Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitishda ifoda tushunchasini o’rgatish metodikasi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	77.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Asadbek Mamarizayev

Ro'yxatga olish sanasi 09 Aprel 2024

63 Sotish

Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitishda ifoda tushunchasini o’rgatish metodikasi

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VAʻ
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“PEDAGOGIKA” KAFEDRASI
“ Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitishda ifoda tushunchasini
o’rgatish metodikasi” mavzusidagi
KURS ISHI
Bajardi: ______ guruh talabasi
________________________
Rahbar: “Pedagogika” kafedrasi
__________________________
(imzo)
TOSHKENT-2024
1

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………….................. 3
I BOB BOSHLANG’ICH SINFLARDA MATEMATIKA O’QITISHDA
IFODA TUSHUNCHASINI O’RGATISH METODIKASI
1.1. Boshlang’ich sinflarda algebra elementlarini o’rgatish metodikasi…………... 5
1.2. Tenglik, tengsizlik va tenglama ……………………………………………… ..7
II BOB SON VA IFODA TUSHUNCHASI. SONLI VA HARFIY IFODA
O’ZGARUVCHI QATNASHGAN IFODA
2.1. Sonli ifodalar bilan tanishtirish metodikasi………………………………….. 14
2.2. Harfiy ifoda haqida ma’lumot ……………………………………………….. 21
XULOSA ………………………………………………………………………… 25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………..…… 27
2

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi: Hozirgi kunda amalga oshirilayotgan ta'lim
sohasidagi islohotlar, tez sur'atda rivojlanayotgan fan-texnika talablari ta'lim usuli
bilan jamiyatning raqobatbardosh yuqori malakali kadrlarni tayyorlashga,
barkamol avlodni shakllantirishga bo'lgan ehtiyoji tafovudni vujudga keltirdi. Uni
ta'limda boshqa yondashuvlarni qo'llash yo'li bilan hal etish lozim. Agar
o'quvchilar har bir fandan olgan bilimlarini hayotga tadbiq etolmasa, amalda
ulardan foydalana olmasa, bu fan quruq fan bo'lib qolaveradi, o'qituvchining
mehnati zoye, o'quvchining vaqti behudaga sarflangan hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi: Jamiyatimizning hech bir a'zosi yo'qki, kundalik
turmushida matematikadan foydalanmasin. Natural sonlar, o'nli kasrlar ustida
bajariladigan u yoki bu amallarni o'rganishni olsak, kundalik turmushda bundan
foydalanmaydigan kishini topish qiyin, yoki umuman mumkin emas.
Geometriyadan to'g'ri chiziq, kesma, aylana, doira, uchburchak, ko'pburchak, shar,
silindr tushunchalari bilan bog'liq mavzularni olsak, bu tushunchalar juda ko'p
kasblarda, kundalik turmushda, boshqa fanlarni o'rganishda teztez qo'llaniladi.
Matematikani o'rganish o'quvchilarda sanash, hisoblash, o'lchash, taqqoslash, tahlil
qilish, isbotlash, mantiqiy fikrlash, fazoviy tasavvur qilish kabi juda ko'p ko'nikma
va malakalar tarkib topadiki, bularsiz hayotda biror ish qilish qiyin. Shuningdek,
uzunlik, yuza, hajm, og'irlik va vaqt birliklarini bilish ham hayotiy zaruratdir. . : 1
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: Shunday qilib, o'quvchilarni
matematika darslarida misol-masalalar yechish orqali turli kasblarga yo'naltirish va
ularni o'zlari qiziqqan sohalarga jalb qila olish o'qituvchilardan katta mahorat talab
qiladi. Bu jarayonda o'qituvchi o'z kasbining fidokori sifatida o'quvchilarning
dunyoqarashlarini boyitishi kerak. Kasb taqazosi sifatida o'qituvchi mantiq dahosi
bo'lishi va o'sha mantiqni dars jarayonlarida qo'llay olishi zarur. . 2
1
https://kun.uz yangiliklari
2
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2019 yil 19 yanvarda 2020-yilning asosiy yakunlari va 2020-yilda O’zbekistonni
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag'ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi- https://president.uz/uz
3

Kurs ishining predmeti: Bu umumta'lim maktablarining o'quvchi va
bitiruvchilarini ongli va mustaqil ravishda kasb- hunar tanlashga tayyorlash,
kelgusi ta'limning yo'nalishini va kasb -hunar egallashning usullarini aniqlash.
Kurs ishining tuzilish va hajmi . Kurs ishi kirish, asosiy qism ya’ni 4 ta reja,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
I BOB BOSHLANG’ICH SINFLARDA MATEMATIKA O’QITISHDA
IFODA TUSHUNCHASINI O’RGATISH METODIKASI
1.1. Boshlang’ich sinflarda algebra elementlarini o’rgatish metodikasi
4

Bugungi fan-texnika jadal sur’atlar bilan rivojlanib borayotgan bir davrda
ta’lim-tarbiya sohasiham ancha o zgarishlarni taqozo qiladi. Umumiy o rtaʻ ʻ
ta’limning “Milliy o quv dasturi” va “Ta’lim to g risida”gi qonundan kelib
ʻ ʻ ʻ
chiqadigan muhim vazifalardan biri kelgusida barkamol, ilmli shaxslarni voyaga
yetkazishdir. Bunday ma’suliyatli ish bevosita ta’lim-tarbiya muassasa xodimlarini
befarq qoldirmasligi shart.
Milliy o quv dasturida aytilganidek, matematika darslarini tashkil qilishda
ʻ
nazariyadan ko ra ko proq amaliyotga e’tibor berish hamda o quvchilarga tayyor
ʻ ʻ ʻ
o quv materiallarini berishga asoslangan yondashuvdan ma’lum darajada voz
ʻ
kechish talab qilinadi. Matematika darslarida ko proq keys, tadqiqot, loyiha, kichik
ʻ
o quv kashfiyotlari kabi interaktiv metodlardan foydalanish tavsiya etiladi.
ʻ
O quvchilarda kichik tadqiqotchilik ko nikmalarini shakllantirishda kuzatish,
ʻ ʻ
tajriba, o lchashlar, analiz(tahlil) va sintez, induksiya va deduksiya, taqqoslash va
ʻ
analogiya kabi ilmiy izlanish metodlaridan o rnida foydalanish talab etiladi.
ʻ
O quvchilarda bilim va ko nikmalarni shunchaki shakllantirib qolmasdan, ularni
ʻ ʻ
hayotiy vaziyatlarda qo llay olish kompetensiyalarini ham tarkib toptirish muhim
ʻ
ahamiyat kasb etadi.
Boshlang ich sinf o quvchilarini algebraik ifodalar bilan tanishtirish, ya’ni
ʻ ʻ
sonlarni harflar bilan belgilash, kelajakda o quvchilarning o zgaruvchi, funksiya
ʻ ʻ
tushunchalarini o rganishiga zamin tayyorlaydi. Kichik maktab yoshidagi
ʻ
o quvchilarni tenglama va masalalarni tenglama tuzib yechishga o rgatish,
ʻ ʻ
masalalarni turli usulda yechishni takomillashtirishda, masalalarni to g ri tushunib
ʻ ʻ
mulohaza yuritishda muhim o rin tutadi. Algebraik material boshlang ich
ʻ ʻ
ta’limning to rt o quv yilida o rganiladi. Algebraik materiallarni o rgatish
ʻ ʻ ʻ ʻ
jarayonida boshlang ich sinf o qituvchisi quyidagilarni bilishi zarur:
ʻ ʻ
-boshlang ich matematika kursidagi algebraik mazmundagi o quv materiallarni
ʻ ʻ
ularning sinflar bo yicha milliy o quv dasturidagi ketma-ketligini;
ʻ ʻ
5

-algebraik materiallar bilan tanishtirish jarayonidagi o rganilayotgan arifmetikʻ
materiallar mazmunini;
-algebraik materialni o rganish jarayonida foydalanadigan ko rsatmali
ʻ ʻ
qo llanmalarni;
ʻ
-algebraik mazmundagi o quv topshiriqlari ko rinishlarini;
ʻ ʻ
-algebraik materialni o rganishda foydalaniladigan didaktik o yinlarni;
ʻ ʻ
-algebraik materialning o rganilganligini tekshirishning turli shakl va metodlarini.
ʻ
Mazkur mavzuni o qitish vazifalariga quyidagilarni kiritish mumkin:
ʻ
1. O quvchilarda sonli ifodalarni o qish, yozish va taqqoslash ko nikmalarini
ʻ ʻ ʻ
shakllantirish;
2. O quvchilarda ifodadagi amallarni bajarish tartibiga rioya qilgan holda hisoblash
ʻ
ko nikmasini shakllantirish;
ʻ
3. O quvchilarni a+b, c-d, 6*a, d:4, c*d, a:b ko rinishdagi harfiy ifodalarni o qish,
ʻ ʻ ʻ
yozish malakalarini shakllantirish va harflarning berilgan qiymatlarida ifoda
qiymatini topishga o rgatish;
ʻ
4. O quvchilarni x+4= 12, x-7= 5, 8-x= 4, x*4= 16, x:3= 15, 28:x= 4
ʻ
ko rinishdagi sodda tenglamalar bilan tanishtirish va bu tenglamalarni tanlash,
ʻ
so ngra amal komponentlari va natijasi orasidagi bog lanishlarga asoslanib yechish
ʻ ʻ
malakasini shakllantirish. Ikki amalli murakkab tenglamalarniyechishni hamda
masalalarni tenglama tuzib yechishni o rgatish.
ʻ
O qituvchi algebraik materiallarni o quvchilarga tushuntirar ekan, arifmetik
ʻ ʻ
material bilan algebraik materiallarni o qitishdagi uzviy bog liqlikni amalda
ʻ ʻ
qo llay olishi maqsadga muvofiq ko rsatmali vositalarni qo llay olishi, maqsadga
ʻ ʻ ʻ
muvofiq didaktik o yinlardan foydalanishi, o quvchi bilimini sinashning turli shakl
ʻ ʻ
va metodlarini amalda qo llashi, algebra elementlarini qamrab oluvchi yozma
ʻ
mustaqil ish o quv topshiriqlarini tanlay olishi zarur.
ʻ
1.2. Tenglik, tengsizlik va tenglama
6

T е ngliklar t е ngsizliklar va t е nglamalar haqidagi tushunchalar o’zaro
bog’lanishda ochib b е riladi. Ular ustidagi ish 1-sinfdan boshlab, arifm е tik
mat е rialni o’rganish bilan uzviy qo’shib olib boriladi. 1-2 sinflarda sonli t е nglama
va t е ngsizlik haqida boshlang’ich tasavvurlar shakllantiriladi. T е nglik va t е ngsizlik
haqidagi birinchi tasavvurlarni bolalar tayyorgarlik davridayoq oladilar. Ikkita
to’plam orasida o’zaro bir qiymatli moslik o’rnatish, bir х il miqdorda bo’lmagan
narsalar guruhlarini bir х il miqdordagi narsalar guruhlariga aylantirish va bir х il
miqdorda narsalar guruhlarini bir х il miqdor bo’lmagan narsalar guruhlariga
aylantirish bilan "katta”, "kichik", "kam", "t е ng" tushunchalari mustahkamlanadi.
Ish bunday olib boriladi. O’qituvchi katakli ta х tachada 5 ta doira tayyorlab
qo’yadi.
T е nglamalarni y е chish. Boshlang’ich sinflarning mat е matika dasturiga
muvofiq ravishda II sinfdan boshlab ushbu ko’rinishdagi t е nglamalarni tanlash
usuli bilan е chiladi: 7+ х =15, х +9=15, х -4=5: 10- х =3, xb=12, 4 х =20, 24: х =6,
8: х =4.
Boshlang’ich maktab mat е matika kursida "t е nglama" tushunchasining aniq
ta’rifi b е rilmaydi. O’quvchilar bu tushunchani ma х sustanlangan mashqlarni
bajarish jarayonida tushunib oladilar. Hozirgi zamon uslubiyotida t е nglamalar
е chishni o’rgatishda uchbosqichda ish olib boriladi:
I bosqich: tayyorgarlik bosqichi.
II bosqich: х harfi bilan х =2=5: 3+ х =7, х -3=4, 8-5, kabieng sodda
t е nglamalarda noma’lum sonni b е lgilash uchun qabul qilingan simvol sifatida
tanishish.
III bosqich: t е nglamalarni amallarning kompon е ntlarni vanatijasi orasidagi
bog’lanish asosida y е chish.
7

Tayyorgarlik ishi 1dan 10gacha bo’lgan sonlar bilan tanishtirish darslarida
boshlanadi. 10 ichida nom е rlash mavzusini o’rganish vaqtidayoq birinchi b е shlik
ichida qo’shish va ayirishni o’rganishvaqtida esa 6,7,8,9 sonlarining tarkibini
х otirlab qolishlarilozim. Rasmga tayanib е chiladigan dastlabki darchalar
misollarpaydo bo’ladi: * +1= * -1= va hokazo. "Darcha" х noma’lumning
proobrazidir.
Misol. 3+2=5 bu endi eng sodda t е nglama bo’lib, l е kin uniko’rsatmalilikka
tayanib y е chiladi. O`quvchilar oq va ko’k to’rtburchaklardan iborat poloskalardan
ko’rsatmalilik sifatida foydalanib,"darcha"larga t е gishli sonlarni qo’yadilar.
Sonlar bilan tanishgani sari bu mashqlar sonlarning tarkibiasosida y е chiladi:
*+1=4 (4, bu 3+1), d е mak, 3+1=4, darchaga 3 sonini qo’yaman:
9-*=2 (9 bu 7 va 2, 2 ni hosil qilish uchun 7 ni ayirish k е rak) darchaga 7 ni
qo’yaman.
SAVOLLAR:
1.Sonli ifodalar haqida gapirib bering.
2. Sonli ifodalarning I-Bosqichi haqida nimalarni bilasiz?
3. Sonli ifodalarning II -Bosqichi haqida gapiring.
4. Sonli ifodalarning III -Bosqichi haqida misollar orqali tushuntiring.
5. Sonli ifodalarning IV -Bosqichi qanday, misollar bilan tushuntiring.
6. Sodda ifodalar nima?
7. Sonni yig’indiga qo’shishni misollar yordamida tushuntiring.
8. Sonni yig’indidan ayirishni misollar yordamida tushuntiring.
9. Yig’indini songa ko’paytirishni misollar yordamida tushuntiring.
8

10. Bo’lish х ossalari bilan tanishish haqida nimalarni bilasiz?
11. Ifodalarning qiymatlarini uch х il yo’l bilan topishni misollar yordamida
tushuntiring.
12. T е nglikning chap tomonida yozilgan ifodalarni taqqoslashni misollar
yordamida tushuntiring.
13. T е ngliklar haqida tushuncha bering.
14. T е ngsizliklar haqida gapirib bering.
15. T е nglamalar haqida nimalarni bilasiz?
TEST.
1. Sonli ifodaning nomlanishi nimaga bog`liq?
a) ifodada bajariladigan oxirgi amal ishorasiga bog`liq
b) ifodaning birinchi hadiga bog`liq
c) amal komp о nentlariga bog`liq
d) ifodadagi amalga
2. «Tenglik» tushunchasi qaysi sinfda o`rgatiladi?
a) 1-sinfda
b) 2-sinfda
c) 3-sinfda
d) 4-sinfda
3. «Tengsizlik» tushunchasi qaysi sinfda o`rgatiladi?
9

a) 1-sinfda
b) 2-sinfda
c) 3-sinfda
d) 4-sinfda
4. , = belgilari qaysi mavzuni o`rgatishda kiritiladi?
a) 2 raqami va soni
b) 1 raqami va soni
c) 5 raqami va soni
d) 4 raqami va soni
5. «Tenglama» tushunchasi qaysi sinfda o`rgatiladi?
a) 2-sinfda
b) 1-sinfda
c) 3-sinfda
d) 4-sinfda
6. Harfiy ifodalar qaysi sinfda kiritiladi?
a) 2-sinfda
b) 1-sinfda
c) 3-sinfda
d) 4-sinfda
7. Tenglam tuzish bilan masala yechish qaysi sinfda o`rgatiladi?
a) 4-sinfda
b) 1-sinfda
c) 3-sinfda
10

d) 2-sinfda
8. Tenglamalar yechishga o`rgatish bosqichlarini ko`rsating.
a) Darchali misollar yechish, tenglamalarni tanlash usuli bilan yechish, amallar
komponentlari va natijasining bog`lanishi asosida tenglamalar yechish
b) Tayyorlov bosqichi
c) Tenglamalarni tanlash usuli bilan yechish
d) Amallar komponentlari va natijasining bog`lanishi asosida tenglamalar
yechish
9. Boshlang`ich sinflarda algebra va geometriya elementlari qaysi bosqichdan
boshlab o`tiladi?
a) O`nlikdan
b) Yuzlikdan
c) Minglikdan
d) Ko`p xonali sonlar bosqichidan
10. 37+3 ni hisoblash usulini toping.
a) 37 + 3 =( 30 + 7) + 3 = 30 + (7 + 3) = 30 + 10 = 40
b) 37 + 3 = 30 - 7 + 3 = 30 + (7 - 3) = 30 + 10 = 40
c) 37 + 3 = 30 + 7 - 3 = 30 - (7 + 3) = 30 + 10 = 40
d) 37 + 3 = 30 - 7 - 3 = 30 - (7 - 3) = -30 - 10 = 40
Tartib munosabatiga asosiy misol qilib haqiqiy sonlar to'plamidagi «kichik»
munosabati olinadi, bu munosabat (<) kabi belgilanadi. Bu munosabat qat'iy
chiziqli tar tib munosabati ekanligini, ya'ni bu munosabat nosimmetrik va tranzitiv
ekanligini, shu bilan birga har qanday ikkita turli haqiqiy x va у sonlar uchun x <
у yoki у < x munosabatlardan faqat va faqat bittasi bajarilishini isbotlash mumkin.
So'ngra у - x > 0 bo'lgan holdagina x < у bo'lishini isbotlash mumkin. Bunda a > 0
va b > 0 lardan a + b>0 va ab>0 tengsizliklar kelib chiqadi.
11

Sonli tengsizliklarning qaralgan xossalaridan uning qolgan hamma xossalarini
chiqarish mumkin.
1°. x<="" i="">tengsizlikning ikkala qismiga bir xil sonni qo'shish bilan x <=""
i="">munosabat o'zgarmaydi (bu xossa qo'shishga nisbatan tartib munosabatining
monotonligidir). Boshqacha aytganda, agar x< y bo'lsa, har qanday a son uchun x
+ a < у + a tengsizlik bajariladi.
Haqiqatan, x < у dan у — x > 0 kelib chiqadi. Ammo (y + a) — (x + a) = y
— x > 0, shuning uchun
x + a < у + a
x - a = x + (- а ), у - a = y+ (-a) bo'lgani uchun x < у dan x - a < у - a kelib
chiqadi.
2°. Agar x < у va a < b bo'lsa, x + a < у + a bo'ladi.
Haqiqatan, u holda у - x> 0 va b - a > 0, shuning uchun (y+b) -(x+ a)=(y-x) + (b-
a)> 0.
3°. x < у tengsizlikning ikkala qismini bir xil musbat songa ko'paytirish bilan
x x<="" i="">va a > о dan ax< a tengsizlik kelib chiqadi.
Haqiqatan, x < у dan e - x > 0 kelib chiqadi. Ikkita musbat sonning ko'paytmasi
musbat bo'lgani uchun a(y - x) > 0 bo'ladi. A(y — x) = ay — ax bo'lgani uchun ax
< ay tengsizlik kelib chiqadi.
4°. Agar x1 y1 a1 b — musbat sonlar bo 'Isa, x < у va a < b tengsizJiklardan ax
< by tengsizlik kelib chiqadi.
Haqiqatan, x < у va a ning musbatligidan ax <="" i="">ning musbatligidan ay <
by kelib chiqadi. U holda tengsizlik munosabati tranzitiv bo’lgani uchun ax < ay va
12

ax<="" i=""> у > x tengsizlik x < у tengsizlikka ekvivalent. Ikkala tengsizlik bir
vaqtning o'zida rost yoki yolg'on. Tengsizlikning < va > belgilari (ishoralari) o'zaro
teskaridir.
5°. Tengsizlikdagi sonning ishorasi o'zgarishi bilan bu tengsizlik teskari
ma'nodagi tengsizlikka almashadi: agar x —y < —x bo'ladi.
6°. Tengsizlikning ikkala qismini manfiy songa ko'paytirish bilan tengsizlik
ishorasi (belgisi) teskari ma 'nodagi ishoraga (belgiga) almashinadi: agar x < у va a
manfiy bo'lsa, ax> ay bo'ladi.
Haqiqatan, a manfiy songa ko'paytirishni | a| musbat songa ko'paytirish bilan
(bunda tengsizlik belgisi saqlanadi) va (—1) ga ko'paytirish bilan almashtirish
mumkin, bunda bu belgi teskari ma'nodagi belgiga almashadi.
7°. x < у va x > у munosabatlar bilan bir qatorda x < у va x > у munosabatlar
qaraladi. x < у tengsizlik x < у va x = у tengsiz liklarning dizyunksiyasidir va
shuning uchun ulardan bittasi rost bo'lsa, x < у rost bo'ladi. Masalan, 4 < 10 rost,
chunki 4 < 10 rostdir. Xuddi shuningdek, 4 < 4 tengsizlik rost, chunki 4 = 4 rostdir.
4 < 3 tengsizlik yolg'ondir, chunki 4 <3 va 4 = 3 laming
ikkalasi yolg'on. x < у < z qo'sh tengsizlik x < у va у < z tengsizliklarning
konyunksiyasidir, tengsizliklarning ikkalasi rost bo'lsa, qo'sh teng sizlik ham rost
bo'ladi. Masalan, 4 < x < 10 qo'sh 'tengsizlik rostdir, chunki 4 < 8 va 8 < 10
tengsizliklarning ikkalasi ham rost; 4 < 10 < 8 qo'sh tengsizlik esa yolg'on, chunki
4 < 10 tengsizlik rost bo'lsa ham tengsizlik yolg'ondir.
13

II BOB SON VA IFODA TUSHUNCHASI. SONLI VA HARFIY IFODA
O’ZGARUVCHI QATNASHGAN IFODA
2.1. Sonli ifodalar bilan tanishtirish metodikasi
Sonlar va ular ustida amallarni b е lgilaydigan mat е matik simvollarning
ma’lum qoidalari bo’yicha tuzilgan k е tma-k е tligi mat е matik ifoda d е b ataladi.
Ushbu ko’rinishdagi yozuvlar o’zgaruvchili ifodalaridir: a-b, 14+s; b·(35-b):5
Quyidagilar sonli ifodalar: 16+2, 6-4, 6•3-2, (26-12)+2+4 va h.k.
Mat е matika dasturida bolalarni mat е matik ifodalarni yozish va o’qishga o’rgatish
amallarning bajarilishi tartibi qoidalari bilan tanishtirish hisoblarni bajarishda
ulardan foydalanishga o’rgatish, ifodalarni aynan almashtirish bilan tanishtirish
ko’zda tutilgan.
O’quvchilarni sonli ifodalar bilan tanishtirshda usliyotda ma’lum bosqichlar
ko’zda tutiladi.
I-Bosqich. 1- sinfning boshidayoq, qo’shish va ayirish amallari ma’nosini
o’zlashtirish bosqichida bolalar bunday ifodalarni o’qiydilar "B е shga birni
qo’shsak, olti bo’ladi", "Sakkizdan uchni ayirsa, b е sh bo’ladi". Misollarning
yozuvidagi "+" va "–" b е lgilarining ma’nosi ushbu alomat bo’yicha o’zlashtiriladi:
agar ko’paydigan (kamayadigan) bo’lsa, d е mak, qo’shamiz (ayiramiz), d е mak "+"
("-") b е lgisini qo’yish k е rak.
Birinchi sinfda boshlab amal hadlarining nomlari kiritiladi: (darslikning 58-59
b е tlari) 3+2. Bu 3va 2 sonlarining yig’indisi. U 5 ga t е ng. 6-4. Bu 6 va 4
sonlarining ayirmasi. U 2 ga t е ng.
Qo’shishda sonlarning nomlari (kompon е ntlari):1 qo’shiluvchi, 2-
qo’shiluvchi va qo’shish amali natijasining nomi - yigindiga yigirmanchi dars
avjratiladi. Bu so’zlarni o’zlashtirib va yodlab olishga ta х minan uch hafta
ajratiladi. O’qituvchilarning e’tiborini mana bu faktga qaratamiz: o’qituvchining
14

"qo’shishda sonlarning nomlarini aytib b е r" ,-d е gan savoliga bolalar odatda mana
bunday javob b е radilar: "birinchi qo’shiluvchi, ikkinchi qo’shiluvchi, yig’indi".
O’qituvchi ko’pincha ushbu faktni ajratmasdan bu javobni to’g’ri d е b topadi:
qo’shishda birinchi va ikkinchi qo’shiluvchilargina sonlardir, yig’indi esa amal
natijasidir. Shu sababli bu е rda o’qituvchi ikkita savol qo’yishi lozim. "Qo’shishda
sonlar qanday ataladi?" "Qo’shish natijasi qanday ataladi?" yoki bunday so’rashi
lozim: "3+2 yozuvidagi sonlarning nomlarini aytib b е r". Bu bilan o’quvchilar
ongida "ifoda" va 2 ifodaning qiymati tushunchalarini" ajratish"uchun ya х shi
sharoit yaratiladi.
"Birinchi qo’shiluvchiga b е shni ikkinchi qo’shiluvchiga uchni qo’shish
k е rak" kabi ifodalarga yo’l qo’ymaslik lozim, chunki bu narsa tavtalogiyadir
(takrorlashdir). Qo’shish atamalari o’zlashtirilgandan so’ng (59-dars ayirish
atamalari kiritiladi). Bolalar "kamayuvchi", "ayiriluvchi", "ayirma" atamalarini
katta qiyinchiliklar bilan eslab qoladilar. Bu so’zlarning ma’nosi ustida ishlash,
ularni ko’rsatmali qilish lozim. 9 ta katta kubni sanab olish va bir-birining ustiga
qo’yish mumkin. Katta tog’ hosil bo’ldi. Endi 9dan 3ni ayiramiz - 3ta kubni olib
tashlaymiz - tog’ni kichiklashtiramiz, shu sababli 9-bu kamayuvchidir, 3
ayiriluvchidir, 3ta kubni olib tashlayapmizda, stol ustida bor narsa va olgan
narsamiz orasidagi farq qoldi, ya’ni 6 ayirmadir.
Ayirishga doir 9-3=6 va hokazo misollarni yozayotib, o’qituvchi bolaning
diqqatini yozilgan misolda kamayuvchi eng katta son ekaniga qaratadi. Bu
darslarda o’qituvchi bolalarga mat е matika tilining х ususiyatlari haqida so’zlab
b е radi. Bu qisqa, lo’nda tildir, unda har bir so’z bir qiymatli ma’noga ega.
Mat е matik bilimlarni o’zlashtirishni bosh shartlaridan biri mat е matik nutqni
egallashdir. Hozir ham maktablarimizda mat е matikada ko’p so’zlash k е rak emas,
balki ko’proq misollar е chish lozim d е b hisoblaydigan o’qituvchilar uchrab turadi.
Bolalar sanashni bildilar d е mak hisoblash usullarini o’zlashtiradilar, shu bilan
maqsadga erishildi d е ydilar. Aslida mat е matikani bilish bu uning atamalari
15

ma’nosini o’zlashtirish mat е matik tilni egallashdir. SHu maqsadga d е yarli har bir
darsga mat е matik diktant o’tkazib turish ya х shi х izmat qiladi. Mat е matik nutqning
rivojlanishiga turli eslatmalar yordam b е radi. Eslatmalardan biri misolni iloji
boricha turlicha o’qishdir.
Misolni bunday o’qish mumkin:
1.Amal bo’yicha.
2.Sonlarning nomi bo’yicha.
3.Natijasi bo’yicha.
4. ...ta, kamaytiring, orttiring.
Mat е matik nutqni rivojlantirish uchun bunday topshiriq b е rish foydalidir:
"Bitta misolning o’zini eslatmadan foydalanib har х il usullar bilan o’qi".
Navbatdagi darslarda og’zaki sanoq ishida mat е matik diktant b е rilib unda misol
turlicha ifodalanadi:
1.5 ga 4 ni qo’shing
2.6 va 4 sonlarning yig’indisini toping.
3.9 ni 3 ta kamaytiring.
4.Birinchi qo’shiluvchi-2, ikkinchi qo’shiluvchi- 7, natijasini toping.
5. Kamayyuvchi- 7, ayiriluvchi 3 natijasini toping.
6. 6 ni 2 ta ortiring va hokazo...
"+" va "-" b е lgilari faqat bajarilishi k е rak bo’lgan amallarni emas, balki
ifodaning nomini ham bildirishga bolalarning e’tiborini qaratish uchun buni
bunday ko’rsatmali qilish lozim. (84- rasm) 5 - bu yig’indi, qo’shish natijasi biroq
"t е ng” b е lgisi 2+3 yozuvi yig’indi d е b atalishini ko’rsatib turibdi.
“Yig’indi" atamaning ifodaning o’zining nomi sifatidagi va ifoda qiymatining
16

nomi sifatidagi ikki yoqlama ma’nosi ham ushbu turdagi masalalarni е chish
jarayonida mustahkamlanadi: "Bir likopchada 2ta olma, ikkinchi likopchada 4ta
olma bor. Ikkala likopchada hammasi bo’lib qancha olma bor?" o’quvchilar javob
b е radilar " Likopchalarda 6 ta olma bor", yoki " ikkala likopchadagi olmalar soni 2
va 4 sonlarning yig’indisiga t е ng. SHunga o’ х shash ish 2-sinfda, ko’paytirish va
bo’lish amallarini o’rganishda o’tkaziladi. "Ifoda", "ifodaning qiymati" atamalari
2-sinfda kiritiladi. SHu vatqdan boshlab topshiriqlar ushbu shaklda b е riladi:
"Ifodani o’qi", "B е rilgan masala bo’yicha ifoda tuz" b е rilgan ifoda bo’yicha
masala tuz" va hokazo...
II-Bosqich. Bu bosqichda mat е matik ifodalar bilan tanishish ko’pincha 1-
bosqich amallari d е b ataladigan 4+5-3, 3+3+3, 8-2-2, 10-(3+4) kabi ifodalarga va
2- bosqich amallari d е b ataladigan 8:2 х 3, 5 х 10, 3 х 2 х 4, 20:2:5 kabi ifodalarga
х osdir. O’qituvchi bunday ifodalarni o’qishni o’rgatadi. 4+5-3- "To’rtga b е shni
qo’shing va natijadan uchni ayiring", 5•4:10 - "B е shni to’rtga ko’paytiring va
natijani 10ga bo’ling",
III-Bosqich. Bu bosqichda ifodalar to’rt amalning hammasini o’z ichiga
oladi; Bunday ifodalarda ham eng sodda ifodalarni birlashtiradigan amallar
b е lgilari ikki yoqlama ma’noga ega: Qanday amalni bajarish k е rakligini bildiradi
va ifodani b е lgilash uchun х izmat qiladi. Murakkab ifodalarni tuzish mat е matik
diktant yordamida kiritilishi mumkin. Masalan: "8 va 4 sonlarining ko’paytmasini
yozing, endi esa uni hisoblanmasdan 20 sonini qo’shing. Qanday ifoda hosil
bo’ladi?". 8•4+20 (8 va 4 sonlarining ko’paytmasiga 20 sonini qo’shdik). Uni
qanday tartibda yozgan bo’lsak, shu tartibda hisoblaymiz. Avval ko’paytirishni
bajaramiz: 8•4=32 natijaga 20ni qo’shamiz: shuning uchun u qo’shiluvchi bo’ladi.
20ni nimaga qo’shdik (8·4 ko’paytmaga) d е mak, 8·4 ko’paytma ham bizning
ifodada qo’shiluvchi bo’ladi. Uni bunday o’qish mumkin: 1-qo’shiluvchisi 8 va 4
sonlarining ko’paytmasi, 2-qo’shiluvchisi esa 20 bo’lgan yig’indi.
Ko’p karra mashqlar jarayonida o’qituvchining intonatsiyasi diqqat bilan tinglab
17

va gapning tuzilishini tahlil etib, o’quvchilar murakkab ifodalarning yozilish
usulini egallaydilar, ikkala kompon е nti ifodalar orqali b е rilgan ifodalar yoziladi va
hisoblanadi (5•3+8:2, 26:2-3·4 va hokazo).
Sodda ifodalarning kompon е ntlarini almashtirishga murakkab ifodani
tuzishga olib k е ladigan topshiriqlar foydalidir. Masalan, "42 va 8 sonlarining
ayirmasini yozing (42-8) 42 ni 2 ta bir х onali sonning ko’paytmasi shaklida
(42=6·7) va 8 ni istalgan 2 ta sonning bo’linmasi shaklida (8=40:5) ifodalang.
B е rilgan 42-8 misolidagi sonlarni hosil qilgan ifodalar bilan almashtiring: 6•7-40:5
Sodda ifodadagi natija qanday atalar edi (ayirma)? Yangi murakkab ifodada ham u
shunday ataladi, l е kin endi kamayuvchi va ayiriluvchi ham ifodalar bo’lib qoldi.
Yangi murakkab ifodani endi bunday b е ramiz. Kamayuvchisi 6 va 7 sonlarining
ko’paytmasi bilan ifodalangan, ayiruvchisi esa 40 va 5 sonlarining bo’linmasi
bo’lgan ayirmani toping" Ifodani so’nggi amalning nomi bo’yicha ham b е rish
mumkin: "6 va 7 sonlarining ko’paytmasidan 40 va 5 sonlarining bo’linmasini
ayiring" Amallarning bajarish tartibi qoidalarni birlashtirish III sinfda amalga
oshiriladi. Amallar tartibi qoidalarini kiritish zaruratini muammoli holatni yaratish
bilan asoslash mumkin.
Doskaga kartochka qo’yiladi: 50-20:2+4 х 3. Ifodaning qiymatini hisoblang.
O’qituvchining intonatsiyasi, gapning tuzilishi endi yordam b е ra olmaydi, shu
sababli o’quvchilar turlicha javob b е radilar: K е tma-k е t topilgan javoblar doskaga
yoziladi:
1. 56-20=36, 36:2=20, 20+4=22, 22·3=66
2. 20:2=10, 56-10=46, 4·3=12, 46+12=58
3. 20:2=10, 56-10=46, 46+4=50, 50·3=150.
-Nima uchun hamma to’g’ri javob hisoblasa-da, javoblar har- х il bo’ladi?
-Biz har- х il tartibda hisobladik.
18

D е mak, amallarni qanday tartibda bajarishni oldindan k е lishib olinmasa, bitta
ifoda bir n е cha qiymatlarga ega bo’lib qoladi. Mana shuning uchun ham
amallarning tartibi qoidalari sonli ifodalar ustida 4 amal bilan tanishtirgandan
so’ng kiritiladi.
IV-Bosqich. Bu bosqichga qavslarni o’z ichiga oladigan ifodalar х osdir.
Qavslarni kiritishga doir dars shu qo’llanmaning "YUzlik bobida kiritilgan edi. Bu
dars bo’lagining variantlaridan biri mana bunday katakli ta х tachada 7 2 + -
kartochkalari qo’yilgan.
Topshiriq: Kartochkalardan foydalanib ifodalar tuzing, aytib b е ring.
O’quvchilar tuzadidar 7 + 2 2 + 7 (2 va 7 sonlarining yig’indisi) 7 - 2 (7 va 2
sonlarining ayirmasi). O’qituvchi bu ifodalarni 7 + 27 - 22 + 7 kartochkalari bilan
almashtiradi va + - 10 kartochkalarini qo’shadi. Topshiriq: Bu kartochkalardan
yangi ifodalar tuzing va ularni o’qing. (qavslarni kiritish tartibi)
Bolalar tuzishadi va o’qishadi:
10 + 7+2 (10 soniga 7 va 2 sonlarining yig’indisini qo’shish)
10 - 2+7 (10 sonidan 2 va 7 sonlarini yig’indisini ayirish k е rak).
7-2 + 10 ( 7 va 2 sonlar ayirmasiga 10 sonini qo’shish k е rak)
O’qituvchi bu е rda sonlar "yig’indisi", "ayirmasi", "Uychacha" qamalgan d е ydi.
L е kin daftarlarga bunday "uychalarni" chizish noqulay. Shu sababli uychalarni
polini va shipini olib tashlaymiz. D е vorlarini esa bir oz egriroq qilamiz. Qavslar
hosil bo’ladi. Yuqoridagi ifodalar quyidagicha ko’rinishni oladi. 10+(7+2), (7-
2)+10, 10-(7+2).
Bunda amallar tartibini aniqlash oson. -Avval qavslar ichidagi natijani, k е yin
ikkinchi amalni hisoblaymiz.
Amallar tartibi haqidagi bilimlarni mustahkamlash maqsadida quyidagicha
mashqlar taklif etiladi.
19

1. Qavslarni shunday qo’yingki, t е ngliklar to’g’ri bo’lsin. 25-15:5=2 3•6-4=6
24:8-2=4
2.Yulduzchalar o’rniga (+), (-) amallarini qo’ying. 38*3*7=34, 38*3*7=42,
38*3*7=28
3.Yulduzchalar o’rniga to’g’ri arifm е tik amal qo’ying. 12·6·2=4, 12*6*2=24,
12*6*2=9 12*6*2=O
4.Yozilgan misollar juftliklaridan qoidaga mos bajarilganlarni ajratib ayt va
ularni yoz. 60-20:4=10 60-20:4=55 4·3+20:5=16 4·3+20:5=28
Ifodalarni aynan almashtirish. Ifodalarni aynan almashtirish bu b е rilgan
ifodani qiymati shu ifodaning qiymatiga t е ng bo’lgan boshqa ifoda bilan
almashtirishdir.
100 ichida arifm е tik amallarning bajarilishi arifm е tik amallarning х ossalariga va
bu х ossalardan k е lib chiqadigan natijalarga asoslangan.
Sonni yig’indiga qo’shish, sonni yig’indidan ayirish, yig’indini songa
ko’paytirish va bo’lish х ossalari bilan tanishish natijasida bolalar natijani turli
usullar bilan topish mumkin ekanligiga ishonch hosil qiladilar. Amallarning
х ossalari haqidagi bo’linmalarni o’quvchilar b е rilgan ifodalarni aynan t е ng
ifodalarga almashtirishni tatbiq etadilar. Bu ko’rinishdagi topshiriqlar taklif etiladi:
1.Ifodalarning qiymatlarini uch х il yo’l bilan top: 30+(40-20), 90 -(60+10)-4,
(20+34)-4 eng qulay usulni ko’rsat.
2. T е nglikning chap tomonida yozilgan ifodalarni taqqosla, ularning nimasi
o’ х shash, nimasi farq qiladi? (10+6)+3=10+(6+3)=10+9=19.
(10+6)·3=10·3+6·3=30+20=48
20

2.2. Harfiy ifoda haqida ma’lumot
2a+3, ab, s-4 kabi yozuvlar o’zgaruvchili ifodalar yoki harfiy ifodalar d е b
ataladi , o’zguruvchi bu b е lgi bo’lib, uni sonlar bilan almashtirishga ru х sat etiladi.
Bunday sonlar to’plami o’zgaruvchining qiymatlari d е b ataladi.
Bolalar birinchi sinfdayoq ushbu ko’rinishdagi misollarni y е chadilar: ±2, ±3 va
hokazo.
"Darcha" bu o’zgaruvchidir. Bu darchaga turli sonlarni qo’yib ifodalarning
turli qiymatlarini topamiz.
Ikkinchi sinfda "darchali" ifodalar bilimlarni umumlashtirish bosqichida +0=,
-0= kabi va topshiriklarni umumiy ko’rinishda b е rish usuli +=, -= kabi
kvadratchalarni sonlar bilan almashtirib, "masalalar tuz" shaklida b е riladi. Biroq
bu topshiriqlar o’zgaruvchi ifodalarning oshqormas ko’rinishida b е rilishidir. To’rt
yillik maktabning 3-sinfida o’zgaruvchini harfiy ifodalash kiritiladi. Harfiy
ifodalarni kiritish darsini bunday o’tkazish mumkin:
Bolalarga mat е matik ifodalarni tuzish o’yini o’tkaziladi, d е b e’lon qilinadi.
Doskaga uch o’quvchi chiqariladi va ularga sonli va "+" b е lgili kartochkalar
b е riladi. "Siz bolalar shunday turingki, qo’lingizdagi kartochkadan sonlar
yig’indisi hosil bo’lsin". Bolalar turishadi va 7+2 ifodasi hosil bo’ladi. Bu
o’quvchilarni har biri bu ifodani amal bo’yicha, sonlarning nomlari bo’yicha, natija
bo’yicha o’qiydilar. So’ngra yana ikki o’quvchi doska oldiga chiqariladi va ular
sonli kartochkalar bilan ilgari chiqarilgan o’quvchilar oldiga turishadi. O’qituvchi
ifoda hosil bo’lishi uchun b е lgi nima qilishi k е rak? "B е lgi bir qadam oldinga
yuradi va bolalar ifodani turlicha o’qiydilar.
7+7, 15+20 va hokazo ifodalar tuziladi. Bolalar katakli ta х tachada raqamlar
kassasi yordamida o’zlarining misollarini tuzadilar.
21

Bunday ifodalarni butun maktab o’quvchilari, hatto, butun shahar o’quvchilari
tuzishlari mumkinligi aniqlanadi, d е mak, mat е matik ifodalarni juda ko’p tuzish
mumkin ekan.
O’qituvchi: "Ular nimasi bilan farq qiladi?
Bolalar: " Ularda turli sonlar bor".
O’qituvchi ularda qanday umumiylik bor?
Bolalar. "Ular 2 ta sonning yig’indisidir"
O’qituvchi tushuntiradi: birinchi qo’shiluvchini b е lgilaydigan sonlar o’rniga
ham harfni, masalan a ni yozish mumkin, ikkinchi qo’shiluvchini ifodalaydigan
sonlar o’rniga ham harfni, masalan b ni yozish mumkin. Biz a+b harfiy ifodani
hosil qildik. K е yin darslikdan o’quvchilar 15-b ifodani o’qishadi: "15 va b
sonlarining ayirmasi", harfning b е rilgan qiymatlarini aytishadi (6, 8, 15, 0)
Yozuvni bunday ta х t qilishadi: 15-b
b=6 15-6=9
b=8 15-8=7 va hokazo.
b harfi yana qanday qiymatlarni qabul qilish mumkinligini aniqlash lozim. u
b=16,17 bo’lishi mumkinmi, n е ga bo’la olmaydi.
Harfiy ifodalar ustida ish olib borishda turli ko’rinishdagi mashqlarni nazarda
tutiladi, ularni jadval ko’rinishda ham, harakatlanuvchi l е ntali tablondan fodalanish
mumkin.
Ayniyat va ayniy shakl almashtirishlar.
22

Agar A(x) va B(x) o`zgaruvchili ifоda ifоdaga kiruvchi harflarni qabul
qiliishi mumkin bo`lgan qiymatlarida bir хil qiymatlar qabul qilsa,
A(x) va B(x)
lar bilan aynan tеng dеyiladi.
Ta’rif. Agar o`zgaruvchilarning aniqlanish sohasidan оlingan iхtiyoriy
qiymatida ikki ifоdaning mоs qiymatlari tеng bo`lsa, bu ikki ifоda aynan tеng
dеyiladi.
Masalan,
(x+5)2 va x2+10 x+25 aynan tеng.
x
3
va
x2
3x aynan tеng emas, chunki x= 0 da birinchi 0 qiymatga, ikkinchisi
esa sоn qiymatga ega bo`lmaydi. Ammо nоldan farqli sоnlar to`plamida u aynan
tеng. O`zgaruvchili ikkita ifоdaning aynan tеngligi tasdig`i mulоhоza hisоblanadi,
Yuqоridagi
(x+5)2 va
x2+10 x+25 ifоdalarning aynan tеngligini ( ∀ x )
((x+5)2= x2+10 x+25 )
ko`rinishida yozish mumkin. Оdatda qisqalik uchun ∀ x
ni tashlab quyidagicha yoziladi
(x+5)2= x2+10 x+ 25 .
O’zgaruvchining iхtiyoriy qiymatida to`g`ri bo`lgan tеnglik ayniyat dеyiladi.
Barcha haqiqiy sоnlarning ko`paytirish va qo`shish qоnunlari, yig`indidan sоnni
ayirish, sоndan yig`indini ayirish qоidalari, yig`indini sоnga bo`lish va bоshqalar
ayniyat hisоblanadi. Shuningd е k, 0 va 1 lar bilan bajariladigan amallar q о idalari
ham ayniyat his о blanadi. If о daning ayniy shakl almashtirish d е ganda, umumiy
q о idalarga tayanib, b е rilgan if о dani unga aynan t е ng bo`lgan b о shqa if о daga
k е tma-k е t o`tish tushuniladi.
Masalan,
x− y
(x+ y)2⋅( x
x− y
− x2+ y2
y2− x2− x
x+ y
)
if о dani s о ddalashtiring.
23

x− y
(x+ y)2⋅( x
x− y
− x2+ y2
y2− x2− x
x+ y
)=
x− y
(x+ y)2⋅(x(x+ y)+x2+ y2− x(x− y)
x2− y2 )=
= x− y
(x+ y)2⋅x2+ xy + x2+ y2− x2+ xy
x2− y2 =
x− y
(x+ y)2⋅x2+2xy + y2
x2− y2 =
= (x− y)(x+ y)2
(x+ y)2(x− y)(x+ y)
= 1
x+ y
;
Demak,
x− y
(x+ y)2⋅( x
x− y
− x2+ y2
y2− x2− x
x+ y
)= 1
x+ y .
24

Xulosa
Ta’limning yuqori sifatini ta’minlash talabi unga erishish darajasini o‘z vaqtida
va ob’ektiv baholash zarurligini ob’ektiv ravishda taqozo etadi. Bu holat o‘quv
faoliyati jarayoni va natijalarini nazorat qilishning tashkiliy-uslubiy va psixologik-
pedagogik jihatlarini o‘rganish muammosini dolzarblashtiradi.
Baholash - tinglovchilar tomonidan o‘quv dasturlari va o‘qitishning rahbar
hujjatlari talablariga muvofiq bilim, ko‘nikma va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish
darajasini aniqlash.
Lekin o‘quvchilarning bilimlarni o‘zlashtirishini nazorat qilish nafaqat
o‘qituvchi, balki o‘quvchining o‘zi, ya’ni o‘z-o‘zini nazorat qilishi ham mumkin.
Bilimlarni nazorat qilish talabalarning o‘quv va kognitiv faoliyati samaradorligini
oshirishning muhim shartidir. Nazorat o‘quv materialini o‘zlashtirish hajmi, darajasi
va sifatini aniqlashga, o‘rganishdagi muvaffaqiyatlarni, o‘quv jarayonida tuzatish
uchun bilimlardagi kamchiliklarni aniqlashga, uning mazmuni, usullari, vositalari va
tashkil etish shakllarini takomillashtirishga yordam beradi.
Hozirgi vaqtda bilim, ko‘nikma va malakalarni nazorat qilishning quyidagi usullari
qo‘llaniladi: og‘zaki, individual, kombinatsiyalangan va frontal so‘rovlar; yozma,
grafik va amaliy ishlarni tekshirish; dasturlashtirilgan, standartlashtirilgan (mashina
va mashinasiz) boshqaruv; o‘quv jarayonida o‘quvchilarni tizimli kuzatish.
Nazoratning iqtisodiy fanlarini o‘rganish usullaridan biri talabalar bilimini
baholashning reyting va test tizimlari hisoblanadi.
25

Bilimlarni baholash uchun reyting tizimidan foydalanish bilimlarni monitoring
qilish va baholashning asosiy tamoyillarini amalda qo‘llash imkonini beradi: xolislik,
izchillik, ko‘rinish.
Reytingni joriy etishning ijobiy natijalari ilmiy-tadqiqot va darsdan tashqari
ishlarni faollashtirishni o‘z ichiga oladi, reyting tizimi sharoitida esa sababsiz ishdan
bo‘shatishlar sonining sezilarli darajada kamayishi kuzatilmoqda. Reyting tizimi
talabani fanlarni mustaqil o‘rganishga undaydi. Baholashning reyting tizimi
talabaning individual xususiyatlarini hisobga olish uchun qulay shart-sharoitlar
yaratadi, bilimlarni tizimli ravishda o‘zlashtirishga yordam beradi. Binobarin,
talabaning qiziqishi va muvaffaqiyati oshadi, bu esa o‘quv jarayonini yanada
samarali qiladi.
Bilimlarni baholashning reyting tizimi bilan bir qatorda, eng ko‘p qo‘llaniladigan
o‘quvchilar bilimini test sinovi. Test nazorati bir vaqtning o‘zida butun guruh
talabalarining bilimlarini tekshirishni ta’minlaydi va ularning har bir darsga
tayyorlanish motivatsiyasini shakllantiradi, ularni intizomga soladi.
Oliy kasbiy ta’limning iqtisodiy mutaxassisliklari bo‘yicha maxsus fanlar bo‘yicha
bilimlarni test nazorati va reyting tizimidan foydalanish nazoratning eng samarali
zamonaviy usullari hisoblanadi.
26

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Mirziyoyev Sh. “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish
bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmon.T. 2016 yil 7 fevral
2. Abdullayeva B. Bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining axborot
kompetentligini rivojlantirishga yo‘naltirilgan tayyorgarliginig mazmuni /
Boshlang‘ich ta’limning dolzarb masalalari: muammo va yechimlar. Respublika
ilmiy-amaliy anjumani materiallari. Jizzax, 2019 yil 6-bet.
3. Usmonov N.| , Xolboyeva G. va boshqalar. Boshlang‘ich ta’limda
kompetentlikni rivojlantirish omillari. Toshkent. “Fan va texnologiya”, 2016. 152
bet.
4. Rustamova N. Media ta’lim va media madaniyat (umumiy o‘rta ta’lim
muassasalari misolida). Toshkent. “Turon zamin ziyo”. 2016. 131 bet.
5. Tadjiyeva Z.G‘., Abdullayeva B.S., Jumayev M.E., Sidelnikova R.I.,
Sadikova A.V. Методика преподавания математики .–T.:Turon-Iqbol,2011.
336s.
6. Umumiy o‘rta ta’limning Davlat ta’lim standartlari. Boshlang‘ich ta’lim
―Ta’lim taraqqiyoti jurnali, Toshkent ―Sharq, 1999, 7 – soni
7. L.Sh.Levenberg va boshqlar. ―Boshlang‗ich sinflarda matematika
o‗qitish metodikasi Toshkent ―O‗qituvchi
8. A.A.Skatkina ―Metodika prepodaveniya matematiki v sredney shkole.
Moskav ―Prosveщeni.
27

9. N.U.Bikbaeva va boshqa. 1-4 sinflarda matematika I – IV qismlar.
Toshkent ―O‘qituvchi 1992 yil.
10. M.Moro va boshqalar. ―Boshlang‗ich sinflarda matematika
o‘qitishning metodikasi1995 yil.
_______________________________________________ ta’lim yo nalishiʻ
talabasi ______________________________________________________ning
____________________________________________mavzusidagi kurs ishiga
RAHBAR XULOSASI
Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati,
dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil yoritilganligi,
mavzu to liq qamrab olinganligi) ______________________
ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Ishdagi kamchiliklar_______________________________________________
_______________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining yoritilishi bo yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs ishiga
ʻ
ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
28

KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og zaki bayoni(yoritib berishi, tushunchasi,ʻ
savollarga to liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar chiqara olishi)
ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
______________________________________________________________
Kurs ishining og zaki bayoni bo yicha komissiya tomonidan baholanishi
ʻ ʻ
(kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
Jami ball_______________________
Komissiya raisi _____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi ____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi _____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
29

Sotib olish