Taʼlimda tarbiyasi oʻgʻishgan bolalar bilan ishlash usullari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	13000UZS
Hajmi	44.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Taʼlimda tarbiyasi oʻgʻishgan bolalar bilan ishlash usullari

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA ‘LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
O ZBEKISTON - FINLANDIYA PEDAGOGIKA INSTITUTI
ʻ
MAKTABGACHA VA BOSHLANG’ICH TA’LIM
FAKULTETI
Ta limda tarbiyasi o g ishgan bolalar bilan
ʼ ʻ ʻ
ishlash usullari
MAVZUSIDAGI
Bajaruvchi: 4-bosqich talabasi _____________
Ilmiy rahbar: o’qituvchi _______________
Kurs ishi pedagogika kafedrasida bajarildi.
Kafedra mudiri : _______________________
Kurs ishi kafedraning 2024- yil ___ dagi majlisida himoya qilindi va
______ foizga baholandi .
Komissiya raisi: _________________________
A’zolari: _________________________
_________________________
SAMAR Q AND – 2025
1KURS ISHIKURS ISHI

MUNDARIJA
I BOB. TARBIYASI OGʻISHLGAN BOLALARNI O’RGANISHNING NAZARIY ASOSLARI ................................ 5
1.1. Tarbiyasi ogʻishgan bolalar tushunchasi va ularning asosiy toifalari ............................................... 5
1.2. Tarbiyasi ogʻishgan bolalarda uchraydigan muammolar va ularning sabablari ............................... 8
II BOB. TARBIYASI OGʻISHGAN BOLALAR BILAN ISHLASHNING PEDAGOGIK-ASOSIY YO’NALISHLARI . . 14
2.1. Tarbiyasi ogʻishgan bolalar bilan ishlashda psixologik-pedagogik yondashuvlar ........................... 14
2.2. Tarbiyasi ogʻishgan bolalar bilan ishlashda oila va jamiyatning roli .............................................. 16
Tarbiyasi ogʻishgan bolalar bilan yakka tartibda va guruhli ishlash metodikasi ................................... 19
III BOB. TARBIYASI OGʻISHGAN BOLALAR BILAN INDIVIDUAL VA GURUHLI ISHLASHNING SAMARALI
YO’LLARI ............................................................................................................................................... 23
3.1. Tarbiyasi ogʻishgan bolalar bilan individual ishlashning psixologik-pedagogik asoslari ................. 23
3.2. Tarbiyasi ogʻishgan bolalar bilan guruhli ishlash jarayonining oʻziga xos jihatlari ......................... 24
XULOSA ................................................................................................................................................ 28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI .......................................................................................... 30

2

KIRISH
Yosh avlodni har tomonlama rivojlantirish, ularni jamiyatga foydali,
bilimli va axloqli inson qilib tarbiyalash har qanday davlatning ustuvor
maqsadlaridan biridir. Biroq bu jarayonda barcha o’quvchilarning ijtimoiy
moslashuvi bir xil bo’lmasligi mumkin. Ayni paytda tarbiyasi og ishgan bolalarʻ
sonining ortib borayotgani, ularning ta’lim-tarbiya jarayonida turli muammolar
keltirib chiqarayotgani o’ziga xos pedagogik va psixologik yondashuvlarni talab
etadi. Shu jihatdan olib qaralganda, maktabgacha va maktab ta’lim tizimida bu
kabi bolalarga nisbatan individual yondashuv, to’g’ri diagnostika va maqsadli
korreksion chora-tadbirlar muhim ahamiyat kasb etadi.
Mazkur kurs ishi aynan shu muammoni yoritishga qaratilgan bo’lib, unda
tarbiyasi og ishgan bolalarning psixik rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar,
ʻ
ularni aniqlash yo’llari hamda ta’lim muassasalarida ularga nisbatan qanday
pedagogik yondashuvlar samarali bo’lishi mumkinligi tahlil qilinadi.
Kurs ishining dolzarbligi shundaki, tarbiyasi og ishgan bolalarni o’z
ʻ
vaqtida aniqlash va ularning ta’lim-tarbiyasini to’g’ri yo’lga qo’yish orqali
nafaqat maktabdagi muhit yaxshilanadi, balki bunday o’quvchilarning kelajakda
jamiyatda to’laqonli ishtirok etishi ta’minlanadi.
Kurs ishining maqsadi – ta’lim muassasalarida tarbiyasi og ishgan bolalar
ʻ
bilan ishlash metodlarini chuqur o’rganish, mavjud muammolarni aniqlash va
ularni bartaraf etishga qaratilgan samarali usullarni tavsiya etishdir.
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: tarbiyasi og ishgan bolalar
ʻ
tushunchasiga ta’rif berish va ularning asosiy toifalarini belgilash; ularni
aniqlashda foydalaniladigan diagnostik vositalarni ko’rib chiqish; ta’lim
jarayonida ularning ijtimoiylashuvi uchun samarali metodlar va vositalarni tahlil
qilish; ilg’or xorijiy va mahalliy tajribalarni solishtirish asosida takliflar ishlab
chiqish.
Kurs ishining obyekti – umumiy o’rta ta’lim muassasalaridagi ta’lim-
tarbiyaviy jarayondir.
3

Kurs ishining predmeti – tarbiyasi og ishgan bolalar bilan pedagogikʻ
faoliyatda qo’llaniladigan usullar va yondashuvlardir.
Kurs ishi uch bobdan iborat bo’lib, birinchi bobda tarbiyasi og ishgan
ʻ
bolalar muammosining nazariy asoslari, ikkinchi bobda ularning ta’limda
yuzaga keladigan qiyinchiliklari va ularni yengib o’tish yo’llari, uchinchi bobda
esa amaliy misollar asosida samarali ishlash tajribalari yoritiladi.
Kurs ishi yakunida xulosa va takliflar, shuningdek, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati keltirilgan.
4

I BOB. TARBIYASI OG ISHLGAN BOLALARNI O’RGANISHNINGʻ
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Tarbiyasi og ishgan bolalar tushunchasi va ularning asosiy toifalari
ʻ
Tarbiyasi og ishgan bolalar tushunchasi pedagogik va psixologik
ʻ
adabiyotlarda turlicha izohlanadi. Odatda, bu guruhga o’zining xatti-harakatlari,
o’qishga va jamoa qoidalariga munosabati, kattalar va tengdoshlari bilan
muloqoti bilan me’yordan chetga chiqqan, ya’ni ijtimoiy moslashuvi buzilgan
bolalar kiradi. Bunday bolalar odatda o’qituvchi va ota-onalarning diqqat
markazida bo’lib, ular bilan alohida yondashuv asosida ishlash zarur bo’ladi.
Tarbiyasi og ishgan bolalarning harakteri, xulq-atvori va ijtimoiy psixologik
ʻ
holati ularning rivojlanishiga ta’sir etuvchi muhim omillardandir.
Tarbiyasi og ishgan bolalar odatda maktab jamoasiga moslashishda
ʻ
muammolarga duch keladilar. Ular o’qituvchining topshiriqlarini bajarmaslik,
darsga tayyorgarlik ko’rmaslik, sinfdoshlariga nisbatan qo’pollik ko’rsatish,
o’g’irlik qilish, yolg’on gapirish, o’z-o’ziga zarar yetkazish, hatto zo’ravonlikka
moyillik kabi xatti-harakatlar bilan ajralib turadi. Ushbu harakatlar bolalarning
oiladagi muhitiga, atrof-muhitdagi sharoitlarga, ommaviy axborot vositalarining
salbiy ta’siriga va shaxsiy psixologik holatlariga bog’liq bo’lishi mumkin.
Tarbiyasi og ishgan bolalarni quyidagi asosiy toifalarga ajratish mumkin:
ʻ
Ijtimoiy moslashuvda muammolari bor bolalar – bu bolalar jamoaviy
qoidalarga bo’ysunishni istamaydi, o’zini mustaqil tutishga harakat qiladi.
Psixik yoki hissiy-irodaviy muammolari mavjud bolalar – bu toifadagi
bolalarda asabiylik, tajovuzkorlik, shubha, xavotir, depressiya yoki qo’rqinch
hissiyotlari ko’proq bo’ladi.
Jinoyat sodir etgan yoki jinoyatga moyilligi bor bolalar – bunday
bolalarda qonunbuzarlik va ijtimoiy xavfli harakatlarga moyillik kuzatiladi.
O’qishga bo’lgan qiziqishi past, befarq bolalar – bu guruhdagi bolalarda
darslarga nisbatan e’tibor sust, bilim olishga nisbatan irodasizlik mavjud
bo’ladi.
5

Tarbiyasi og ishgan bolalarni o’z vaqtida aniqlashda psixologikʻ
diagnostika usullari, ijtimoiy-pedagogik kuzatish, suhbat, testlar, ota-onalar
bilan muloqot, sinf rahbarlari va psixologlar hamkorligida olib borilgan
kompleks yondashuv muhim ahamiyatga ega
Shuningdek, bunday bolalarning tarbiyasiga oid yondashuvlar jamiyat,
maktab va oila o’rtasidagi hamkorlikka tayanmog’i lozim. Bu hamkorlik orqali
bolalarning shaxsiy xususiyatlarini inobatga olgan holda, ularni jamiyatga
moslashtirish, ta’limga bo’lgan qiziqishini orttirish, ijtimoiy va axloqiy
qadriyatlarni singdirish, salbiy ta’sirlardan himoyalash maqsadida individual va
guruhiy ishlash shakllari yo’lga qo’yiladi.
Bundan tashqari, pedagogning bunday bolalar bilan ishlashdagi
pozitsiyasi muhim ahamiyat kasb etadi. O’qituvchi faqat nazorat qiluvchi emas,
balki yo’naltiruvchi, qo’llab-quvvatlovchi, tushunishga harakat qiluvchi shaxs
bo’lishi lozim. Tarbiyasi og ishgan bolalarga individual yondashuvni qo’llash
ʻ
orqali ularning salbiy holatini ijobiy tomonga o’zgartirish mumkin.
Demak, tarbiyasi og ishgan bolalarni tushunish, ularning ichki
ʻ
kechinmalariga e’tiborli bo’lish, individual shaxs sifatida ularga yo’l topa bilish,
ta’limdagi muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Bu esa pedagog va
psixologlarning muntazam hamkorligini, ota-onalarning mas’uliyatini oshirishni
taqozo etadi.
Tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlashda ularning har birining alohida
ʻ
shaxsiy xususiyatlarini, o’ziga xos ehtiyojlarini va psixologik holatini e’tiborga
olish talab etiladi. Bunday bolalarning o’ziga xos jihatlaridan biri — ular odatda
o’zini tasdiqlashga intiladi, ammo bu tasdiqlash salbiy harakatlar orqali amalga
oshirilishi mumkin. Bu holat esa nafaqat o’zlari, balki atrofdagilar —
sinfdoshlari, o’qituvchilar va hatto oilaviy a’zolarining ham ruhiy holatiga
salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Tarbiyasi og ishgan bolalarning xulqidagi og ishishlar ko’p hollarda
ʻ ʻ
oiladagi muhit bilan bevosita bog’liq bo’ladi. Masalan, oiladagi tarbiyaviy
6

yetishmovchilik, ota-onalar o’rtasidagi ziddiyatlar, befarqlik, bolaga nisbatan
haddan tashqari qat’iy yoki loqayd munosabat, moddiy yetishmovchilik,
nazoratsiz qolish va boshqa ijtimoiy-iqtisodiy omillar bola xulq-atvorida salbiy
natijalar keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, ko’p hollarda ota-onalarning o’zlari
ham pedagogik bilimlardan yiroq bo’lib, boladagi muammoni chuqur
tushunmaydi yoki uni inkor etadi. Bu esa vaziyatni yanada og’irlashtiradi.
Psixologik jihatdan olganda, tarbiyasi og ishgan bolalarda ko’pinchaʻ
o’ziga ishonchsizlik, xavfsizlik hissining yetishmasligi, ichki ziddiyatlar mavjud
bo’ladi. Bu holatlarda ular tashqi dunyoga nisbatan agressiv munosabatda
bo’ladi yoki o’zini himoya qilish maqsadida har qanday ijtimoiy muloqotdan
qochishga harakat qiladi. Bunday bolalarning psixik muvozanatini tiklash uchun
psixologik qo’llab-quvvatlash, dildan suhbat, ijobiy munosabat yaratish juda
muhim.
Shuningdek, tarbiyasi og ishgan bolalarning muammolari nafaqat axloqiy
ʻ
yoki xulqiy darajadagi muammolar bilan cheklanib qolmaydi, balki ularning
o’quv faoliyatiga ham bevosita ta’sir qiladi. Ular ko’pincha o’quv jarayoniga
qiziqmaydi, darslarni tushunmaydi yoki ongli ravishda unga qarshilik
ko’rsatadi. Bu holatda o’qituvchi nafaqat bilim beruvchi, balki ijtimoiy-
pedagogik yordam ko’rsatuvchi shaxs sifatida maydonga chiqadi.
Tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlashda eng samarali usullardan biri
ʻ
bu — individual yondashuvni tashkil etishdir. Bu esa quyidagilarni o’z ichiga
oladi: har bir bola haqida aniq psixologik va pedagogik tahlilga ega bo’lish;
bolaning xulqidagi ijobiy tomonlarni aniqlab, ularni rivojlantirish; bolaning
yutuqlarini e’tirof etish va uni rag’batlantirish; bolaning oilasi bilan doimiy
aloqada bo’lish; bolaning ichki dunyosini tushunishga harakat qilish va unga
ijtimoiy moslashuvga yordam berish.
Shuningdek, ijtimoiy-pedagogik ishlar doirasida bunday bolalarning
sinfdoshlariga ham tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish, ularni bag’rikenglik, mehr-
muruvvat, o’zaro hurmat ruhida tarbiyalash zarur. Chunki sinf jamoasi
7

muhitining salbiy yoki ijobiyligi tarbiyasi og ishgan bolaning xatti-harakatlarigaʻ
sezilarli darajada ta’sir qiladi.
Tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlashda o’qituvchilar, psixologlar va
ʻ
ijtimoiy pedagoglar o’zaro hamkorlikda ish olib borishi muhimdir. Bu uch
tomonlama hamkorlik orqali bola muammosini har tomonlama o’rganish, unga
mos yondashuvni tanlash va ijobiy natijalarga erishish imkoniyati oshadi.
Xulosa qilib aytganda, tarbiyasi og ishgan bolalarni to’g’ri tushunish va
ʻ
ularga ijobiy pedagogik-psixologik yondashuv orqali yordam ko’rsatish —
zamonaviy ta’lim tizimining eng dolzarb muammolaridan biridir. Bunday
yondashuv orqali bolani sog’lom, ijtimoiy faol shaxs sifatida shakllantirish
mumkin bo’ladi.
1.2. Tarbiyasi og ishgan bolalarda uchraydigan muammolar va ularning
ʻ
sabablari
Tarbiyasi og ishgan bolalarda ko’plab muammolar yuzaga keladi. Ular
ʻ
orasida ijtimoiy muhitga moslasha olmaslik, ta’limga befarqlik, tajovuzkorlik,
o’zini tutib tura olmaslik, ruhan beqarorlik, oilaviy va maktab muhitida
muammolar mavjudligi ajralib turadi. Bunday bolalarda ko’pincha ota-onaning
yetarli e’tiborsizligi, oiladagi nizolar, nazoratsizlik, mehr va tarbiya etishmasligi
kabi omillar asosiy sabab bo’ladi. Shuningdek, do’stlar davrasining yomon
ta’siri, internet yoki ommaviy axborot vositalaridagi salbiy kontent, maktabdagi
pedagogik yondashuvdagi kamchiliklar ham bu holatga sabab bo’lishi mumkin.
Bunday bolalar ko’pincha o’z tengdoshlari bilan muomala qilishda qiynaladilar,
o’z fikrini to’g’ri ifodalashda muammolarga duch keladilar, o’ziga
ishonchsizlik, qo’rquv, izolyatsiya yoki aksincha, haddan ortiq faol va
tajovuzkor bo’lish holatlari kuzatiladi. Ularning aksariyatida ijtimoiy me’yor va
qoidalarga bo’lgan e’tibor susaygan bo’ladi. Bu holat bola ruhiyatida
noturg’unlik, beqarorlik va o’zini jamiyatdan yiroqlashgan deb his qilish
hissiyotlarini kuchaytiradi. Pedagoglar, psixologlar va ota-onalar bu kabi bolalar
8

bilan alohida va tizimli yondashuvda ishlashlari, har tomonlama tahlil qilinib,
har bir bolaga individual tarzda yondashilishini ta’minlashlari zarur. Chunki har
bir bolaning tarbiyasidagi og’ish sabablari turlicha bo’lib, ularning bartaraf
etilishi ham turli uslublarni talab qiladi. Shu sababli, zamonaviy pedagogik
yondashuvlar, tarbiyaviy texnologiyalar va oilaviy muhitni sog’lomlashtirish
yo’llari bu muammolarni hal etishda muhim ahamiyatga ega.
Tarbiyasi og ishgan bolalarning muammolarini chuqur tahlil qilish shuniʻ
ko’rsatadiki, bu holat bir necha bosqichda rivojlanadi. Avvaliga bola kichik
noto’g’ri harakatlar qiladi — bu o’qituvchi yoki ota-onaning nazaridan chetda
qoladi yoki befarqlik bilan qaraladi. Vaqt o’tgan sari bu xatti-harakatlar odat
tusini oladi va bola atrofdagi tartib-qoidalarga qarshi turishni boshlaydi. Bu esa
uni avvalo maktab jamoasidan, keyin jamiyatdan begonalashtiradi. Tarbiyasi
og ishgan bolalarda ko’pincha o’zini namoyon qilishga bo’lgan ehtiyoj
ʻ
noto’g’ri yo’nalishga kiradi: ular tajovuzkorlik, boshqalarga hurmatsizlik,
o’zlarini muhim shaxs sifatida ko’rsatishga urinib, yomon xatti-harakatlar bilan
e’tibor tortishga harakat qiladilar.
Bunday holatlarda, ko’pincha ota-onalar bolani jazolash yoki undan
uzoqlashish yo’lini tanlaydilar, bu esa bolaning ruhiyatida qo’shimcha
tushkunlik, e’tiborsizlik hissini kuchaytiradi. Shuning uchun tarbiyasi og ishgan
ʻ
bolalar bilan ishlashda avvalo ularning holati va kechinmalarini tushunish
muhim. Ular uchun ijobiy muhit yaratish, kuchli tomonlarini aniqlash va
rivojlantirish, mehr-muhabbat bilan yondashish, sog’lom muomala madaniyatini
shakllantirish zarur bo’ladi.
Pedagogik nuqtai nazardan qaralganda, bu kabi bolalar bilan ishlashda
individual yondashuv eng muhim mezonlardan biridir. Har bir bolaning xatti-
harakatidagi og’ish sabablari, uning ruhiy holati, oilaviy sharoiti, maktabdagi
muammolari chuqur tahlil qilinishi zarur. Shuningdek, maktab psixologi, sinf
rahbari, ijtimoiy pedagog va ota-onalar birgalikda harakat qilganlaridagina, bu
9

bolalarning ijtimoiylashuvi, o’qishga bo’lgan qiziqishining ortishi, to’g’ri va
ijobiy xulq me’yorlarini o’zlashtirishi mumkin bo’ladi.
Shuningdek, bugungi kunda zamonaviy texnologiyalar va ta’lim
metodlaridan foydalanib, tarbiyasi og ishgan bolalarni ijtimoiy faol, o’zigaʻ
ishonadigan, bilimga intiluvchi shaxs qilib shakllantirish yo’llari mavjud.
Interfaol metodlar, noan’anaviy dars uslublari, rolli o’yinlar, dramalar,
muhokamalar orqali bunday bolalarda ijtimoiy va kommunikativ ko’nikmalarni
rivojlantirish mumkin. Bu esa ularning jamiyatga integratsiyasini tezlashtirishga
xizmat qiladi.
Xulosa qilib aytganda, tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlash oddiy
ʻ
tarbiyaviy jarayon emas, balki pedagogik-psixologik murakkab faoliyatdir. Bu
faoliyatda faqatgina jazoga asoslangan yondashuv emas, balki mehr, tushunish,
qo’llab-quvvatlash asosiy vosita sifatida qaralishi lozim. Ana shundagina
bunday bolalar qayta ijtimoiylashadi, ijobiy o’zgarishlarga yuz tutadi va to’g’ri
hayot yo’liga qaytish imkoniyatiga ega bo’ladilar.
Tarbiyasi og ishgan bolalarni ijtimoiy muhitda moslashtirishning
ʻ
dolzarb muammolari
Tarbiyasi og ishgan bolalarni ijtimoiy muhitda moslashtirish masalasi
ʻ
ta lim tizimining eng muhim yo nalishlaridan biri hisoblanadi. Bunday bolalar
ʼ ʻ
odatda me yoriy ijtimoiy qoidalarni buzish, muomala madaniyatining
ʼ
yetishmasligi, emotsional beqarorlik, ijtimoiy ong va tafakkurdagi
nomuvofiqliklar bilan ajralib turadi. Bu holat ularning maktabdagi tengdoshlari,
o qituvchilar hamda oilaviy muhit bilan to g ri munosabatlar o rnatishida
ʻ ʻ ʻ ʻ
sezilarli darajada to siqlarga sabab bo ladi. Tarbiyasi og ishgan bolalarni
ʻ ʻ ʻ
jamiyatga qaytarish, ularda ijobiy xulq-atvor me yorlarini shakllantirish,
ʼ
huquqbuzarlikning oldini olish, salbiy ko’nikmalarni ijobiyga yo’naltirish
muhim vazifadir. Shu maqsadda ijtimoiy-psixologik xizmat, pedagogik
yondashuvlar, maktab va oilaning uzviy hamkorligi katta ahamiyat kasb etadi.
Ta lim muassasalari bu borada maxsus metodikalar, korektsion dasturlar,
ʼ
10

individual reabilitatsiya yo nalishlarini amalga oshirishi lozim. Ko pchilikʻ ʻ
holatlarda, bunday bolalar oilaviy muhitda yetarlicha e tibor ko’rmagani yoki
ʼ
salbiy tarbiya uslublarining qurboni bo lgani aniqlanadi. Shu sababli,
ʻ
psixologik-pedagogik muolajalar oilaning ishtirokini ham qamrab olishi kerak.
Bundan tashqari, ijtimoiy institutlar, masalan, mahalla, bolalar inspektori,
psixolog, sinf rahbari kabi shaxslar o rtasida hamkorlikni yo lga qo yish dolzarb
ʻ ʻ ʻ
masala hisoblanadi. Ayni paytda ta lim muassasalarida ijtimoiy moslashuvni
ʼ
ta minlash uchun faqat jazolovchi yondashuv emas, balki rag batlantiruvchi,
ʼ ʻ
motivatsion va empatik uslublar qo llanilishi zarur. Tarbiyasi og ishgan
ʻ ʻ
bolalarning ehtiyojlari va qiziqishlariga asoslangan yondashuv ularning
jamiyatga bo’lgan ishonchini oshiradi. Ularni ijtimoiy foydali faoliyatga
yo’naltirish, to’garaklar, sport, san’at, teatr kabi faoliyatlarda ishtirokini
ta minlash, ular orasida ijobiy namunalarni yaratadi. Bugungi globallashuv va
ʼ
axborot oqimi kuchaygan davrda bu bolalarning noto’g’ri yo’nalishlarga kirib
qolish xavfi yuqori bo’lib, bu holat ularning jamiyatdan ajralib qolishiga olib
keladi. Shu bois ularni ijtimoiy muhitga moslashtirishda zamonaviy
texnologiyalar, masofaviy psixologik yondashuvlar, interaktiv o’yin va
mashg’ulotlardan ham foydalanish samarali bo’ladi. Bularning barchasi
tarbiyasi og ishgan bolalarni sog lom, faol, mas uliyatli shaxs sifatida
ʻ ʻ ʼ
shakllantirishga xizmat qiladi. Ijtimoiy moslashuv jarayonida tizimli
monitoring, individual rejalashtirish va baholash mexanizmlari joriy etilishi
lozim. Zero, bunday bolalarning ijtimoiy muhitda to’g’ri moslashuvi nafaqat
ularning kelajak hayotini, balki jamiyatdagi ijtimoiy barqarorlikni ta minlashga
ʼ
xizmat qiladi.
Tarbiyasi og ishgan bolalarni ijtimoiy muhitga moslashtirishda birinchi
ʻ
navbatda ularning psixologik holati, hissiy ehtiyojlari, o’ziga nisbatan ishonchi
va ijtimoiy tajribasi hisobga olinishi kerak. Ularning ko’pchiligi maktabda yoki
oilada rad etilganlik hissini boshdan kechirgan bo’ladi, bu esa ularda o’ziga
nisbatan salbiy qarashlar va ishonchsizlikni shakllantiradi. Shu sababli,
11

pedagoglar va psixologlarning asosiy vazifalaridan biri — bolaga o’z qadrini
anglash, jamiyatda o’z o’rnini topishiga yordam berishdir. Bu borada
«insonparvar yondashuv», ya’ni bolaning harakatlariga emas, balki uning
shaxsiy imkoniyatlari va salohiyatiga yo’naltirilgan tarzda ishlash samarali
hisoblanadi.
Shuningdek, tarbiyasi og’ishgan bolalar bilan ishlashda individual
yondashuv ustuvor ahamiyatga ega. Har bir bolaning tarbiyasidagi buzilish
sabablari har xil bo’lishi mumkin: oiladagi nizolar, zo’ravonlik, e’tiborsizlik,
atrof-muhitdagi salbiy omillar, do’stlarining noto’g’ri ta’siri va hokazo. Shu
sababli, pedagogik reabilitatsiya jarayonida umumiy sxema emas, balki bola
shaxsiga mos, holatga qarab tuzilgan dasturlar asosida ishlash zarur bo’ladi. Bu
dasturlar pedagogik, psixologik va ijtimoiy yo’nalishdagi kompleks chora-
tadbirlarni o’z ichiga oladi.
Tarbiyasi og’ishgan bolalar ko’pincha an’anaviy ta’lim usullariga
qiziqmaydi, ular uchun mustaqil qaror qabul qilish, fikr bildirish, tengdoshlar
bilan muloqot qilish imkoniyatlari muhim ahamiyatga ega. Shu bois
noan’anaviy ta’lim metodlaridan, interaktiv darslardan, rolli o’yinlar,
muammoli vaziyatlar, loyihaviy ishlar, munozarali suhbatlardan keng
foydalanish kerak bo’ladi. Bu nafaqat bolalarning bilim olishga bo’lgan
motivatsiyasini oshiradi, balki ularning ijtimoiy ko’nikmalarini ham
rivojlantiradi.
Ijtimoiy moslashuvda hamkorlik tamoyili muhim o’rin tutadi. Pedagog,
ota-ona, psixolog, maktab rahbariyati va ijtimoiy xizmatlar birgalikda ishlagan
taqdirda, bolaning shaxsiy muammolari chuqurroq o’rganilib, aniqroq va
maqsadli reabilitatsiya amalga oshiriladi. Maktabda muntazam profilaktika
suhbatlari, ijtimoiy-psixologik treninglar, ota-onalar bilan davra suhbatlari,
metodik qo’llanmalar va maxsus mashg’ulotlar tashkil etilishi shart.
Bundan tashqari, tarbiyasi og’ishgan bolalarni jamiyatga
integratsiyalashda «pozitiv ijtimoiy model»ni yaratish muhimdir. Ular o’z
12

tengdoshlaridan, ustozlaridan, hatto mashhur shaxslar, san’atkorlar, sportchilar
kabi ijobiy namunalardan ta’sirlanishadi. Shunday ijobiy modellar asosida
ularda ijtimoiy mas’uliyat, irodaviy sifatlar, o’z ustida ishlash, kelajakka intilish
kabi fazilatlarni uyg’otish mumkin.
Xulosa qilib aytganda, tarbiyasi og ishgan bolalarni ijtimoiy muhitgaʻ
moslashtirish ko’p bosqichli, murakkab va izchil yondashuvni talab etadigan
jarayondir. Bu jarayonda muhim narsa — bolani jazolash emas, balki uni
tushunish, qabul qilish va ijtimoiy muhitda o’z o’rnini topishga
ko’maklashishdir. Shu maqsadda davlat siyosatida va ta’lim tizimida bu
masalaga e’tibor kuchaytirilmoqda. Kelgusida har bir bolani jamiyatning faol va
foydali a’zosi sifatida shakllantirish yo’lida bunday ishlar yanada
rivojlantirilishi kerak.
13

II BOB. TARBIYASI OG ISHGAN BOLALAR BILAN ISHLASHNINGʻ
PEDAGOGIK-ASOSIY YO’NALISHLARI
2.1. Tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlashda psixologik-pedagogik
ʻ
yondashuvlar
Tarbiyasi og ishgan bolalar bilan samarali ishlashda psixologik-
ʻ
pedagogik yondashuvlar muhim o’rin tutadi. Ushbu yondashuvlar bolaning
ruhiy holatini, shaxsiy ehtiyojlarini, ijtimoiy tajribasini va atrof-muhit bilan
o’zaro munosabatini chuqur tahlil qilishga asoslanadi. Pedagogik yondashuvlar
bolaga nisbatan shaxsga yo’naltirilgan individual yondashuvni nazarda tutadi.
Psixologik yondashuv esa bolaning emotsional-irodaviy sohasiga ta’sir etib,
uning ichki dunyosini tushunishga, muammolarni aniqlab, ularni bartaraf etish
yo’llarini topishga qaratiladi. Shuningdek, ushbu yondashuvlar orqali bolaning
ijtimoiy moslashuvi, o’zini boshqarish ko’nikmalari, o’ziga bo’lgan ishonchi
rivojlanadi. Bu jarayonda o’qituvchi, psixolog, ijtimoiy pedagog, ota-onalar va
boshqa ijtimoiy institutlar o’zaro hamkorlikda faoliyat yuritishi zarur. Tarbiyasi
og ishgan bolalarda ko’pincha motivatsiya pastligi, o’ziga bo’lgan ishonchning
ʻ
yetishmasligi, ijtimoiy izolyatsiya, tajovuzkorlik, befarqlik kabi holatlar
kuzatiladi. Shuning uchun ularni qo’llab-quvvatlovchi, tushunuvchi, mehribon,
sabrli va ayni paytda qat’iyatli pedagogik yondashuv muhimdir. Ijobiy ruhda
olib borilgan ta’lim va tarbiya jarayoni bolalarning o’zini ijobiy baholashga,
ijtimoiy moslashuvga va jamiyatga foydali bo’lishiga imkon yaratadi. Shu
sababli ta’lim jarayonida individual ta’lim rejalari, maxsus mashg’ulotlar,
ijtimoiy muvofiqlashtiruvchi dasturlar, terapevtik o’yinlar, ijodiy faoliyatlar,
jamoaviy treninglar keng qo’llanilishi kerak. Yondashuvlar kompleks tarzda
olib borilgandagina ijobiy natijalarga erishish mumkin.
Tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlashda psixologik-pedagogik
ʻ
yondashuvlar ularning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini chuqur tahlil qilishga
asoslangan bo’lishi zarur. Bunday bolalar bilan ishlovchi pedagog, eng avvalo,
bolaning ijtimoiy muhitida, oila sharoitida va shaxsiy tajribasida yuzaga kelgan
14

muammolarni aniqlab olishga harakat qilishi lozim. Tarbiyada yuzaga kelgan
og ishishlar ko’pincha oilaviy befarqlik, e’tiborsizlik, qat’iyatsiz yoki haddanʻ
tashqari qat’iy tarbiya, maktabdagi muvaffaqiyatsizliklar, jismoniy yoki ruhiy
zo’ravonlik, ijtimoiy tengsizlik, ko’chadagi salbiy muhit natijasida vujudga
keladi.
Psixologik yondashuv bunday bolalar bilan muloqotda ularning ichki
olamini tushunishga, ularning his-tuyg’ularini hurmat qilishga, ularni erkin
ifoda etishga imkon beruvchi muhitni yaratishga yo’naltiriladi. Shuningdek,
bolaning o’zini anglash darajasini oshirish, o’ziga bo’lgan ishonchni
mustahkamlash, emotsional barqarorlikni tiklash orqali unga ijobiy ta’sir
ko’rsatish mumkin. Bu borada art-terapiya, biblioterapiya, musiqaterapiya,
psixodrama va boshqa zamonaviy psixokorreksion metodlardan foydalanish
yaxshi samara beradi.
Pedagogik yondashuv esa ta’lim jarayonida bola uchun mos keluvchi
metodlar va strategiyalarni tanlashni taqozo etadi. Masalan, faollashtiruvchi
o’yinlar, rolli o’yinlar, mustaqil ijodiy topshiriqlar, kichik guruhda ishlash,
muammoli vaziyatlarni hal qilish mashqlari, bolalarning mustaqil fikrlashini va
muammoni hal etish ko’nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Har bir bola
uchun alohida yondashuv ishlab chiqilishi, uning o’ziga xos ehtiyojlari,
qiziqishlari va rivojlanish sur’atlari hisobga olinishi kerak.
Tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlashda ijtimoiy-pedagogik xizmatlar
ʻ
ham muhim o’rin tutadi. Ijtimoiy pedagoglar oila bilan ishlash, ota-onalarning
tarbiyaviy bilimini oshirish, bolani ijtimoiy muhitga qayta moslashtirish
bo’yicha muhim vazifalarni bajaradilar. Maktab psixologi esa bola bilan
individual suhbatlar, diagnostika va korrektsion mashg’ulotlar o’tkazib, uning
rivojlanish holatiga doimiy monitoring olib boradi.
Shuningdek, bunday bolalar uchun ijtimoiy moslashuvni kuchaytiruvchi
maxsus dasturlar ishlab chiqilishi, maktab va mahalla hamkorligida bolani
ijtimoiy faoliyatlarga jalb qilish, sport, san’at, texnik to’garaklar orqali ularni
15

foydali ishlar bilan band qilish orqali salbiy harakatlardan chalg’itish maqsadga
muvofiq bo’ladi. Ushbu faoliyatlarda bolaning erishgan har qanday ijobiy
natijasi rag’batlantirilib, o’zini qadrlashi ta’minlanadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, tarbiyasi og ishganʻ
bolalar bilan ishlashda psixologik-pedagogik yondashuvlar o’zaro uyg’unlikda
olib borilsa, bu bolalarning ijtimoiylashuvi, shaxsiy barqarorligi va ijobiy
rivojlanishiga erishish mumkin. Eng muhimi, har bir bola o’z imkoniyatlariga
ishonib, hayotda o’z o’rnini topishiga yo’l ochiladi.
2.2. Tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlashda oila va jamiyatning roli
ʻ
Tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlashda oila va jamiyatning roli
ʻ
nihoyatda muhimdir. Har qanday bolaning shakllanishida, u qanday axloqiy
tamoyillar asosida ulg’ayishida, ijtimoiy muhit bilan qanday munosabatda
bo’lishida oila birlamchi va eng asosiy ijtimoiy institut hisoblanadi. Afsuski,
ko’p hollarda tarbiyasi og’ishgan bolalarning ortida beqaror yoki nosog’lom
oilaviy muhit turadi. Ota-onaning bolasiga e’tiborsizligi, o’zaro nizolar,
zo’ravonlik, moddiy muammolar yoki haddan tashqari erkalatish ham bolaning
tarbiyasiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Oila ichidagi noto’g’ri muhit bola psixologiyasida stress, xavotir,
ishonchsizlik, o’ziga past baho kabi holatlarni keltirib chiqaradi. Natijada,
bunday bolalar maktabda va jamiyatda o’zini tutib qila olmaydi, salbiy
guruhlarga qo’shilib qolishi, jinoyatga qo’l urishi ehtimoli ortadi. Shu bois,
og’ishgan tarbiyali bolalarni ijobiy tomonga yo’naltirishda, avvalo, oila bilan
ishlashga alohida e’tibor qaratilishi kerak. Ota-onalar psixologik-pedagogik
jihatdan ma’lumotli, tarbiya borasida mas’uliyatli bo’lishi zarur.
Pedagog va psixologlar oilalarga individual maslahatlar, tarbiyaviy
treninglar, suhbatlar orqali yordam ko’rsatishi lozim. Ayniqsa, ijtimoiy xavfli
oilalar bilan doimiy hamkorlik, ularning ijtimoiy himoyasi, bolalarni sog’lom
oilaviy muhitda tarbiyalash uchun imkoniyatlar yaratish katta ahamiyat kasb
16

etadi. Shu bilan birga, oila ichidagi muammolarni hal qilishda mahalla,
fuqarolar yig’ini, nodavlat tashkilotlar, ijtimoiy xizmatlar ham faol ishtirok
etishi kerak.
Jamiyat esa bunday bolalarni chetlashtirmasligi, ularni rad etmasligi
kerak. Aksincha, har bir bola — ijtimoiy taraqqiyotning muhim ishtirokchisi
ekani, unga imkon yaratish har bir jamiyat a’zosi burchi ekanini anglash
muhim. Tarbiyasi og ishgan bolalar uchun jamiyatda ijtimoiy-madaniy muhitniʻ
yaxshilash, ularni foydali faoliyatlarga jalb etish, ijtimoiy moslashuvga
ko’maklashish orqali salbiy holatlarning oldini olish mumkin.
Masalan, sport to’garaklari, kasb-hunar markazlari, yoshlar markazlari,
ko’ngillilar harakatlari bunday bolalarni jamiyat hayotiga faol jalb qilish
vositasi bo’lib xizmat qiladi. Shu bilan birga, jamiyatdagi ommaviy axborot
vositalari, internet, ijtimoiy tarmoqlarning ham yoshlar ongiga ta’siri katta
bo’lganligi sababli, ular orqali tarbiyaviy, motivatsion va ijtimoiy foydali
kontentlar berilishi lozim.
Xulosa qilib aytganda, tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlashda oila va
ʻ
jamiyat o’zaro uzviy hamkorlikda bo’lishi kerak. Bu ikki omilning birlashgan
harakati orqali bola qayta ijtimoiylashtirilishi, uni jamiyatga foydali shaxs
sifatida tarbiyalash mumkin bo’ladi. Eng muhimi, bu yondashuvda bola shaxs
sifatida qabul qilinadi va unga ishonch bilan yondashiladi.
Tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlashda oila va jamiyatning tutgan
ʻ
o rni chuqur tahlil etilsa, bu jarayonning faqat pedagogik yoki psixologik emas,
ʻ
balki sotsial, ma naviy, madaniy jihatlari ham mavjudligini ko’rish mumkin.
ʼ
Bunday bolalar bilan ishlashda yondashuvning markazida bolaning shaxsiyati,
uning ichki dunyosi va ehtiyojlari turishi lozim. O’z vaqtida e’tibor berilsa,
aynan oila va jamiyat resurslari orqali bolani normal rivojlanish yo’liga
qaytarish imkoniyati mavjud.
Bugungi kunda ko’plab rivojlangan mamlakatlar bolalarni og’ishgan
tarbiyadan saqlash uchun maxsus ijtimoiy xizmatlar tarmog’ini yaratgan. Bu
17

xizmatlar nafaqat oilalarga yordam beradi, balki bola bilan individual ishlash,
ularni kuzatish, diagnostika qilish, muammo ildizlarini aniqlash va eng maqbul
yechimlarni topish bilan shug’ullanadi. Bunday tajribalarni O zbekistonʻ
sharoitiga moslashtirish orqali ijobiy natijalarga erishish mumkin. Misol uchun,
mahalliy sharoitda mahalla va maktab o rtasidagi hamkorlikni kuchaytirish, ota-
ʻ
onalar maktablari, psixologik seminarlar tashkil etish dolzarb masalalardan
biridir.
Bundan tashqari, jamiyat tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlashda
ʻ
ularni noto’g’ri yo’ldan qaytarish, salbiy oqibatlarning oldini olish uchun turli
ijtimoiy loyihalar, profilaktik chora-tadbirlar, huquqiy savodxonlik tadbirlari
o’tkazishi kerak. Ommaviy axborot vositalari orqali tarqatilayotgan kontentlar
yoshlar ruhiyatiga bevosita ta’sir qilayotganligi sababli, ijtimoiy tarmoqlarda
ham tarbiyaviy ruhdagi materiallar sonini ko’paytirish maqsadga muvofiqdir.
Bu jarayonda blogerlar, jamoatchilik faollari, taniqli shaxslarning ham ishtiroki
muhim ahamiyat kasb etadi.
Bundan tashqari, bolalarni ijtimoiy faollikka undash, ularga javobgarlik
va ongli tanlov qilish ko’nikmalarini shakllantirish ham oila va jamiyat
zimmasidagi muhim vazifadir. Masalan, yoshlar o’rtasida "tarbiyasi og’ishgan"
deb ta’riflangan bolalarni sport, san at, texnika, innovatsion yo’nalishlardagi
ʼ
to’garaklarga jalb etish, ularni rag’batlantirish orqali ularning ijtimoiy
moslashuvini yengillashtirish mumkin.
Shuningdek, tarbiyasi og’ishgan bolalar bilan ishlashda jamiyatda sabr,
bag’rikenglik, empatiya, tushunish kabi ma naviy qadriyatlarni kuchaytirish
ʼ
ham muhimdir. Chunki bu toifa bolalar ko’pincha kamsitishga, rad etishga
uchraydi. Bu esa ularni jamiyatdan butunlay begonalashtirib qo’yadi. Shu
sababli har bir jamiyat a’zosi, har bir pedagog, ota-ona va jamoatchilik vakili bu
bolalarga nisbatan mehr bilan yondashishi, ularning ichki dunyosini tushunishga
intilishi lozim.
18

Xulosa qilib aytganda, oila va jamiyat – bu ikki asosiy institut bolani
tarbiyalash va ijtimoiylashtirishda bir-birini to’ldiruvchi, muhim vazifalarni
bajaruvchi kuchlardir. Ularning uzviy hamkorligi va mas’uliyatli yondashuvi
orqali og ishgan tarbiyali bolalarni jamiyatga foydali, axloqiy barkamol shaxsʻ
sifatida qayta tarbiyalash, rivojlantirish va yo’lga solish mumkin.
Tarbiyasi og ishgan bolalar bilan yakka tartibda va guruhli ishlash
ʻ
metodikasi
Tarbiyasi og ishgan bolalar bilan samarali ishlashda pedagogik
ʻ
yondashuvning markazida individual yondashuv tamoyili turadi. Har bir bola
o’ziga xos psixologik, ijtimoiy, emotsional va aqliy xususiyatlarga ega
bo’lganligi sababli, tarbiya jarayoni ham har bir bolaga moslashtirilgan bo’lishi
lozim. Shu nuqtai nazardan, tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlashda ikki
ʻ
asosiy yo nalish — yakka tartibdagi va guruhli ish usullari qo’llaniladi.
ʻ
Yakka tartibdagi ish usuli, eng avvalo, bola shaxsiyatini chuqur
o’rganish, uning ichki kechinmalari, muammolari, shaxsiy tajribalari, ijtimoiy
muhitdagi o’rni va o’z-o’zini anglash darajasini aniqlashdan boshlanadi. Bu
jarayonda pedagog yoki psixolog bolaga ishonchli muhit yaratib, samimiy
muloqot orqali uning ichki dunyosiga kirishga harakat qiladi. Shaxsiy suhbatlar,
maxsus diagnostik testlar, hayotiy voqealarni tahlil qilish va refleksiya uslublari
orqali bola o’z xatti-harakatlarining sabablari va oqibatlarini tushunishga
boshlaydi.
Yakka tartibdagi ishning eng muhim jihatlaridan biri bu – individual
tarbiya rejasini tuzishdir. Bu reja bolaning muammolarini aniqlash, ularni
bosqichma-bosqich hal qilish yo’llarini belgilash, maqsad va vazifalarni aniq
ko’rsatish, pedagogik vositalarni tanlashdan iborat. Masalan, bola agressiv
bo’lsa – unda o’zini tuta bilish, sabr-toqat, emotsiyalarni nazorat qilish bo’yicha
mashqlar qo’llanadi. Bola ijtimoiy faollikdan chetda qolayotgan bo’lsa –
ijtimoiy ko’nikmalarni rivojlantiruvchi rolli o’yinlar, kichik topshiriqlar,
jamoaviy mashg’ulotlar tavsiya etiladi.
19

Guruhli ish usullari esa bolalarni jamoadorlikka, o’zaro muloqot va
hamkorlikka o’rgatish, ijtimoiy moslashuvga yordam berish maqsadida tashkil
etiladi. Bu jarayonda rolli o’yinlar, muammoli vaziyatli topshiriqlar, ijodiy
mashg’ulotlar, bahs-munozaralar, psixodrama, treninglar kabi interaktiv
uslublar qo’llaniladi. Guruhli mashg’ulotlar bolaga tengdoshlari bilan tenglik
asosida fikr almashish, o’z fikrini erkin ifoda etish, tanqid va mulohazalarni
to’g’ri qabul qilish, jamoa qoidalariga rioya qilishni o’rgatadi.
Bunday uslublar orqali bolalar o’zlarining ichki ehtiyojlarini,
qiziqishlarini, tashvishlarini ifoda etishga imkon topadilar. Guruhli ishda
ayniqsa “do’stona muhit” yaratish muhim bo’lib, unda ishtirokchilarning bir-
biriga bo’lgan ishonchi, o’zaro hurmat va tushunish muhitini shakllantirish
asosiy shart hisoblanadi.
Har ikki usulda ham, bolaga ijobiy ta sir ko’rsatishning asosiy omili bu –ʼ
pedagogning shaxsiy fazilatlari: mehribonlik, sabr-toqat, adolat, halollik va
qat iyatdir. Pedagog bola bilan munosabatda doimiy ravishda ijobiy namunani
ʼ
ko’rsatishi, bolada ishonch va xavfsizlik hissini uyg’otishi kerak.
Shuningdek, yakka tartibdagi va guruhli ishlar natijalari muntazam
kuzatilib borilishi, baholanishi va kerakli hollarda qayta ko’rib chiqilishi lozim.
Bu jarayonda pedagogik kengashlar, psixologik xizmatlar, ota-onalar bilan
maslahatlashuvlar orqali bolaga nisbatan yanada samarali strategiyalar ishlab
chiqilishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlashda yakka
ʻ
tartibda va guruhda olib boriladigan ishlar bir-birini to’ldiruvchi va birgalikda
qo’llanilganda kuchli natija beruvchi vositalardir. Bu yondashuvlar orqali bola
ijtimoiy muhitga moslasha oladi, o’zini anglaydi, muammolarini yechishga
harakat qiladi hamda jamiyatda o’z o’rnini topishga intiladi.
Tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlashda pedagog va psixologlarning
ʻ
o’zaro hamkorlikdagi faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Ular bolaning ruhiy-
psixologik holatini to’g’ri tahlil qilib, individual xatti-harakatlar sabablarini
20

aniqlash asosida o’zaro kelishilgan rejada ishlashlari lozim. Bu kabi bolalarning
aksariyatida o’ziga bo’lgan ishonchsizlik, atrofdagilarga nisbatan salbiy
munosabat, muammoli muloqot va ijtimoiy rollarni to’g’ri bajarmaslik holatlari
uchraydi. Shu sababli ularga har tomonlama ijtimoiy-psixologik ko’mak zarur.
Bundan tashqari, tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlashda o’qituvchi vaʻ
sinf rahbarining roli beqiyosdir. Ular o’zining sinfdagi kundalik kuzatishlari
orqali boladagi o’zgarishlarni payqab, kerakli vaqtda choralar ko’rish imkoniga
ega bo’ladi. Masalan, bola dars jarayonida doimiy ravishda boshqa o’quvchilar
bilan janjallashayotgan, o’z his-tuyg’ularini nazorat qila olmayotgan bo’lsa, bu
holatlarni befarq qoldirmaslik, balki bolani alohida suhbatga chorlab, sabr bilan
tushuntirish va kerak bo’lsa mutaxassis psixologga yo’naltirish lozim.
Tarbiyaviy ishlar davomida ota-onalar bilan ham faol hamkorlik zarur.
Ota-onalar bolaning tarbiyasi jarayonining ajralmas bo’lagi bo’lib, ular
pedagogik jarayonni qo’llab-quvvatlovchi muhim ijtimoiy kuch hisoblanadi.
Shu sababli pedagoglar ota-onalar bilan muntazam muloqotda bo’lishi, boladagi
muammolar va ularni hal qilish yo’llarini birgalikda muhokama etishlari lozim.
Bu orqali bola uchun yagona tarbiyaviy muhit yaratiladi va bolaning harakatlari
izchil nazorat ostida bo’ladi.
Bundan tashqari, tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlashda madaniy-
ʻ
ma rifiy tadbirlarning o’rni katta. Teatrga borish, tarixiy joylarga sayohat qilish,
ʼ
ijtimoiy loyihalarda ishtirok etish, ixtiyoriy mehnat faoliyatlari, sport tadbirlari
bolaning ijtimoiy faolligini oshirishga, jamoaga moslashuvini osonlashtirishga
xizmat qiladi. Bunday tadbirlar orqali bola ijobiy ijtimoiy rolni his eta
boshlaydi, jamiyat tomonidan qabul qilingan qadriyatlarga hurmat bilan
qarashni o’rganadi.
Ayniqsa, bolaga motivatsiya berish, uni rag’batlantirish, kichik bo’lsa
ham yutuqlarini e tirof etish uning o’ziga bo’lgan ishonchini tiklaydi.
ʼ
Rag’batlantirish og’zaki maqtov, kichik sovrinlar, jamoat oldida alohida e tirof
ʼ
etish kabi usullar orqali amalga oshiriladi. Biroq bu jarayonda muvozanatni
21

saqlash muhim: haddan tashqari ko’p yoki noo’rin maqtov bolada sun iy o’ziniʼ
ulug’lashga olib kelishi mumkin.
Umuman olganda, tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlash tizimli,
ʻ
uzluksiz, izchil bo’lishi zarur. Ishning muvaffaqiyati ko’p jihatdan pedagogning
yurakdan berilganligi, kasbiga sadoqati, bolaning ichki dunyosini his eta olish
darajasiga bog’liq. To’g’ri yondashuv, mehr va sabr bilan olib borilgan
pedagogik faoliyat hatto eng og’ir tarbiyada bo’lgan bolada ham ijobiy
o’zgarishlarga sabab bo’lishi mumkin. Shu bois bu yo’nalishda faoliyat
yuritayotgan har bir pedagogning sa’y-harakati alohida qadrlanishi lozim.
22

III BOB. TARBIYASI OG ISHGAN BOLALAR BILAN INDIVIDUAL VAʻ
GURUHLI ISHLASHNING SAMARALI YO’LLARI
3.1. Tarbiyasi og ishgan bolalar bilan individual ishlashning psixologik-
ʻ
pedagogik asoslari
Tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlashda individual yondashuv hal
ʻ
qiluvchi ahamiyatga ega. Chunki har bir bolaning shaxsiy xususiyatlari, oilaviy
muhiti, o’ziga xos tarbiya tarixi va xatti-harakat sabablari mavjud. Shu sababli
barcha bolalarga bir xil metodlar bilan murojaat qilish, odatda, kutilgan natijani
bermaydi. Individual yondashuv – bu har bir bolani alohida tahlil qilish, uning
ichki dunyosiga kirib borish, qiziqishlari, muammolari va ehtiyojlariga qarab
moslashgan pedagogik strategiyalarni ishlab chiqishni anglatadi.
Bunday yondashuvda pedagog avvalo bolaning shaxsiy portretini tuzadi.
Bu portret bolaning intellektual, ijtimoiy, hissiy va xulqiy holatini ifodalovchi
ko’rsatkichlarni o’z ichiga oladi. Pedagoglar va psixologlar bunday tahlilni
o’tkazishda suhbat, kuzatuv, diagnostik testlar, ota-onalar va sinfdoshlar
fikrlarini hisobga oladilar. Bu ma’lumotlar asosida bolaning ehtiyojlari
aniqlanadi va individual tarbiyaviy reja ishlab chiqiladi.
Individual ishlashda muhim jihatlardan biri – bu pedagog va bolaning
o’zaro ishonchli, do’stona munosabat o’rnatishidir. Bolaning ochilishi, o’z
muammolarini aytib bera olishi, pedagogni tinglashi va unga ishonishi, samarali
pedagogik ta’sir uchun asosdir. Bu munosabatlarni shakllantirishda pedagog
samimiy, sabrli, tushunuvchan bo’lishi, bolaning fikriga hurmat bilan qarashi
kerak.
Bola bilan individual ishlash davomida quyidagi usullar samarali
hisoblanadi:
Suhbat va psixologik maslahatlar: Bolaning dardi, ichki kechinmalari,
o’ziga xos muammolarini aniqlash va unga eng yaqin, tushunarli tilda yo’l-
yo’riq ko’rsatish.
23

Motivatsion yondashuv: Bolaning ijobiy harakatlarini alohida e’tirof
etish, kichik yutuqlarini rag’batlantirish orqali unga bo’lgan ishonchni
kuchaytirish.
Ijodiy faoliyatni rag’batlantirish: Rasm chizish, hikoya yozish,
sahnalashtirish, sport mashg’ulotlari orqali bolaning ichki salohiyatini ochish.
Mas’uliyatli topshiriqlar berish: Bolaga ishonch bildirish orqali unga
muhim vazifalar topshirish va shu orqali ijtimoiy faol pozitsiyani shakllantirish.
Shuni ta’kidlash kerakki, individual ishda natijadorlikni kutishdan oldin,
bolaning xatti-harakatlariga sabab bo’lgan omillarni tahlil qilish zarur. Tarbiyasi
og ishganlik ko’pincha oiladagi muammolar, ijtimoiy muhit ta’siri, psixologikʻ
travmalar natijasida yuzaga keladi. Shuning uchun pedagog faqat maktab
doirasidagina emas, balki bolaning atrofidagi ijtimoiy muhitni ham inobatga
olgan holda harakat qilishi lozim.
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, individual yondashuv faqatgina
bolani «tuzatish» emas, balki uni tinglash, tushunish va yordam berishga
asoslangan insoniy yondashuvdir. Bu esa zamonaviy pedagogik faoliyatning
muhim tamoyillaridan biri hisoblanadi.
3.2. Tarbiyasi og ishgan bolalar bilan guruhli ishlash jarayonining o ziga
ʻ ʻ
xos jihatlari
Tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlashda faqat individual emas, balki
ʻ
guruhli yondashuv ham muhim rol o’ynaydi. Guruhli ishlar bolaning ijtimoiy
moslashuvini ta’minlash, jamoadagi xulq-atvorini shakllantirish, do’stlik va
o’zaro yordam ko’nikmalarini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa,
ijtimoiy chetlashgan, do’stlari yo’q yoki sinfda o’zini begona his qiladigan
bolalar uchun guruhli mashg’ulotlar orqali moslashuv jarayoni samarali yo’lga
qo’yilishi mumkin.
Guruhli ishlarning asosiy maqsadi – bolani jamoa muhitida ijtimoiy faol
qilish, o’z fikrini bildirishga, boshqalarni eshitishga va hurmat qilishga
24

o’rgatishdir. Tarbiyasi og ishgan bolalar ko’pincha jamoada o’z o’rnini topaʻ
olmaydi, jizzaki, agressiv yoki befarq bo’lib qoladilar. Shu sababli guruhli
ishlar ularning muomalasini yumshatish, hissiy-intellektual faoliyatini
rag’batlantirish uchun xizmat qiladi.
Guruhli ishlarda quyidagi shakllar qo’llanilishi mumkin:
Treninglar: Aloqa o’rnatish, ishonchli muloqot, o’zini tutish qoidalari
bo’yicha psixologik treninglar bolalarning o’ziga va boshqalarga munosabatini
ijobiy tomonga o’zgartiradi.
Rolli o’yinlar: Hayotiy holatlarni sahnalashtirish orqali bola o’zini
boshqalarning o’rniga qo’yib ko’rish imkoniyatiga ega bo’ladi, bu esa empatiya
tuyg’usini kuchaytiradi.
Muammoli vaziyatlar yechimi: Guruh bilan muhokama qilish orqali
bolalar o’z fikrini bildiradilar, mantiqiy fikrlashni o’rganadilar va ijtimoiy
mas’uliyatni anglay boshlaydilar.
Sport va ijodiy musobaqalar: Musobaqa va jamoaviy tadbirlar bolalarda
sog’lom raqobat, o’zini ko’rsatish va boshqalarni qo’llab-quvvatlash kabi
fazilatlarni rivojlantiradi.
Guruhli ishlarda pedagog muhim tashkilotchilik vazifasini bajaradi. U
bolalar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni boshqaradi, nizolarni yumshatadi va
har bir bolaning guruhdagi faol ishtirokini ta’minlashga harakat qiladi.
Shuningdek, guruhli mashg’ulotlar yakunida bolaning xatti-harakatlarida
kuzatilgan o’zgarishlar muntazam tahlil qilinib boriladi.
Guruhli ishlar jarayonida bolalarning o’zaro hurmati, hamjihatligi,
murosaga kelish ko’nikmalari rivojlanadi. Bu esa nafaqat maktabda, balki
kelajakdagi jamiyatda faol ishtirok etishi uchun mustahkam asos bo’lib xizmat
qiladi. Shu bois, tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlashda guruhli
ʻ
metodlarning o’rni beqiyos bo’lib, ularni to’g’ri tashkil etish va olib borish
pedagogik faoliyatda muhim o’rin egallaydi.
25

Tarbiyasi og ishgan bolalarni ijtimoiy moslashtirishda oila va maktabʻ
hamkorligi
Tarbiyasi og ishgan bolalarni ijtimoiy hayotga muvaffaqiyatli
ʻ
moslashtirishda oila va maktab o’rtasidagi uzviy hamkorlik hal qiluvchi
ahamiyat kasb etadi. Bola shaxsining shakllanishida eng muhim ijtimoiy
institutlar – bu uning oilasi va ta’lim muassasasi hisoblanadi. Tarbiyaviy
muammolarga ega bo’lgan bolalar bilan ishlashda pedagog va psixologlarning
sa’y-harakatlari faqatgina ota-onalar bilan yaqin aloqada bo’lgandagina to’liq
samara beradi.
Ota-onalar ko’pincha bolaning maktabdagi xatti-harakati, o’zgarishlari va
psixologik holati haqida yetarlicha xabardor bo’lmaydilar. Bu esa bolaning
muammolarini erta aniqlash va hal qilish imkoniyatini kamaytiradi. Shu sababli,
maktab pedagogik jamoasi ota-onalarni faol hamkorlikka chorlab, bolaning
tarbiyasi bo’yicha yagona strategiya ishlab chiqishlari zarur.
Maktab va oila hamkorligining asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat:
Yig’ilish va suhbatlar: Maktabda ota-onalar bilan rejalashtirilgan
uchrashuvlar, psixologik suhbatlar tashkil etilib, bola xatti-harakatlarining sabab
va oqibatlari tahlil qilinadi.
Psixologik maslahatlar: Psixologlar tomonidan ota-onalarga bolani
ijtimoiy va hissiy jihatdan qo’llab-quvvatlash, munosabatni yaxshilash,
muammoli vaziyatlarda to’g’ri yondashuv ko’nikmalari beriladi.
Uy vazifalarini nazorat qilish: Maktabdagi topshiriqlar, odob-axloq
qoidalarini uyda ham qo’llab-quvvatlash ota-onalarning mas’uliyatiga kiradi.
Ijtimoiy tadbirlar: Bayramlar, sport musobaqalari, guruh mashg’ulotlari,
ota-onalar ishtirokidagi seminarlarda bolalar jamoadagi o’z o’rnini anglay
boshlaydi, bu esa ularning ijtimoiy faolligini oshiradi.
Oila va maktabning hamkorlikda olib boradigan faoliyati bolaning atrof-
muhitga moslashuvi, o’z-o’zini tutishi, o’z qadrini anglashiga xizmat qiladi.
Tarbiyasi og ishgan bolalar ko’pincha e’tiborga, tushunishga va ruhiy qo’llab-
ʻ
26

quvvatlashga muhtoj bo’lishadi. Agar bu jarayonda oila va maktab yagona
maqsad sari harakat qilsa, bola salbiy xulqlardan voz kechib, sog’lom ijtimoiy
muhitda shakllanish imkoniga ega bo’ladi.
Demak, tarbiyasi og ishgan bolalarni ijtimoiy muhitga moslashtirishdaʻ
eng asosiy omillardan biri bu oila va maktab o’rtasidagi hamkorlikning
samaradorligini oshirishdir. Bu hamkorlik orqali bolaning individual
xususiyatlarini chuqur o’rganish, ijobiy ijtimoiy ko’nikmalarni shakllantirish va
uni jamiyatning to’laqonli a’zosi qilib tarbiyalash mumkin.
27

XULOSA
Mazkur kurs ishida ta lim jarayonida tarbiyasi og ishgan bolalar bilanʼ ʻ
ishlashning muhim jihatlari atroflicha yoritildi. Bugungi kunda maktablarda
bunday bolalarning soni ortib borayotganligi sababli, pedagoglar, psixologlar va
ota-onalarning bu boradagi mas’uliyati ham keskin oshmoqda. Tarbiyasi
og ishgan bolalarning xatti-harakatidagi og ishlar bejizga sodir bo’lmaydi — bu
ʻ ʻ
muammolar ko’pincha oiladagi ijtimoiy muhit, e’tiborsizlik, psixologik bosim
yoki noto’g’ri tarbiya uslublari bilan chambarchas bog’liqdir.
Kurs ishining birinchi bobida tarbiyasi og ishgan bolalarning psixologik-
ʻ
pedagogik xususiyatlari, ularning xatti-harakatidagi asosiy og ish turlari va
ʻ
kelib chiqish sabablari o’rganildi. Ushbu bolalarda kuzatiladigan salbiy xulq-
atvor, ijtimoiy izolyatsiya, tajovuzkorlik, befarqlik kabi belgilar ularga alohida
yondashuvni talab qilishini ko’rsatdi.
Ikkinchi bobda ta lim tizimida bunday bolalar bilan ishlashning samarali
ʼ
usullari, metod va texnologiyalari yoritildi. Jumladan, individual yondashuv,
qiziqishlarga mos faoliyat turlari, psixologik qo’llab-quvvatlash, ijtimoiy
loyihalarda ishtirok etishini ta’minlash kabi usullar tarbiyada muhim rol
o’ynashi qayd etildi. Pedagog va psixologlar o’z faoliyatida tolerantlik, mehr-
oqibat va sabr-toqat bilan yondashsalar, bu bolalarda o’zgarishlarga zamin
yaratadi.
Uchinchi bobda esa oila va maktab hamkorligining ahamiyati keng
yoritildi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, bola shaxsining shakllanishida asosiy
ijtimoiy institut bo’lgan oila bilan ta’lim muassasasi o’rtasida uzviy bog’liqlik
bo’lmasa, tarbiyaviy faoliyat natijasi sust bo’ladi. Ota-onalarning faol ishtiroki,
o’z farzandi holatidan doimiy xabardor bo’lishi va pedagoglar bilan muntazam
aloqa olib borishi bunday bolalarni jamiyatga moslashtirishda hal qiluvchi
omildir.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin:
28

Tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlash tizimi kompleks, ya’niʻ
psixologik, pedagogik va ijtimoiy yondashuv asosida olib borilishi zarur.
Har bir bola alohida o’rganilishi, uning shaxsiy psixologik xususiyatlari
inobatga olinishi kerak.
Oila va maktab o’rtasidagi muntazam hamkorlik bu boradagi ishlarning
samaradorligini oshiradi.
Tarbiyaviy metodlar bolalarning yosh xususiyatlari va qiziqishlariga mos
ravishda tanlanishi lozim.
Pedagogik faoliyatda innovatsion va noan’anaviy yondashuvlar bunday
bolalarning ijtimoiylashuvi va shaxsiy rivojiga katta hissa qo’shadi.
Xulosa qilib aytganda, tarbiyasi og ishgan bolalar bilan ishlash bo’yicha
ʻ
to’g’ri yo’l tanlash, o’z vaqtida ijtimoiy va psixologik ko’mak ko’rsatish orqali
ularni jamiyatning faol, ijobiy fikrlovchi a’zolari sifatida voyaga yetkazish
mumkin. Bu esa nafaqat pedagoglarning, balki butun jamiyatning muhim
vazifasidir.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Abdullayeva G’.R. Pedagogik mahorat asoslari. – Toshkent: TDPU,
2019.
2. Abduraxmanova N.S. Tarbiyaviy jarayonda shaxsga yo’naltirilgan
yondashuv. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020.
3. Axmedov A.A. Pedagogik psixologiya. – Toshkent: O’zbekiston,
2018.
4. Aliqulov N.X. Bola tarbiyasi va oilaning roli. – Toshkent:
“Ma’naviyat”, 2017.
5. Egamberdiyev O.S. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar. – Toshkent:
TDPU, 2021.
6. G’ofurova M.S. Tarbiyaviy faoliyatda shaxsga yondashuv. – Buxoro:
BuxDU, 2022.
7. Jo’rayev N. Psixologik-pedagogik diagnostika. – Toshkent: “Yangi asr
avlodi”, 2020.
8. Karimova N. O’ziga xos xulqli bolalar psixologiyasi. – Toshkent:
“Fan”, 2019.
9. Mahmudov A.A. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. –
Toshkent: O’qituvchi, 2020.
10. Nurmatov Sh. Pedagogik jarayonda muloqot va kommunikativ
kompetensiya. – Samarqand, 2021.
11. Po’latov I. Ijtimoiy pedagogika asoslari. – Toshkent: “Ilm ziyo”,
2018.
12. Qodirov M. Pedagogik muammolarni hal etish yo’llari. – Farg’ona:
FDU nashriyoti, 2021.
13. Rasulova G’. Psixologik xizmat va tarbiyada monitoring. – Toshkent:
TDPU, 2019.
14. Tursunov Z. Shaxs va jamiyat: psixologik yondashuv. – Toshkent:
“Fan va taraqqiyot”, 2017.
30

15. Xolbo’tayev A. Noan’anaviy bolalar bilan ishlash metodikasi. –
Qarshi: QDPI, 2020.
Qo’shimcha adabiyotlar:
Vygotskiy L.S. Pedagogik psixologiya. – Moskva: Prosveshcheniye,
1991.
Ushinskiy K.D. Inson – tarbiyaning predmeti. – Moskva: Pedagogika,
1983.
Makarenko A.S. Ota-onalar uchun kitob. – Toshkent: O’zbekiston, 1985.
Internet manbalari:
1. www.ziyonet.uz – O’zbekiston Respublikasi ta’lim portali
2. www.eduportal.uz – Elektron ta’lim resurslari portali
3. www.psychologytoday.com – Xulq-atvor va psixologik muammolar
yuzasidan maqolalar
4. www.unicef.org – Bolalar huquqlari va ijtimoiy muammolar haqida
global ma’lumotlar
5. www.researchgate.net – Pedagogika va psixologiya bo’yicha ilmiy
maqolalar platformasi
31

Taʼlimda tarbiyasi oʻgʻishgan bolalar bilan ishlash usullari

Sotib olish