Boshlangʼich sinflarda integratsiyalashgan darslarni tashkil etishning pedagogik shart sharoitlari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	142.3KB
Xaridlar	19
Yuklab olingan sana	30 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Boshlangʼich sinflarda integratsiyalashgan darslarni tashkil etishning pedagogik shart sharoitlari

Sotib olish

2O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH INNOVATSION UNIVERSITETI
___________________ fakulteti ___________________yo‘nalishi
_____________________________________ning
______________________________________ fanidan
K URS ISHI
M avzu: Boshlang ich sinflarda integratsiyalashgan darslarniʼ
tashkil etishning pedagogik shart sharoitlari
Bajardi: ____________________
Qabul qildi: _____________________

______________ 2024
MUNDARIJA:

2KIRISH.....................................................................................................................3
I BOB. BOSHLANG`ICH SINF DARSLARINI INTEGRATSIYALASHGAN
HOLDA TASHKIL ETISH ………………………………………………………7
1.1. Boshlang’ich sinflarda integratsiyalashgan dars berishning zamonaviy
metodlari ……………………………………………………………………………7
1.2. Boshlang‘ich ta’limda integratsiyalashgan darslarni tashkil etish …………...14
II BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA INTEGRATSIYALASHGAN
DARSLARNING MAQSAD VA VAZIFALARI HAMDA FANLARARO
ALOQALARNING AHAMIYATI ……………………………………………..21
2.1. Boshlang‘ich sinflarda integratsiya lashgan darslarni hosil qilishda hoz i rgi
zamon muammolari ……………………………………………………………….27
2.2. Boshlang ’i ch maktabni integratsiya qilish bo’yicha amalga oshirilgan
islohotlar tahlili……………………………………………………………………27
XULOSA................................................................................................................3 1
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.............................................................3 2

2Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi kunda jamiyatimizning har bir sohasida eng
ko’p qo’llanilayotgan atama bu – integratsiyadir. Shu qatorida ta’limni
integratsiylashga oid ko’plab ishlar amalga oshirildi va oshirilmoqda. Bu
tushunchani boshlang’ich ta’limga kiritilishi endigina jamiyatni tushunishga va
uning haqiqiy, jonkuyar a’zosi bo’lib yetishishga xizmat qiladigan murg’ak qalb
sohiblariga atrof muhit haqidagi bilimlarni to’liq va aniq qilib berishga sharoit
yaratadi. Integratsiya jarayoni orqali kichik maktab o’quvchilari olamni bir
butunligicha qabul qilish bilan xarakterlanadi. Ularning aqliy salohiyati,
dunyoqarashini boshlang’ich ta’limdanoq kelajakka raqobatbardosh, o’tkir zehnli
qilib tarbiyalash integratsiyaning asosiy funksiyasi hisoblanadi. Yurtimizda
yoshlarning bilim olishlariga keng imkoniyatlar yaratilgan va bular qonuniy
asoslarga ega. Muhtaram Prezidentimizning 2018-yil 5- sentyabrdagi “Xalq ta’limi
tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi PQ-3931 sonli qarori intelektual, yuksak ma’naviyatli barkamol
avlodni tarbiyalashga qaratilgan.
Boshlang’ich ta’limda integratsiyalashgan darslarning asosi keng qamrovli
tushunchalarni o’quvchilarga o’rgatilishidir. Tushunchalarning turli jabhalarda
qo’llanilishi o’quvchilarning qiziqishini ortiradi. Qiziqish bu- olingan bilimlarni
xotirada uzoq muddatga saqlanilishini kafolatlaydi. Qiziqish-shaxsning o zi uchunʻ
qimmatli va yoqimli bo lgan muayyan narsa va hodisaga munosabati. Bunda
ʻ
insonning o ziga xos xususiyati bevosita mujassamlashadi. Qiziqish bilimlarni
ʻ
ongli, puxta, barqaror, anglagan holda o zlashtirishda, ko nikma va malakalarni
ʻ ʻ
shakllantirishda qo l keladi, shaxs qobiliyati, zehni, uquvchanligini
ʻ
rivojlantirishga, olamni mukammalroq tushunishiga yordam beradi. Qiziqish
insonda intilish, faollik, ichki turtki, ehtiyojni ro yobga chiqarish manbai vazifasini
ʻ
bajaradi. Qiziqish shaxsning borliqqa tanlab munosabatda bo lishida, o ziga xos
ʻ ʻ
qaror qabul qilishida, o zini o zi nazorat eta bilishida, maqsadga intiluvchanligida,
ʻ ʻ
yuzaga kelgan to siqlarni yengishida ifodalanadi.
ʻ Qiziqishlar shaxsiy va ijtimoiy,

2bevosita va bilvosita, keng va tor, beqaror va barqaror bo ladi. Qiziqishʻ
sinchkovlik, qiziquvchanlik, bilishni o z ichiga oladi. Odamlarni shaxsiy
ʻ
qiziqishini idora qilishga o rgatish, bu yo nalishda mashqlantirish, treninglar,
ʻ ʻ
testlardan foydalanish intiluvchan, to’liqmas xislatlarni shakllantirishga yordam
beradi. Shaxsning individual xususiyati bo’lgan qiziqish-havaslar uning hamma
psixik jarayonlariga ta’sir ko’rsatadi. Kishining qobiliyatlarining o’sishi ham
ma’lum darajada undagi qiziqishlar bilan belgilanadi. Bizdagi idrok etish, esda
qoldirish, esga tushurish, xayol, tafakkur va iroda jarayonlari qiziqish orqali
faollashadi. Qiziqish kishi diqqatining kuchli va barqaror bo’lishiga yordam qiladi,
bizning tuyg’u-hissiyotlarimizning, shuningdek, qiziqishlarimizning ham kuchli va
barqaror bo’lishiga yordam beradi. Integratsiyalashgan darslarda o’quvchilarning
psixik jarayonlari haqida ko’plab olimlar izlanishgan. Maktab ta’limini
integratsiyalash jarayonining psixologik asosi sifatida olim Y.A. Samarinning
assotsiativ tafakkur to’g’risidagi fikrlari olinishi mumkin. Bu fikrlarning mazmuni
shundaki, har qanday bilim bu o’xshatish, bilimlar tizimi esa o’xshatishlar
tizimidir.
Y.A. Samarin o’xshatishlarning quyidagi turlarini ajratadi:

 lokal (mahalliy, ma’lum bir joy, narsa bilan chegaralangan);

 biror tizimga tegishli bo’lgan; tizim ichidagi;
 
 tizimlar orasidagi;

 aqliy faoliyat darajalarini o’xshatishlarining mos keladigan darajasiga
birlashtirish xususiyatiga qarab tasniflaydi.
Y.A.Samarin g’oyalariga ko’ra bu punktlar asosida darslar olib borilsa,
o’quvchilar ma’lumotlarni xotirada tezroq va uzoq muddatga saqlab qolishini
takidlagan. Ya’niki, berilayotgan integratsion bilimlar bolaning atrofidagi tabiat
muhit bilan bog’liq bo’lgan, murakkablikni o’z ichiga olmagan va bola har kuni
duch kelayotgan tushunchalar majmui mahalliy tasavvuridir.

2Kurs ishning maqsadi. Birinchi navbatda, fanlararo aloqadorlikni yo’lga
qo’yish uchun qaysi darslarning bir biriga mos kelishini aniqlash lozim.
Tushunchalarning, ma’lumotlarning mazmuni o’zaro yaqinligi va mantiqiy
aloqalariga qarab integratsiyalash jarayoni amalga oshiriladi. Integratsiyalash
jarayonida dars va darsliklar orasida vertikal va gorizontal yo’nalishlarda mos
tushushini aniqlash juda muhim hisoblanadi. Aloqaga kirishayotgan tushunchalar
bir-biriga mos bo’lishi, birbirini to’ldirishi ahamiyatlidir. Darsliklar asosida
integratsiyalashning vertikal uslubi o’quvchi bir tushuncha o’rganib bo’ldi,
keyinroq boshqa fanda shu tushunchaga mos bo’lgan atamaga duch kelsa,
ma’lumot sifatida oldin o’rganilgan tushuncha yodga olinadi va bu tushuncha bilan
birlashtiriladi.
Kurs ishning vazifalari:
– Boshlang ich sinflarda integratsiyalashgan darslarni tashkil etishningʼ
pedagogik shart sharoitlari haqida ma’lumotlar yig‘ish;
– Boshlang ich sinflarda integratsiyalashgan darslarni tashkil etishning
ʼ
pedagogik shart sharoitlari bilan tanishish;
– Boshlang ich sinflarda integratsiyalashgan darslarni tashkil etishning
ʼ
pedagogik shart sharoitlarini o ‘rganishdagi samaradorligini o ‘rganish.
Kurs ishining ob’ekti: Boshlang ich sinflarda integratsiyalashgan darslarni
ʼ
tashkil etishning pedagogik shart sharoitlari haqida umumiy tushuncha va bilim
hosil qilish hisoblanadi.
Kurs ishning predmedi:
– Boshlang ich sinflarda integratsiyalashgan darslarni tashkil
ʼ
etishning pedagogik shart sharoitlari haqida maqolalar mavjud bo‘lgan
ta’lim jurnallari va maqolalari;
–Maktabgacha ta'lim adabiyotlari;
–Ta’limiy o‘quv saytlar;

2–Ishga oid ilmiy ishlar va dissertatsiyalar.
Kurs ishi tuzilishi:
1. Kirish;
2. I.BOB.( Ilovalar);
3. I.BOB. boyicha xulosa;
4. II.BOB. (Ilovalar );
5. Xulosa;
6. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati;
7. Rejadagi savollar mantiqan bir- birlari bilan bog‘langan bo‘lishi,
har bir keyingi savol o‘zidan oldingi savolning mantiqan davomi bo‘lib,
bir butunni tashkil etishi kerak.

2I BOB. BOSHLANG`ICH SINF DARSLARINI INTEGRATSIYALASHGAN
HOLDA TASHKIL ETISH
1.1. Boshlang’ich sinflarda integratsiyalashgan dars berishning zamonaviy
metodlari
Respublikamizda mustaqillik yillarida kadrlar tayyorlash va ta’limni tashkil
etishning jahon standartlariga javob beradigan samarali tizimi yaratildi va bugungi
kunda ham oliy ta’limni modernizatsiyalashga davlat siyosatining ustuvor
yo`nalishi sifatida e’tibor qaratilmoqda. Xususan, O`zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017 yil 20- apreldagi “Oliy ta’lim tizimida yanada rivojlanish
chora-tadbirlari to`g`risida“gi PQ-2909-son qarori, 2017 yil 27-iyuldagi “Oliy
ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini yanada kengaytirish choratadbirlarlari
to`g`risida”gi PQ-3151-son qarori, 2017 yil 9 avgustdagi “Oliy ta’lim
muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga
oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo`yicha
qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida“gi PQ-3775-son qarori qabul qilindi.
Davlatimiz rahbari bolalar tarbiyasi jarayonida o`z ishini puxta biladigan,
malakali va har bir bolaga individual yondasha oladigan pedagog-kadrlarni jalb
qilgan holda, ularni go`daklardan fikr va tafakkurni to`g`ri shakllantirib bormasak,
kelajakda yuksak saviya, bilim va ma’naviyatga ega bo`lgan barkamol avlodni
tarbiyalash, yosh avlodni tarbiyalashning asosiy bo`g`ini bo`lgan boshlang`ich
ta’lim tizimini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratiliщi lozimligini ta’kidlaganlar.
Zamonaviy boshlang`ich sinf o`qituvchilari ushbu vazifalarni hal etish uchun
tashkiliy jihatdan ham, mazmuniy jihatdan ham boshlang`ich ta’limning integrativ
xarakterini, o`zining bo`lajak kasbiy faoliyatining integrativ yo`nalganligini aniq
his qila olishi zarur. Bo`lajak boshlang`ich sinf o`qituvchilarining kasbiy
tayyorgarligida integratsiyalash zarurati unda kasbiy kompetentlikni shakllantirish
samaradorligini belgilab beruvchi asosiy shartlardan biri hisoblanadi. Boshqacha
aytganda, integrativ yondashuv nuqtai nazaridan ko`rib chiqilgandagina bo`lajak
boshlang`ich sinf o`qituvchilarining metodik tayyorgarligi samarali bo`ladi.

2I.G.Pestalossi katta didaktik material asosida o`quv fanlarining turli
yo`nalishdagi o`zaro bog`liqliklarini yoritib berdi. Bunda u quyidagi tamoyillarga
amal qildi: shaxsning o`z qadrqimmatini anglashi; bolani tabiat ato etgan qobiliyat
va imkoniyat asosida tarbiyalash; bolani har tomonlama tarbiya etishga qaratilgan
ko`rgazmalilik. U bir fanning ikkinchi fandan ajratib olinishidagi alohida noo`rin
jihatlarini ham asoslab berdi. O`z davrida Y.A.Komenskiy, K.D.Ushinskiy kabi
mashhur G`arb ilg`or pedagoglari ma’lum muddat ta’lim tizimida ustuvor o`ringa
ega bo`lgan suhbatga asoslangan metodlarni keskin qoraladilar va bu metodlarning
mutlaqligini inkor etdilar. Ular o`z qarashlari hamda tajribalari bilan bu metodlarni
amaliy va ko`rgazmali metodlar bilan to`ldirish shartligini isbotlashga harakat
qildilar.
Bugungi kunga kelib, an’anaviy o`qitish o`rnini shaxsga yo`naltirilgan
yondashuvlar egallamoqda. Shu nuqtai nazardan qayd etish lozimki, XX asrning
yakuni texnokratik taraqqiyotga nuqta qo`yib, gumanitar madaniyatning ibtidosiga
yo`l ochdi. Kuch va qo`rquv mantig`ining ong va muhabbat falsafasiga
almashingani XXI asrning o`ziga xos strategiyasidir. Demak, ta’lim-tarbiyada ham
amalga oshiriluvchi islohotlar mana shu mantiqqa mos tarzda, jamiyatga xizmat
ko`rsatishi lozim. Bu o`rinda noan’anaviy o`qitish shakli – integratsiyaning
ahamiyati yanada oshib boradi. Negaki, integratsiyaning darajasiga qarab, uning
qo`llanilish texnikasiga ko`ra, amalga oshirilgan texnologiyaning istiqbolini
belgilash mumkin bo`ladi.
Zero, integratsiya yetarlicha namoyon bo`la olgan, turli xarakterli mazmunning
singdirilishi natijasida yangi sifatiy holatga o`tishda asosiy omil bo`lib yuzaga
chiqa oluvchi faktor hisoblanadi. Integratsiya chuqur, noan’anaviy ta’lim bilan
tavsiflana oluvchi, turfa xarakterdagi katta hajmli o`quv materialining
uyg`unlashuvini o`zida namoyon etadi. Integrativ ta’limni yo`lga qo`yishdan oldin,
uning tasnifi – integrativ ta’limning sinflarga bo`linishi (klassifikatsiya) borasida
ma’lum tushuncha hosil qilish lozim bo`ladi. Pedagogika fanlari doktori, professor
R.A.Mavlonovada bu tasnif quyidagicha ifoda etiladi: chegaradosh fanlar asosida
tuzilgan kurslar; – asosiy fanlar asosida tuzilgan kurslar; – umumiy ilmiy

2tushunchalar, qonuniyatlar, nazariyalar asosidagi kurslar; – fan evolyusiyasi bilan
bog`liq muammolarni, tabiatni ilmiy nuqtai nazardan o`rganish uslublari, olamning
ilmiy ko`rinishini o`rganish asosidagi kurslar; – kompleks ob’ektlar asosida; – turli
muammolar asosida; – faoliyat asosida.
Binobarin, mazkur tadqiqotda urg`u berib qaralayotgan boshlang`ich
ta’limdagi integratsiya o`z atrofida: o`qish, matematika, tabiatshunoslik, rasm,
mehnat singari o`quv fanlari hamda ingliz tilini jamlaydi. O`z darsini
integratsiyalashgan usulda tashkil etayotgan o`qituvchi boshlang`ich sinf
o`quvchisining yoshi, aqliy rivojlanish darajasi va albatta qiziqishlari doirasiga
mos tarzda vosita va usullar tanlaydi. Integratsion dars loyihasining tematikasi
o`quv dasturining qaysidir masalasiga tegishli bo`lishi mumkin, bunda alohida
qaralgan iqtidorli o`quvchilar va umuman, sinf o`quvchilaridagi mazkur mavzu
yuzasidan o`zlashtirish darajasini belgilovchi bilimni chuqurlashtirish, o`rganish
jarayonini differensiallashtirish maqsad qilib olinadi. Integratsiya tushunchasi
quyidagi ikki xil jarayon sifatida talqin etiladi:
 birinchidan, tizim, organizmning alohida tabaqalashtirilgan qism va
vazifalarning bog`liqlik holatini bildiruvchi tushuncha va shu holatga olib
boruvchi jarayon;
 ikkinchidan, tabaqalashtirish jarayonlari bilan birga amalga oshirilayotgan
fanlarni yaqinlashtirish jarayoni.
Genetik jihatdan integratsiya-uzviylik, predmetlararo aloqadorlik, o`zaro
aloqadorlik va nihoyat o`zaro bir-birini to`ldiruvchi, kengaytiruvchi hamda
chuqurlashtiruvchi, o`quv predmetlari mazmunini eng kamida ta’lim standartlari
darajasida sintezlab, mantiqan tugallangan mazmun shakli va oliy darajasidir.
Chunki predmetlararo aloqadorlikning har qaysi quyi darajasi, o`rganilayotgan
o`quv predmetlari doirasida ma’lum didaktik birliklar orasida o`rnatilib, ularni
o`rganish mazmunini va muddatlarini muvofiqlashtirishni ko`zda tutadi, bundan
farqli o`laroq integrativ aloqadorlik asosida tashkil etilgan o`quv predmeti yoki
integratsiyalab o`rganilayotgan predmet, hodisa yoki jarayonlarni yaxlit tizim
shaklida har tomonlama aloqadorlik va munosabatlar nuqtai nazaridan talqin

2etishni talab etadi. Bu o`z navbatida hozirgi va istiqbol talablariga javob beradigan,
mustaqil fikr yurituvchi va ijodiy faoliyat ko`rsatuvchi, etuk shaxsni
shakllantirishga imkon beradi. Zero u tahsil oluvchilardan faqatgina tahlil qilish va
sintezlash operatsiyalarini talab qilish bilan chegaralanib qolmasdan, balki
mavhumlashtirish, algoritmlashtirish, turkumlash, shartli belgilar yordamida
ifodalash, sabab oqibatli aloqadorlikni aniqlash, tahlil etish, sintezlash,
tizimlashtirish, modellashtirish kabi yuksak darajali tafakkurlash operatsiyalarini
talab etadi.
Bu operatsiyalar o`rganilayotgan ob’ektni barcha muhim jihat va
xususiyatlarini ajratib olib (tabaqalashtirib), mohiyati va mazmunini anglab etish
va ularni umumlashtirish orqali amalga oshiriladi. Demak, integratsiya har doim
ham uning ikkinchi tomoni bo`lgan tabaqalashtirish (differensiatsiya)ga tayangan
holda rivojlanib boradi yoki aksincha. Boshlang`ich sinf o`quvchilarida fikrlash
qobiliyatining har xil turlarini shakllantirish integratsiyaning negizi hisoblanadi.
Asosiy fanlarni o`zlashtirish va olamdagi bor narsalar qonuniyatlarini tushunishda
predmetlar ichidag va predmetlararo aloqalarini o`rnatish ta’limni
integratsiyalashga yondashuvning metodik asosidir. Bunda turli darslar
tushunchalariga ko`p marta qaytish, ularni chuqurlashtirish va boyitish, shu yoshga
tushunarli bo`lgan muhim belgilarni aniqlash orqali erishish mumkin. Shunday
qilib, tarkibiga shu o`quv predmetiga tegishli bo`lgan tushunchalar guruhi
kiritilgan har qanday dars integratsiyaga asos qilib olinishi mumkin.
Demak, darslarni integratsion shaklda tashkil etish nafaqat darsning maroqli
va sermazmun o`tishini, balki o`quvchilar dunyoqarashining har tomonlama
rivojlanishini kafolatlaydi. Fanlararo bog`liqlik, fanlararo falsafiy masalalarni
shaxsan his etmay turib, o`quvchiga integratsion mashg`ulotni taqdim etmaslik
to`g`ri bo`ladi, zero, anglanmagan integratsiya o`quvchi ongidagi bilish jarayonini
mavhum holatga, u orqali chalkash xulosalarga taqab qo`yadi. [7. 120-128-betlar]
Inson va butun jamiyatning shakllanish, rivojlanish sharti doimo ta’lim bo‘lgan
va shunday bo‘lib qoladi. Bugungi kunda 21-asr ta’lim tizimi ancha
murakkablashgan va texnologiyalar rivojlangan asri desak mubolag‘a bo‘lmaydi.

2Ayni damda istalgan sohamizda yangilik, imkoniyat, qulayliklarni ko‘rishimiz
mumkin. Shuningdek O‘zbekistonda ham ta’lim sohasida islohat, innovatsiyalar
amalga oshirilmoqda va qonun bilan jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib
chiqishi, e tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat iy nazar, har kimga ta limʼ ʼ ʼ
olish uchun teng huquqlar kafolatlanadi.
2021-2022 -o‘quv yilida ishlab chiqilgan milliy dasturda joriy etilgan
qo‘llanma pedagok xodimlar uchun bir qancha qulayliklar yaratdi. Unga ko‘ra, 1-
va 2- sinflarda o‘qish savodxonligi va ona tili fanlarining birlashtirilishi fikrimizga
dalil bo‘la oladi. Fanlarni o‘zaro integratsiyalashdan asosiy maqsad o‘quvchilarga
berilayotgan bilimlar takrorlanishining oldini olish, bir xillikka barham berishdir.
Ta’lim integratsiyasi chuqur ildizi klassik pedagogikaga borib taqaladi va o‘zaro
fanlararo bog‘liqlik, umumiylikni g‘oyasini ilgari suradi, o‘quv materiali
mazmunini tahlil qilish, shuningdek tabiat bilan uzviy bog‘liq holda yaxlit
o‘rganish tushunilanadi.
Integratsiya darslari bugungi o‘quvchilar uchun ayni muddao bo‘lib, ularni
zamon bilan birgalikda darslar orqali rivojlanishiga olib keladi. Ya’ni
integratsiyaga oid, milliy dasturimiz asosida tuzilgan qo‘llanma kitoblardagi har
bitta mashqlar, rasmlar, turli qizaqarli savollar o‘quvchilarni har tomonloma chet
mamlakatlar yoshlari bilan ayni boshlang‘ich sinfdan boshlab
raqobatlashaoladigan darajaga olib keladigan darsliklar tuzilgan. Yondosh fanlarni
uyg‘unlashtirish asosida tuzilgan kurslar yangi tabiiy fanlar va ilmiy yo‘nalishlar
hosil bo‘lishiga olib keldi.
Yuqoridagi fikrlarga tayanib, integratsiyani o‘qituvchilarning turli fanlar
bo‘yicha kuzatishlari va xulosalarini tasdiqlab yoki chuqurlashtirib beruvchi yangi
dalillarni topib berish manbai deb baholash mumkin. Integratsiya fanlarning
mexanik birlashishi bo‘lmay, balki fanlararo sintez bo‘lib, alohida tizimlarning
yaqinlashishi, bog‘lanishi va yagona bir yangi narsaning yaratilishidir. Integratsiya
ta’lim maqsadi sifatida olam tizimining alohida qismlari bog‘liqligini ko‘rsatuvchi
bilimlarni berish emas, bolani barcha elementlari bir-biriga bog‘lik yaxlit olamni
tasavvur qilishga birinchi qadamlarida o‘rgatish kerak. Bu maqsadni boshlang‘ich

2maktab amalga oshirishi kerak. Integratsiya-predmetli bilimlar chegarasida yangi
tasavvurlarni qabul qilish vositasi. Birinchi navbatda tabaqalashni bilimlar orasida
bilmagan joylarni to‘ldirish, ular orasidagi aloqalarni o‘rganish lozim.
Integratsiya - “butun” degan ma’noni bildiradi, demak, u tafakkurning o‘sish
jarayonlari turli qism va elementlarini bitta butunga birlashtirish, alohida
tizimlarning yaqinlashishi bog‘lanishi va yagona narsaning yaratilishilidir.
Maktabda o‘qitiladigan barcha fanlarda integratsiyalashning ma’lum bir
imkoniyatlari aks etib, darsni integratsiyalashgan holda tashkil etish bir qator
shartlarga bog‘liq. Shuning uchun pedagog va metodistlar yangi dasturni
yaratishdan avval, ana shu holatlarning barchasini e’tiborga olishlari lozim. Buning
uchun eng avvalo o‘qituvchi sinfning tayyorgarlik darajasini, o‘quvchilarning
psixologik xususiyatlarini, qiziqishlarini hisobga olishi zarur. Jahon ta’lim tizimini
o‘rgangan holda, O‘zbekistonda integratsiyalashgan ta’lim 2022- yildan
boshlang‘ich sinflarga joriy etildi. Bu jarayon boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida
ijobiy natijalar ko‘rsatdi.
Boshlang‘ich sinflarda tasavvur olamlari kengaya boshladi, ko‘proq
ma’lumotlar va bilim ola boshlashdi. Boshlang‘ich sinflarda integratsiyalashgan
ta’lim berishning zamonaviy metodlarining o‘rni va ulardan foydalanishda
quyidagi tavsiyalarni beramiz:
1. Vaqtdan unumli foydalanish kerak;
2. Fanlarning o‘zaro bir -biri bilan bog‘ligiga ahamiyat berish zarur;
3. Integratsiya darslari aynan o‘quvchilarda o‘z natijasini ko‘rsatyotganligini
tahlil qilish lozim;
4. O‘qituvchining o‘z ustida ishlashi(rivojlanishi);
5. O‘quvchilarning psixologik xususiyatlarini inobatga olish zarurligi;
6. Yosh hususiyatlariga alohida e’tibor berishi lozim;
7. O‘quvchilarning qiziqishlariga o‘qituvchi ahamiyat berishi kerak;
8. O‘qituvchi fikrlash qobilyatini rivojlantirishi, yangilik yaratishga moyil
bo‘lishi kerak;
9. Har bir dars muayyan yo‘naltirilgan maqsadga ega bo‘lishi lozim;

210.O‘qituvchi darsga bir kun oldindan tayyorgarlik ko‘rishi kerak;
11.O‘qituvchi integratsiya darslarida metodlardan foydalanishni bilishi shart;
12.Darsni qiziqarli qilib tashkillashtirish zarur;
13.Sinfdagi o‘quvchilar faolligini oshirish uchun har bitta o‘quvchining dars
jarayoniga qatnashishini inobatga olish kerak;
O‘qituvchilar integratsiyalashgan darslarni o‘tishda yuqoridagi takliflarni
inobatga olsa, shuningdek dars o‘tish jarayoni va o‘quvchilarning darsni tushunishi
murakkab bo‘lmaydi, hamda darsning samaradorlik darajasi ko‘tariladi. [ 9 . 20-28-
betlar]

21.2. Boshlang‘ich ta’limda integratsiyalashgan darslarni tashkil etish
Jahonda globallashuv jarayonining jadal sur'atlarda rivojlanib borish sharoitida
ta'limtarbiya oldiga qo'yiladigan vazifalar sifat jihatidan yangilanishni, kam vaqt
sarflab, ko'p va kerakli bilimlar berish imkoniyatlarini izlab topishni va ularni
ilmiy jihatdan ishlab chiqishni nazarda tutadi. Qo'yilgan bu savollarga darslarni,
bilimlarni integratsiyalash orqali erishish mumkin. Hozirgi vaqtda dunyoning eng
rivojlangan davlatlaridan Buyuk Britaniya, Koreya va Shveysariya, Avstraliya
Yaponiya, Shimoliy Irlandiya, Uels, Gong-Kong va Germaniya, Vengriyada turli
fanlarni integrativ shaklda o'qitish yo'lga qo'yilgan. Ta`lim sohasida integratsiya
masalalari bilan bir qator chet el va o'zbek olimlari T. Kun va V.S. Stopin, N.N.
Skatkin, I.Y. Lemer, Y.K. AJeksyut, Y.K. Babanskiy, R Mavlayanova, M,
Shomaxmudova tadqiqot ishlari olib borganlar. Davlat ta'lim standartlari qabul
qilingach, ta'lim mazmuni qisman yangilandi. Davlat ta'lim standarti talablari
asosida yangi o'quv dasturlari va darsliklar ish lab chiqildi.
Lekin kuzatishlar shuni ko'rsatadiki, o'quv rejasida o'quv predmetlarning soni
ortib ketgan. Chunonchi, 1992-yilga qadar o'quv rejasida fanlarning soni 21 tani
tashkil etgan bo'lsa, bugungi kunda esa o'quv rejasida 27 ta o'quv fani mavjud.
O'quv fanlari miqdorini ko'paytirishi o'quvchining bilim darajasini oshirishga asos
bo'la olmaydi. Chunki:
 o ' quv fanlari ko ' paygan sari o ' quvchilarga taqdim etiladigan bilimlar
maydalashib bormoqda;
 o'quv darsliklarda takror materi-allarning miqdori ortmoqda; o'quvchining
ijtimoiy tajribasiga kirmay qolayotgan bilim va tushunchalar ko'paymoqda;
 DTSlari bilan o'quv dasturlari orasida nomuvofiqlik vujudga kelmoqda.
Hukumat tomonidan qabul qilingan boshlang'ich ta'lim Davlat ta'lim standartida
4 ta ta'lim sohasi, ya'ni “Ona tili” , "Matematika”, “Tabiat” , «Inson va jamiyat
ta'tim sohalari berilgan holda bugungi kunda o'quv rejasida 10 ta o'quv predmeti
mavjud.

2Bu sohada jahon tajribasiga nazar tashlaydigan bo'lsak, Singapur ta'lim tizimida
boshlang'ich sinflar uchun boryog'i 4 ta o'quv predmeti mavjud ekan. Ular "Ona
tili”, “Matematika” , "Estetika hamda dismoniy tarbiya. Ma'lumki, ta'limjarayonida
muayyan o'quv fani “Ona tili”, ”Tarix”, ”Adabiyot” kabilarga oid bilimlar bilan bir
qatorda xalqning ijtimoiy tajribasi, til boyligi, ma'naviy, madaniy qadriyatlari,
axloqiy me'yorlari bilim va tushunchalar shaklida o'rgatilishi lozim.
Amaldagi ta'lim jarayonini tahlil qilish natijalari shuni ko'rsatadiki, u yoki bu
o'quv fani mazmunida o'quvchining ijtimoiy tajribasiga kirmay qolgan bilim va
tushunchalar mavjud. Buning asosiy sababi o'quv fanining mazmunini o'ta
murakkab yoki haddan tashqari sodda ekanligidadir. Agar o'quv materiali o'ta
murakkab bo'lsa, o'quvchi uni to'iq o'zlashtirishga qiynaladi. Agar sodda va takror
holda ifodalangan bo ' lsa, bunday o ' quv materialini o ' zlashtirishga ehtiyoj
sezmaydi, undan bezadi.
Bugungi kunga kelib, jahondagi mamlakatlarning 70 foizi ta 'lim tizimida
integrativ xarakterdagi o'quv dasturlari va darsliklardan foydalanib kelmoqda. Har
bir mamlakat ayni shu davlatning ta'lim tizimiga qo'yilgan buyurt-maning
tabiatidan kelib chiqqan holda integratsiyaning turli darajalarini ishlab chiqqan va
joriy qilib kelmoqda.
Masalan, Buyuk Britaniya ta'lim tizimida asosan integrativ fanlar joriy qilingan
bo'lsa, Koreya va Shveysariyada integratsiyalashgan fanlar yoki alohida o'quv
predmetlari, Avstraliyada integratsiyalashtirilgan fanlar, Yaponiya, Shimoliy
Irlandiya, Uels, Gong-Kong va Germaniyada ham alohida fanlar, Vengriyada
madaniyat yo'nalishidagi o'quv predmetlari, inson va tabiat, integrativ fanlar,
Niderlandiyada alohida o'quv predmetlari, lrlandiyada fan va texnika kabi
bloklarda barcha o'quv fanlari mujassamlashtirilgan holda o'qitiladi. O'zbekistonda
bu sohada dastlabki qadamlar qo'yilmoqda.
Jumladan, boshlang'ich ta'lim Davlat ta'hm standartlarida “Ona tili”, "O'qish”,
“Matematika”, “Tabiat” hamda “Inson vajamiyat” ta'lim sohalari belgilab berilgan.
"Inson va jamiyat “ta'lim sohasi o ' zida bir qator o ' quv predmetlariga oid
tushunchalarini mujassamlashtirgan. Axloq, nafosat tarbiyasi, iqtisodiy bilimlarga

2oid tushunchalar, jismoniy tarbiya, badiiy ta'lim, huquqiy bilimlar va h.k. Ta'lim
jarayonini integrativ dasturlar va darsliklar asosida tashkil etish orqali o'quvbilish
jarayoni natijasida sama-radorlikka erishish nazarda tutilar ekan, bunda
integratsiyaning turli darajalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Masalan:
Mavzularni ketma-ket taqdim etish asosidagi integratsiya, bunda o'quv
materiallarini bayon qilishda konsentrizm prinsipiga amal qilinadi, ya'ni oldingi
o'quv materiali keyingisini to'ldiradi. Lekin hech qachon bir-birini takrorlamaydi.
Bunday integrativ natijasida o'quvchilaming bilim, ko'nikma va malakalari hamda
ijodiy faoliyatlari muntazam ravishda rivojlanib, boyib boradi. O'quv dasturlarida
o'zaro uyg'unlashgan nuqtalarni vujudga keltirishga asoslangan integratsiya, bunda
ham takror tarzda beriladigan taftalogiya asosidagi o'quv materiallarining oldini
olish uchun dasturlarda mavzulararo uyg'unlikni ta'minlash muhim ahamiyatga
ega.
Masalan, 1-sinfda oqish fasli haqida (“Atrofimizdagi olam” , "O'qish” , Ona tli
darsliklarida turli xildagi, ammo mohiyati va ma'lumot berish darajasi bir xiI
bo'lgan matnlar o'niga faqat “O'qish kitobi”ning o'zida qishning barcha
xususiyatlarini ochib bera oladigan badiiy matn va rasmlami berish maqsadga
muvofiqdir. Buning afzalligi shundaki, o'quvchining vaqti va kuchi tejaladi,
darsliklaming hajmi ixchamlashadi va tannarxi arzonlashadi. Modullashgan
integratsiya, bunday integratsiya doirasida turdosh o ' quv fanlariga oid bilim va
tushunchalar bir tizimga solingan holda, uzviy tarzda o ' quvchilarga taqdim etiladi.
Chunonchi, aniq fanlar blokida "Matematika”, "Algebra”, "Geometriya” va
"Chizmachilik”ka oid bilim va tushunchalar muayyan bir tizimga solinadi va ayni
bir mavzu mazkur tizim doirasida o'quvchiga bir marta, ammo uzviy tarzda taqdim
etiladi. Integrativ dasturlar, ushbu turdagi dasturlar bir necha o'quv predmeti yoki
o'quv fanlariga oid mavzulami uyg'unlashgan holda taqdim etishni nazarda tutadi.
Bugungi kunga kelib, o'quv rejasida o'quv predmetlarining soni maksimum
ko'payib ketganligini hisobga oladigan bo'lsak, bunday turdagi dasturlar yaratishga
kuchli ehtiyoj sezilmoqda.

2Dastur va darsliklami o'rganish, tahlil qilish natijalari shuni ko'rsatadiki,
boshlang'ich sinflardagi yo'l harakati qoidalari, odobnoma, konstitut-siya saboqlari,
salomatlik darsliklariga oid tushunchalami yagona holda “Ona tili”, “O'qish”
dasturlariga uyg'unlashtirish lozim. Bunday tadbirni amalga oshirish ayni bir
vaqtning o'zida ham pedagogik, ham iqtisodiy nuqtayi nazaridan samaralidir.
Mavzulararo integratsiya, bunda ayni bir kurs doirasida beriladigan o'quv
materiallari boshqa bir kurs doirasidagi mohiyatan yaqin bo'lgan o'quv materiallari
bilan uyg'unlashtiriladi.
Masalan, matematik muloqot madaniyatini shakllantirishga oid mashqlarni “Ona
tili” darsliklarida iqtisodiy bilim va ko'nikmalarini rivojlan-tirishga yo'naltirilgan
masalalar, mashqlar va matnlami “Matematika” va “Ona tili”, “O'qish”
darsliklarida berish mumkin. XULOSA Xulosa sifatida aytish mumkinki, ta'limda
integratsiyani amalga oshirish ham iqtisodiy jihatdan, ham pedagogik, gigiyenik va
fiziologik jihatdan muhim ahamiyatga ega. Masalan, “Atrofimizdagi olam” hamda
“Odobnoma” kabi o'quv pred-metlarini “O'qish” va “Ona tili” mazmuni bilan
uyg'unlashtirish natijasida faqatgina 1-sinfda 63 soat iqtisod qilinadi. Shuningdek,
o'quvchini vaqti va kuchi tejaladi, ortiqcha zo'riqishning oldi olinadi. O'quv-bilish
jarayonining samaradorlik darajasi ortadi. Dasturda o'quv fani mazmunining
maksimum darajasi hamda sinfma-sinf belgilab berilgan DTS asosida o'quvchining
bilim hamda tayyorgarlik darajasiga qo'yiladigan minimum talablar o'z ifodasini
topmog'i lozim. [13. 13-16-betlar]
Qiziqishlar shaxsiy va ijtimoiy, bevosita va bilvosita, keng va tor, beqaror va
barqaror bo ladi. Qiziqish sinchkovlik, qiziquvchanlik, bilishni o z ichiga oladi.ʻ ʻ
Odamlarni shaxsiy qiziqishini idora qilishga o rgatish, bu yo nalishda
ʻ ʻ
mashqlantirish, treninglar, testlardan foydalanish intiluvchan, to’liqmas xislatlarni
shakllantirishga yordam beradi. Shaxsning individual xususiyati bo’lgan qiziqish-
havaslar uning hamma psixik jarayonlariga ta’sir ko’rsatadi. Kishining
qobiliyatlarining o’sishi ham ma’lum darajada undagi qiziqishlar bilan belgilanadi.
Bizdagi idrok etish, esda qoldirish, esga tushurish, xayol, tafakkur va iroda
jarayonlari qiziqish orqali faollashadi. Qiziqish kishi diqqatining kuchli va

2barqaror bo’lishiga yordam qiladi, bizning tuyg’u-hissiyotlarimizning, shuningdek,
qiziqishlarimizning ham kuchli va barqaror bo’lishiga yordam beradi.
Integratsiyalashgan darslarda o’quvchilarning psixik jarayonlari haqida ko’plab
olimlar izlanishgan. Maktab ta’limini integratsiyalash jarayonining psixologik
asosi sifatida olim Y.A. Samarinning assotsiativ tafakkur to’g’risidagi fikrlari
olinishi mumkin. Bu fikrlarning mazmuni shundaki, har qanday bilim bu
o’xshatish, bilimlar tizimi esa o’xshatishlar tizimidir. Y.A. Samarin
o’xshatishlarning quyidagi turlarini ajratadi: lokal (mahalliy, ma’lum bir joy, narsa
bilan chegaralangan); biror tizimga tegishli bo’lgan; tizim ichidagi; tizimlar
  
orasidagi; aqliy faoliyat darajalarini o’xshatishlarining mos keladigan darajasiga

birlashtirish xususiyatiga qarab tasniflaydi.
Y.A.Samarin g’oyalariga ko’ra bu punktlar asosida darslar olib borilsa,
o’quvchilar ma’lumotlarni xotirada tezroq va uzoq muddatga saqlab qolishini
takidlagan. Ya’niki, berilayotgan integratsion bilimlar bolaning atrofidagi tabiat
muhit bilan bog’liq bo’lgan, murakkablikni o’z ichiga olmagan va bola har kuni
duch kelayotgan tushunchalar majmui mahalliy tasavvuridir. Bu mahalliy
tasavvurlarni bola anglagani sayin, ularni biror tizimga taqsimlab boradi, bu orqali
u tushunchalarni tez yodda saqlash va tez yodga tushirishni amalga oshiradi.
Xotirada saqlangan bilimlarni endi tizim ichida va tizimlar orasida farqlarga ajrata
boshlaydi. Ma’lumotlarni tahlil qiladi va umumlashtiradi. Buning natijasida
olingan bilimlar aqliy faoliyat darajalarini o’xshatishlarining mos keladigan
darajasiga birlashtirish xususiyatiga qarab integratsiyalash jarayonini ongda
amalga oshiradi. Bu ilmiy asoslangan manbalar asosida kichik maktab yoshidagi
o’quvchilarga integratsiyalashgan bilimlarni berishga, ta’lim sifatini yaxshilashga
yordam beradi.
Birinchi navbatda, fanlararo aloqadorlikni yo’lga qo’yish uchun qaysi
darslarning bir biriga mos kelishini aniqlash lozim. Tushunchalarning,
ma’lumotlarning mazmuni o’zaro yaqinligi va mantiqiy aloqalariga qarab
integratsiyalash jarayoni amalga oshiriladi. Integratsiyalash jarayonida dars va
darsliklar orasida vertikal va gorizontal yo’nalishlarda mos tushushini aniqlash

2juda muhim hisoblanadi. Aloqaga kirishayotgan tushunchalar bir-biriga mos
bo’lishi, birbirini to’ldirishi ahamiyatlidir. Darsliklar asosida integratsiyalashning
vertikal uslubi o’quvchi bir tushuncha o’rganib bo’ldi, keyinroq boshqa fanda shu
tushunchaga mos bo’lgan atamaga duch kelsa, ma’lumot sifatida oldin o’rganilgan
tushuncha yodga olinadi va bu tushuncha bilan birlashtiriladi. Natijada,
ma’lumotlar bazasi kengayadi, o’quvchilar bilimlarni aniqroq va puxtaroq
egallaydi. Gorizontal yo’nalishda integratsiyalash ma’lum bir kichik davr
oralig’ida bir tushunchaning ko’plab variantlari bilan ishlash jarayoni tushuniladi.
Vertikal bog’lanishda oldinroq olingan bilim to’liq holda yodda saqlanmay qolishi
mumkin, gorizontal yo’nalishda bir vaqtning o’zida bir necha ma’lumotlar bilan
ishlanadi.
Bugungi kunda ta’limning rivojlanayotganini o’quvchilarning intelektidan bilish
qiyin emas. Endilikda sodda, odatdagidek darslar o’quvchilarni qoniqtirmaydi.
Ta’lim ham zamon bilan hamnafaslikda o’sib bormoqda, o’quv jarayonini
mukammal va sifatli bo’lishi uchun kerakli barcha jihozlar bor. Faqatgina metodist
ulardan to’gri foydalanib, mavzuga mos bo’lgan metodlarni tanlab, bilim berish
jarayonida to’g’ri qo’llay olsa bo’lgani.
Ta’lim berish jarayonida integratsiyalashgan bilimlardan foydalanish,
odatdagidan ko’proq ma’lumotlar olish mumkinligi hammaga ayon.
Integratsiyalashgan darsda o’quvchi o’rganayotgan tushunchasini bir tomondan
emas, balki boshqa sohalarda ham shu tushunchani qo’llanilishini va olayotgan
bilimlari to’liq va asosli bo’lishini ta’minlaydi. Integratsiyalashgan darslar
o’quvchilarning hayotida barcha narsalar uzviyligini tabiatan tushunib yetishga
o’rgatadi. Kichik maktab yoshidagilar uchun fanlararo aloqadorlik kam ishlab
chiqilgan. Integratsiyalash asosida o’rganilayotgan obyektning butunligi tartibga
solinadi va o’quv fanlari mazmunini tizimli yondashish asosida soddalashtiriladi
va aniqlashtiriladi.
Zamonaviy metodikada o’quvchilarning bilimlarni o’zlashtirishga
ko’maklashuvchi eng sodda va eng samarador yo’li tanlab olinadi. Ma’lumotlarni
integratsiyash zamonaviy metodikaning asosiy bo’g’ini hisoblanadi.

2O’qituvchi darslarni integratsiyalash orqali turli fanlarni kuzatishlari mumkin va
olingan xulosalar asosida ma’lumotlarni kengaytirib, tasdiqlab olish imkoniyatiga
ega. Ammo ma’lumotlar bazasini o’quvchilarning yosh xususiyatiga moslab
jamlagan ma’qul. Negaki, haddan tashqari ko’p ma’lumotlar va bolaning yoshiga
mos bo’lmagan tushunchalarning dars davomida qo’llanilishi o’quv faoliyatining
inqiroziga olib kelishi aniq.
Bu jarayonda o’quvchiga mavzu qiziq tuyilmaydi. Haddan tashqari ko’p
ma’lumotlar uni charchatadi, zeriktiradi, asabiylashtiradi. Eng asosiysi, bola asosiy
negizidagi sodda tushunchani farqlamaydi va o’zlashtira olmaydi. Buning oldini
olish uchun o’qituvchi yuqorida keltirilgan ilmiy asoslangan manbalar va berilgan
takliflarni inobatga olishi kerak. Bayon qilingan pedagogik va psixologik dalillar
ta’limning barcha bosqichlarida integratsiyalashning mazmunini yoritib bera
olishga xizmat qiladi. [ 10 . 13-16-betlar]

2II BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA INTEGRATSIYALASHGAN
DARSLARNING MAQSAD VA VAZIFALARI HAMDA FANLARARO
ALOQALARNING AHAMIYATI
2.1. Boshlang‘ich sinflarda integratsiyalashgan darslarni hosil qilishda hozirgi
zamon muammolari
Ta’limni integratsiyalash fikri xalq ta’limida tabaqalashtirish va
individuallashtirish bilan birga muhokama qilina boshlandi. Agar kichik maktab
ta’limini tabaqalashtirish asosida kitob, darslik va boshqa adabiyotlar bilan
mustaqil ishlashga tayyorgarlik darajasi hamda kichik maktab yoshida qiziqishlarni
faol shakllantirishni taqozo etsa, integratsiyaning asosi qilib, turli fanlarni
o‘rganish obyektlari bo‘lgan ba’zi umumiy tushunchalarni chuqurlashtirish,
aniqlashtirish va kengaytirish mumkin.
Ta’limni integratsiyalashtirishdan ko‘zlangan asosiy maqsad boshlang‘ich
maktabdayoq tabiat va jamiyat haqidagi tasavvurni yaxshi shakllantirish va
ularning rivojlanishi qonunlariga o‘z munosabatini bildirishga yo‘naltirishdan
iboratdir. Shuning uchun ham kichik maktab o‘quvchisi predmet yoki
voqeahodisalarni bir necha tomondan ko‘rishi muhimdir. Asosiy fanlarni
o‘zlashtirish va olamdagi bor narsalar qonuniyatlarini tushunishda predmetlar
ichidagi va predmetlararo aloqalarini o‘rgatish ta’limni integratsiyalashga
yondashuvning metodik asosidir.
Bunga turli darslar tushunchalariga ko‘p marta qaytish, ularni chuqurlashtirish
va boyitish, shu yoshga tushunarli bo‘lgan muhim belgilarni aniqlash orqali
erishish mumkin. Shunday qilib, yaxshi shakllangan, tuzish va o‘tkazish tartibiga
ega bo‘lgan, tarkibiga shu o‘quv predmetiga tegishli bo‘lgan tushunchalar guruhi
kiritilgan har qanday dars integratsiyaga asos qilib olinishi mumkin. Biroq,
integratsiyalangan darsga boshqa fanlar, boshqa o‘quv predmetlari bilan bog‘liq
tushunchalar tahlil qilinishining natijalari kiritiladi. Masalan, "qish", "sovuq",
"bo‘ron", kabi tushunchalar o‘qish, rus tili, tabiatshunoslik, musiqa, tasviriy san’at
darslarida ko‘rib chiqiladi. Tushunchalarning tahlil qilinishi boshqa o‘quv

2darslarida o‘zlashtirilgan bilimlarga murojaat qilinadigan darslar
integratsiyalangan hisoblanadi.
Dars ijodiy, erkin bo‘lishi bilan birga, yaxlit, mantiqan ketma-ket, o‘ziga xos
o‘tish metodologiyasiga ega bo‘ladi. Umumiy ta’limning poydevorini qo‘yadigan
boshlang‘ich maklabdagi ko‘p tushunchalar tabiatshunoslik, rus tili, musiqa,
tasviriy san’at va boshqalar uchun umumiydir. Hozirgi kunda bir qator o‘quv
predmetlari uchun umumiy bo‘lgan tushunchalar orasidagi aloqalarni o‘rnatish
psixologik va metodik asos bo‘lgan integratsiyalangan darslar tizimini ishlab
chiqish va sinovdan o‘lkazish lozim. Shu bilan birga predmetlararo aloqalar dars
tarkibi darajasida o‘rgatilishi va zarur o‘qitish vositalari bilan ta’minlanishi kerak.
Integratsiyalashgan darslar – interaktiv ta’lim tizimi bo‘lib, integrativ bilimlarni
chuqurlashtirish va kengaytirish asosida ko‘rgazmali mahoratni vujudga keltirish
sirlarini o‘rganadi.
Ko‘rgazmali ta’lim tizimi turli xildagi turlar, shakllar, usullar, obyektlar
asosida qurilgan. Integratsion kursning maqsad va vazifalari maktab tabiiy-ilmiy
ta’lim tizimida tavsiflanadi. Bilimning integratsiyalashgan (ko‘rgazmali)
tarmog‘ida integratsiyalashning usul va vositalari: ta’lim rejasidagi o‘qitish joyida
vaqtning hajmiga qarab, shu kursni to‘la o‘zlashtrish vaqti o‘quvchilarning
o‘zlashtirish darajasi ko‘p maqsadli va rang-barangliligi bilan tavsiflanadi. Har bir
o‘quv predmetini o‘qiyotgan paytda o‘quvchilarga to‘g‘ri keladigan psixik
qo‘zg‘alish hosil qilishi, bu materialni o‘zlashtirilishiga katta yordam beradi, uni
tez yodda saqlashga, emotsional anglashga, fikrlash qobiliyatining o‘sishi, nutq va
tasavvurning rivojlanishiga olib keladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fikrlash
qobiliyatining har xil turlarini shakllantirish integratsiyaning negizi hisoblanadi.
Asosiy fanlarni o‘zlashtirish va olamdagi bor narsalar qonuniyatlarini
tushunishda predmetlar ichidag va predmetlararo aloqalarini o‘rnatish ta’limni
integratsiyalashga yondashuvning metodik asosidir. Bunda turli darslar
tushunchalariga ko‘p marta qaytish, ularni chuqurlashtirish va boyitish, shu yoshga
tushunarli bo‘lgan muhim belgilarni aniqlash orqali erishish mumkin. Shunday
qilib, tarkibiga shu o‘quv predmetiga tegishli bo‘lgan tushunchalar guruhi

2kiritilgan har qanday dars integratsiyaga asos qilib olinishi mumkin. Bugungi
kunda fan rivoji va ishlab chiqarishdagi ulkan o‘zgarishlar tufayli kelib
chiqayotgan talablar maktab ta’limi oldiga yangi vazifalarni qo‘ymoqda. Buni
muhtaram prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning ta’lim to‘g‘risida qabul qilayotgan
qaror va farmonlarida ham ko‘rib turibmiz. 2017-yil 7-fevralda qabul qilingan.
Harakatlar strategiyasining 4-yo‘nalishida ham ta’lim tizimi to‘g‘risida fikr
yuritilgan. vazifasini o‘qituvchining o‘zi amalga oshiradi. U bolalarning
arifmetikaga, yozishga, tabiat va ko‘pgina boshlang‘ich tushunchalarga o‘rgatadi.
O‘z kuch va imkoniyatlari darajasida bu ishni amalga oshiradi. Boshlang‘ich
ta’limda integratsiyani bir-biriga nisbatan yaqin fanlarni birlashtirish asosida
ko‘rish maqsadga muvofiq.
Ta`limning keyingi pog‘onalarida u asosiy fanlarning chegaralarini
birlashtirishga harakat qiladi. Boshlang‘ich ta`lim-tarbiyani integratsiyalashda
ijobiy va salbiy omillar mavjudligini hisobga olish kerak. Bu omillar
integratsiyaning usullarini belgilab beradi. Maktablarda o‘rgatiladigan fanlarning
tarqoqligi maktab bitiruvchisida bir ko‘rinishli (fragmentar) dunyoqarashni keltirib
chiqaradi. Maktab umumta’lim fanlarining tarqoq holda o‘rgatilishi, ularni bir-
biriga uzviy bog‘liqlikda o‘rgatilmasligi o‘quvchilar bilimini to‘la bo‘lishi va
butun borliqni bir butun holda anglashlariga to‘sqinlik qilib, o‘quvchilarda
qiyinchilik uyg‘otadi.
Olimlarimizning fikricha, integratsiya didaktik prinsiplar qatoriga kiradi va
ular orasida yetakchi o‘rin egallaydi .Bunday tushuncha ta’lim tizimida
integratsiya masalasini, fanlararo uzviylik va bog‘liqlik masalasini yana bir bor
ko‘rib chiqish zaruratini yuzaga keltiradi. Ta’lim sistemasiga integrasiyani kiritish
maktab va jamoatchilik o‘rtasida turgan ta’lim va tarbiyaga oid vazifalarni hal
etishda asosiy vositalardan biridir.
Integrasiyalashtirilgan darslar bolalar dunyoqarashida bir butunlikni, voqealar
uzviyligini tushunishini tabiatan anglab yetishga o‘rgatadi. Integratsiya- bu
fanlarning differensial jarayon davomida yaqinlashuvi va bog‘liqligidir.
Integratsiya jarayoni fanlar orasidagi aloqani yangi, yuqori sifatda birbiriga

2bog‘lash bosqichi bo‘lib, o‘zini yuqori ko‘rinishda namoyon etadi. Shuni alohida
qayd etish kerakki, integratsiya jarayoni asoslari uzoq o‘tmishdagi xalq
pedagogikasi va ilmiy pedagogikaga asoslangan. Integrasiya fanlararo
bog‘liqlikdir. Fanlararo bog‘liqlik asoslari tabiatni to‘la holda o‘quv darsliklarda
ko‘rsatish va tushuntirish zaruratidan paydo bo‘lgan.
Ulug‘ didaktik Yan Amos Komenskiy ta’kidlashicha: "Birbiri bilan bog‘liq
bo‘lgan hamma narsa, xuddi shunday holda o‘rganilishi kerak". Fanlararo
bog‘liqlik g‘oyasiga keyinchalik juda ko‘p pedagoglar yondoshib, uni rivojlanishi
va umumlashtirilishiga hissa qo‘shdilar. D.Lokk g‘oyasiga ko‘ra: "Ta’lim
mazmunining aniqlanishida bir fan boshqa fanlar elementlari va faktlari bilan
to‘ldirilishi kerak". Pestalossi bir fanning boshqa bir fandan uzoqlashuvi hatto
xavfliligini ta’kidlaydi. Bolgariyalik olimlar tabiiy-ilmiy bilimlarni o‘z ichiga
olgan, 10-12 yoshli bolalarga mo‘ljallangan integratsiyalangan kurs yaratishdi.
AQSH o‘rta maktablarining katta sinflarida o‘z ichiga fizika, kimyo, geografiya,
geologiya, kristallografiya, tuproqshunoslik, poletalogiya va shu kabilarni o‘z
ichiga oluvchi "Yerni o‘rganish" fani kiritilgan. Chexoslovakiyada ham shunday
umumlashtiruvchi integratsiyalangan "Fuqaro tarbiyasi" deb nomlangan kurs katta
sinflarda kiritilgan.
Boshlang‘ich ta’limda integratsiyani amalga oshiruvchi bo‘g‘in vazifasini
o‘qituvchining o‘zi amalga oshiradi. U bolalarning arifmetikaga, yozishga, tabiat
va ko‘pgina boshlang‘ich tushunchalarga o‘rgatadi. O‘z kuch va imkoniyatlari
darajasida bu ishni amalga oshiradi. Boshlang‘ich ta’limda integratsiyani bir-biriga
nisbatan yaqin fanlarni birlashtirish asosida ko‘rish maqsadga muvofiq. Ta`limning
keyingi pog‘onalarida u asosiy fanlarning chegaralarini birlashtirishga harakat
qiladi. Boshlang‘ich ta`lim-tarbiyani integratsiyalashda ijobiy va salbiy omillar
mavjudligini hisobga olish kerak.
Bu omillar integratsiyaning usullarini belgilab beradi. Y.M.Kolegin va
O.L.Aleksenko integratsiyaning salbiy omillarini ko‘rsatib beradilar: o‘quv
predmetlarining chegaralangan soni - olinayotgan katta hajmdagi bilimlarning
mazmuni olamning haqiqiy ko‘rinishini, qismlarining o‘zaro bog‘liqligini aks

2ettirish bilan to‘ldirish mumkin. Juda muhim bo‘lgan o‘qish, yozish va sanoq
ko‘nikmalarini shakllantirish zarurati. Bu narsalar xuddi fanlarga bo‘linib
o‘qitishni talab qiladiganga o‘xshaydi. Lekin o‘qish va matematikani o‘qitishning
an`anaviy tajribasi ham keng integratsion imkoniyatlar haqida dalolat beradi.
Bunda o‘qish fan sifatida o‘z ichiga faqat badiiy matnlarni emas, tarix,
tabiatshunoslik bo‘yicha materiallarni oladi. Matematika, arifmetika, algebraik va
geometrik materiallarni o‘z ichiga oladi.
Bunday integratsiya muhim ko‘nikmalar hosil qilishga halaqit bermaslik,
aksincha, ularni shakllantirishga kafolat beradi. Ta’limni integratsiyalashning
asosiy maqsadi boshlang‘ich maktabdayoq tabiat va jamiyat haqidagi yaxshi
tasavvur asoslarini qo‘yishi va ularning rivojlanishi qonunlariga o‘z
munosabatlarini shakllantirishdir.Mana shuning uchun kichik maktab o‘quvchisi
predmet yoki voqelik hodisalarining bir necha tomondan ko‘rish
muhimdir:mantiqiy va ematsional tomondan,badiiy asarda va ilmiy ommabop
maqolada,biolog,so‘z ustasi, rassom, musiqachi nuqtai nazaridan va boshqalar.
Asosiy fanlarni o‘zlashtirish va olamdagi bor narsalarning qonuniyatlarini
tushinishda predmetlar ichidagi va predmetlararo aloqalarni o‘rnatish ta’limga
integratsiyalashga yondashuvning metodik asosidir.Bunga turli darslarga
tushunchalarga ko‘p marotaba qaytishi,ularni chuqurlashtirish va boyitish,shu
yoshga tushunarli bo‘lgan muhim belgilarni aniqlash orqali erishish mumkin.
Shunday qilib,yaxshi shakllangan tuzilish va o‘tkazish tartibiga ega
bo‘lgan,tarkibiga shu o‘quv predmetiga tegishli bo‘lgan tushunchalar guruhi
kiritilgan har qanday dars integratsiyasiga asos qilib olinishi mumkin.Lekin
integratsiyalashgan darsga boshqa fanlar,boshqa o‘quv predmetlari bilan bog‘liq
tushunchalar tahlil qilishning natijalari kiritiladi. Masalan, “qish”, “sovuq”,
“bo‘ron” kabi tushunchalar o‘qish, rus tili, tabiatshunoslik, musiqa, tasviriy san’at
darslarida ko‘rib chiqiladi. Tushunchalarning tahlil qilish boshqa o‘quv darslarida
o‘zlashtirilgan bilimlarga murojaat qilinadigan darslar integratsiyalashgan
hisoblanadi. Dars ijodiy, erkin bo‘lishi bilan birga,yaxlit,mantiqan ketma-ket,
o‘ziga xos o‘tishi metodikasiga ega bo‘ladi.

2Umumiy ta’limning poydevorining qo‘yadigan boshlang‘ich maktabdagi ko‘p
tushunchalar tabiatshunoslik, rus tili, musiqa,tasviriy san’at va boshqalar uchun
umumiydir. Hozirgi kunda bir qator predmetlari uchun umumiy bo‘lgan
tushunchalar orasidagi aloqalarni o‘rnatish psixologik va metodik asosiy bo‘lgan
integratsiyalangan darslar tizimini ishlab chiqish va sinovdan o‘tkazish lozim.Shu
bilan birga predmetlararo aloqalar dars tarkibi darajasida o‘rgatilishi va zarur
o‘qitishning vositalari bilan ta’minlanishi kerak. [8. 15-21-betlar]

22.2. Boshlang’ich maktabni integratsiya qilish bo’yicha amalga oshirilgan
islohotlar tahlili
Boshlang’ich sinflarda integratsiyalangan ta`limni amalga oshirish metodikasi
Integratsiya,integratsiyalash jarayonlari zamonaviy maktabga kirib kelib,faqat
uning mazmunini emas,balki kichik maktab o‘quvchilarini ekologik ta`limining
tashkiliy shakl va uslublariga ham faol kirib boryapti. O‘qituvchi bilim olish
jarayonini shunday tashkil etish kerakki, unda öquvchilar köproq mustaqil
izlanishlari, o‘z harakat va faoliyatlarining oqibatlarini oldindan bilishga
örganishlari, bahsmunozaralarda ishtirok etishlari, tabiiy va ijtimoiy muhitni
yakunlashlari kerak.Shuning uchun öqish vaqtining yarmini öquvchilar tabiat va
ijtimoiy muhitda ötkazishlari, amaliy-ijodiy va tekshirish ishlari olib borishlari
kerak. Bu vazifani ta`limning turli shakllarida bajarish mumkin:kuzatishlar, tajriba
va sinovlar ötkazish,san`at asarlarini qayta tiklash,modellashtirish, ijtimoiy
muhitdagi öz harakat va faoliyatlarini natijasini köra bilish, kitob bilan ishlash.
O‘qituvchi dars samaradorligini oshiruvchi, matematika, rus tili,öqish,
tabiatshunoslik fanlarini öqitishning turli-tuman shakllariga ega har bir dars
o‘quvchiga ilmiy bilim, tasavvur va tushunchalarning ma’lum bir yig’indisini
berishi, hamda tarbiyalash va rivojlantirishi kerak. Dasturdagi materialni ular dars
davomida o‘zlashtirishlari kerak. Bu o‘quvchilarning o‘quv mashg’ulotlari bilan
ortiqcha yuklanmasligining muhim shartidir, chunki yaxshi o‘zlashtirilgan dars uy
vazifasini bajarish uchun ketadigan vaqtni ancha qisqartiradi. Bu holatda asosiy
prinsip : kichik maktab o‘quvchilarining eng muhim vazifasi – o‘qish, mustahkam
bilim olish, darsdagi vazifa esa o‘qituvchi boshchiligidagi mehnat. Darsga
tayyorlanar ekan,o‘qituvchi birinchi navbatda uning maqsadini anglaydi va shu
asosida darsning mazmuni tanlanadi, asosiy savollar belgilanadi. Bunda o‘qituvchi
faqat darslik matnini gapirib berish bilan cheklanmasligi kerak. O‘quvchilarni
qo‘shimcha material bilan ko‘mib tashlamagan holda, ularga kitobda yo‘q
misollarni ham berib borishi kerak: turli she’rlar, badiiy asarlardan parchalar,
maqollar, topishmoqlar va boshqa materiallar o‘quvchilarda jonli qiziqish

2uyg’otadi va ta’sirlantiradi.Har bir dars mazmuni belgilanayotganda predmet
ichidagi va predmetlararo aloqalar hisobga olinadi. Darsning mazmuni
belgilangach o‘qituvchi qanday tasavvur va tushunchalar unda o‘z rivojini
topishini, o‘quvchi qanday bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishini aniqlaydi.
Darsning maqsadi va mazmuniga mos ravishda o‘qituvchi ta’lim metodlarini
tanlaydi. Darsda o‘qituvchi va o‘quvchining faoliyatlari bir-biri bilan uzviy bog’liq
bo‘lganligi sababli, bu faoliyatlarning aniq bosqichlarini belgilab olish kerak.
Butun dars davomida sinfning faol ishlashi uchun usul va vositalarning to‘g’ri
almashinuvini aniqlab olish kerak. Boshlang’ich sinflarda integratsiyalashgan
darslarni amaliyotda qo‘llash. 3-sinfda integratsiyalashgan
dars( matematika+tabiatshunoslik) fragmenti Darsning mavzusi: Harakatga doir
masala. O‘qituvchi:- keling,ko‘phadli sonlarni eslaylik. Daftaringizga quyidagi
sonlarni yozing: 40204506,326925,150000000,32482. Sonlarni ortib borish
tartibida o‘qing. Eng katta sonni o‘qing.Bunday katta son nimani bildirish
mumkin(bolalar o‘z taxminlarini aytadilar). O‘qituvchi:- bu son yerdan-
quyoshgacha bo‘lgan masofani bildiradi.Bu juda katta km lar soni,uni tasavvur
qilish qiyin. Agar biz quyoshga aravada boradigan bo‘lsak,bizga 500 yil kerak
bo‘lar edi. Bu necha asrga teng? Bolalar:- 5 asrga. O‘qituvchi: - odamlar
avtomabilni ixtiro qildilar. Endi bu yo‘lni bosib o‘tish uchun 5 marta kam vaqt
kerak bo‘ladi. Bu qancha? B: 100 yil. O‘: - samolyotda esa 10 yil uchishi kerak.Bu
necha oy? B:-120 oy. O‘- raketa esa, bu yo‘ni 1 yilda bosib o‘tadi.Agar yilni kun
hisobida o‘lchasak, bu necha kun? B:- 366 kun Og’zaki ish.Yer yaqinidagi
orbitaga chiqish uchun bir kosmik tezlikda harakat qilish kerak.U 8km/s ga
teng.Hisoblab ko‘ringchi,bu bir minutdan keyin bizning kemamiz Yerdan qanday
masofada bo‘ladi? B: - 60*8=480 km O‘: - biz hayot sharoitlari bo‘yicha Marsga
Yerdagi hayot sharoitlariga yaqinligi haqida gapirgan edik.Kemamiz Marsga
yetishi uchun kema ikkinchi tezlikda harakat qilishi lozim.Ikkinchi kosmik tezlik
birinchisiga qaraganda 3km/s ga ko‘p.Raketa 3 minut ichida qancha masofani
bosib o‘tadi? B: - 3 min.180sek,demak masofa 1980km ga teng. O‘: - biz Yerdan
Marsgacha bo‘lgan masofaning qanchaligini,kema qanday tezlik bilan harakat

2qilishini bilamiz.Marsga yetib borish uchun qancha vaqt talab etilishini uyda
mustaqil ravishda hisoblab chiqishga urinib ko‘ring. Bugungi zamonaviy
darsliklarimizda ham turli xil fanlar integratsiyasini ko‘rishimiz mumkin. Bu
darsliklarimiz o‘quvchilarni har tomonlama yetuk,dunyoqarashi keng inson qilib
tarbiyalashga yordam beradi. [12. 5-7-betlar]
Integratsiya bir o'quv predmetida chegaradosh fanlarni, yirik. g'oyalar, omillar,
xulosalarni cheklab birlashtirishdir. Masalan, tarix kursining mtegrativligi
arxeologiya, etnografiya, san'atshunoslikka tegishli dalil va nazariy xulosalarni okz
ichiga oladi. Umumiy o'rta ta’lim mazmunini shakilantirish barcha maktab
predmetlarini o'qitishni insoniylashtirish, ijtimoiyiqtisodiy jihatlarini
kuchaytirishni ta’mmlashga qaratilgan. Jamiyatshunoslik, tarix, o‘qish, sinfdan
tashqari o'qish, musiqa, tasviriy san’at jamiyatimizning chuqur insonparvarlik
tabiatini yorqin aks ettirishga qaratilgan. O'quvchilarni insonparvarlik ruhida
tarbiyalashda tabiiy-matematik fanlar sikli muhim rol oVnaydL Umumiy taiim
mazmuni o'quvchilarni har tomonlama ruhiy rivojlanishga. ularda turli xil
tafakkurni rivojlantirishga qaratilgan. Har bir o’quv predmetini o'rganish bolaning
mavzuni anglash jarayonini, uni eslab qolishni, ta’sirchanlikni faollashtiruvchi
tafakkurni, nutq va tasavvurni rivojlantiruvchi ruhiy diqqatni yaratishga imkon
beradi. Ayniqsa. bilish jarayonida bir-biri bilan uzviv bogiiq boigan tafakkurning
turlarini rivojlantirish juda muhimdir. Tajribaga asoslangan tafakkur
umumlashtirish va xulosalar uchun tirik mushohada. dastlabki maiumotlarni yigish
vazifasini bajaradi. U bolalarni real voqealarni, hodisalarni o'qishga, ularni qavd
qilish va yigishga oi'gatadi. Abstrakt tafakkur ajratib olingan voqea. hodisalarda
ularning mohiyatini koura bilishga. aniqlashga imkon beradi. O‘quv predmeti
mazmunini. tuzish pedagog amaliyoti shu fanning asosiy kategoriya.
tushunehalarming rivojlanish mantiqini hisobga oladi. Shu bilan birga, o’qituvchi
va psixologlar o’quvchilar tomonidan mavzuni o'zlashtirishning yosh
xususiyatlarini hisobga oladilar. San'at sohasidagi umumiy o'rta taiim mazmuni
g’oyaviy tomoni va to'kis badiiy shakli birligini hosil qiluvchi asarlarni o'z ichiga
oladi.

2Badiiy jihatdan bo'sh, g'oyaviy jihatdan haqiqatga to'g^ri kelmaydigan asarlar
bolalarning ruhiyatiga ta'sir qila olmaydi, tasavvur va tafakkurni rivojlantirmaydi,
go’zallik va badbasharalik to4g;risidagi tasavvurni shakllantira olmaydi. Bolalar
bilan ishlashda sairat asarlarining chin badiiyiigini hisobga olish. shakl va
mazmunning birligi, maiiaviyat va haqchillik prinsiplarini amalga oshirish
muhimdir. [ 8 . 5-7-betlar]

2XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish lozimki, O’qituvchi darslarni integratsiyalash orqali
turli fanlarni kuzatishlari mumkin va olingan xulosalar asosida ma’lumotlarni
kengaytirib, tasdiqlab olish imkoniyatiga ega. Ammo ma’lumotlar bazasini
o’quvchilarning yosh xususiyatiga moslab jamlagan ma’qul. Negaki, haddan
tashqari ko’p ma’lumotlar va bolaning yoshiga mos bo’lmagan tushunchalarning
dars davomida qo’llanilishi o’quv faoliyatining inqiroziga olib kelishi aniq. Bu
jarayonda o’quvchiga mavzu qiziq tuyilmaydi.
Haddan tashqari ko’p ma’lumotlar uni charchatadi, zeriktiradi, asabiylashtiradi.
Eng asosiysi, bola asosiy negizidagi sodda tushunchani farqlamaydi va o’zlashtira
olmaydi. Buning oldini olish uchun o’qituvchi yuqorida keltirilgan ilmiy
asoslangan manbalar va berilgan takliflarni inobatga olishi kerak. Bayon qilingan
pedagogik va psixologik dalillar ta’limning barcha bosqichlarida
integratsiyalashning mazmunini yoritib bera olishga xizmat qiladi .
Demak, darslarni integratsion shaklda tashkil etish nafaqat darsning maroqli va
sermazmun o`tishini, balki o`quvchilar dunyoqarashining har tomonlama
rivojlanishini kafolatlaydi. Fanlararo bog`liqlik, fanlararo falsafiy masalalarni
shaxsan his etmay turib, o`quvchiga integratsion mashg`ulotni taqdim etmaslik
to`g`ri bo`ladi, zero, anglanmagan integratsiya o`quvchi ongidagi bilish jarayonini
mavhum holatga, u orqali chalkash xulosalarga taqab qo`yadi.

2FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI:
1. Boshlang ' ich sinflarning takomillashtirilgan davlat ta'lim standarti.
Boshlang ' ich ta'lim. 2005-yil, 5- son.
2. K. Qosimova, S. Matchonov, X. G ' ulomova, SH. Yo ' ldosheva, Sh. Sariyev.
Ona tili o ' qitish metodikasi. -T.: Noshir ,2009.
3. T. G ' afforova, E. Shodmonov , X. G ' ulomova, Ona tili, 1-sinf uchun.-T.:
2019-yil
4. K. Qosimova, S.Fuzailov, A.Ne matova, Ona tili, 2-sinf uchun. -T,:2018 5‟
5. S. Fuzailov, M. Xudoyberganova, Sh. Yo ' ldosheva, Ona tili,3-sinf.- T.:2019
6. R. Ikromova, X. Gulomova, Sh. Yo ' ldosheva, D. Shodmonqulova, Ona tili,
4-sinf uchun, T.,2020
7. J. G ' . Yo ' ldoshev, S. A. Usmonov. Pedagogik texnologiya asoslari. —
Т.:2010
8. R.Mavlyanova, N.Raxmankulova. "Boshlang'ich ta'lim pedagogikasi,
innovatsiya va integratsiyasi, Toshkent "Voris nashriyot", 2013.
9. R.A.Mavlonova, N.H.Rahmonqulova. "Boshlang'ich ta'limning
integratsiyalashgan pedagogikasi", Toshkent "Ilm ziyo", 2009.
10. T.G'afforova, E.Shodmonov, G.Eshturdiyeva. 1-sinf "O'qish kitobi", "Sharq"
Nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati, Toshkent-2018.
11. T.G'afforova, E.Shodmonov, X.G'ulomova. 1-sinf "Ona tili", "Sharq"
Nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati, Toshkent-2018.
12. ZiyoNet.uz 8. Saloydinov, S. Q. (2021). Paxta tozalash zavodlarida energiya
sarfini kamaytirishning texnik-iqtisodiy mexanizmini yaratish. “Academic research
in educational sciences”, 2(9), 886-889. https://doi.org/10.24412/2181-1385-2021-
9- 886-889
13. Saloydinov, S. Q. (2021). Creation of feasibility studies to reduce energy
costs in ginneries. "Экономика и социум", 9(88), 147-149.
14. Caлойдинов, C. К. (2021). Образовательные кредиты в Узбекистане.
"Экономика и социум", 12(91), 470-472.

215. Caлойдинов, C. К. (2021). Спрос на рынке дифференцированных
продуBов. "Экономика и социум", 12(91), 473-476.
16. Салойдинов, С. К. (2022). С паровой турбиной 471 МВт на
Талимарджанской ТЭЦ расчет элеBрических режимов при максимальной
зимней нагрузке. “Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies
(CARJIS)”, Special issue, 116-121.
17. Сaрдoржoн Кoдиржoн Yгли Сaлoйдинoв. (2022). Иннoвaциoннoе
решение для пoлyчения биoгaзa. “Central Asian Research Journal for
Interdisciplinary Studies (CARJIS)”, 2(3), 280-285. https://doi.org/10.24412/2181-
2454-2022-3-280-285
Qo‘shimcha adabiyotlar:
18. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova “Pedagogik mahorat” O‘quv qo‘llanma.
T. Fan va texnologiya. 2012 yil
19. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma
T:. Fan va texnologiya 2012- yil
20. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, Ijtimoiy pedagogika. O‘quv qoilanma.
Т.:Noshir 2009-yil
21. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi
va tarixi. Darslik T:. Fan va texnologiyalar. 2010-yil
22. R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika. Darslik. T:.
O‘qituvchi 2008-yil
23. R.A.Mavlonova,B.Normurotova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. O‘quv
qo‘llanma.Toshkent. “Fan” 2008 y.
24. S.Nishonova, M.Imomova, R.Hasanov. Pedagogika tarixi. Darslik. T.
O‘qituvchi. 1996 yil.
25. S.Nishonova, M.Imomova, R.Xasanov. Pedagogika tarixi. Darslik Т.:
O‘qituvchi 1996-yil
26. S.Nishonova. M.Imomova, R.Hasanov. Pedagogika tarixi. Do‘stlik T.
O‘qituvchi 1996 yil.

227. TARBIYA JARAYONINING ASOSIY QONUNIYATLARI Gulruh
Zaynitdinovna Mirzayeva Navoiy viloyati Navbahor tumani 27-umumiy o‘rta
ta’lim maktabining boshlang ich sinf o‘qituvchisiʻ
https://doi.org/10.5281/zenodo.6954504
28. TEACHING AND LEARNING Pedagogy, Curriculum and Culture by Alex
Moore 2012.
29. Xalq pedagogikasi. O‘quv qo‘llanma. M.Mutalipova. –Toshkent, 2015
30. Z. K. Ismailova. Pedagogikadan amaliy mashg‘ulotlar. — T.: “Fan”, 2001.
31. www.ziyouz.com
32. www.tdpu.uz .
33. www.pedagog.uz .
34. www.Ziyonet.uz .
35. www.arxiv.uz
36. www.zamin.uz

Boshlangʼich sinflarda integratsiyalashgan darslarni tashkil etishning pedagogik shart sharoitlari

Sotib olish