Boshlang‘ich sinflarda imloviy sezgirlikni o‘stirish - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	63.7KB
Покупки	1
Дата загрузки	26 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Asadbek Mamarizayev

Дата регистрации 09 Апрель 2024

141 Продаж

Boshlang‘ich sinflarda imloviy sezgirlikni o‘stirish

Купить

О ‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О ‘RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“PEDAGOGIKA” KAFEDRASI
Sirtqi ta’lim О ‘zbek tili va adabiyoti ta’lim y о ‘nalishi
“Boshlang‘ich sinflarda imloviy sezgirlikni o‘stirish ” mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy Rahbar: “Pedagogika” kafedrasi
_______________________________
(imzo)
Toshkent-2024
MUNDARIJA:

KIRISH …………………………………………………………………………..... 3
I BOB IMLOVIY SEZGIRLIKNI O‘STIRISH JARAYONIDA ANALITIK-
SINTETIK METODDAN FOYDALANISH VA UNING O‘ZIGA XOS
TOMONLARINI OCHIB BERISH
1.1 Boshlang‘ich sinflarda imloviy sezgirlikni o‘stirish......................................... 6
1.2 Savod o‘rgatish jarayonida davrlar, ularning bo‘limlari va har qaysi davrda
olib boriladigan ishlar.............................................................................................. 11
II BOB Imloviy sezgirlikni o‘stirishning samarali jihatlari
2.1 Savod o‘rgatish davrida ko‘rgazmali qurollar va didktik materiallardan
foydalanish.............................................................................................................. 18
2.2 Hamkorlikdagi imlo loyihalari......................................................................... 21
XULOSA ................................................................................................................ 24
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ............................................................... 26
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: O‘quvchilarda to‘g‘ri yozuv malakasini
shakllantirish grammatik nazariyani va imlo qoidasini o‘zlashtirishga
asoslanadi. Imlo qoidalari bir so‘znigina emas, balki umumiylik mavjud
bo‘lgan butun so‘zlar guruhining yozilishini tartibga soladi. Bu xususiyati bilan
u qoida xat yozuvchini har bir so‘zni yodda saqlash, xotirlashdan qutqaradi va
qoidaga amal qilib, belgilangan qoidaga muvofiq butun so‘zlar guruhini yozish
imkonini yaratadi. Imlo qoidasi grammatik umumiyliq asosida birlashgan
so‘zlarning yozilishini bir xillashtiradi. Bu yozma ravishdagi aloqani
yengillashtiradi va imlo qoidalarining ijtimoiy azhamiyatini ta’qidlaydi. Imlo
qoidalarini grammatik, fonetik, so‘z yasalishiga oid materiallarni ma’lum
darajada bilmasdan turib o‘zlashtirish mumkin emas. Grammatik iazariya imlo
qoidalari uchun poydevor hisoblanadi. Masalan, otlarning kelishiklar bilan
turlanishi o‘rganilgach, kelishik qo‘shimchalarining yozilishi haqidagi
ko‘nikma shakllantiriladi. “Sifat” mavzusini o‘rganish -roq qo‘shimchasining
va qip-qizil, yumyumaloq kabi sifatlarning yozilishiga, Imlo qoidalari ustida
ishlash - murakkab jarayon, qoidaning moqiyatini ochish, o‘quvchilarning
qoida ifodasini o‘rganib olishlari, qoidani yozuv tajribasiga tadbiq etish uniig
asosiy komponentlari qisoblanadi. 1 qoida mohiyatini ochish qoida
so‘zning qaysi qismini , qaysi so‘z turkumi yoki grammatik shaklni yozishni
boshqarishini, bunda qaysi belgilaretaqchi ekanini tushuntirish demaqdir.
O‘quvchilarni qoida bilan tanishtirish uchun material tanlashda o‘qituvchi bu
etakchi belgilarni albatta qisobga oladi. Masalan, oxiri yumshatish belgisi bilan
tugagan so‘zlarga qo‘shimcha qushilganda, yumshatish belgisi yozimasligi
zaqidagi qoidaning (2-sinf) moqiyatini ochishda o‘quvchilar oxiri yumshatish
belgisi bilan tugagan so‘z aytadilar, keyin o‘qituvchi raqbarligida shu so‘z
bilan gap tuzadilar.
Kurs ishining maqsadi: ta’lim jarayonlarida bolalarning o‘yin, dizayn, bilim
va tadqiqot faoliyati texnik ijod elementlari bilan qo‘llash; steam texnologiyalari
3

yosh bolalarda intellektual qobiliyatlarni rivojlantirish va ularni ilmiy-texnik ijodga
jalb qilish uchun ta’lim vazifalarini amalga oshirishga kompleks yondashuv;
axborot-tadqiqot faoliyati jarayonida intellektual qobiliyatlarni rivojlantirish va
yosh bolalarning ilmiy-texnik ijodiga jalb qilish va ularga rahbarlik qilish kabi
malakalariga ega bo‘lishligi.
Kurs ishining vazifasi: Talabalarga ta’lim texnologiyasini ta’lim-tarbiya
jarayonida qo‘llashda turli xil faoliyatlarni integratsiyalash, maktabgacha yoshdagi
bolalarni ilk tadqiqotchilik faoliyatiga tayyorlash vazifalarini bajaradi.
talabalarning ma’ruza, tajriba va amaliy mashg‘ulotlarda, mustaqil faoliyatda
olingan nazariy va amaliy ko‘nikmalarni amaliy loyihalarni bajarishda qo‘llay
olishini namoyish etish; 1

-maktabgacha ta lim sohasidagi normativ-huquqiy bazani yanadaʼ
takomillashtirish;
-maktabgacha yoshdagi bolalarning har tomonlama intellektual, axloqiy,
estetik va jismoniy rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish;
-innovatsiyalarni, ilg‘or pedagogik va axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarni tatbiq etish (axborot ma’lumotlar bazasini va multimedia
mahsulotlarini ishlab chiqish, uy ta’limi va ota-onalarning ma’lumot olishi uchun
raqamli ta’lim resurslarini tatbiq etish, respublikaning barcha MTMlarini
kompyuterlar bilan ta’minlanishini va Internet tarmog‘iga ulanishini
bosqichmabosqich amalga oshirish);
-kadrlarni tanlashda va rivojlantirishda yangi yondashuvlarni tatbiq etish
(xalqaro ta’lim standartlarini tatbiq etish, chet el ekspertlarini jalb qilish va chet
elga tajriba orttirish safarlarini tashkil etish, xodimlar faoliyatining samaradorligini
baholash mezonlarini ishlab chiqish, kadrlarni moddiy rag‘batlantirish va ijtimoiy
qo‘llab-quvvatlash dasturlarini ishlab chiqish);
Kurs ishining predmeti: talabalarga maktabgacha yoshdagi bolalarning har
tomonlama intellektual jihatdan tarbiyalashda turli faoliyatlari mazmunini
integratsiya qilishga o‘rgatish, ta’lim texnologiyasini maktabgacha ta’limda
1
Бобомуродова А.Я. Она тили таълими жараёнида ўйин-топишмоқлардан фойдаланиш: Пед. фан. номз. ...
ёзилган дисс. – Тошкент, 1996
4

qo‘llashning me’yoriy-uslubiy asoslari, ta’lim texnologiyasini maktabgacha
ta’limda qo‘llash bo‘yicha xorijiy tajribalarni o‘rganib, integratsion
mashg‘ulotlarni tashkil etish, ta’lim tashkilotlarida ta’lim texnologiyasini amaliy
qo‘llash usullari haqida bilim va ma’lumotlar berish. 2
Kurs ishining tuzilish va hajmi . Kurs ishi kirish, asosiy qism 2 bob ya’ni 4
ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar rо’yxatidan iborat.
2
Зиёдова Т . У . Она тили таълими жараёнида ўқувчиларнинг сўз бойлигини ошириш . Пед . фан . номз . ...
ёзилган дисс . – Тошкент , 1995
5

I BOB IMLOVIY SEZGIRLIKNI O‘STIRISH JARAYONIDA
ANALITIK-SINTETIK METODDAN FOYDALANISH VA UNING O‘ZIGA
XOS TOMONLARINI OCHIB BERISH
1.1 Boshlang‘ich sinflarda imloviy sezgirlikni o‘stirish
Ха t s а v о d o‘rgatish j а r а yonid а ха ft а ох irid а gi o‘qish d а rsl а rining 15-20
d а qiq а si sinfd а n t а shq а ri o‘qishg а а jr а til а di. S а v о d o‘rg а tish d а rsl а ri t а qmill а shg а n
а n а litik-sint е tik t о vush m е t о did а о lib b о ril а di. А n а litik-sint е tik t о vush m е t о di nutq
h а qid а , nutqning g а pl а rd а n, g а pl а rning so‘zl а rd а n, so‘zl а rning bo‘g‘inl а rd а n,
bo‘g‘inl а rning t о vushl а rd а n tuzilishini o‘rgatishd а , so‘zd а n o‘rg а nil а dig а n
t о vushni а jr а tib о lish, uni o‘rg а nilg а n harfl а rg а qo‘shib o‘qishg а o‘rgatishd а а m а l
qil а di. Bund а y t а hlil ishl а ri s а v о l-j а v о b usulid а о lib b о ril а di. Shuning uchun ham
bu d а vrd а qo‘ll а nil а dig а n а s о siy usul suhbat, s а v о l-j а v о b usuli s а n а l а di. Suhbat
m е t о di o‘quvchil а rni f ао ll а shtir а di, nutqiy f а ziyatg а s о l а di. S а v о l-j а v о b usulid а
d а rsni o‘qituvchi h а r bir m а t е ri а l r е j а sid а n b е ril а dig а n s а v о ll а rini tuzib о lishi
l о zim , b е ril а dig а n s а v о ll а r k е lgusi biliml а r uchun z а min h о zirl а shig а ham e’tib о r
q а r а tilm о g‘i z а rur. R а sml а r yuz а sid а n tug‘ilg а n s а v о ll а r 4-5 t а d а n о shm а sligi, 3-4
so‘zli bo‘lishi l о zim. Suhbat usuli d а rsning hamm а b о sqichid а o‘tilg а nl а rni
so‘r а sh, Yangi bilim b е rish, yangi m а vzuni must а hk а ml а sh, t е kshirish, yakunl а sh
j а r а yonid а qo‘ll а nil а di. 3
Ko‘rg а zm а lik m е t о di. Bu usul ch ех p е d а g о gi K о m е nskiy ta’limning а s о siy
q о id а si d е b bil а di. 4
“Sinfg а sur а t о lib kirishing bil а n s о q о v ham tilg а kir а di. Ta’lim
j а r а yonid а m а vhum t а f а kkuri ya х shi riv о jl а nm а g а n b о shl а ngich m а kt а b yoshid а gi
o‘quvchil а rning b а rch а s е zgi о rg а nl а ri ishtir о k etishi k е r а k: ko‘rish, eshitish, ха tt о
ta’m bilish s е zgisi ham, chunki ul а r а niq n а rs а , pr е dm е t- хо dis а g а q а r а b fikrl а ydi.
Ta’limd а o‘quvchil а rning bu х ususiyatl а rini his о bg а о lish z а rur. А lifb е d а rsligid а
m а zmunli v а pr е dm е t r а sml а r, g а p, bo‘g‘in, so‘zg а о id nus ха l а r t а bi а t qo‘ynid а
d а rs o‘tish, muz е yl а rg а s а yoh а t o‘tk а zish d а rsl а rini ko‘rg а zm а li usull а rd а
3
Бобомуродова А . Я . Она тили таълими жараёнида ўйин - топишмоқлардан фойдаланиш : Пед . фан . номз . ...
ёзилган дисс . – Тошкент , 1996
4
Юсупова Ш . Ж . Она тили таълими самарадорлигини оширишда илғор педагогик технологияларни жорий
этиш ( ноанъанавий усуллар ва компьютердан фойдаланиш ): Пед . фан . номзоди ... дисс . – Тошкент , 1998
6

o‘tk а zilg а n d а rs s а n а l а di. S а v о d o‘rgatishd а tushuntirish v а b а yon qilish usull а ri
ham qo‘ll а nil а di. O‘qituvchi nutq m а d а niyatig а e’tib о r b е rishi, s о dd а r а v о n if о d а li
qilib so‘zl а shi, m а t е ri а lni izchil q а t`iy r е j а а s о sid а b а yon qilish l о zim. Shuning
uchun o‘quvchil а rning tingl а b uo‘tirish imk о niyatl а rini х is о bg а о lish z а rur.
Tushuntirish v а b а yon qilish usuli Yangi m а vzuni yoki m а vzuning tushunm а y
q о lg а n urinl а rini q а yt а o‘rgatishd а qo‘ll а nil а di. Bul а rd а n t а shq а ri r е pr а duktiv
m е t о dd а n ham f о yd а l а nil а di.
O‘quvchil а r uchun t а yyor g а p so‘z bo‘g‘in t о vush nus ха l а ri b е ril а di.
O‘quvchil а r nus ха g а q а r а b shunch а so‘zli g а p tuz а dil а r, uning birinchi
so‘zi q а nd а y harf bil а n yozilishi , ох irig а qanday tinish b е lgi qo‘yilishini iz ох l а ydi.
Bo‘g‘inl а r s о nig а q а r а b So‘z o‘yl а b t о p а dil а r, uni bo‘g‘ing а bo‘l а dil а r, bo‘g‘inl а r
s о nini nus ха d а gig а t а qq о sl а ydil а r. Bu bil а n so‘zl а rni bo‘g‘inl а b o‘qishg а
t а yyorl а n а dil а r. T о vush nus ха li so‘zl а r ham o‘quvchil а rni fikrl а shg а , izl а nishg а
da’v а t et а di.
Yozuv d а rsl а rid а а s о s а n r е pr о duktiv m е t о dd а ish о lib b о ril а di. O‘quvchil а r
d а ft а r v а d о sk а d а gi ko‘rg а zm а li qur о ll а rd а gi n а mun а g а q а r а b nus ха ko‘chir а dil а r.
R е pr о duktiv m е t о d o‘qituvchining tushuntirishl а ri а s о sid а а m а l qil а di. Chunki
o‘qituvchi h а r bir harfni q ае rd а n b о shl а nishi, qanday d а v о m ettirilishi, uning
b о shq а harfg а ul а nishi h а qid а tushuntirish b е r а di. Bir о q nus ха ko‘chirish
а vt о m а tik nus ха ko‘chirishg а а yl а nib q о lm а sligi l о zim. O‘quvchig а yoz а dig а n
bo‘g‘in, so‘z v а g а pi о ldin o‘qitilishi k е r а k. O‘quvchi harfl а rning ul а nishini
kuz а tib uzl а shtirishi z а rur. S а v о d o‘rgatish d а rsl а rining а s о siy v а zif а si
o‘quvchil а rg а t о vush v а harfni t а nishtirish, ul а rning to‘g‘ri t а lffuzini o‘rgatish
о rq а li b о l а l а rd а to‘g‘ri о ngli if о d а li o‘qish ko‘nikm а l а rini sh а kll а ntirishd а n ib о r а t.
T а yyorg а rlik d а vri o‘qishg а o‘rgatish uchun z а min хо zirl а ydi. Bu d а vrd а b о l а l а rd а
o‘zg а l а r nutqini eshitish diqq а tni to‘pl а sh til birlikl а rini (t о vush, bo‘g‘in, so‘z, g а p)
f а rql а sh, а jr а tish ul а rining v а zif а l а rini а niql а sh k а bi х ususiyatl а r sh а kll а n а di.
Bul а r o‘quvchil а rining o‘qishni muv о ff а qiyatli eg а ll а shl а rig а yord а m b е r а di.
O‘qishg а o‘rgatish uchun а vv а l о o‘quvchi t о vush v а harf bil а n yahshi
t а nishtirilishi l о zim
7

А lifb е s а hif а l а rid а gi so‘zl а rni о ldin bo‘g‘ing а bo‘lish, so‘ng o‘qishni m а shq
qilish ya х shi s а m а r а b е r а di. O‘qituvchining n а mun а li o‘qishid а n sung хо r bil а n
o‘qish , yakk а o‘qishd а n shivirl а b o‘qishd а n f о yd а l а nil а di. А yniqs а s е kin
o‘qiydig а n o‘quvchil а r bo‘lg а n sinfl а rd а хо r bil а n o‘qitish o‘qishni t е zl а shtir а di.
M а tnd а gi so‘zl а rni sinf d о sk а sid а bo‘g‘inl а rg а bo‘lib yozish o‘rg а nilg а n harfl а rni
his о bg а о lg а n h о ld а qo‘shimch а so‘z birikm а l а ri g а pl а r tuzib yozish v а o‘qitish
usulid а n ham f о yd а l а nil а di. А lifb е s а hif а l а rid а bo‘g‘in tuzilishi mur а kk а bl а shib
b о r а di. Shuning uchun o‘qituvchi h а r bir bo‘g‘in tuzilishining mur а k а bligig а q а r а b
ish usull а rini b е lgil а b о lishi z а rur. M а s а l а n: 3 t о vushd а n tuzilg а n , 4 t о vushd а n
tuzilg а n bo‘g‘inl а rni o‘qishg а o‘rgatish ham o‘zig а хо s qiyinchilikl а rni k е ltirib
chiq а r а di. Bund а о l а m, M а nn о n tipid а gi bo‘g‘inl а rd а –o-la:m, ma:n-no:n t а rzid а gi
qo‘shimch а chiziqd а n, b о d-ring, do‘st tipid а gi bo‘g‘ing а ring, do‘st t а rzid а gi
qo‘shimch а chiziql а rd а n f о yd а l а nil а di. So‘zl а rni o‘qishg а o‘rgatishd а bo‘lib
o‘qitishd а n t а shq а ri j а dv а ll а r ham yaxshi s а m а ra b е r а di. H а r bir o‘qish d а rsid а
bo‘g‘in tuzilishi mur а kk а b so‘zl а rni o‘qish m а shqi o‘tk а zilishi l о zim. Bu usul
o‘quvchil а rd а o‘qish m а l а k а sining t а k о mill а shtiruvig а yord а m b е r а di. O‘qishg а
o‘rgatishd а so‘zl а rni v а g а plprni to‘ldirib o‘qish ko‘nikm а l а rini h о sil qilish
o‘quvchini g а p tuzishg а t е z fikrl а shg а yo‘n а ltir а di. O‘quvchi tushib q о ldirilg а n
harf v а so‘zni r а smg а q а r а b t о p а di, g а p m а zmunig а m о s yoki, m о s em а sligig а
e’tib о r b е r а di, o‘rt о ql а rig а nisb а t а n t е z t о pib o‘qituvchining r а g‘b а tig а s а z о v о r
bo‘lishig а intil а di. А lifb е d а rsligid а gi m а tnl а rd а turli tinish b е lgil а ri ishl а tilg а n.
Ul а r shul а rg а m о s о h а ng t а nl а shni, to‘ х t а sh, p а uz а qilish o‘rinl а rini b е lgil а b
о lishni t а q о z о et а di. O‘qituvchining tushuntirishi if о d а li o‘qish n а mun а sini
ko‘rs а tishi k а tt а а hamiyatg а eg а . If о d а li o‘qilg а n m а tngin а tushun а rli bo‘l а di.
O‘qish d а rsl а rid а o‘qilg а n m а tnning о ngli o‘zl а shtirilishig а b о g‘liq. O‘quvchi
m а tnd а fikr nim а h а qid а b о r а yotg а nini а niql а s а gin а uzid а shund а y х isl а tl а rni
sh а kll а ntirishg а h а r а k а t qil а di. Ikkinchid а n es а ya х shi ins о n bo‘lishi uchun
o‘qishning z а rurligini а ngl а ydi. О ngli o‘qishni ta’minl а shd а m а tn bil а n ung а
ishl а ng а n r а sml а r o‘rt а sid а gi b о g‘l а nishl а rni а niql а shtirishg а , m а tn yuz а sid а n
s а v о ll а r b е rishg а diqq а t q а r а tishi l о zim. She’r, tez aytish, topishmoq, qo‘shiq,
8

maqol, hikmatli so‘zlardan o‘qitish, yod oldirish ham o‘quvchilarning
o‘qishga qiziqishini oshiradi , o‘qish malakasini shakllantiradi, hotirasini
mustahkamlaydi. O‘qish darslarining uchdan ikki qismi Demak; o‘quvchilarni
o‘qishga o‘rgatish, ularning o‘qish suratini oshirish, ufodali va ongli o‘qish
elementlarini shakllantirish, tarbiyalash o‘qish darslarining muhim vazifalari
xisoblanadi. Bilish jarayonini faollashtirish hozirgi kunda faqat psixologik
muammo bo‘lmay, metodik muammo hamdir. Boshlang‘ich sinfning o‘ziga hos
xususiyati shundaki, bilim berish, uni mustahkamlash, amaliyotga tadbiq qilish
bevosita dars vaqtida amalga oshiriladi. Har bir o‘qituvchi o‘rganilayotgan
materialni o‘quvchilar tmonidan ongli, puxta, mustahkam o‘zlashtirilishini istaydi.
O‘quvchilarning bilish faoliyatini aktivlashtirish va rivojlantirish ko‘p jihatdan
ko‘rgazmali vositalardan foydalanishga bog‘liq. Savod o‘rgatish darslarini
muvoffaqiyatli uyushtirish uchun “Harf kassasi”, “Harf terish kartoni”, “Sirli
mato” kesma bo‘g‘in, so‘z kartochkalar, til hodisalariga oid nusxalar, mazmunli
rasmlar , predmet rasmlari, texnik vositalardan foydalaniladi. Sinfda jamoa bo‘lib
ishlash, o‘rganilgan harflar ishtirokida bo‘g‘in, so‘z, ba’zan gap tuzish va o‘qishni
mashq Kesma harflar yordamida bo‘g‘in, bir bo‘g‘inli so‘zlar, ba’zan ikki bo‘g‘inli
so‘zlar tuziladi. Kesma harflar yordamida tuzilgan bo‘g‘in va so‘zlarning ustida
turli xil ishlar o‘tkaziladi, bir harfni boshqasi bilan almashtirib yoki harf, ba’zan
bo‘g‘inning o‘rnini almashtirib yahgi bo‘g‘in yoki so‘z hosil qilinadi va Sirli mato
o‘rnida “Magnit xattaxta”dan foydalanish mumkin. Bunda harf karton orqasiga
magnit yopishtiriladi.
O‘quvchilarni yangi tovush va harf bilan 1-cho‘ntakcha oynoma yoki
“Alifbe” sahifasidagi rasmga moslab qo‘lda tayyorlangan mazmunli rasm uchun.
2-cho‘ntakcha rasm asosida tuzilgan hikoyadan ajratib olingan gap uchun. 3-
cho‘ntakcha gapdan shu darsda tanishtirilayotgan tovush – harf qatnashgan so‘z
uchun. 4-cho‘ntakcha bo‘g‘in-tovush tahlili uchun. 5-cho‘ntakcha o‘rganilayotgan
harfni solish uchun. Bu maketdan 29 ta tovush va harfni o‘rganishda foydalaniladi.
Bo‘g‘in-tovush tahlilida tovushlarni ifodalash uchun qizil va ko‘k kvadratchalar
tayyorlanadi.
9

Bo‘g‘in, soat, bo‘g‘inlar yozilgan avak o‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatishda
katta ahamiyatga ega. Rasmli alifbo ham o‘quvchilarda tovush tanishtirishda juda
qilay. Buning uchun albom varag‘i olinadi. Uning yuqori qismiga predmetning
rangli rasmi yopishtiriladi. Uning tagiga nomi o‘rganilayotgan tovush o‘rniga
nuqta qo‘yib yoziladi.
Harakatli ko‘rgazmaning asosan predmitlarni guruhlash mantiqiy mashqlarni
qiziqarli uyushtirishda ahamiyati katta. U ikki buklangan kartondan tayyorlanadi.
Masalan kartonning ichiga o‘rmon qiyofasini tasvirlovchi rasmlar yopishtiriladi.
O‘rmonda yashovchi hayvonlar orqasiga ip yelimlanib kartonning birinchi betiga
yopishtiriladi va uchinchi betiga ip o‘tkaziladi. Hayvonlar tilga. Predmet
rasmlaridan to‘g‘ri talaffuzga o‘rgatishda ham, tovush va harf bilan
Texnik vositalarga magnitafon , radio, televizor, epidiaskop kiradi. Masalan:
epidiaskop orqali harf, bo‘g‘in, so‘z, gap va rasmlar kattalashtirilib ko‘rsatiladi.
Bolalar talaffuzidagi nuqsonlarni bartaraf etish, nutqni ravon, ifodali bo‘lishi uchun
magnitofondan foydalaniladi. Xattaxta, kesma bo‘g‘inning o‘zi ham eng,
Alifbe uchun yozilgan tarqatma materiallar ham o‘quvchini o‘qishga o‘rgatishda
qulay ta’limiy vosita hisoblanadi. Demak, ko‘rgazmali vositalarning o‘quvchilarni
to‘g‘ri talaffuzga, bo‘g‘inlab o‘qishga, ifodali o‘qishga, fikrlashga Savod o‘rgatish
darslari dasturida ko‘rsatilgandek haftada 8 soat bo‘lib, 4 soat o‘qish va 4 soat
yozuvga ajratiladi.
10

1.2 Savod o‘rgatish jarayonida davrlar, ularning bo‘limlari va har
qaysi davrda olib boriladigan ishlar
Ta’limda yangi bilimlarni amalda qo‘llash natijasi innovatsiyalarga
asoslangan Respublikamizda ta’lim tizimini har tamonlama rivojlantirish
kadrlar tayyorlash tizimini tubdan yangilash va isloh qilish davlat
ahamiyatidagi eng ustivorO‘quvchi o‘zlashtirgan bilimini amaliyotda qo‘llay
bilishi uchun uni o‘z vaqtida mustahkamlashi, boshqa tushunchalarni
o‘rganishda qo‘llash bilishi va olingan bilimlarni tizimlashtirish ta’lim
samaradorligini ta’minlashga olib keladi. - o‘rganilgan axborotlarni
(ma’lumotlarni) qo‘llash kabi uchta bosqichdan iborat Informatika o‘quv
predmetining asosiy vazifasi o‘quvchilarni zamonaviy informatikaning ba’zi
bir umumiy g‘oyalari bilan tanishtirish, informatikaning amaliyotdagi
tadbig‘ini va kompyuterlarning zamonaviy hayotdagi rolini ochib Shunday
ekan, “Informatika” fanini o‘qitish samaradorligini oshirish o‘quv
mashg‘ulotlarini tashkil etish hamda o‘tkazishda pedagogik va axborot
texnologiyalaridan keng foydalanish, o‘qitish mazmuniga mos dasturiy
ta’minotini ishlab chiqish, ularni o‘quv jarayoniga joriy etish asosiy
vazifalardan hisoblanadi. Ushbu vazifalarni dolzarbligini e’tiborga olgan holda
“Informatika” fanini o‘qitishda o‘yinli texnologiyalardan foydalanish holatini
o‘rganish, tahlil etish, ulardan samarali foydalanish metodikasini, mos uslubiy
tavsiyalarni ishlab O‘yinli texnologiyalardan foydalanishning asosini
talabalarning faollashtiruvchi va jadallashtiruvchi faoliyati tashkil etadi. O‘yin
olimlar tadqiqotlariga ko‘ra mehnat va o‘qish bilan birgalikda faoliyatning
asosiy turlaridan biri hisoblanadi. Psixologlarning ta’kidlashlaricha, o‘yinli
faoliyatning psixologik mexanizmlari shaxsning o‘zini namoyon qilish,
hayotda o‘z o‘rnini barqaror qilish , o‘zini o‘zi boshqarish, o‘z imkoniyatlarini
amalga oshirishning fundamental ehtiyojlariga tayanadi.O‘yin bilish va uning
bir qismi (kirish, mustahkamlash, mashq
11

O‘yinlar turli maqsadlarga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ular didaktik,
tarbiyaviy, faoliyatni rivojlantiruvchi va ijtimoiylashuv maqsadlarda
qo‘llanadi. O‘yinning didaktik maqsadi bilimlar doirasi, bilish faoliyati , amaliy
faoliyatida bilim, malaka va ko‘nikmalarni qo‘llash, umumta’lim malaka va
ko‘nikmalarni rivojlantirish, mehnat ko‘nikmalarini rivojlantirishni
kengaytirishga qaratilgan bo‘ladi. O‘yinning tarbiyaviy maqsadi
mustaqillik, irodani tarbiyalash , muayyan yondashuvlar, nuqtai nazarlar,
ma’naviy, estetik va dunyoqarashni shakllantirishdagi hamkorlikni,
kollektivizmni, jamoaga kirishib keta olishni, kommunikativlikni tarbiyalashga
qaratilgan bo‘ladi. Didaktik tamoyillarni hisobga olgan holda, o‘quvchilarga
nafaqat faktlarning qat`iy ilmiy bayonini berish, balki o‘qitishning turli
qiziqarli metodlarini ham qo‘llash lozim. Masalan, ko‘pchilikka ma’lum va
ommabob bo‘lgan krossvord o‘yini o‘quvchilarda qiziqish o‘yg‘otishi tabiiydir.
Qomusiy lug‘atda ta’riflanishicha, uning atamasi inglizcha “kross” –
kesishgan, “vord” – so‘z degan ma’noni anglatib, ilk bor XX asr boshlarida
kashf etilgan. Vaqt o‘tishi bilan uning turlari ko‘payib, chaynvord ,
chayn krossvord , krosschaynvord, aylanma krossvord, diagonal krossvordlar
o‘ylab topildi. Ularning har biri shaklda so‘zlarning joylashishi va bog‘lanishi
bilan farq qiladi.Krossvord ko‘rinishidagi so‘rov shakli o‘quvchilar uchun har
doim qiziqarli va o‘ziga tortadigan metoddir. Mustaqil ijodiy faoliyatning
bunday shaklidan foydalanilganda darsda faqatgina kuchli o‘quvchilargina
emas, balki kuchsiz o‘quvchilar ham faol ishtirok etadilar.
Darslarda qiziqtirishdan foydalanishning boshqa shakllaridan, ya’ni rebus va
boshqotirmalardan ham foydalanish yaxshi samara beradi.
Ushbu qiziqtiruvchi metodlardan foydalanganda, o‘qituvchi darsni maqsadli
tashkil qilishni rejalashtiradi, ya’ni krossvord, rebus, boshqotirmalarni fanning
mazmuniga mos tayyorlaydi. Darsning maqsadini aniqlaydi va kutilayotgan
Rebus, krossvordlar o‘yinli texnologiyalarga sirasiga kiradi. “Rebus” so‘zi
lotin tilidan olingan bo‘lib, “So‘zlar orqali emas, balki rasmlar orqali
ifodalash” ma’nosini anglatadi. Bu - biror so‘z yoki atamaning rasmlar, notalar,
12

xarflar bilan birgalikda ifodalanishi orqali hosil qilingan jumboqdir.
Rebus – keng tarqalgan va eng mashxur o‘yinlar sirasiga
kiradi. U orqali maqollarni, she’r qismlarini, biror iborani yoki so‘zni berkitish
mumkin. Undan ilk bor Fransiyada XV asrda qo‘llanilgan.
Eng birinchi rebuslar to‘plami Etenom Taburo tomonidan Fransiyada 1582 yili
chop etilgan. Keyinchalik Angliya, Germaniya, Italiyaga tarqalgan. Rossiyada
birinchi rebuslar “Illyustrasiya” jurnalida 1845 yili chop etilgan.
Rebus — bu atamalarni ko‘ngil ko‘taruvchi xarakterda shifrlashdir. Masalan:
- Rasmning chap qismidagi apostroflar soni rasm nomining chap tomonidan
- Rasmning o‘ng yuqorisidagi apostroflar soni rasm nomining o‘ng tomonidan
- So‘z o‘rtasidagi xarflarni o‘chirish uchun bu xarflar rasm ustida yozilib
ustidan chiziladi;
- So‘zdagi belgini almashtirish: “2=d” 2 – xarfni “d” xarfiga almashtirish,
“r=p” esa xarbir “r” belgi “p” belgiga almashtirish tushiniladi;
- Rasm nomidagi belgilarning joylashgan o‘rni tartib raqamini o‘zgartirish
orqali;
- Rasmni teskari qo‘yish orqali so‘z ham teskari o‘kiladi.
“Informatika” fanidan talabalar bilimini nazorat qilish va baholash uchun
Ushbu vazifalar talabalar aqliy faolligini o‘stiradi, bilish jarayoniga haqiqiy
qiziqish uyg‘otadi. O‘yin davomida talabalar ma’lum qiyinchiliklarni
yengadilar, o‘z kuchlarini sinaydilar, malaka va bilimlarini rivojlantiradilar.
Ko‘pchilikka ma’lum va ommabop bo‘lgan krossvord o‘yini talabalarda
qiziqish uyg‘otishi tabiiydir. Krossvord ko‘rinishidagi so‘rov shakli talabalar
uchun har doim qiziqarli va o‘ziga tortadigan metoddir. Ushbu o‘yinga
talabalar shu darajada kirishib ketadilarki, hatto, o‘zlari ham informatikaning
turli mavzulari bo‘yicha krossvordlar tuzishlari mumkin. Mustaqil ijodiy
faoliyatning bunday shakli foydali bo‘lishi bilan birga, faqatgina bilimdon
talabalarnigina emas, balki past o‘zlashtiruvchilarni ham qamrab oladi. Boshqa
13

o‘quv fanlaridan past o‘zlashtiruvchi talabalar ko‘pincha informatikadan
yaxshi va tirishqoq talabalarga aylanadilar. Krossvordlar sodda bo‘lishi bilan
birga, mashhur olimlar, allomalar ismlariga, mavzuga aynan mos keluvchi
maxsus atamalarga Bitiruv malakaviy ishining birinchi bobida ta’lim
texnologiyasining mohiyatli belgi va xususiyalari , an’anaviy va zamonaviy
ta’limning yutuq va kamchiliklari, talabalarning bilimini baholash turlari va
ularning avzallik hamda kamchiliklari haqidagi ma’lumotlar keltirilgan.
Ikkinchi bobda informatika fanining o‘quv mashg‘ulotlarida qo‘llash mumkin
bo‘lgan interfaol usullar va ularning qo‘llash uslublari haqidagi ma’lumotlar
o‘z aksini topgan.
Maktab ta’lim bilim talabalar assimilyatsiya maksimallashtirish uchun
emas maqsadi bo‘lgan o‘qitish usullari, turli xil o‘z ichiga oladi. Biroq,
o‘qituvchilar va murabbiylar hali samarali yosh avlodni o‘rgatish qanday
masala haqida xavotirda. Shuning uchun ijobiy muvaffaqiyatli jarayonini
amalga oshirish maqsadida turli innovatsiyalarni kiritish orqali idrok qilinadi .
Maktab ta’limini rivojlantirish hozirgi bosqichida passiv rejimida
ahamiyatsiz bo‘ladi. Boshlab yanada keng faol usullarini foydalanish uchun.
Ular o‘quv jarayonining har ikki tomon ham bir-biri bilan muloqot talabalar
bilan o‘qituvchi o‘zaro bir shaklidir. Bu holda talabalar emas, passiv tinglovchi
qiladi. Ular o‘qituvchi bilan teng huquqlarga ega, darsda faol ishtirokchilari
bo‘lib. Bu bolalar va ularning mustaqilligi, bilim faoliyatini rag‘batlantiradi.
bilim, ijodiy vazifalarni rolini sotib jarayonida. passiv usul avtoritar uslub
hukmron bo‘lsa Bundan tashqari, u faol demokratik yo‘liga ketadi.
Biroq, bu modeli, ba’zi kamchiliklar bor. o‘quvchilarning foydalanish faqat
o‘zlari uchun fanlarni o‘qitish etiladi. Bolalar o‘qituvchi bilan muloqot, lekin
bir-biri bilan muloqot o‘tkazish emas. Shunday qilib, faol ta’lim usuli bir
tomonlama bo‘ladi. o‘z-o‘zini o‘rganish texnologiyasi, o‘z-o‘zini rivojlantirish,
o‘z-o‘zini ta’lim va o‘z-o‘zini ish bilan xulq foydalanish paytida tegishli
bo‘ladi. Bu holda , faol rejimi bolalarga bilim almashish o‘rgatish emas. Bu
14

guruhda tajriba va o‘zaro olish uchun ruxsat bermaydi.ilg‘or interaktiv ta’lim
texnologiyasi ham bor. Bu usulning bilan butun dars kishi bilan muloqot yoki
suhbat rejimida amalga oshiriladi. Biroq, usul o‘qituvchi bilan, balki o‘zaro
nafaqat interaktiv keng o‘quvchilar o‘zaro qaratilgan. Ushbu darsda bo‘yicha
o‘qituvchining o‘rni qanday? U sinf oldida vazifalarni bajarish uchun talabalar
faoliyatini yo‘naltiradi. Shunday qilib, interaktiv ta’lim texnologiyasi - faol
usul, zamonaviy shaklda, lekin hech narsa emas.
“Interaktiv” juda so‘z ingliz kelgan rus kirdi. Uning so‘zma-so‘z tarjimasi
“umumiy” (Inter) va “qilmish” (ish) degan ma’noni anglatadi. “Interaktiv”
atamasi muloqot, suhbat mumkin , yoki bir narsa (kompyuter) bilan,
shuningdek, har bir kishi (masalan, insonlar) bilan o‘zaro qobiliyatini bildiradi.
Shunday qilib, tarbiya innovatsion shakli muloqot o‘zaro hisoblanadi .
bilim Taqdimot innovatsion shakli talabalari uchun eng qulay shart-
sharoitlarni yaratishga qaratilgan. hayot vaziyatlar turli va foydalanish Rolli
o‘yinlar bir simülasyon bo‘lganda maktablarida interaktiv ta’lim
texnologiyalari, bir dars tashkil taklif. Bu holda, savolga umumiy yechim taklif
vaziyatlar va holatlar Axborot talabalar ongini kirib va miya faoliyatini
rag‘batlantirish oqadi. Albatta, interaktiv ta’lim texnologiyasi butunlay mavjud
o‘zgartirish talab dars tuzilishini. Bundan tashqari, bunday rejim o‘qituvchisi
tajriba va kasbiy mahorati bo‘lmaydi. Zamonaviy dars tarkibida maxsus texnik
interaktiv o‘qitish usullari maksimal texnologiyasi, qo‘llanilishi lozim. bilim
olish uchun ularni ishlatish yanada Shunday qilib, maktabgacha interfaol
pedagogik texnologiyalar nima?
RF qonun ta’lim jarayoni uchun insonparvarlashtirish tamoyilini
saqlamoq uchun. Bu butun mazmuni qayta ko‘rib chiqishni talab qiladi o‘quv
jarayoniga.
maktab asosiy maqsadi mustaqil ruhiy, bilim va faoliyat mashqlar bolaning
shaxsi yaxlit rivojlanish jarayoni hisoblanadi. Va bu zamonaviy interaktiv
15

texnologiyalarni hissa. ular mustaqil ravishda ishlatiladi qachon o‘quvchisi
bilim Interaktiv ta’lim texnologiyalari sanaga eng ilg‘or bo‘lgan. muammoli
vaziyatlarni yaratish qabul foydalanish paytida o‘z mazmun-mohiyati axborot
maqsadi o‘quvchilarning yoki mustaqil engish uchun o‘z yo‘nalishi uchun
bilim o‘tkazish uchun tayyor emas. Interaktiv ta’lim texnologiyasi pedagogik
boshqarish dars bilan bolaning o‘z tashabbusi oqilona uyg‘unlashtirgan holda
boshqa mavjud usullari farq qiladi. Barcha bu ta’lim asosiy maqsadga erishish
uchun hissa qo‘shadi - shaxsi har tomonlama va uyg‘un rivojlanishi
yaratishInteraktiv ta’lim texnologiyalaridan foydalanish sizni imkonini beradi:
- axborot almashish boshqarish, o‘quv va o‘quv harakatlar samaradorligini
oshirish;
- talabalar amaliyotda o‘z bilimlarini qo‘llash uchun, o‘z-o‘zini nazorat qilish.
Bundan tashqari, interaktiv ta’lim texnologiyasi bola erta aqliy rivojlanishiga
ko‘maklashadi. talaba va o‘qituvchi o‘rtasida axborot almashish Bundan
tashqari, uning xulosalar to‘g‘riligini bolalar ishonchini oshiradi . Interaktiv
ta’lim texnologiyalaridan foydalanish ta’lim muhit bilan talabalar to‘g‘ridan-
to‘g‘ri ta’sir o‘tkazish yo‘li bilan sodir bo‘ladi. Bu bolalar ta’lim bilim
markaziy etkinleştiricidir tajriba, sotib bo‘lgan bir haqiqat sifatida xizmat
qiladi.
an’anaviy passiv yoki faol ta’lim o‘qituvchi bir filtr o‘rin tutadi. U to‘liq ta’lim
axborot o‘tib majbur bo‘ladi. onlayn ta’lim ushbu an'anaviy usullari farqli
o‘laroq axborot oqimini aktivizatsiya, bir talaba assistent o‘qituvchining rolini
beradi.
Interaktiv ta’lim modeli, an'anaviy bilan solishtirganda, o‘qituvchi bilan
o‘quvchining o‘zaro hamkorligini o‘zgartirish. o‘qituvchi o‘z tashabbuslarini
namoyon etishi uchun shart-sharoit yaratish, bolalarga o‘z faoliyatini beradi.
O‘quvchilar bu darslarda to‘liq ishtirokchilari bo‘ladi. Biroq, ularning tajribasi
tayyor bilim bermaydi o‘qituvchi, tajriba kabi muhim hisoblanadi va izlab
uning da’vat .
16

Interaktiv ta’lim texnologiyasi rivojlanish sinfda o‘qituvchi bir necha
vazifalarni bajaradi, deb ta’kidlaydi. Ulardan biri - mutaxassis Muxbir sifatida
harakat qilish. Buning uchun, shunday qilib, o‘quv jarayoniga natijalarini
kuzatish va darsning ishtirokchilar savollarga javob, tayyorlash va video
namoyish etish Shuningdek interaktiv ta’lim o‘qituvchi bilan o‘qituvchi,
tashkilotchi rolini o‘ynaydi. Bu talabalar bilan jismoniy va ijtimoiy muhitni
o‘zaro o‘rnatishga iborat. Buning uchun, o‘qituvchi, ularga berilgan vazifalarni
muvofiqlashtirish etiladi, guruhga bolalarni ajratib javob o‘zini o‘zi izlab olib
keladi, va hokazo.
Interaktiv ta’lim o‘qituvchi o‘rni maslahatchi vazifalarini amalga
oshirishni ko‘zda tutadi. o‘qituvchi faqat emas talabalarning allaqachon
to‘plangan tajriba anglatadi, balki muammolarni hal ularni yordam beradi.
17

II BOB Imloviy sezgirlikni o‘stirishning samarali jihatlari
2.1 Savod o‘rgatish davrida ko‘rgazmali qurollar va didktik
materiallardan foydalanish
H а r bir o‘qish d а rsid а bo‘g‘in tuzilishi mur а kk а b so‘zl а rni o‘qish m а shqi
o‘tk а zilishi l о zim. Bu usul o‘quvchil а rd а o‘qish m а l а k а sining t а k о mill а shtiruvig а
yord а m b е r а di. O‘qishg а o‘rgatishd а so‘zl а rni v а g а plprni to‘ldirib o‘qish
ko‘nikm а l а rini h о sil qilish o‘quvchini g а p tuzishg а t е z fikrl а shg а yo‘n а ltir а di.
O‘quvchi tushib q о ldirilg а n harf v а so‘zni r а smg а q а r а b t о p а di, g а p m а zmunig а
m о s yoki, m о s em а sligig а e’tib о r b е r а di, o‘rt о ql а rig а nisb а t а n t е z t о pib
o‘qituvchining r а g‘b а tig а s а z о v о r bo‘lishig а intil а di. А lifb е d а rsligid а gi m а tnl а rd а
turli tinish b е lgil а ri ishl а tilg а n. Ul а r shul а rg а m о s о h а ng t а nl а shni, to‘ х t а sh, p а uz а
qilish o‘rinl а rini b е lgil а b о lishni t а q о z о et а di. O‘qituvchining tushuntirishi if о d а li
o‘qish n а mun а sini ko‘rs а tishi k а tt а а hamiyatg а eg а . If о d а li o‘qilg а n m а tngin а
tushun а rli bo‘l а di. O‘qish d а rsl а rid а o‘qilg а n m а tnning о ngli o‘zl а shtirilishig а
b о g‘liq. O‘quvchi m а tnd а fikr nim а h а qid а b о r а yotg а nini а niql а s а gin а uzid а
shund а y х isl а tl а rni sh а kll а ntirishg а h а r а k а t qil а di. Ikkinchid а n es а ya х shi ins о n
bo‘lishi uchun o‘qishning z а rurligini а ngl а ydi. О ngli o‘qishni t а `minl а shd а m а tn
bil а n ung а ishl а ng а n r а sml а r o‘rt а sid а gi b о g‘l а nishl а rni а niql а shtirishg а , m а tn
yuz а sid а n s а v о ll а r b е rishg а diqq а t q а r а tishi l о zim.
She’r, tez aytish, topishmoq, qo‘shiq, maqol, hikmatli so‘zlardan o‘qitish, yod
oldirish ham o‘quvchilarning o‘qishga qiziqishini oshiradi, o‘qish malakasini
shakllantiradi, hotirasini mustahkamlaydi. O‘qish darslarining uchdan ikki qismi
o‘qishni mashq qilishga ajratilishi lozim. Demak; o‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish,
ularning o‘qish suratini oshirish, ufodali va ongli o‘qish elementlarini
shakllantirish, tarbiyalash o‘qish darslarining muhim vazifalari xisoblanadi. Bilish
jarayonini faollashtirish hozirgi kunda faqat psixologik muammo bo‘lmay, metodik
muammo hamdir. Boshlang‘ich sinfning o‘ziga hos xususiyati shundaki, bilim
berish, uni mustahkamlash, amaliyotga tadbiq qilish bevosita dars vaqtida amalga
18

oshiriladi. Har bir o‘qituvchi o‘rganilayotgan materialni o‘quvchilar tmonidan
ongli, puxta, mustahkam o‘zlashtirilishini istaydi. O‘quvchilarning bilish
faoliyatini aktivlashtirish va rivojlantirish ko‘p jihatdan ko‘rgazmali vositalardan
foydalanishga bog‘liq. Savod o‘rgatish darslarini muvoffaqiyatli uyushtirish uchun
“Harf kassasi”, “Harf terish kartoni”, “Sirli mato” kesma bo‘g‘in, so‘z
kartochkalar, til hodisalariga oid nusxalar, mazmunli rasmlar, predmet rasmlari,
texnik vositalardan foydalaniladi. Sinfda jamoa bo‘lib ishlash, o‘rganilgan harflar
ishtirokida bo‘g‘in, so‘z, ba`zan gap tuzish va o‘qishni mashq qilish uchun “Harf
kassasi ” bo‘lishi shart.
Kesma harflar yordamida bo‘g‘in, bir bo‘g‘inli so‘zlar, ba`zan ikki bo‘g‘inli
so‘zlar tuziladi. Kesma harflar yordamida tuzilgan bo‘g‘in va so‘zlarning ustida
turli xil ishlar o‘tkaziladi, bir harfni boshqasi bilan almashtirib yoki harf, ba`zan
bo‘g‘inning o‘rnini almashtirib yahgi bo‘g‘in yoki so‘z hosil qilinadi va o‘qitiladi,
so‘zning ma`nosi ustida ishlanadi.
Sirli mato o‘rnida “Magnit xattaxta”dan foydalanish mumkin. Bunda harf
karton orqasiga magnit yopishtiriladi. O‘quvchilarni yangi tovush va harf bilan
tanishtirishda kartondan quyidagicha maket tayyorlanadi.
1-cho‘ntakcha oynoma yoki “Alifbe” sahifasidagi rasmga moslab qo‘lda
tayyorlangan mazmunli rasm uchun. 2-cho‘ntakcha rasm asosida tuzilgan
hikoyadan ajratib olingan gap uchun. 3- cho‘ntakcha gapdan shu darsda
tanishtirilayotgan tovush – harf qatnashgan so‘z uchun. 4-cho‘ntakcha bo‘g‘in-
tovush tahlili uchun. 5-cho‘ntakcha o‘rganilayotgan harfni solish uchun.
Bu maketdan 29 ta tovush va harfni o‘rganishda foydalaniladi. Bo‘g‘in-tovush
tahlilida tovushlarni ifodalash uchun qizil va ko‘k kvadratchalar tayyorlanadi.
Bo‘g‘in, soat, bo‘g‘inlar yozilgan avak o‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatishda katta
ahamiyatga ega.
Rasmli alifbo ham o‘quvchilarda tovush tanishtirishda juda qilay. Buning
uchun albom varag‘i olinadi. Uning yuqori qismiga predmetning rangli rasmi
19

yopishtiriladi. Uning tagiga nomi o‘rganilayotgan tovush o‘rniga nuqta qo‘yib
yoziladi. Harakatli ko‘rgazmaning asosan predmitlarni guruhlash mantiqiy
mashqlarni qiziqarli uyushtirishda ahamiyati katta. U ikki buklangan kartondan
tayyorlanadi. Masalan kartonning ichiga o‘rmon qiyofasini tasvirlovchi rasmlar
yopishtiriladi. O‘rmonda yashovchi hayvonlar orqasiga ip yelimlanib kartonning
birinchi betiga yopishtiriladi va uchinchi betiga ip o‘tkaziladi. Hayvonlar tilga
kirganda ip tortilsa hayvonlar harakatga keladi. Predmet rasmlaridan to‘g‘ri
talaffuzga o‘rgatishda ham, tovush va harf bilan tanishtirishda ham foydalaniladi.
Texnik vositalarga magnitafon, radio, televizor, epidiaskop kiradi. Masalan:
epidiaskop orqali harf, bo‘g‘in, so‘z, gap va rasmlar kattalashtirilib ko‘rsatiladi.
Bolalar talaffuzidagi nuqsonlarni bartaraf etish, nutqni ravon, ifodali bo‘lishi uchun
magnitofondan foydalaniladi. Xattaxta, kesma bo‘g‘inning o‘zi ham eng qulay
ko‘rgazma sanaladi, Alifbe uchun yozilgan tarqatma materiallar ham o‘quvchini
o‘qishga o‘rgatishda qulay ta`limiy vosita hisoblanadi. Demak, ko‘rgazmali
vositalarning o‘quvchilarni to‘g‘ri talaffuzga, bo‘g‘inlab o‘qishga, ifodali o‘qishga,
fikrlashga o‘rgatishda, nutq o‘stirishda ahamiyati katta.
20

2.2 Hamkorlikdagi imlo loyihalari
Eksperimental tekshirish o‘z maqsadining kengligi bilan farqlanadi: ayrim
m etodik usullami tekshirishda ommaviylik talab qilinmaydi, am m o yangi
dastur, yangi darsliklarni tekshirishga butun tum an, viloyat jalb qilinadi.
Eksperiment vazifasiga ko‘ra quyidagi hollarda o‘tkaziladi: 1) yangi metod,
yangi darslikning muvofiqligini tekshirishda; 2)metod yoki qo‘llanmaning qay
darajada foydaliligini tekshirishda; 3)metod yoki qo‘llanm aning muvofiqligini
va samaradorligini aniqlashda. Eksperiment natijasini chiqarishda belgilangan
baho m e’yoriga amal qilinadi. Bunday m e’yor aniq, barcha holatlar uchun
ham bir xil bo‘lishi lozim. Ona tili metodikasida yozma ishlarda yo‘l qo‘yilgan
xatolar soni va xarakteri, m a’lum bir vaqtda o‘qilgan yoki yozilgan so‘zlar
soni, og‘zaki hikoya va yozma inshoning hajmi va izchilligi m e’yoridan
foydalaniladi. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi o‘z predm eti
va vazifalariga mos ravishda em pirik tekshirish m etodidan quyidagi ishlarda
ham foydalanadi: 1. Tlg‘or o‘qituvchilar ish tajribasini um um lashtirishda.
Buning uchun ilg‘or o‘qituvchilarning ish-tajribalari o‘rganiladi, tahlil qilinadi,
eng foydali jihatlari aniqlanadi va umumlashtiriladi. Bu metodika fani nazariy
xulosalarining to‘g‘riligini tekshirishda asosiy mezon bo‘lib xizmat qiladi, bu
fanni yangiliklar bilan boyitib boradi. 2. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish
metodikasi sohasidagi meros va yangiliklarni o‘rganishda. 3. T a’lim
berishning u yoki bu usullari va vositalarining foydali ekanini tekshirishda. 4.
Ona tilidan o‘quvchilam ing o‘qishlari, yozuvi, mustaqil va ijodiy ishlari
ustidan kuzatish olib borishda. 5. O‘quvchilar ijodiy faoliyatining natijalarini
og‘zaki qayta hikoyalash, yozma ish kabi usullar yordam ida tahlil qilishda.
Yuqoridagi tekshirish metodlari ushbu fanning davr talabidan kelib chiqib
rivojlanishida katta ahamiyat kasb etadi.0‘zbek xalqi juda qadim
zamonlardayoq ilm-fanga katta e’tibor bilan qaragan va uni rivojlantirishga
harakat qilgan. Ibn Sino, Beruniy, al-Xorazmiy, Amir Tem ur, Ulug‘bek va
boshqa ko‘plab allomalar ilm -fanni dunyoga tanitganlar. Ilm -m a’rifatga
21

beqiyos hurm at bilan qaragan xalqimiz qanday qiyinchilik va to‘siqlar bo‘lm
asin, o‘z farzandlarining savodli bo‘lishini orzu qilganlar, ularini yoshligidanoq
maktabga o‘qishga berganlar. M aktabdor dom lalar o‘z usullari va tajribalariga
asoslanib bolalarga saboq berganlar. Demak, O‘zbekistonda o‘qitishning o‘ziga
xos usullari mavjud bo‘lgan va ular rivojlanib borgan. Bu jarayon silliq
kechmagan, ba’zi xato va kamchiliklarga ham yo‘l qo‘yilgan. Chunonchi, XX
asrning 20-yillarida maktabni rivojlantirishda juda jiddiy xatolarga yo‘l
qo‘yildi. Kompleks dasturlarda ona tilini o‘rganish tizimi buzildi: grammatik,
orfografik ko‘nikm alarga yetarli ahamiyat berilmadi. Savod o‘rgatishda yaxlit
so‘z metodi tilning fonetik xususiyatlariga mos kelmadi, analitiksintetik ishlar
ta ’m inlanmadi, puxta, to‘g‘ri yozuv masalalari uchun zamin yaratilmadi.
Keyinchalik 1931-yil 5-sentabrda qabul qilingan „Boshlang‘ich va o‘rta
maktab haqida“gi, 1932-yil 25-avgustda qabul qilingan „Boshlang‘ich va o‘rta
maktab o‘quv dasturlari rejimi haqida“gi qarorlar yuqoridagi kabi yo‘l
qo‘yilgan xato va kamchiliklami bartaraf qilishda va o‘quv mashg‘ulotlari
tizimini ishlab chiqishda maktabga va o‘qituvchilarga yordam berdi. Tezlik
bilan savod o‘rgatishda analitiksintetik tovush metodi qayta tiklandi. Gram m
atik, orfografik m ateriallarni izchil o‘rgatishga, o‘quvchilam ing har tom
onlam a savodli bo‘lib, m adaniy nutqni egallashlariga katta ahamiyat berila
boshlandi. O‘quvchilar va o‘qituvchining o‘quv m ehnatini tashkil etishning
asosiy shakli bo‘lgan dars metodikasi muvaffaqiyatli ishlana boshlandi. O‘tgan
asrning 50—70-yillari mobaynida boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish
metodikasi sohasida anchagina qo‘llanm alar yaratildi. Bu yillarda ona tili
o‘qitish metodikasi fan sifatida rivojlana boshladi, um um iy pedagogik,
didaktik va psixologik xarakterdagi ilmiy tekshirishlarning natijalari ona tili
o‘qitish metodikasini takom illashtirish va yangi metodika yaratishga imkon
berdi. O‘zbek tilshunosligi sohasidagi muvaffaqiyatlar ham tilni o‘zlashtirish
jarayoniga va metodikaning rivojlanishiga jiddiy yordam ko‘rsatdi. Xuddi
shuningdek, bu fanning rivojlanishiga o‘qituvchilarning ommaviy ish
tajribalarini o‘rganish, um umlashtirish katta ijobiy ta ’sir ko‘rsatdi. O‘sha
22

davrdagi jurnallarda o‘nlab metodik maqolalar bosilib chiqdi. 1955-yildan
boshlab pedagogika institutlari qoshida boshlang‘ich ta ’lim o‘qituvchilari
tayyorlaydigan fakultetlar ochila boshlandi. Bu ham ona tili o‘qitish
metodikasining o‘sishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi, ya’ni boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilarining umumiy va maxsus tayyorgarlik darajasi o‘sdi. Institutlar
qoshidagi kafedralarda ishlovchi ilmiy xodimlar metodik masalalarni chuqur,
ilmiy asosda hal qilishga harakat qildilar. Mustaqillikning dastlabki
yillaridanoq ona tili o‘qitishga katta ahamiyat berila boshlandi. Bunda 1989-yil
21-oktabrda ,,0 ‘zbek tiliga Davlat tili m aqom ini berish haqida“gi qaror
alohida o‘rin tutadi. T a’lim sohasidagi bu o‘zgarishlar ona tili o‘qitish m
etodikasida ham bir qator imkoniyatlarni yuzaga keltirdi. Bu yangiliklardan
ko‘plari m aktablarda amaliyotga tatbiq qilinmoqda, ba’zilari hozircha
sinovdan o‘tkazilm oqda. Sinov davrida, birinchidan, o‘quvchiga, uning
darsdagi va darsdan tashqari vaqtdagi o‘quv mehnatiga, u duch kelayotgan
qiyinchiliklarga, ko‘nikm a-m alakalarini va rivojlanish qonuniyatlarini
o‘rganish metodikasiga ko‘proq ahamiyat berilmoqda. Ikkinchidan, ta ’lim
jarayonida bolaning fikrlash qobiliyatini o‘stirish, m ustaqilligini va o‘quv
ishlari jarayonidagi aqliy faolligini oshirish vazifalari hal qilinmoqda.
Uchinchidan, mavjud ta’lim tizimidagi tekshirishlar bilan bir qatorda
o‘qitishning istiqboli haqidagi vazifalarni hal qilish maqsadida ham
tekshirishlar olib borilmoqda. Shunday qilib, fan sifatida ona tili o‘qitish
metodikasining o‘z predm eti, vazifasi, nazariy va ilmiy sohasi bo‘lib, bir qator
fanlar o‘rtasida uning m a’lum o‘rni bor. Bu fan ham boshqa fanlar кзЫ .
rivojlanib, taraqqiy etib bormoqda. M amlakatimiz mustaqillikka erishgach,
ta’lim sohasida ham katta islohotlar amalga oshirildi. Jum ladan, “Ta’lim
to‘g‘risida“gi 0 0 - nun, „Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" qabul qilindi, „D
avlat/tili to‘g‘risida“gi qonun qaytadan ko‘rib chiqildi, Davlat ta’lim
standartlari ishlab chiqildi, ona tili dasturlari va darsliklari yangilandi.
23

XULOSA
Til fikrni shakllantirish va bayon qilish, taassurot, his-kechinm alarni
ifodalashda muhim o‘rin tutadi. Til jam iyat a’zolarining bir-biri bilan o‘zaro
aloqasi uchun xizmat qiladigan vositadir. Bu vosita qanchalik takomillashsa,
fikr shunchalik aniq, ta ’sirchan ifodalanadi. Demak, kishilaming o‘zaro
munosabati, his-tuyg‘ulari, kechinma va holatlari til vositasida aniqlashadi. M
aktabda ona tilini chuqur o‘rganish zarurati tilning bajaradigan asosiy
vazifalaridan kelib chiqadi. K.D.Ushinskiy boshlang‘ich maktab o‘quv
predmetlari tizimida ona tiliga katta ahamiyat berib, uni markaziy va yetakchi
predmet hisoblagan. „Ajoyib o‘qituvchi bo‘lgan ona tili bolaga ko‘p narsani
o‘rgatadi... Bola ikki-uch yil ichida shuncha ko‘p narsa o‘rganadiki, ko‘p narsa
bilib oladiki, 20 yil qunt bilan metodik jihatdan juda to‘g‘ri o‘qiganda ham
uning yarmicha o‘rgana olmaydi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ona tili
darslarida ongli o‘qish va savodli yozishga o‘rganadilar, og‘zaki va yozma
nutqning qonun-qoidalarini egallaydilar. O na tili sohasidagi ko‘nikm a-m
alakalar (nutq, o‘qish va yozishga oid malakalar) o‘quvchilam ing o‘quv m
ehnatining zaruriy sharti va vositasidir. O‘quvchi o‘qish ko‘nikm alarini
egallash bilan bir qatorda, birinchi navbatda, o‘zining ona tilini o‘rganishi
zarur, chunki ona tili bilimdonlikning, aql-idrokning kalitidir. Ona tili boshqa
fanlami o‘qitish vositasi hamdir: jam iyat tarixi ham, tabiiy fanlar ham ona tili
yordam ida o‘rganiladi. Demak, ona tili bolaning umumiy kamol topishida
ham, bilim va mehnatga havasini uyg‘otishda ham alohida o‘rin tutadi. Til
muhim tarbiya vositasidir. Badiiy adabiyotlarni, gazeta, jurnallarni o‘qigan
bola o‘zida eng yaxshi xislatlarni tarbiyalab boradi, muomala madaniyatini
egallaydi. Ona tili boshlang‘ich sinflarda asosiy o‘rinni egallar ekan, har bir
o‘quvchida ona tiliga qiziqish va m uhabbatni tarbiyalab borish zarur.
Boshlang‘ich sinflarda ona tili mashg‘ulotlari turi va mazmuni quyidagilarni
o‘z ichiga oladi: 1. O‘qish, yozuv, grammatik materialni o‘rganish, kuzatishlar
hamda o‘quvchilam ing ijtimoiy faoliyatlari bilan bog‘liq holda, ularning
24

og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish. 2. Birinchi sinfga kelgan bolalarga savod
o‘rgatish, ya’ni ularni elem entar o‘qish va yozishga o‘rgatish, bu ko‘nikm
alarni malakaga aylantirish. 3. Adabiy til m e’yorlarini, ya’ni imloviy va tinish
belgilariga rioya qilingan savodli yozuvni, to‘g‘ri talaffuzni o‘rganish, nutq va
uslubiy elem entlarni egallash. 4. Gramm atika, fonetika, leksikologiyadan
nazariy m ateriallarni o‘rganish, tildan ilmiy tushunchalarini shakllantirish. 5.
O‘quvchilarni o‘qish va gram m atika darslari orqali badiiy, ilmiyom mabop va
boshqa adabiyotlar namunasi bilan tanishtirish, ularda badiiy asarni idrok etish
ko‘nikmasini hosil qilish. Bu vazifalarning hammasini boshlang‘ich sinflarda
ona tili predmeti hal etadi va ular ona tili dasturida aks etadi. Dastur davlat
hujjati bo‘lib, unda o‘quv predmetining mazmuni va hajmi, shuningdek, shu
predmetdan bilim, ko‘nikm a va m alakalar darajasiga qo‘yilgan asosiy talablar
belgilangan bo‘ladi. O‘qituvchi va o‘quvchilar dastur talablari asosida ish olib
boradilar.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abdullayeva . M maktab gacha ta’lim darsliklarini yaratish mezonlari /
Tuzuvchilar: Q.. Ochilov, K. Nazarov, S. Fuzailov, N. Bikboyeva. —Т.: 1994
2. Azizxo‘jayeva.N.N,“Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat”
“O‘zbekiston yozuvchilar uyishmasi Adabiyot jamg‘armasi” nashriyoti T.: 2006
3. “Ilk qadam” maktabgacha ta’lim tashkilotlarining o‘quv dasturi
4. “MAKTABGACHA TA’LIMDA STEAM TEXNOLOGIYASI”
fanidan o‘quv-uslubiy majmua. Termiz davlat universitetining pedagogika instituti
5. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib - intizom va shaxsiy
javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.- T:
O‘zbekiston, 2021
6. Mavlonova. R.A, N. H. Raxmonqulova, K.O.Matanazarova, M. K.
Shirinov S. Hafizov ”Umumiy pedagogika” « Fan va texnologiya» nashriyoti T.:
2018
7. “STEAM ta’limining qo‘llanishi, samaradorligi va afzalliklari” N. T.
Tosheva Bux. DUPI dotsent “Boshlang‘ich ta’limda xalqaro baholash tajribasi:
muammo, yechimlar va istiqbollar”. Xalqaro ilmiy-amaliy anjuman. Buhoro,
29.03. 2022. 7-bet
8. Turg‘unov.S.T, L.A.Maqsudova, H.M.Tojiboyeva, G.M.Nazirova,
M.A.Umaraliyeva “Padagogik jarayonlarni tashkil etish va boshqarish, sifat va
samaradorligini oshirish texnologiyalari” «O‘zbekiston Respublikasi O‘zPFITI »
nashriyoti, T.:2014
9. Usmonov A J. G‘. Yo‘ldoshev, S. Pedagogik texnologiya asoslari.—
Т.: “O‘qituvchi”, 2004
10. Umarova M. Sh. Hakimova. O‘qish kitobi (3-sinf uchun darslik).— Т.:
Y. Abdullayev. Eski maktabda xat-savod o‘rgatish. - Т. “O‘qituvchi", 2005.
11. Umumiy o‘rta ta’limning Davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi.
Boshlang‘ich ta’lim. ”Ta’lim taraqqiyoti” jurnali. Toshkent, ”sharq” 2021-y,
26

_______________________________________________ ta’lim yo nalishiʻ
talabasi
______________________________________________________ning
____________________________________________mavzusidagi kurs
ishiga
RAHBAR XULOSASI
Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati,
dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil yoritilganligi,
mavzu to liq qamrab olinganligi) ______________________
ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Ishdagi
kamchiliklar_______________________________________________
______________________________________________________________
_
______________________________________________________________
____
Kurs ishining yoritilishi bo yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs ishiga
ʻ
ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
27

KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og zaki bayoni(yoritib berishi, tushunchasi,ʻ
savollarga to liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar chiqara olishi)
ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
______________________________________________________________
Kurs ishining og zaki bayoni bo yicha komissiya tomonidan baholanishi
ʻ ʻ
(kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
Jami ball_______________________
Komissiya raisi _____________________
____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi ____________________
____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi _____________________
____________________
(FISH) (imzo)
28

Купить