKA FAKULTETI
60110500 – “ BOSHLANG‘ICH TA’LIM ” YO‘NALISHI
UZLUKSIZ TA’LIM PEDAGOGIKASI KAFEDRA SI
Sirtqi talim shakli, 105-guruh talabasi Sayfiyeva Dinora Baxshulloyevnaning
“ MATEMATIKA O QITISH METODIKASI”ʻ fanidan
Mavzu: Boshlang ich sinflarda hajm tushunchasini o
ʻ ʻ rgatish
Ilmiy rahbar: Elmurodov Jamshid
Talaba: Sayfiyeva Dinora Baxshulloyevna
TOSHKENT - 2025
Annotatsiya:KURS IShI

Mazkur kurs ishi boshlang ich ta lim tizimida hajm tushunchasiniʻ ʼ
o‘rgatishning metodik yondashuvlarini o‘rganishga bag‘ishlangan. Kurs ishida
hajm tushunchasini o‘rganishning nazariy asoslari, uning o‘qitilishida
qo‘llaniladigan metodikalar va usullar batafsil tahlil qilinadi. Asosiy maqsad –
boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarga hajm va uning o‘lchov birliklari haqida to‘liq
tasavvur yaratish, shuningdek, matematik tushunchalarni o‘rgatishda samarali
metodlarni aniqlashdan iborat.
I Bobda hajm tushunchasi, uning matematik asoslari va o‘lchov birliklari
haqida tushunchalar keltirilgan. Bu bo‘limda hajmning ilmiy ta’rifi, o‘lchov
birliklari, shuningdek, hajmni o‘lchashning usullari va amaliy misollar keltirilgan.
Boshlang‘ich sinflarda hajmni tushuntirishda zarur bo‘lgan vizual vositalar va
ko‘rgazmali materiallar ham kiritilgan.
II Bobda esa aralash bo‘lim sifatida uzunlik o‘lchovlari va sodda misollarni
o‘rgatish metodikasi ko‘rib chiqiladi. Bu bo‘limda uzunlik, uning o‘lchov birliklari
va o‘lchov metodlari haqidagi ma’lumotlar berilgan. Mavzulashtirilgan testlar
yordamida o‘quvchilarning o‘ zlashtirish darajasi tekshiriladi va bu orqali
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida hajm va uzunlik kabi muhim tushunchalarni
mustahkamlashga qaratilgan metodikalar tavsiya etiladi.
Ishda ilg‘or pedagogik texnologiyalar va interaktiv metodlar, shuningdek,
amaliy faoliyatga asoslangan o‘qitish usullari orqali o‘quvchilarning matematik
ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilgan tavsiyalar berilgan. Kurs ishi umumiy
ta’lim jarayonida hajm tushunchasining o‘rgatilishidagi muammolarni tahlil qilib,
ularni hal etishning samarali yo‘llarini taklif etadi.
Xulosa qismida, boshlang‘ich ta’limda hajmni o‘rgatishda o‘quvchilarning
faolligini oshirish va ularning matematik fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga
qaratilgan metodik yondashuvlarning ahamiyati ko‘rsatilgan.
Ushbu kurs ishi boshlang‘ich sinflarda matematika darslarini yanada
samarali va qiziqarli qilishga yordam beradigan ilmiy va metodik asoslarni taqdim
etadi.
2

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 4
I-BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA HAJM TUSHUNCHASINI
O‘RGATISH METODIKASI
1.1. Hajm (sig‘im) va uning o‘lchov birliklari…………………………………... 7
1.2. Boshlang‘ich sinflarda miqdor
tushunchasi…………………………………. 13
1.3. Hajm tushunchasini shakllantirishda interaktiv metodlardan foydalanish….. 17
II-BOB. ARALASH BO‘LIM: UZUNLIK O‘LCHOVI VA SODDA
MISOLLAR VA MASALALAR
2.1. Uzunlik va uning o‘lchov
birliklari ………………………………………….. 19
2.2. Hajm va uzunlikni taqqoslashga oid sodda misol va
masalalar ……………… 23
2.3. Boshlang‘ich sinflarda hajm va uzunlikni o‘rgatishda integratsiyalashgan
yondashuvlar..........................................................................................................
25
XULOSA………………………………………………………………………... 29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 30
3

KIRISH
“Matematika - bu dunyoning eng kuchli tilidir, u
hech qanday so‘zdan ko‘ra aniqroq va o‘ziga
xosroqdir.”
Galileo Galilei
Mavzuning dolzarbligi . Boshlang‘ich ta’limda matematik tushunchalarni,
jumladan, hajm tushunchasini o‘rgatish, zamonaviy ta’lim tizimining asosiy
masalalaridan biridir. Mavzuning dolzarbligi, birinchi navbatda, yosh avlodni
sifatli va to‘liq ta’lim olishiga yo‘l ochadigan matematik ta’limni samarali tashkil
etish zaruriyatidan kelib chiqadi. Hajm kabi matematik tushunchalarni o‘rgatish,
nafaqat o‘quvchilarning matematik bilimlarini mustahkamlash, balki ularning
mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bugungi kunda
o‘quvchilarga matematik tushunchalarni o‘rgatishda yangi, innovatsion
yondashuvlar qo‘llanilishi talab qilinmoqda. Xususan, boshlang‘ich sinflarda
matematik tushunchalarni o‘rgatishning samaradorligini oshirish uchun metodik
yondashuvlar va pedagogik texnologiyalarni takomillashtirish zarur. Ushbu sohada
amalga oshirilgan yangiliklar va o‘zgartirishlar, o‘quvchilarga nafaqat nazariy
bilim, balki amaliy ko‘nikmalarni ham berish orqali ularning kelajakdagi
muvaffaqiyatlariga katta hissa qo‘shadi.
Prezidentning so‘nggi qarorlari ham ta’lim tizimining rivojlanishiga katta
e’tibor qaratayotganini ko‘rsatadi. Misol uchun, 2023-yil 23-mayda qabul qilingan
“Ta’lim tizimini modernizatsiya qilish va sifatini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha
chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarorida boshlang‘ich ta’limni zamonaviy pedagogik
metodlar asosida yangilash masalasi ko‘tarilgan. Ushbu qarorda, ta’limda
matematika va boshqa fanlarni o‘rgatishning sifatini oshirish uchun pedagogik
uslublarni yangilash va o‘quvchilarning nafaqat bilim, balki amaliy ko‘nikmalarini
ham rivojlantirishga katta e’tibor qaratilgan.
4

Shuningdek, 2022-yil 5-avgustda tasdiqlangan “Yoshlarni ta’lim olishda
raqamli texnologiyalarni samarali qo‘llash bo‘yicha konsepsiya” ham o‘quv
jarayonida interaktiv metodlar va texnologiyalarni keng joriy etishni ko‘zda tutadi.
Ushbu qaror o‘quvchilarga bilimlarni yanada qiziqarli va samarali tarzda o‘rgatish
imkoniyatini yaratadi, ayniqsa matematik tushunchalarni o‘rgatishda vizual va
interaktiv materiallardan foydalanishni targ‘ib etadi.
Ushbu qarorlar, boshlang‘ich sinflarda matematik ta’limni rivojlantirishga
qaratilgan yangi o‘quv dasturlari va metodikalarning joriy etilishini ta’minlaydi.
O‘quvchilarga matematika, jumladan, hajm tushunchasini o‘rgatishda zamonaviy
metodik yondashuvlar, multimedia vositalari, o‘quv materiallari va interaktiv
platformalardan foydalanish imkoniyatlari yaratilgan.
Prezidentning ushbu qarorlari ta’lim tizimining raqamli rivojlanishi,
zamonaviy pedagogik usullarni joriy etish, o‘quvchilarni nafaqat bilim, balki
ularning shaxsiy va kreativ rivojlanishiga xizmat qiladi. Bu, o‘z navbatida,
boshlang‘ich sinflarda hajm tushunchasini o‘rgatishda nafaqat bilim, balki
o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash va amaliy ko‘nikmalarini rivojlantirishni ko‘zda
tutadi. Ta’lim tizimining takomillashtirilishi, o‘quvchilarning ijodiy va analitik
fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan yondashuvlar, matematikani
o‘rganish jarayonini yanada qiziqarli va samarali qiladi. Bu esa o‘quvchilarning
ta’limga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va ularning bilimlarni chuqurroq
o‘zlashtirishiga yordam beradi.
Shunday qilib, boshlang‘ich sinflarda hajm tushunchasini o‘rgatish mavzusi
dolzarb bo‘lib qolmoqda, chunki bu nafaqat o‘quvchilarning matematik
ko‘nikmalarini rivojlantirish, balki ularning umumiy bilim va qobiliyatlarini
mustahkamlashga ham katta hissa qo‘shadi. Prezidentning ta’lim sohasidagi
islohotlari va qarorlari ushbu jarayonni yanada samarali amalga oshirish uchun
kuchli asos yaratmoqda.
Kurs ishining maqsadi. Boshlang‘ich sinflarda hajm tushunchasini
o‘rgatishning metodik asoslarini o‘rganish va ularning samarali qo‘llanilishini
5

aniqlashdir. Bu ishda, o‘quvchilarga hajm va uning o‘lchov birliklarini tushuntirish
jarayonida qo‘llaniladigan pedagogik usullarni tahlil qilish, ilg‘or metodlarni joriy
etish hamda o‘quvchilarning matematik fikrlash va amaliy ko‘nikmalarini
rivojlantirishga qaratilgan metodologik yondashuvlar ishlab chiqish
rejalashtirilgan. Kurs ishi, boshlang‘ich ta’limda matematik tushunchalarni
o‘rgatish jarayonini takomillashtirish va o‘quvchilarning bilim olishdagi
muvaffaqiyatini oshirishga qaratilgan amaliy tavsiyalarni taqdim etishga xizmat
qiladi.
Kurs ishining vazifalari:
 Boshlang‘ich sinflarda hajm tushunchasini o‘rgatish metodlarini tahlil
qilish.
 Hajm va uning o‘lchov birliklari haqida o‘quvchilarga tushuncha berish
usullarini aniqlash.
 Matematika darslarida interaktiv metodlar va pedagogik texnologiyalarni
qo‘llashning samaradorligini o‘rganish.
 O‘quvchilarning matematik ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun
tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining predmeti. Boshlang‘ich sinflarda hajm tushunchasini
o‘rgatish metodikasi va o‘quvchilarning matematik ko‘nikmalarini rivojlantirish
jarayonida qo‘llaniladigan pedagogik usullar.
Kurs ishining obyekti. Boshlang‘ich ta’limda hajm tushunchasini o‘rgatish
jarayoni va o‘quvchilarning matematik bilimlarini shakllantirish.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
6

I-BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA HAJM TUSHUNCHASINI
O‘RGATISH METODIKASI
1.1. Hajm (sig‘im) va uning o‘lchov birliklari
Hajm (sig‘im) va uning o‘lchov birliklari fizika va matematikada muhim
ahamiyatga ega bo‘lib, har bir jismning yoki moddalar birligining fazoda egallagan
joyini o‘lchash uchun ishlatiladi. Hajmning o‘lchov birliklari, asosan, moddaning
turiga, ularning holatiga va foydalanish maqsadlariga qarab turlicha bo‘ladi.
Hajm — jism yoki moddalar tomonidan egallangan uch o‘lchamli fazo
miqdorini ifodalovchi kattalikdir. Bu kattalik suyuqliklar, gazlar, va qattiq jismlar
uchun turli shakllarda mavjud. Hajmni o‘lchashda eng keng tarqalgan birliklardan
biri litr hisoblanadi. Litr — suyuqliklar va gazlarning hajmini o‘lchashda
ishlatiladigan birlikdir. 1 litr 1000 millilitrga teng bo‘lib, bu birlik kichik hajmdagi
moddalarni o‘lchash uchun ishlatiladi. Suyuqliklarni o‘lchashda litrning roli juda
katta bo‘lib, u bir qancha sanoat va kundalik ishlarda keng qo‘llaniladi. Masalan,
sut, suv, sharbatlar kabi mahsulotlar litrda sotiladi.
Kub metr (m³) ham hajmni o‘lchashning asosiy birligi sifatida qaraladi. Kub
metr — SI tizimida belgilangan asosiy hajm birligi bo‘lib, bu kattalik bir tomoni 1
metr bo‘lgan kub shaklida o‘lchanadi. 1 kub metr 1000 litrga tengdir. Kub metr
ko‘proq yirik hajmli jism yoki moddalarni o‘lchashda ishlatiladi. Misol uchun,
qurilish materiallari, suv omborlarining hajmi kabi masalalarda kub metr
ishlatiladi.
Yana bir o‘lchov birligi millilitr (ml) bo‘lib, bu litrning mingdan bir qismini
tashkil etadi. Millilitr kichik hajmdagi suyuqliklarni o‘lchashda juda foydalidir.
Millilitrlar farmatsevtika sanoatida, oziq-ovqat ishlab chiqarishda keng
qo‘llaniladi.
7

Kub santimetr (cm³) ham kichik hajmli jism yoki moddalarning hajmini
o‘lchashda ishlatiladi. Kub santimetr 1 millilitrga teng bo‘lib, u mikro o‘lchovlarda
keng qo‘llaniladi. Hajmni o‘lchash usullari turli metodlarga asoslanadi. Masalan,
suyuqliklar yoki gazlarning hajmini o‘lchashda to‘ldirish usuli ishlatiladi. Bunda
biror idishning ichiga suyuqlik yoki gaz quyinganda, uning ichki hajmi o‘lchanadi.
Shu usul orqali 1 litr yoki undan katta hajmdagi suyuqliklar aniqlanadi. O‘lchash
natijalari ko‘rsatilgan idishning hajmiga mos keladi. Suyuqliklarni o‘lchashda
o‘lchov stakanlari, krujkalar yoki bankalardan foydalanish mumkin. Bu usulda har
xil o‘lchov birligidagi idishlar yordamida suyuqlikning miqdori aniq o‘lchanadi.
O‘lchov jarayonida o‘qituvchilar bolalarga bir xil hajmdagi suyuqlikni turli
idishlarga to‘kib o‘lchashni o‘rgatadilar. Bu, bolalarning fazoviy tasavvurlarini va
o‘lchov ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Bolalarda hajm haqida tushunchalar shakllanishi uchun amaliy mashqlar
muhim ahamiyatga ega. Masalan, o‘quvchilar bir idishga suyuqlik quyish va undan
qanday qilib hajmni aniq o‘lchashni ko‘rib chiqishlari kerak. Hajmni o‘lchash
bo‘yicha mashqlar o‘quvchilarni tajriba asosida o‘rganishga, o‘zgarishlarni
solishtirishga va o‘lchovlarni amalga oshirishga yordam beradi. Masalan, ikki xil
idishda bir xil hajmdagi suyuqliklar o‘lchanishi mumkin, bunda o‘quvchilar
o‘lchovlarni qiyoslab, haqiqatni aniqlashadi. O‘lchov birliklari haqida so‘z borar
ekan, ular orasidagi farqlarni tushuntirish ham juda muhimdir. 1 litr suyuqlikning
1000 millilitrga tengligi yoki 1 kub metrning 1000 litrga tengligi bolalar uchun
tushunishni osonlashtiradi. Bu tushunchalar dastlab boshlang‘ich sinflarda
shakllanib, keyinchalik o‘quvchilarga kattaroq va murakkabroq fizika va
matematika masalalarini hal qilishda yordam beradi. Hajmni o‘lchash nafaqat
ilmiy va texnik sohalarda, balki kundalik hayotda ham muhimdir. Masalan, uy
sharoitida ovqat tayyorlashda yoki moddalarni sotib olishda hajmni o‘lchash zarur
bo‘lishi mumkin. Bu esa bolalarda o‘lchov birligi, hajm va sig‘im kabi
tushunchalarni mustahkamlashga yordam beradi. Shuning uchun, hajmni
o‘lchashni o‘rgatish dastlabki ta’limda juda katta ahamiyatga ega bo‘ladi.
8

Navbatdagi darsda o‘quvchilar hajm o‘lchov birligi bilan tanishadilar.
Buning uchun litrning har xil ko‘rinishlari: didon, banka, chelak kabi idishlar
bo‘lishi kerak. Idishning sig‘imi yoki litr tushunchasi o‘quvchilarga fazoviy
tushunchalarni uyg‘otadi. Bolalarda litr haqida tushuncha hosil qilishda, o‘qituvchi
darsni suhbatdan boshlashi kerak. Masalan, kim sut yoki yog‘ sotib olgani sotuvchi
uni nima bilan o‘lchaganini, qancha idishda solganini haqida savol berib o‘tkazadi.
Ana shunday litrni ko‘rsatish va litr yordamida har xil idishning sig‘imini
o‘lchashda ortsa bo‘ladi. Chunki bolalar savol-javob orqali litr haqida tasavvurga
ega bo‘ladilar.
Litrga doir masalalar yechish mumkin.
Misol: Sherternada 850 litr sut bor edi. Undan har birida 30 litrdan qilib 7 ta
bedonga sut qo‘yildi. Sherternada necha litr sut qoldi?
Yechilishi:
1. 30 × 7 = 210
2. 850 - 210 = 630
Javob: 630 litr
Misol: 36 litr uzum sharbatini har biri 3 litrli shisha bankalarga, 28 litrli
olxo‘ri sharbatini har biri 2 litrli shisha bankalarga qo‘yishdi. Hamma bankalar
nechta bo‘ladi?
Yechilishi:
1. 36 ÷ 3 = 12
2. 28 ÷ 2 = 14
3. 12 + 14 = 26
Javob: 26 ta
Yoki ikkinchi usul: 36 ÷ 3 + 28 ÷ 2 = 12 + 14 = 26
Misol: 69 litr sutdan 3 kg sariyog‘ olish mumkin. 92 litr sutdan qancha
sariyog‘ olish mumkin?
Yechilishi:
1. 69 ÷ 3 = 23
9

2. 92 ÷ 23 = 4
Javob: 4 kg
Litr bilan suyuq narsalar o‘lchanadi. Agar litr sonlar bilan birga kelganda,
albatta qisqa yozuvda l deb yoziladi. O‘qituvchi buni misollar bilan doska
yordamida yozib tushuntiradi.
1 litr = 1000 gramm
1 litr sut = 1 litr sut
1 litr suv = 1 litr suv
Misol: Bir siqimdan bir kunda 24 litr, ikkinchi sigirdan 3 marta kam sut
sog‘ib olindi. Bu ikki sigirdan bir kunda qancha sut sotib olish mumkin?
Yechilishi:
1. 24 ÷ 3 = 8
2. 24 + 8 = 32
Javob: 32 litr
Bunday masalalardan bir nechtasini keltirish mumkin.
Geometrik figuralarning yuzi. Boshlang‘ich sinflarda miqdorlar
tushunchasi materialini o‘rganish quyidagi tizimlardan iborat:
1. Geometrik figuralardan sanash ob’ektlari sifatida foydalaniladigan
masalalarni yechishda zarur atamalar o‘zlashtiriladi.
2. Miqdorlar tushunchasi kattaliklarni tasavvur etish va figuralar yuzini
o‘lchash haqidagi ko‘nikmalarni shakllantirish.
3. Ko‘p burchaklarni perimetrini va to‘g‘ri to‘rtburchaklarning yuzini topish.
4. Parametrlar bilan berilgan figuralar elementlarini yasash.
5. Miqdorlar tushunchasi figuralarni katak-katak qog‘ozga, silliq qog‘ozga
chizmalar yordamida o‘lchamlarini xisobga olish orqali elementlar yasash.
6. Figuralarni sinflarga ajratish.
7. Figuralarni qismlarga bo‘lish.
8. Harfiy figuralardan foydalanib miqdorlar tushunchasi chizmalarini o‘qish.
10

Predmet yoki ularning qismlarini miqdorlar tushunchasi shakllarini aniqlash
bilan bog‘liq masalalarni hal etish. Masalalarni bir qismi rivojlantiruvchi
funktsiyalardan iborat. Boshlang‘ich sinflarda kattaliklar asosida figuralar yasash,
qirqish, ustida quyish usuli bilan ularni taqqoslashda doir mashqlar bajariladi.
O‘quvchilarda quyidagi tartibda figuralar yuzi o‘rgatiladi:
1. Taqqoslash orqali qaysi figuralarning qaysi tekislikda o‘rin olganini
aniqlash orqali o‘quvchilarda tasavvur hosil qilish.
2. Birlik, kvadrat haqidagi tasavvurlarni o‘rgatish.
3. Har xil figuralarning yuzini santimetrda o‘lchash orqali topish.
4. To‘g‘ri to‘rtburchak yuzini kvadrat santimetr orqali topish.
5. Kvadrat desimetr bilan to‘g‘ri to‘rtburchak yuzini topish.
6. To‘g‘ri to‘rtburchak yuzini kvadrat metr bilan topish.
Endi har bir bosqichni alohida ko‘rib chiqamiz. To‘g‘ri to‘rtburchak yuzini
kvadrat metr bilan topish. Figuralarning umumiy yuzi haqidagi tasavvurlarni
shakllantirishdan oldin o‘quvchilarga kesmalarni taqqoslash, kesma uzunlikdagi
nisbatan katta, kichik, uzun, qisqa munosabatlar haqidagi tasavvurlarni
umumlashtirish mumkin. Figuralarning yuzi tushunchasini shakllantirishda amaliy
mashg‘ulotlarga alohida ahamiyat berish lozim. Bu mashg‘ulotlar o‘quvchilarga
mavzuni yaxshi o‘zlashtira olishlariga yordam beradi.
O‘quvchilarga bunday amaliy mashg‘ulotlar berish mumkin.
Kataklar qog‘ozga berilgan figuralarni chizib va qirqish. Shu figuralarni
taqqoslash.
Topshiriq bajarishdan oldin o‘quvchilar A, V, O, Ye, F, G figuralarni chizib
olishadi, so‘ngra ularni qirqishadi. Shundan keyin figuralarni taqqoslashda
kirishiladi.
Masalan, uchburchakni (V figura) kvadrat (A figura) ustida quyish.
11

Ma’lumot ikki figurani bir biriga taqqoslaganda ularning qaysi biri katta-
kichik ekanini yoki o‘zaro teng ekanini aniqlash mumkin bo‘ladi. Uchburchak
kvadratni ustida butunicha joylashganini aniqlaydigan. Bu holda bir uchburchakni
yuzini kvadratdan kichik deymiz. Endi doirani to‘rtburchak yuzini quyamiz va
doira to‘rtburchak yuziga to‘liq joylashganini ko‘ramiz. Demak doira yuzini
to‘rtburchak yuzidan katta ekanini ko‘ramiz.
Ma’lum bo‘ladiki, ikki figurani bir –biriga taqqoslaganda ularni katta-kichik
yoki teng ekanini ko‘ramiz. Har bir shaklni yuzini toping .
Bir yuzaga ega bo‘lgan shakllarni nomlarini ayting
Shakl qismlarni yuzlarini hisoblang.
12

Buni o‘quvchilarga ko‘rsatish uchun berilgan figuralarni tassoshlash tahlil
qilish mumkin bo‘ladi. Bu figuralar o‘qituvchi tomonidan boskaga chiqib
qo‘yiladi.
O‘quvchilar oldin 4 ta to‘g‘ri burchakli poloskalardan tashqari to‘pdan to‘g‘ri
to‘rtburchak tuzadi. Bu poloskalarni har birida 6 tadan katak bor. So‘ngra 3 ta
uchburchakli poloskalardan tashkil topgan.
To‘g‘ri to‘rtburchakli chizishdan oldin, poloskalarni har brida 9 tadan katak
bor.
O‘quvchilar har biridagi kataklar sonini sanab qaysi brida kataklar soni ko‘p
ekanini bilishlari kerak. O‘quvchilar bu masalani grafik usulida yechishlarida
yuzlarni taqqoslashni yangi usulini egallab oladilar.
1.2. Boshlang‘ich sinflarda miqdor tushunchasi
Matematikada o‘rganiladigan asosiy tushunchalardan biri — miqdor
tushunchasidir. Boshlang‘ich sinflarda uzunlik, jismning massasi va hajmi, vaqt,
figurani yuzasi kabi miqdorlar o‘rganiladi. Bu miqdorlar “asosiy miqdorlar” deb
ataladi. Bundan tashqari, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ba’zi hosilaviy miqdorlar
(masalan, tekis harakat tezligi va boshqalar) bilan ham tanishadilar. Biroq,
hosilaviy miqdorlarni o‘rganishda ularni o‘lchash masalasi ko‘rib chiqilmaydi.
Miqdorlar, xuddi sonlar kabi, boshlang‘ich sinf matematika mashg‘ulotlarining
asosiy tushunchalaridan biri bo‘lib, bolalarda predmetlar va voqeliklar bilan
bog‘liq, o‘lchovga asoslangan sifatli tasavvurlarni shakllantirish uchun xizmat
qiladi.
13

Boshlang‘ich sinflarda “miqdor” tushunchasini shakllantirish –
o‘quvchilarning matematik savodxonligini rivojlantirishda muhim bosqich
hisoblanadi. Bu tushuncha o‘quvchilarga atrofdagi olamdagi obyektlar soni, hajmi,
massasi, uzunligi, maydoni, vaqti kabi fizik va matematik jihatdan o‘lchanadigan
holatlar haqida aniq tasavvurga ega bo‘lish imkonini beradi. Miqdorlar bilan
ishlash orqali bola real hayotdagi jarayonlarni mantiqiy tushunishni, solishtirishni,
baholashni va fikrlashni o‘rganadi. Shuning uchun boshlang‘ich bosqichda
beriladigan bilimlar o‘quvchining kelgusi ta’lim jarayoniga mustahkam poydevor
bo‘lib xizmat qiladi. Birinchi navbatda bolalarning mavjud hayotiy tajribasiga
asoslanish muhim. Ular kundalik hayotda ko‘p hollarda vaqt, uzunlik, vazn kabi
miqdorlar bilan to‘qnash kelishadi. Misol uchun, “ertalab soat nechada turasan?”,
“qanday baland daraxt?”, “nechta olma bor?” kabi savollar orqali ularning ongida
miqdoriy tasavvurlar shakllanadi. Ana shu mavjud bilimlarni aniqlab olish va
ularni tizimli tarzda rivojlantirish pedagog oldidagi birinchi vazifa bo‘lishi kerak.
Keyingi bosqichda o‘quvchilar bir xil nomli miqdorlarni solishtirishni
o‘rganadilar. Dastlab bu chamalash orqali, keyinchalik esa maxsus o‘lchov
vositalari yordamida amalga oshiriladi. Masalan, ikki chiziqning uzunligini ko‘z
bilan chamalash, so‘ng ularni o‘lchagich bilan aniqlash orqali bola “aniq” va
“noaniq” baho orasidagi farqni anglaydi. Bu orqali bolalarda mantiqiy tahlil qilish,
tekshirish va isbotlash ko‘nikmalari shakllanadi. Miqdor tushunchasini o‘rganishda
o‘lchov birliklari bilan tanishtirish muhim ahamiyatga ega. Dastlab eng sodda
birliklar — soniyadan boshlab soatgacha, santimetrdan metr va kilometrgacha,
grammdan kilogrammgacha kabilar bilan tanishiladi. Har bir birlik real hayotdagi
misollar bilan bog‘lab tushuntiriladi: “bir soat dars qancha davom etadi?”, “bir litr
suv qancha suv bo‘ladi?”, “bir kilogramm olma necha donadan iborat bo‘lishi
mumkin?” kabilar orqali ularning o‘zlashtirishi mustahkamlanadi. Boshlang‘ich
sinflarda o‘quvchilar miqdorlar ustida oddiy amallarni bajarishni ham o‘rganadilar.
Masalan, ikki xil uzunlikni qo‘shish, massalarni ayirish, vaqtni taqqoslash, sonlarni
birliklarga ko‘paytirish yoki bo‘lish. Bu jarayonlar orqali ularning amaliy fikrlash
14

doirasi kengayadi, abstrakt tushunchalarni hayot bilan bog‘lash qobiliyati
shakllanadi.
O‘qituvchi o‘quvchilarda miqdor tushunchasini shakllantirishda turli
ko‘rgazmali vositalar, interaktiv metodlar, guruhli ishlash usullaridan keng
foydalanishi lozim. Har bir o‘quvchining yoshiga mos, tushunarli, sodda, lekin
mantiqiy izchillikka ega mashg‘ulotlar orqali tushuncha asta-sekin ongli bilimga
aylanishi kerak. O‘quvchi faqat darsda emas, balki kundalik hayotda ham miqdoriy
fikrlashni qo‘llay olish darajasiga yetkazilishi zarur. Yakuniy natijada,
boshlang‘ich sinf o‘quvchisida miqdor tushunchasi nafaqat matematik bilimlarning
asosiy bo‘g‘ini sifatida, balki hayotiy vazifalarni hal qilish vositasi sifatida ham
shakllanadi. Bu esa bola tafakkurining rivojlanishiga, muammoli vaziyatlarga
ijodiy yondashuviga, mustaqil fikrlash va qaror qabul qilish ko‘nikmalarining
rivojlanishiga xizmat qiladi.
1–2-sinflarda o‘quvchilar uzunlik, massa (og‘irlik), hajm, vaqt va ularning
o‘lchov birliklari haqida dastlabki tasavvurlarga ega bo‘ladilar. Misollarni yechish
jarayonida ular baho, qiymat, miqdor, narx, tezlik, masofa, unumdorlik kabi
tushunchalar bilan tanishadilar. Mavzuni o‘rganish jarayonida shunga erishish
muhimki, o‘quvchilar “miqdor” va “raqam” tushunchalarini aniq farqlay olishlari
zarur. Chunki bu ikki tushuncha o‘zaro bog‘liq bo‘lsa-da, mazmun jihatidan
mutlaqo boshqa-boshqa ma’noga ega. Masalan, sim o‘ramidan bir bo‘lak kesib
olib, o‘lchov birligi sifatida detsimetrdan foydalanib, 1 dm, 2 dm, 3 dm, ..., 20 dm
kabi uzunliklarni belgilab boramiz. Bu o‘lchov birligini sim uzunligi bo‘yicha
ketma-ket qo‘yish orqali o‘lchaymiz va tegishli nomi bilan — masalan, “20 dm”
deb yozib qo‘yamiz. Agar boshqa o‘lchov birligidan, masalan, santimetrdan
foydalansak, miqdorning raqam ko‘rinishi o‘zgaradi: bu holda “20 sm” deb
yozamiz. Agar metr birligidan foydalansak, yana boshqa raqamni olamiz —
masalan, “2 m”.
Bu bosqichda raqam va o‘lchov birliklari tushunchalarini o‘zaro farqlash
uchun juda ehtiyotkorlik bilan yondashuv zarur bo‘ladi. Masalan, 78, 40, 11, 99
15

kabi misollarda faqat raqamlar solishtiriladi. Ammo 23 sm, 2 dm, 5 dm, 1 m kabi
misollarni yechishda miqdorlar solishtiriladi. Shuning uchun bu ikki turdagi
mashqlar o‘rtasidagi farq o‘quvchilarga doimo aniq va qat’iy tushuntirib borilishi
lozim. Miqdor va son (raqam) iboralari bilan bog‘liq mashqlar ham o‘zaro
farqlangan holda aniq va tushunarli shaklda ifodalanishi kerak. Masalan: “385 va
481 sonlarini qo‘shing” degan topshiriq bilan “3 m 85 sm hamda 4 m 81 sm
miqdorlarni qo‘shing” degan topshiriqlar o‘rtasida sezilarli farq bor. Har bir
miqdor haqida tasavvur shakllantirish va uni o‘lchash usullari o‘ziga xos bo‘lsa-da,
har qanday miqdorni o‘rganishda muayyan umumiy bosqichlarni ajratish
maqsadga muvofiqdir. O‘qituvchi har bir miqdorni o‘rganish jarayonida ushbu
bosqichlarga tayangan holda o‘quvchilar faoliyatini tashkil qilishi zarur.
Vaqtni o‘rgatish bo‘yicha metodik sxema:
1. Bolalarda mavjud miqdorlar haqidagi tushunchalarni aniqlash (ularning
hayotiy tajribasiga murojaat qilish orqali).
2. Bir xil nomli miqdorlarni solishtirish (ko‘z bilan chamalash, o‘lchov yoki
boshqa usullar orqali).
3. Ushbu miqdorning o‘lchov birliklari va o‘lchov asboblari bilan
tanishtirish.
4. O‘quvchilarda o‘lchov ko‘nikmalarini shakllantirish.
5. Bir xil nomli miqdorlarni qo‘shish va ayirish (masalalarni yechish
jarayonida).
6. Miqdorlarni yangi o‘lchov birliklari bilan tanishtirish, bir xil nomdagi
miqdorlarni boshqa o‘lchov birliklariga aylantirish. Ikki xil o‘lchov birligini bitta
ikki nomli birlikka aylantirish va aksincha.
7. Ikki xil nomli miqdorlarni qo‘shish va ayirish.
8. Miqdorlarni sonlarga ko‘paytirish va bo‘lish.
Turli miqdorlar haqida tasavvurlarni shakllantirish maqsadida amaliy
mashqlar va misollar bajariladi. Namoyishli vositalar va mustaqil bajariladigan
mashg‘ulotlardan foydalaniladi. Bu jarayon barcha o‘quvchilar ishtirokida, har bir
16

o‘quvchi bilan alohida va guruhlar shaklida tashkil etiladi. O‘quvchilar “Miqdor”
tushunchasining asosiy xususiyatlarini amaliy mashg‘ulotlar davomida va turli
muammoli vaziyatlar orqali egallab boradilar. Miqdorlar va ularning o‘lchov
birliklari bilan tanishtirish nafaqat amaliy ahamiyatga ega, balki u o‘quvchilarda
hayotiy muammolarni ko‘ra bilish, tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantiradi va
shu orqali ularning bilishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga “Miqdor” tushunchasini o‘rgatishda yangi
o‘qituvchiga qo‘yiladigan talablar:
 Qaysi sinflarda matematika fanida qanday miqdorlar va ularning o‘lchov
birliklari bilan tanishish lozimligini bilishi;
 Boshlang‘ich sinflarda miqdorlar haqida tasavvurlarni shakllantirishga
umumiy yondashuvga ega bo‘lishi;
 Uzunlik, massa, hajm, vaqt va maydon tushunchalarini o‘rgatishda
o‘quvchilarda miqdor haqidagi tasavvurlarni shakllantirishga qaratilgan metodik
yondashuvni qo‘llay olishi;
 Aniq maqsadga yo‘naltirilgan amaliy ishlarni tashkil eta olishi;
 Miqdorlarni o‘rganishda turli vositalardan foydalana olishi va
o‘quvchilarda o‘lchashga oid ko‘nikmalarni shakllantirish usullarini amalda
qo‘llay olishi zarur.
1.3. Hajm tushunchasini shakllantirishda interaktiv metodlardan foydalanish
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun “hajm” tushunchasi – bu faqat son
yoki birlik emas, balki makon va amaliy hayotdagi jismlarning shakli bilan bog‘liq
tushuncha hisoblanadi. Shu bois, bu mavzuni o‘qitishda interaktiv metodlardan
foydalanish o‘quvchilarning mavzuni chuqurroq anglashiga, bilimlarni hayot bilan
bog‘lashiga va mustaqil fikrlashga imkon yaratadi.
Interaktiv metodlar – bu o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida faol muloqotga
asoslangan, o‘quvchilarning fikr yuritish, muammo hal qilish, guruhda ishlash kabi
17

ko‘nikmalarini shakllantiruvchi dars shakllaridir. Ayniqsa, matematik
tushunchalarni, jumladan hajmni tushuntirishda bu metodlar nafaqat bilim beradi,
balki qiziqish uyg‘otadi, nutqni rivojlantiradi va amaliy faoliyat orqali mavzuni
o‘zlashtirishni osonlashtiradi.
Asosiy interaktiv metodlar:
1. “Kashf etish” yoki tajriba orqali o‘rganish metodi . O‘quvchilarga turli
hajmdagi idishlar (stakan, qadoq, shisha idishlar) beriladi va ular suv bilan
to‘ldiriladi. O‘quvchilar o‘zlari hajmni solishtirib ko‘radi, suv hajmi orqali farqni
ko‘radi. Bu orqali ular 1 litr, 500 ml, 100 ml kabi birliklarni amalda ko‘rib,
tushunadi.
2. “Guruhli ishlash” metodi . O‘quvchilar 3-4 kishilik guruhlarga bo‘linadi.
Har bir guruhga turli hajmdagi predmetlar (quti, paket, idish) beriladi. Ulardan har
biri hajmini taxmin qilish, birlikka ajratish, yozma ifodalash topshirig‘i beriladi.
Guruhlar natijalarni solishtirib, o‘z xulosalarini taqdim etadi.
3. “Savol-javob” va “Fikrlar jarchisi” usullari . Bu metod orqali
o‘qituvchi hajmga oid ochiq savollar beradi:
– Qaysi idish ko‘proq suv oladi?
– 1 litr sut 4 stakanga sig‘adimi?
O‘quvchilar o‘z fikrini aytadi, boshqalarning javoblari bilan taqqoslaydi. Bu
jarayonda tanqidiy fikrlash, mantiqiy mulohaza yuritish shakllanadi.
4. “Rolga kirish” o‘yini (scenariyli mashqlar) . O‘quvchilar do‘kondagi
sotuvchi va xaridor rolida ishtirok etadi. Xaridor “1 litr sut, 2 ta yarim litrlik
sharbat” so‘raydi. Bu yerda o‘quvchi miqdor, o‘lchov birliklarini amaliyotda
ishlatishni o‘rganadi.
5. “Konstruktiv o‘yinlar va loyihalar” . O‘quvchilar kichik guruhlar bo‘lib
qutichalardan turli shakldagi “uy”lar yasaydi. Har bir qutining hajmini aniqlab,
umumiy hajmni hisoblashadi. Bu esa geometriya, hisob-kitob va hajm
tushunchasini birgalikda uyg‘unlashtiradi.
18

Zamonaviy o‘qitishda interaktiv ta’lim vositalari – masalan, interaktiv
doskalar, ta’limiy ilovalar (GeoGebra, Matific, LearningApps) orqali hajmni vizual
tasvirlash, o‘lchov birliklarini tushuntirish samaradorlikni oshiradi. Bolalar virtual
muhitda hajmni o‘zgartirish, o‘lchash, taqqoslash orqali chuqurroq anglaydi.
Interaktiv metodlardan foydalangan holda o‘qitilgan hajm mavzusi quyidagi
natijalarga olib keladi:
 O‘quvchilar mavzuni amaliy faoliyat orqali o‘zlashtiradi.
 Hajm tushunchasi oddiygina raqamlar yig‘indisi emas, balki amaliy
mazmunga ega ko‘rsatkich sifatida shakllanadi.
 O‘quvchilarda o‘z fikrini ifodalash, savollarga javob berish, mustaqil
o‘rganish ko‘nikmalari rivojlanadi.
 Hajm tushunchasi real hayotdagi vaziyatlar bilan bog‘lanadi – bu esa
mustahkam va uzoq muddatli bilimni ta’minlaydi.
II-BOB. ARALASH BO‘LIM: UZUNLIK O‘LCHOVI VA SODDA
MISOLLAR VA MASALALAR
2.1. Uzunlik va uning o‘lchov birliklari
Uzunlik — bu jismlarning bir nuqtasidan ikkinchi nuqtasigacha bo‘lgan
masofadir. Hayotda biz har kuni turli predmetlar, buyumlar, yo‘llar, binolar, tana
a’zolari va boshqa narsalarning uzunligini ko‘ramiz, o‘lchaymiz yoki chamalab
baholaymiz. Masalan, daraxtning bo‘yi, stolning eni, uy devorining balandligi,
yo‘lning uzunligi kabi misollar orqali uzunlik tushunchasi kundalik hayotimizda
19

bevosita mavjud. Bu tushuncha boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun dastlab
mavhum tuyulishi mumkin. Shuning uchun uni anglashga yordam beradigan
metodik vositalar, amaliy mashg‘ulotlar va real hayotiy holatlarning o‘rni
nihoyatda muhim. Boshlang‘ich sinfda uzunlikni o‘rgatishda o‘quvchilar atrofdagi
predmetlarni ko‘z bilan chamalash, taqqoslash va oddiy o‘lchash asboblari
yordamida o‘lchash orqali o‘rganadilar. Masalan, o‘qituvchi bir nechta uzunligi har
xil tayoqchalarni ko‘rsatib, “Qaysi biri eng uzun?”, “Bu tayoqcha ikkinchisidan
qancha uzunroq?” kabi savollar berishi orqali bolalarning tahlil qilish, farqlash va
fikrlash ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Ko‘z bilan taqqoslashdan so‘ng bolalar uzunlikni o‘lchash asboblari bilan
tanishtiriladi — chizg‘ich, o‘lchov lentasi yoki ruletka. O‘quvchilar ushbu
vositalar orqali real jismlarning uzunligini o‘lchashni amalda bajara boshlaydilar.
Uzunlikni o‘lchashda maxsus birliklar qo‘llaniladi. Ularning asosiylari: millimetr
(mm), santimetr (sm), desimetr (dm), metr (m), kilometr (km) kabi birliklardir. Bu
birliklar orasida muayyan nisbatlar mavjud: 1 metr – 100 santimetrga, 1 santimetr
– 10 millimetrga teng. Bu bog‘liqlikni o‘quvchilarga oddiy misollar orqali
tushuntirish mumkin. Masalan, daftar eni 20 sm, parta uzunligi 1 metr, sinf xonasi
eni 4 metr bo‘lishi mumkin. Bunday real hayotiy misollar orqali o‘quvchilar
miqdoriy farqlarni aniq his qiladilar. Metr va kilometr esa odatda katta masofalarni
o‘lchashda qo‘llaniladi. Masalan, uy va maktab orasidagi yo‘l masofasi kilometrda
ifodalanadi. Yosh bolalarning uzunlikni tushunishi uchun nafaqat o‘lchash, balki
o‘lchov birliklarini taqqoslash, birliklar orasidagi bog‘liqlikni tushunish ham
muhimdir. O‘quvchilar santimetrdan metrgacha, metrdan kilometrgacha bo‘lgan
birliklarni ketma-ketlikda yod olganlari bilan emas, balki ular yordamida
amaliyotda ishlashni o‘rganishlari kerak. Masalan, “1 metrda nechta santimetr
bor?”, “5 santimetr nechta millimetr?” kabi savollar orqali o‘quvchilarning
tafakkur doirasi kengayadi, matematik fikrlash rivojlanadi. Uzunlik tushunchasini
shakllantirishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar, interaktiv darslar, raqamli
ilovalar, vizual materiallar ham muhim o‘rin tutadi. Interaktiv doska yoki
20

multimedia vositalarida real masofalarni ko‘rsatish, o‘yinli topshiriqlar orqali
o‘quvchilarni mustaqil tahlilga yo‘naltirish mumkin. Masalan, “Eng uzun yo‘lni
top”, “Ko‘rsatilgan rasmlarda qaysi tasma uzunroq?”, “Ruletka yordamida
partaning bo‘yini o‘lchang” kabi topshiriqlar orqali o‘quvchilar bilgan bilimlarini
real hayotga tatbiq etishni o‘rganadilar.
Uzunlikka doir turli yo‘nalishlarda (eni, bo‘yi, balandligi, qalinligi)
o‘lchashni tushuntirish ham dolzarbdir. Masalan, kitobning balandligi, eshikning
eni, tokchaning qalinligi – bularning barchasi uzunlikning turli yo‘nalishlari orqali
ifodalanadi. Bu tushunchalarni o‘zlashtirish orqali o‘quvchilar har xil jismlarning
hajmi, tuzilishi, shakli haqida to‘liq tasavvur hosil qiladilar. Natijada, uzunlik va
uning o‘lchov birliklarini to‘g‘ri tushunish boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun
faqat matematik bilim emas, balki ularning dunyoqarashi, atrof-muhitga bo‘lgan
munosabati, mantiqiy fikrlashi, muammoli vaziyatlarda echim topish qobiliyatini
rivojlantirishga xizmat qiladi. Har bir real predmetni o‘lchab ko‘rish, biror narsani
chamalash va to‘g‘ri fikr bildirish — bu o‘quvchi shaxsining shakllanishida muhim
bosqichdir.
Bolalar uzunlik – jismning davomiyligi, ya’ni narsaning o‘lchamlarini
tasvirlaydigan xossasi ekanini maktabgacha yoshdanoq tasavvur qila oladilar. Ular
uzun–qisqa, keng–tor, baland–past, yo‘g‘on–ingichka munosabatlarini to‘g‘ri
aniqlay oladilar. O‘qitishning navbatdagi vazifasi – o‘lchash ishining mohiyatini
ochib berish, uzunlikning turli o‘lchov birliklarining ahamiyatini tushuntirish va
o‘lchov asboblaridan foydalanishga o‘rgatishdan iborat. Tayyorgarlik bosqichining
birinchi davridayoq o‘qituvchi “miqdor” tushunchasini rivojlantirish imkoniga ega
bo‘ladi. “Miqdor” so‘zining o‘zi ko‘pchilik bolalarga notanish, chunki ular bu
so‘zni kundalik hayotda kam ishlatadilar. O‘qituvchining vazifasi – narsalarning
xossalari taqqoslanayotganda bu taqqoslashni miqdor jihatdan ifodalash
mumkinligini, miqdor haqida so‘z yuritish mumkinligini doimiy ravishda ko‘rsatib
borishdan iborat.
“Uzun – qisqa” mavzusi bo‘yicha dars namunasi:
21

Darsning maqsadi: uzunlik tushunchasini jismning o‘lchamlarini
tavsiflaydigan xossa sifatida shakllantirish.
Ish – narsalarning uzunliklarini ko‘z bilan chamalash va ustiga qo‘yish usuli
bilan taqqoslashdan boshlanadi.
Amaliy ish: Gorizontal tortilgan ipga eni bir xil, lekin rangi va uzunliklari
turlicha bo‘lgan tasmalar ilingan. Bolalar qaysi tasma uzunroq, qisqaroq yoki bir
xil uzunlikda ekanini ko‘z bilan chamalab aniqlaydilar. O‘qituvchi esa tasmalarni
ip bo‘ylab surib, ularni ustma-ust tushiradi. Bolalarning e’tibori quyidagilarga
qaratiladi: agar tasmalarning bir uchlari ustma-ust tushgan bo‘lsa, u holda ularning
ikkinchi uchiga qaraymiz va shunga ko‘ra “uzunroq”, “qisqaroq”, “bir xil
uzunlikda” deb ayta olishimiz mumkin.
Mustahkamlash uchun frontal amaliy ish: Bolalarga uchtadan qog‘oz
tasmalar tarqatiladi (ikkitasi bir xil uzunlikda, uchinchi esa ularga teng emas). Ular
tasmalarni ustiga qo‘yish orqali uzunliklarini taqqoslaydilar. Keyinchalik,
tasmalarni ustma-ust qo‘yish imkoniyati bo‘lmagan holat yaratiladi. Buning uchun
ikki tasma doskaning har xil balandlikdagi qismlariga ilib qo‘yiladi, uchinchi
tasmani esa o‘qituvchi ushlab turadi. Bolalar birgalikda xulosa qiladilar: agar
birinchi tasma uzunligi uchinchi tasmaning uzunligiga teng, ikkinchi tasma esa
undan uzun bo‘lsa, demak, birinchi tasma ikkinchisidan qisqaroqdir.
Shunga o‘xshash ish uzunligi bir xil, lekin rangi turli bo‘lgan uchta cho‘p
ustida ham bajariladi. Keyingi darsda bolalar ichiga turli uzunlikdagi 5–6 ta qog‘oz
tasma solingan konvertlar oladilar.
Topshiriq: Eng uzun tasmani, keyin qisqaroq tasmani, eng qisqa tasmani
toping.
Keyingi darslarda “uzunlik” tushunchasi kengaytiriladi. “Bo‘yi”, “eni”,
“qalinligi”, “balandligi” so‘zlari kiritiladi.
O‘qituvchi: “Sinfimizdagi doskaga qarang. Bu doskaning bo‘yi (chapdan
o‘nga). Endi doskani yuqoridan pastga qarab o‘lchab ko‘ramiz. Bu – eni yoki
balandligi bo‘ladi. Endi partangizga qarang, qo‘lingiz bilan partaning bo‘yi va
22

enini ko‘rsating. Darslikning bo‘yi, eni va qalinligini ko‘rsating. Daftar va
darslikni solishtiring. Qaysi biri qalin, qaysi biri yupqa?” – degan topshiriqlar
orqali o‘qituvchi o‘lchamlarning yo‘nalishlarini farqlashni o‘rgatadi.
Xulosa: Narsalarning o‘lchamlari turli yo‘nalishlarda ifodalanadi. Bu
yo‘nalishlarga qarab ularning nomlari o‘zgaradi: bo‘yi, eni, balandligi, qalinligi.
Ushbu so‘zlarga mos qarama-qarshi ma’noli so‘zlarni topish uchun “Teskarisiga”
o‘yini o‘ynaladi.
Misollar:
1. Qizil qalam – ko‘k qalamdan uzun → qisqa
2. Qayrag‘och – archadan baland → past
3. Sharf – kamardan keng → tor
4. Kundalik daftar – darslikdan yupqa → qalin
5. Yo‘l – so‘qmoqdan uzun → qisqa
Darslik bilan ishlash bu tushunchalarni mustahkamlashga xizmat qiladi.
O‘quvchilar atrofdagi narsalarni yangi so‘zlar yordamida tavsiflashga o‘rganadilar.
Yakuniy fikr: Bugun biz yangi tushuncha – “miqdor” bilan tanishdik.
Narsalarning xossalarini taqqoslash mumkin. Agar bu taqqoslash mumkin bo‘lsa,
demak, miqdor haqida gapirish mumkin. Narsalarning o‘lchamlari haqida so‘z
borganda, bu miqdorlar turli so‘zlar bilan – bo‘yi, eni, balandligi, qalinligi kabi
ifodalanadi. Aksariyat hollarda, narsaning bir yo‘nalishdagi o‘lchami haqida gap
ketganda “uzunligi” yoki “bo‘yi” so‘zlari ishlatiladi.
2.2. Hajm va uzunlikni taqqoslashga oid sodda misol va masalalar
1-misol (taqqoslovchi). Dilorom 1 metr uzunlikdagi lenta oldi. Shu bilan
birga, u 2 litr hajmdagi idishda sharbat ham olib keldi.
Savol: Qaysi birlik – metr yoki litr – uzunlikni bildiradi? Qaysi biri hajmni?
Javob: – Metr – uzunlik birlik; – Litr – hajm birlik.
2-misol (real ob’ektlar bilan). Bir shisha sharbat 1 litr. Bir yog‘och tayoq
esa 1 metr.
23

Savol: Qaysi biri hajmni bildiradi? Qaysi biri uzunlikni?
Javob: – Shisha sharbat (1 litr) – bu hajm. – Tayoq (1 metr) – bu uzunlik.
3-misol (taqqoslash va to‘g‘ri ajratish). Quyidagi buyumlarni hajm va
uzunlikka qarab ajrating:
 2 metr arqon
 3 litr sut
 5 santimetr qalam
 1 litr suv
Javob:
– Uzunlikka oid : 2 metr arqon, 5 santimetr Qalam
– Hajmga oid : 3 litr sut, 1 litr suv
4-masalani tahlil qilish. Javohirning bobosi unga 3 metr sim berdi. Opasi
esa unga 2 litr sharbat olib berdi.
Savol: Javohir qancha uzunlikdagi sim oldi? Qancha hajmdagi ichimlikka
ega bo‘ldi?
Javob: – Uzunlik: 3 metr sim; – Hajm: 2 litr sharbat;
5-masalaga yechim toppish. Bir paqir 10 litr suv oladi. Bir tayoqning
uzunligi 100 santimetr.
Savol: 10 litr suv bilan 100 santimetr uzunlikni solishtirish mumkinmi?
Javob: Yo‘q, ular turli o‘lchov birliklarida – biri hajm , ikkinchisi uzunlik .
Ularni faqat mos o‘lchovlar orqali taqqoslash mumkin emas.
6-misol (praktik topshiriq). O‘quvchiga turli o‘lchovdagi buyumlar
beriladi:
 1 litr sut
 2 metr ip
 500 millilitr sharbat
 30 santimetr qalam
Topshiriq: Hajm va uzunlik birliklarini farqlab jadvalga yozing.
Buyum O‘lchov Kategoriya
24

1 litr sut 1 l Hajm
2 metr ip 2 m Uzunlik
500 millilitr sharbat 500 ml Hajm
30 santimetr qalam 30 sm Uzunlik
7-masalaga muammo qo‘yish. Oybek 2 litr hajmdagi idishda limonad
tayyorladi . Shu bilan birga, 1,5 metr uzunlikdagi ipdan quvnoq o‘yin tayyorladi.
Savol: Hajmni ifodalovchi va uzunlikni ifodalovchi birliklar qanday?
Javob: – 2 litr – hajm, – 1,5 metr – uzunlik.
8-masalani to‘ldirish. Ravshan do‘kon orqali quyidagi narsalarni sotib oldi:
 1 litr sut
 2 metr lenta
 3 litr sharbat
 1,2 metr yog‘och
Savol: Nechta hajm birlikli, nechta uzunlik birlikli mahsulot olgan?
Javob:
– Hajm birlikli: 2 ta (1 litr sut, 3 litr sharbat)
– Uzunlik birlikli: 2 ta (2 metr lenta, 1,2 metr yog‘och)
2.3. Boshlang‘ich sinflarda hajm va uzunlikni o‘rgatishda
integratsiyalashgan yondashuvlar
Integratsiyalashgan yondashuvlar o‘quvchilarga nafaqat alohida fanlar
bo‘yicha, balki fanlararo bog‘lanishlar orqali bilim va ko‘nikmalarni
mustahkamlashga yordam beradi. Boshlang‘ich sinflarda hajm va uzunlikni
o‘rgatishda ham bu yondashuvlar o‘quvchilarning tushunish qobiliyatini oshirishda
25

samarali bo‘ladi. Integratsiyalashgan yondashuvlar turli fanlar va mavzularni
birlashtirib, o‘quvchilarga ko‘proq amaliy va real dunyo tajribalarini taklif etadi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga hajm va uzunlikni o‘rgatishda
integratsiyalashgan yondashuvlar o‘quvchilarning fanlarga bo‘lgan qiziqishini
oshiradi va ularga ilmiy tushunchalarni amaliyotda qo‘llashni o‘rgatadi. Hajm va
uzunlikni o‘rgatishda matematika fanidan tashqari boshqa tabiiy fanlar, masalan,
geografiya, fizika va biologiya fanlari ham muhim rol o‘ynaydi. Geografiya
fanidan o‘quvchilarga tabiatdagi ob’ektlarning hajmi va uzunligi haqida o‘ylashni
o‘rgatish orqali, ular daryo uzunligini yoki tog‘larning balandligini o‘lchashni
o‘rganadilar. Bu o‘quvchilarga kengroq dunyoqarashni shakllantirishga yordam
beradi va o‘lchov birligini hayotiy kontekstda tushunishga imkon yaratadi.
Fizika fanida o‘lchov birliklarini tushunish va qo‘llashda o‘quvchilarga
asbob-uskunalarni ishlatish bo‘yicha amaliy ko‘nikmalarni o‘rgatish juda muhim.
O‘quvchilarga masalan, rulonli chiziqlar yoki mikrometrlar yordamida
o‘lchovlarni amalga oshirishni o‘rgatish, ularni o‘lchov birligining amaliy
qo‘llanilishi bilan tanishtiradi. Biologiya fani esa tabiiy ob’ektlarning o‘lchovlarini
taqqoslashni o‘rgatish uchun juda foydalidir. O‘quvchilar, masalan, daraxtlarning
balandligini yoki hayvonlarning hajmini o‘lchash orqali hajm va uzunlik
birligining amaliy qo‘llanilishini o‘rganadilar. O‘simliklar va hayvonlar bilan
ishlash, o‘quvchilarga tabiiy dunyo bilan bog‘lanish imkoniyatini beradi va
o‘quvchilarning dunyoqarashini kengaytiradi. Ushbu integratsiyalashgan
yondashuvlar orqali o‘quvchilar nafaqat matematikani, balki tabiiy fanlarni ham
o‘rganish orqali dunyo haqida chuqurroq bilimga ega bo‘ladilar. Bu yondashuv,
o‘quvchilarning o‘zaro bog‘liqliklarni ko‘rishiga yordam beradi va ularga fanning
turli sohalarida qo‘llaniladigan asosiy tushunchalarni birlashtirishni o‘rgatadi.
Integratsiyalashgan yondashuvda amaliy mashg‘ulotlar va laboratoriya
ishlari o‘quvchilarga o‘rgangan bilimlarini mustahkamlash, amaliy ko‘nikmalarni
rivojlantirish va o‘quv jarayonini qiziqarli va samarali qilish uchun muhimdir.
26

Boshlang‘ich sinflarda bu jarayonni o‘tkazish o‘quvchilarning nazariy bilimlarini
amaliyotga tatbiq etish imkoniyatini yaratadi.
Laboratoriya ishlari : O‘quvchilarga o‘lchov birliklari va o‘lchov asboblari
bilan ishlashni o‘rgatish maqsadida laboratoriya mashg‘ulotlari tashkil qilinadi.
Masalan, suyuqliklarning hajmini o‘lchash uchun o‘lchov silindrlaridan yoki
uzunlikni o‘lchash uchun chizmalarni ishlatish. Bunday ishlarda o‘quvchilar
o‘lchov birliklarini tushunib, o‘lchov jarayonini mustahkamlashadi.
O‘lchov asboblari bilan ishlash : O‘quvchilarga o‘lchov asboblari bilan
ishlashni o‘rgatish juda muhim. O‘quvchilar lentalar, chizmalar, suyuqlik o‘lchov
idishlari kabi yordamchi asboblar bilan ishlashni o‘rganadilar. Bu asboblar
yordamida o‘quvchilar o‘lchov birliklarini aniqroq va to‘g‘ri ishlatishni
o‘rganadilar. Misol uchun, suyuqliklarning hajmini o‘lchashda o‘lchov idishlarini
qanday ishlatishni, uzunlikni o‘lchashda esa chizmalar yordamida qanday aniqlik
kiritishni o‘rgatish mumkin.
Amaliy mashg‘ulotlar : Amaliy mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilar
o‘lchovlarni haqiqiy vaziyatlarda qanday qo‘llashni o‘rganadilar. Masalan,
o‘quvchilarga 1 litr sharbatni to‘kib, 1 litr hajmni qanday o‘lchashni ko‘rsatish.
Ushbu mashg‘ulot o‘quvchilarga hajmni qanday aniq o‘lchashni ko‘rsatib berish
va o‘lchov birliklarining amaliy qo‘llanilishini tushuntirish uchun foydalidir.
Bundan tashqari, o‘quvchilarning uzunliklarini o‘lchash va solishtirish, o‘zaro
bog‘liq o‘lchovlar tushunchasini shakllantirishga yordam beradi. Bularning
barchasi o‘quvchilarga matematik va tabiiy fanlar asosidagi nazariy bilimlarni
mustahkamlash, shuningdek, o‘lchov birligi va asboblarini ishlatishda
ko‘nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi. Amaliy mashg‘ulotlar orqali
o‘quvchilar o‘z bilimlarini to‘liq mustahkamlab, turli fanlar orasida
integratsiyalashgan yondashuvni amalga oshirishni o‘rganadilar.
San’at va geometrik yondashuvlar orqali o‘quvchilarga hajm va uzunlikni
tushunishga yordam berish san’at va fanlarni integratsiyalashda muhim rol
o‘ynaydi.
27

Geometriya : Geometrik shakllar yordamida o‘quvchilar hajm va uzunlikni
amaliy tarzda anglashadi. Masalan, kub, silindr, konus kabi shakllarning hajmini
hisoblash va ularning qanday hosil bo‘lishi haqida tushuncha berish. Bu metod
orqali o‘quvchilar hajm va uzunlikni solishtirishni o‘rganadilar, masalan, kubning
hajmini hisoblash uchun uning tomonlarining uzunligini bilish kerak bo‘lishi, bu
esa uzunlik o‘lchov birligini yaxshiroq anglashga yordam beradi.
San’at : San’at orqali o‘quvchilarga o‘lchov birliklarini qo‘llashni o‘rgatish
juda samarali usul bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘quvchilarga skulptura yaratish
yoki grafik tasvirlar orqali geometrik shakllarni tasvirlashni o‘rgatish. Bunday
faoliyatlar o‘quvchilarga hajm va uzunlikni san’at asarlarida qanday ishlatishlarini
ko‘rsatib beradi. Shuningdek, o‘quvchilar o‘ylab ko‘rish, tasavvur qilish va
kreativliklarini rivojlantirishga yordam beradi.
O‘qituvchining interaktiv yondashuvi o‘quvchilarning faoliyatini
rag‘batlantiradi va ularni o‘quv jarayonida ishtirok etishga undaydi. Bu usul
o‘quvchilarning o‘rganishdagi motivatsiyasini oshiradi.
Diskussiyalar va muloqot : O‘quvchilarni hajm va uzunlik haqidagi
savollarni muhokama qilishga jalb qilish, ularning fikrlarini va tushunchalarini
rivojlantirishga yordam beradi. Masalan, o‘qituvchi Qanday qilib bir xil hajmdagi
ob’ektlarni solishtirish mumkin? yoki Uzunlikni o‘lchash uchun qanday vositalar
kerak? kabi savollarni berib, o‘quvchilardan javob olish va ular o‘rtasida muloqot
olib borish. Bu jarayon o‘quvchilarning o‘z fikrlarini ifodalashga, yangi bilimlarni
anglashga yordam beradi.
Sinovlar va o‘yinlar : O‘quvchilarga hajm va uzunlikni o‘rgatishda turli xil
o‘yinlar va sinovlarni o‘tkazish o‘quv jarayonini qiziqarli va samarali qiladi.
Masalan, o‘quvchilarni bir xil hajmdagi ob’ektlarni solishtirishga yoki uzunlikni
aniqlashga o‘rgatish uchun o‘yin shaklida mashqlar tashkil qilish. Bu o‘quvchilarni
faol ishtirok etishga undaydi va ularning bilimlarini mustahkamlaydi.
Bunday yondashuvlar o‘quvchilarni o‘rgatishning nafaqat samarali, balki
qiziqarli va interaktiv bo‘lishini ta’minlaydi. Shuningdek, bu metodlar orqali
28

o‘quvchilar o‘z bilimlarini to‘g‘ri qo‘llash, o‘zaro hamkorlik qilish va yangi
yondashuvlar bilan ishlashni o‘rganadilar.
Integratsiyalashgan yondashuvda, o‘quvchilarga hajm va uzunlikni
o‘rgatishda turli metodlarni qo‘llash nafaqat ularning matematik bilimlarini
kengaytiradi, balki kundalik hayotga doir amaliy ko‘nikmalarni ham rivojlantiradi.
Real hayotdan olingan misollarni qo‘llash, o‘quvchilarning mavzuni yaxshiroq
tushunishlariga yordam beradi. Masalan, o‘quvchilarga savdo do‘konlaridagi
mahsulotlarning o‘lchovlari haqida so‘zlab berish yoki hayotiy taqqoslashlar
keltirish, ularning o‘ziga xos tajribalari va amaliyotlarini yaxshilaydi. Bunday
misollar, o‘quvchilarga o‘rganayotgan mavzularining hayotda qanday
qo‘llanilishini ko‘rsatadi. Shuningdek, matematika va tilni integratsiyalash
o‘quvchilarga o‘qish, yozish va muloqot qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
O‘quvchilarga o‘lchovlar, masalan, uzunlik yoki hajmni aniqlash va tasvirlashda
matematik so‘zlar va atamalarni ishlatishni o‘rgatish juda muhimdir. Bu qalamning
uzunligi 15 sm yoki Bu idishning hajmi 2 litr kabi ifodalar o‘quvchilarning
bilimlarini aniq va to‘g‘ri tarzda taqdim etishga yordam beradi. Bu jarayon,
shuningdek, ular uchun matematika va tilni birlashtirgan holda o‘rganish
imkoniyatini yaratadi. Yozma topshiriqlar ham o‘quvchilarning tushunchalarini
mustahkamlashga yordam beradi. O‘quvchilarga o‘lchovlarni aniqlash yoki
taqqoslashni yozma shaklda izohlash topshiriqlari berish, o‘zlarini erkin
ifodalashga va matematikani amaliy hayotga nisbatan ishlatishga undaydi. Bu kabi
integratsiyalashgan yondashuvlar o‘quvchilarning nafaqat matematik, balki til va
muloqot ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi.
XULOSA
Boshlang‘ich sinflarda hajm tushunchasini o‘rgatish, o‘quvchilarga
matematik bilimlarni kengaytirish va kundalik hayotda uchraydigan miqdorlar
haqida tushuncha berish uchun muhim ahamiyatga ega. Hajm o‘lchov birligini
29

o‘rganish orqali bolalar, o‘zlari bilan atrof-muhitdagi obyektlarni yanada aniqroq
tasavvur qilishlari mumkin. Ushbu mavzu orqali o‘quvchilar suyuqliklarning
hajmini o‘lchashni, ularni bir-biriga nisbatan taqqoslashni o‘rganadilar, bu esa
ularning fazoviy tasavvurlarini rivojlantirishga yordam beradi.
Dars jarayonida o‘quvchilar litr tushunchasi bilan tanishib, idishlar va
ularning sig‘imlarini o‘lchash orqali hajm o‘lchov birligining asosiy xususiyatlarini
o‘zlashtiradilar. O‘quvchilarga misollar, masalalar va amaliy mashg‘ulotlar
yordamida bu tushuncha mustahkamlanadi. Masalan, bir siqimdan yoki bankadan
qancha sut, sharbat yoki boshqa suyuqliklar olinishi mumkinligini hisoblash kabi
masalalar o‘quvchilarning analitik fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi.
Bu mavzu o‘qituvchidan o‘quvchilarni nafaqat teoriya bilan tanishtirishni,
balki amaliy mashg‘ulotlar orqali o‘zlashtirishni talab qiladi. Bunday o‘quv
faoliyati o‘quvchilarga nafaqat matematik bilimlar, balki kundalik hayotdagi hajm
o‘lchovlariga oid ko‘nikmalarni ham beradi. Shuningdek, ularni figuralar yuzini
o‘lchash, kattaliklar o‘rtasidagi nisbati haqida o‘ylash va real hayotda o‘lchov
birligidan foydalanishni o‘rgatadi.
Kurs ishida keltirilgan masalalar va amaliy mashg‘ulotlar o‘quvchilarda
hajm tushunchasining to‘liq shakllanishiga yordam beradi va ularni o‘quv
jarayoniga yanada qiziqtiradi. Bu, shuningdek, bolalar matematik fikrlashni
rivojlantirishga, kuzatish va taqqoslash qobiliyatini oshirishga olib keladi.
Natijada, o‘quvchilar nafaqat hajm o‘lchov birligini o‘rganadilar, balki ular o‘z
bilimlarini kundalik hayotda samarali qo‘llay olishadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
30

1.1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T., “O‘zbekiston”
nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2008-yil. – 40 b.
1.2. O‘zbekiston Respublikasi Boshlang‘ich ta’limda matematika o‘qitish
metodikasini rivojlantirish va o‘quv jarayonini takomillashtirish bo‘yicha milliy
dastur – T.: Ta’lim vazirligi, 2018-yil. – 60 b.
1.3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 31-
dekabrdagi “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonini tashkil etish bilan bog‘liq
tizimni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 824-sonli qarori.
1.4. O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim vazirligining Boshlang‘ich ta’limda
matematika o‘qitish metodikasi bo‘yicha metodik tavsiyalar. – T.: O‘zbekiston
ta’limi, 2020-yil. – 80 b.
II. Monografiya, ilmiy maqola, patent, ilmiy to‘plamlar
2.1. Abdullayev H., Mirzayeva M. Ta’lim samaradorligining muhim
shartlari // Xalq ta’limi. 1993-yil. 8-9. – B. 3.
2.2. Nishonaliev U. Ta’lim standarti va pedagogik innovatsiyalar // J. Xalq
ta’limi. 1999. - №6. – 28-31 b.
2.3. Azizxo‘jayeva N.N. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish
metodikasi. – T.: TDPU, 2018-yil. – 120 b.
2.4. Tursunova G. Matematika o‘qitishda zamonaviy pedagogik
texnologiyalarni joriy etish // Xalq ta’limi. – 2015-yil. – B. 45-50.
2.5. Akramova M. Boshlang‘ich ta’limda matematika fanini o‘qitishning
samarali metodlari // Ta’lim va innovatsiyalar. 2019-yil. – 35-40 b.
2.6. Yusupov O. Boshlang‘ich ta’limda miqdorlar, hajm va o‘lchovlar
tushunchalarini o‘rgatish metodikasi. – T.: TDPU, 2020-yil. – 110 b.
III. Foydalanilgan boshqa adabiyotlar
3.1. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. – T.:
TDPU, 2003-yil. – 174 b. 92-bet.
31

3.2. Ziyomuhammadov B., Tojiev M. Pedagogik texnologiya – zamonaviy
o‘zbek milliy modeli. – T.: “Lider press”, 2009-yil. – 104 b. 56-bet.
3.3. Ishmuhamedov R.J. Innovatsion texnologiya yordamida ta’lim
samaradorligini oshirish. – TDPU, 2004. – 35 b.
3.4. Tojiev M. Matematika o‘qitish metodikasi: Boshlang‘ich sinflarda
o‘quvchilarga miqdorlar va ularning o‘lchovlarini o‘rgatish // Xalq ta’limi. – 2017.
– B. 28-32.
3.5. Yunusova D. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishda didaktik
o‘yinlarning o‘rni. – T.: O‘zbekiston, 2020-yil. – 160 b.
3.6. Xodjayeva G. Boshlang‘ich ta’limda matematika va miqdorlarni
o‘rgatish metodikasi. – T.: O‘zbekiston, 2020-yil. – 180 b.
3.7. Narzullayev F. Matematik ta’lim metodikasi: Boshlang‘ich sinfda
matematika fanini o‘qitishning asosiy tamoyillari. – T.: Ta’lim, 2018-yil. – 210 b.
IV. Internet saytlari
4.1. http://www.edu.uz O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus
ta’lim vazirligi sayti.
4.2. http://www.lex.uz O‘zbekiston Respublikasi Qonun xujjatlari
ma’lumotlari milliy bazasi.
4.3. http://www.ziyonet.uz Ziyonet - O‘zbekiston ilmiy va ta’lim portalining
ma’lumotlar bazasi.
4.4. http://www.xalqtalimi.uz Xalq ta’limi tizimi yangiliklari va metodik
qo‘llanmalar.
4.5. http://www.edutimes.uz O‘zbekistonda ta’lim sohasidagi yangiliklar va
tadqiqotlar.
4.6. http://www.matematika.uz O‘zbekiston Respublikasi Matematika
jamiyati sayti, matematika o‘qitish metodikasi bo‘yicha resurslar.
V. Boshlang‘ich ta’limda matematika o‘qitish metodikasi bo‘yicha ilmiy
konferensiya materiallari
32

5.1. Matematika ta’limi: Innovatsiyalar va metodik yondashuvlar – T.:
TDPU, 2020-yil. – 200 b.
5.2. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar va metodikalar ilmiy-amaliy
konferensiyasi materiallari. – T.: 2021-yil. – 120 b.
5.3. Boshlang‘ich ta’limda matematika o‘qitish metodikasini
takomillashtirish ilmiy konferensiya materiallari. – T.: TDPU, 2022-yil. – 160 b.
VI. Ta’lim resurslari va o‘quv qo‘llanmalari
6.1. Matematika o‘qitish metodikasi bo‘yicha o‘quv qo‘llanmalari // Xalq
ta’limi nashriyoti. – T.: 2019-yil.
6.2. Boshlang‘ich ta’limda matematika fani bo‘yicha o‘quv resurslari //
O‘zbekiston Ta’limi. – T., 2020-yil.
_________________________________________________________ ta’lim
33

yo‘nalishi _____________________ ta’lim shakli ____ - kurs ________
guruh talabasi __________________________________________________
ning__________________________________________________________
______________________________________________________________
_________________________________________ mavzusidagi kurs ishiga.
RAHBAR XULOSASI
Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati,
dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil
yoritilganligi, mavzu to‘liq qamrab olinganligi).
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Ishdagi kamchiliklar:________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Kurs ishining yoritilishi bo‘yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs
ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
34

KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og‘zaki bayoni (yoritib berishi,
tushunchasi, savollarga to‘liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar
chiqara olishi).
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
_____________________________________________________________

Kurs ishining og‘zaki bayoni bo‘yicha komissiya tomonidan
baholanishi (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball
______________
Jami ball ________________________
Komissiya raisi: ________________________________________________
_________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi: ______________________________________________
_________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi: ______________________________________________
_________________
(FISH) (imzo)
35

Sotib olish