Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishda kompetensiyaviy yondashuv o‘quv dasturi tahlili - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	48.7KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	26 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Asadbek Mamarizayev

Ro'yxatga olish sanasi 09 Aprel 2024

140 Sotish

Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishda kompetensiyaviy yondashuv o‘quv dasturi tahlili

Sotib olish

О ’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О ’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“PEDAGOGIKA” KAFEDRASI
Sirtqi ta’lim О ’zbek tili va adabiyoti ta’lim y о ’nalishi
“ Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishda kompetensiyaviy yondashuv o‘quv
dasturi tahlili ” mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy Rahbar: “Pedagogika” kafedrasi
________________________________
(imzo)
Toshkent-2024
MUNDARIJA
1

KIRISH ..................................................................................................................... 3
I BOB BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKA O‘QITISHDA
KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV O‘QUV DASTURI TAHLILI
1.1 . Boshlang‘ich sinflarda matematika fanidan kompetensiyaviy yondashuv ning
maqsadi va vazifalari................................................................................................. 5
1.2. Matematika o‘qitishda kompetensiyaviy yondashuv...................................... 10
II BOB BOSHLANG‘ICH SINFLARDA M А T Е M А TIK А NI O‘QITISHNI
ILMIY JIHATLARI
2.1. Umumta’lim maktablari kompetensiyaviy yondashuv o‘quv rejasining
tahlili........................................................................................................................ 17
2.2. Umumta’lim fanlari bo‘yicha Davlat Ta’lim Standartlari............................... 23
XULOSA ................................................................................................................ 26
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............................................................. 27
Kirish
2

Kurs ishining dolzarbligi: Bugungi z amonaviy ta’limda ta’lim
muassasalardagi o‘qitish sifatini ta’minlashga qaratilgan tizimli islohotlar zamirida
bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy mahorati, ularning zamonaviy ta’lim va
innovatsion texnologiyalar, ilg‘or xorijiy tajribalarni o‘zlashtirish borasidagi
zamonaviy bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish dolzarb vazifalardan
sanaladi. Mamlakatimizda pedagog kadrlarni tayyorlash jarayonini
modernizatsiyalash, sohadagi zamonaviy rivojlanish tendentsiyalari, ilg‘or xorijiy
tajribalar va innovatsion yondashuvlar asosida ta’lim mazmuni va o‘qitish sifatini
takomillashtirish muhimligi sababli u davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan. 1
Kurs ishining maqsadi: Uzoq vaqt va vaqt o‘tgach, matematikaning roli faqat
akademik sohaga ishlab chiqildi. Ammo hozirgi vaqtdamatematikaning roli faqat
akademik soha bilan cheklanmasdan,balki texnologiya va sanoat maydoniga kirdi.
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
a) o‘quvchilarga ma’lum bir dastur asosida matematik bilimlar tizimini berish. Bu
bilimlar tizimi matematika fani to‘g‘risida o‘quvchilarga yetarli darajada ma’lumot
berishi, ularni matematika fanining yuqori bo‘limlarini o‘rganishga tayyorlashi
kerak. Bundan tashqari, dastur asosida o‘quvchilar o‘qish jarayonida olgan
bilimlarining ishonchli ekanligini tekshira bilishga o‘rganishlari, ya’ni isbotlash va
nazorat qilishning asosiy metodlarini egallashlari kerak
b) o‘quvchilarning og‘zaki va yozma matematik bilimlarini tarkib toptirish.
Matematikani o‘rganish o‘quvchilarning o‘z ona tillarida xatosiz so‘zlash, o‘z
fikrini aniq, ravshan va lo‘nda qilib bayon eta bilish malakalarini
o‘zlashtirishlariga yordam berishi kerak. Bu degan so‘z o‘quvchilarning har bir
matematik qoidani o‘z ona tillarida to‘g‘ri gapira olishlariga erishish hamda ularni
ana shu qoidaning matematik ifodasini formulalar yordamida to‘g‘ri yoza olish
qobiliyatlarini atroflicha shakllantirish demakdir;
1
Umumiy o‘rta ta‘limning Davlat ta‘lim standartlari. Boshlang‘ich ta‘lim ―Ta‘lim taraqqiyoti jurnali, Toshkent
―Sharq, 1999, 7 – soni
3

d) o‘quvchilarni matematik qonuniyatlar asosida real haqiqatlarni bilishga
o‘rgatish. Bu yerda o‘quvchilarga real olamda yuz beradigan eng sodda
hodisalardan tortib to murakkab hodisalargacha hammasining fazoviy formalari va
ular orasidagi miqdoriy munosabatlarni tushunishga imkon beradigan hajmda
bilimlar berish ko‘zda tutiladi.
Kurs ishining predmeti: Maktab o‘quvchilari matematikasiga oid o‘quv
materialini o‘rganishda texnologik yondashuvga asoslangan usullarini topish. 2
Kurs ishining tuzilish va hajmi . Kurs ishi kirish, asosiy qism ya’ni 4 ta reja,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I BOB BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKA O‘QITISHDA
KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV O‘QUV DASTURI TAHLILI
2
Umumiy o‘rta ta‘limning Davlat ta‘lim standartlari. Boshlang‘ich ta‘lim ―Ta‘lim taraqqiyoti jurnali, Toshkent
―Sharq, 1999, 7 – son
4

1.1. Boshlang‘ich sinflarda matematika fanidan kompetensiyaviy
yondashuv ning maqsadi va vazifalari
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o‘rta va o‘rta
maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida”
gi qarori bilan bugungi kunda amalda foydalanilayotgan “Umumiy o‘rta ta’limning
davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi (boshlang‘ich ta’lim:ona tili, o‘qish,
matematika, tabiiyot (1-4-sinf)” 2017 yil 6-aprelda 187-son qaror bilan ijroga
kiritildi. Unga ko‘ra davlat ta’lim standartining maqsadi va vazifalari sifatida
quyidagilar belgilangan:
Davlat ta’lim standartining maqsadi - umumiy o‘rta ta’lim tizimini
mamlakatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, rivojlangan xorijiy
mamlakatlarning ilg‘or tajribalari hamda ilm-fan va zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan holda tashkil etish, ma’naviy
barkamol va intellektual rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat.
Ko‘rinadiki, ushbu maqsad va vazifalarni amalga oshirish uchun tayanch
kompetensiyalarni shakllantirishimiz zarur.
Kompetensiya nima? Kompetensiyaviy yondoshuv deganda nimani
tushunamiz? Dastlab shu savollarga javob berishimiz maqsadga muvofiqdir.
Kompetensiya (lot. compete - erishayapman, munosibman, loyiqman) - 1)
muayyan davlat organi (mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organi) yoki mansabdor
shaxsning qonun, ustav yoki boshqa hujjat bilan belgilangan vakolatlari, huquq va
burchlari doirasi; 2) u yoki bu sohadagi bilimlar, tajriba.
Biz bu ta’riflarning ikkinchisiga to‘xtalamiz va kompetensiya
tushunchasining avvaldan bizga ma’lum bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakaga
yaqin tushuncha ekanligini anglaymiz.
5

Ta’limda kompetensiyaviy yondoshuv deyilganda, o‘quvchilarning shaxsiy,
kasbiy va ijtimoiy hayotlarida uchraydigan vaziyatlarda egallagan turli xildagi
malakalarini samarali ravishda qo‘llashga o‘rgatish tusuniladi. Inson o‘z hayotida
shaxsiy, ijtimoiy, iqtisodiy va kasbiy munosabatlarga kirishishi, jamiyatda o‘z
o‘r nini egallashi, duch keladigan muammolarning yechimini hal etishi,eng muhimi
o‘z sohasi, kasbi bo‘yicha raqobatbardosh kadr bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan
tayanch kompetensiyalarga ega bo‘lishi lozim.
Tayanch kompetensiyalarga esa axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi,
o‘ zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi, ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi,
milliy va umummadaniy kompetensiyasi, matematik savodxonlik, fan va texnika
yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyalari kiradi.
Kommunikativ kompetensiyani boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida
shakllantirish juda muhimdir. Ma’lumki, mafkuraviy tarbiyaning eng ta’sirchan
vositalaridan biri muloqot hisoblanadi. Chunki inson qalbida va ongida
shakllanadigan dunyoqarash, e’tiqod, iymon, vijdon, mas’uliyat kabi fazilatlar
tarbiyasida radio-televideniya, gazeta-jurnallar, badiiy hamda ilmiy adabiyotning
o‘rnini e’tirof etgan holda shuni aytish mumkinki, yuzma-yuz kechadigan fikr
almashuv, insonning yuzi va ko‘ziga qarab turib aytiladigan bama’ni so‘z va
hissiyotlarning o‘rni beqiyos. Shuning uchun ham ota-ona bir gapni aytishi lozim
bo‘lsa, bolasining yuzini o‘ziga qaratib olib, zarur yuz qiyofasi va ko‘zidagi
samimiyat bilan fikrini uqtira boshlaydi. Va bunday muloqot, albatta, samarali
bo‘ladi. Shu bois o‘qituvchi-o‘quvchi, o‘quvchi-o‘quvchi va ota-ona - o‘quvchi
o‘rtasidagi muloqot ta’lim-tarbiya jarayonida katta ahamiyatga egadir. 3

Bolalar nutqining rivojlanishi ularning faoliyati, muloqoti bilan uzviy bog‘
liqdir. Bola jumlalarining mazmuni va shaklidagi o‘zgarish uning muloqot
3
Umumiy o‘rta ta‘limning Davlat ta‘lim standartlari. Boshlang‘ich ta‘lim ―Ta‘lim taraqqiyoti jurnali, Toshkent
―Sharq, 1999, 7 – son
6

shakllari o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Ilk bolalik davriga xos situativ nutq
ishchan muloqot shaklidan nosituativ bilishga yo‘naltirilgan va nosituativ-shaxsiy
muloqot shakliga o‘tilishi bolalar nutqiga ma’lum bir talablarni qo‘yadi. Bu
talablar bola nutqining yangi-yangi tomonlarini, turli kommunikativ masalalarni
hal qilishi uchun zarur bo‘lgan xususiyatlarni tarkib toptiradi. Bolaning nutqi
sotsial kontaktlarni o‘rnatish funktsiyasini bajara boshlaydi. Buning uchun esa
bolada ichki nutq tarkib topishi, monologik xususiyat kasb etib borishi lozim
bo‘ladi. Bola nutqining rivojlanishidagi muhim xususiyat - nutq tafakkur quroliga
aylanishidan iborat. Bola so‘z-lug‘at boyligining o‘sishida 2 muhim tomon —
miqdor va sifat tomonlari mavjud. Lug‘at boyligining miqdoriy o‘sishi D.B.
Elkoninning ko‘rsatishicha, bevosita bolaning hayot sharoitlari va tarbiyalanish
xususiyatlariga bog‘liq. So‘nggi yillarda u yoki bu yoshdagi bolalar nutqining
lug‘at tarkibini o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlarda avvalgi tadqiqotlarga
nisbatan yuqoriroq miqdoriy ko‘rsatkichlar aniqlandi.
Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga
mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy
va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom
turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi. Matematik
savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish
kompetensiyasi — aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy, oilaviy, kasbiy
va iqtisodiy rejalarni tuza olish, kundalik faoliyatda turli diagramma, chizma va
modellarni o‘qiy olish, inson mehnatini yengillashtiradigan, mehnat unumdorligini
oshiradigan, qulay shart-sharoitga olib keladigan fan va texnika yangiliklaridan
foydalana olish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi. Mazkur
kompetensiyalar umumta’lim fanlari orqali o‘quvchilarda shakllantiriladi.
Shuningdek, har bir umumta’lim fanining mazmunidan kelib chiqqan holda
o‘quvchilarda fanga oid umumiy kompetensiyalar ham shakllantiriladi.
Matematika fani insonning intellektini, diqqatini rivojlantiradi, ko‘zlangan
7

maqsadga erishish uchun qat’iyat va irodani tarbiyalaydi, algoritmik tarzdagi
tartib-intizomlilikni ta’minlaydi va tafakkurini kengaytiradi. Matematika olamni
bilishning asosi bo‘lib, tevarak-atrofdagi voqea va hodisalarning o‘ziga xos
qonuniyatlarini ochib berish, ishlab chiqarish, fan-texnika va texnologiyaning
rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Boshlang‘ich ta’limning Matematika fani
o‘quv dasturi o‘quvchilarda kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan
Davlat ta’lim standarti talablaridan kelib chiqib tuzildi. Boshlang‘ich ta’limda
matematika fanini o‘qitishning asosiy maqsadi: o‘quvchilarda kundalik faoliyatda
qo‘llash, fanlarni o‘rganish va ta’lim olishni davom ettirish uchun zarur bo‘lgan
matematik bilim va ko‘nikmalar tizimini shakllantirish va rivojlantirish; jadal
taraqqiy etayotgan jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat yurita oladigan, aniq va
ravshan, tanqidiy hamda mantiqiy fikrlay oladigan shaxsni shakllantirish; milliy,
ma’naviy va madaniy merosni qadrlash, tabiiy-moddiy resurslardan oqilona
foydalanish va asrab-avaylash, matematik madaniyatni umumbashariy
madaniyatning tarkibiy qismi sifatida tarbiyalashdan iborat. Boshlang‘ich ta’limda
matematika fanini o‘qitishning asosiy vazifalari: o‘quvchilar tomonidan matematik
tushunchalar, xossalar, shakllar, usullar va algoritmlar haqidagi bilim, ko‘nikmalar
egallanishini ta’minlash; inson kamoloti va jamiyat taraqqiyotida matematikaning
ahamiyatini anglash, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, kundalik hayotda matematik
bilim va ko‘nikmalarni muvaffaqiyatli qo‘llashga o‘rgatish; o‘quvchilarning
individual xususiyatlarini rivojlantirgan holda, mustaqil ta’lim olish ko‘nikmalarini
shakllantirish; fanlar integratsiyasini inobatga olgan holda o‘quvchilarda, milliy va
umuminsoniy qadriyatlarni, kreativlikni shakllantirish hamda ongli ravishda kasb
tanlashga yo‘naltirishdan iborat. Amaliy-tajriba va sinov mashqlarida matematika
darslarda kundalik faoliyatda shaxsiy, oilaviy va iqtisodiy vaziyatlarga, jumladan,
tejamkorlikka, mehnatni yengillashtirishga va unumdorligini oshirishga, savdo-
sotiq bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar yechilishi lozim.
8

1.2. Matematika o‘qitishda kompetensiyaviy yondashuv
Ushbu o‘quv dasturida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida shakllantiriladigan
tayanch va fanga oid kompetensiyalar kiritilgan. Shuningdek, me’yoriy hujjatlarni
9

yuritishda tayanch va fanga oid kompetensiyalar quyidagicha yozilishi tavsiya
qilinadi: 4

TK - tayanch kompetensiyalar
1. TK1 - kommunikativ kompetensiya
2. TK2 - axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi
3. TK3 - o‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi
4. TK4 - ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi
5. TK5 - milliy va umummadaniy kompetensiya
6. TK6 - matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor
bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi
FK - fanga oid kompetensiyalar
1. FK1 - matematika mazmuniga oid umumiy kompetensiya
2. FK2- kognetiv kompetensiya O‘quvchilarda shakllantiriladigan tayanch
kompetensiya elementlari:
Kommunikativ kompetensiya:
A1 matematikaga oid atamalarning ma’nosini tushunib, to‘g‘ri o‘qiy olish;
so‘z va gaplarni bog‘lagan holda o‘z fikrini aniq va ravshan ifodalay olish; fikrni
mantiqiy izchillikda ifodalay olish; matematik matn ma’nosini qayta so‘zlab bera
olish; matematik qoidalarni yoddan ayta olish. matematikaga oid audiomatn,
videotasvirlarni tinglab tushuna olish, tegishli munosabat bildira olish. A1+
matematikaga oid audiomatn, videotasvirlarni tinglab tushuna olish, mazmunini
aytib bera olish. Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi: A1 tavsiya etilgan media
manbalardan axborotni izlab topa olish, zarur bo‘lsa uni boshqa ko‘rinishlarga
(matn, jadval, sxema va h.k.) o‘tkaza olish; diagrammalar, jadvallar, chizmalar
ko‘rinishida berilgan statistik ma’lumotlarga asoslanib, turli obyekt va hodisalarni
taqqoslay olish. uchta sonning o‘rta arifmetigini topa olish. axborotlarni statistik
ma’lumotlar ko‘rinishlarning bir turidan boshqa ko‘rinishga o‘tkaza olish.
4
Umumiy o‘rta ta‘limning Davlat ta‘lim standartlari. Boshlang‘ich ta‘lim ―Ta‘lim taraqqiyoti jurnali, Toshkent
―Sharq, 1999, 7 – son
10

A1+ media manbalardan axborotni izlab topa olish, zarur bo‘lsa uni boshqa
ko‘rinishlarga (matn, jadval, sxema va h.k.) o‘tkaza olish. O‘zini o‘zi rivojlantirish
kompetensiyasi:
A1 o‘quv masalasini (maqsadini) topa olish va ifodalay olish, qismlarga
ajratish; masala yechimiga yaqinlashish darajasini baholay olish va zarur hollarda
o‘z faoliyatini to‘g‘rilay olish;
sodda kundalik vaziyatlarda mavjud bilim va ko‘nikmalarni qo‘llay olish;
o‘qishga va yangi bilimlarni egallashga qiziqtirish;
yo‘l qo‘yilgan xato va noaniqliklarni topa olish, ularni tuzatish hamda olingan
natijalarni boshqalar foydalanishi uchun oson ko‘rinishda taqdim etish;
A1+ masala yechish orqali real dunyodagi vaziyatlarga nisbatan o‘zining
ijobiy estetik-emotsional munosabatini shakllantirish. Ijtimoiy faol fuqarolik
kompetensiyasi:
A1 atrofdagilar bilan o‘zaro muloqot chog‘ida odob-axloq qoidalariga rioya
qilish va guruhda ishlash; muammo va tushunmovchiliklar ro‘y bergan paytlarda
o‘zini tutishi to‘g‘risida to‘g‘ri qaror qabul qilish. A1+ matematik qobiliyatini har
bir insonning kundalik hayotda uchraydigan muammolarni hal qilish uchun
ishlatish. Milliy va umuminsoniy kompetensiya:
A1 zaminimizda yashab o‘tgan buyuk allomalarimizning matematikaga qo‘sh
gan hissalarini tasvirlab berish; milliy bayramlarimizga oid sana va vaqtlarni
bilish, ularni kundalik hayotda qo‘llash; jamoat joylaridagi odob-axloq qoidalari va
an’analarni o‘zlashtirish. A1+ elementar hodisalarni matematik tilda ifodalash
usullaridan foydalanish va bu usullar samarali ekanligini tushunish. Matematik
savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish
kompetensiyasi:
A1 aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy rejalarni tuzish;
murakkab bo‘lmagan hisoblashlarda hisoblash vositalardan va tayyor
kompyuter dasturlardan foydalanish. A1+ kundalik hayotda sodda iqtisodiy va
amaliy masalalarni yechish.Kommunikativ kompetensiyada o‘quvchining
11

muloqotda muomala madaniyatiga amal qilishni, hamkorlikda jamoada samarali
ishlay olish layoqatlarini shakllantirish ham o‘z o‘rniga ega. Umuman maktab
o‘quvchisining asosiy natijalari bu ish qanchalik muvaffaqiyatli o‘tishiga bog‘liq
bo‘ladi. Ulg‘ayayotgan kishining hayotdagi mavqeyini shakllantirishda, uning
hayot yo‘lini belgilashda, o‘z vazifasini anglatishda o‘qituvchining bolalar
jamoasini barpo etish yuzasidan olib boriladigan faol va qat’iy faoliyati zarur
hisoblanadi. Demak, bola kommunikativ kompetensiyani egallashi orqali uning
nutqi, muomala-munosabat va bilish darajasi oshib boradi.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasida ta’lim samaradorligini oshirishda
zamonaviy axborot texnologiyalari, kompyuter va kompyuter tarmoqlari negizida
ta’lim jarayonini axborotlar bilan ta’minlashni rivojlantirish uchun texnika va
texnologiyani bilish va ulardan foydalana olish, funksiyalari va strukturasini
bilishi, texnologiyalarini joriy eta olishi talab qilinadi.
Zamonaviy sharoitda shaxs tomonidan ozlashtiriladigan axborotlarning asosiy
manbalari - davriy matbuot (gazeta, jurnal va b.), audiovisual ommaviy axborot
vositalari (radio, televideniya), ovozli va video yozuvlar, axborot-kommunikatsion
vositalar (kompyuter tizimi, internet), reklama va hokazolar sanaladi. Ushbu
axborot manbalari bilan to‘g‘ri ishlashni o‘rganish uchun ham axborotlar bilan
ishlash kompetensiyasini shakllantirishimiz lozim. Zero, bugungi taraqqiyot asrida
bolalarni bu kabi vositalardan cheklashning imkoni yo‘q. Shuni ham unutmaslik
kerakki, global axborotlashuv sharoitida haddan tashqari katta hajmdagi axborotga
egalik shaxsga ta’lim berish jarayonini qiyinlashtiradi. Bu qiyinchilik shu bilan
bog‘likki, birinchidan, yosh avlod katta hajmdagi “axborot maydoni” - rang-barang
ma’lumotlarga duch keladi. Yosh xususiyatiga ko‘ra esa voyaga etgunga, ma’lum
darajada dunyoqarashga ega bo‘lgunga qadar shaxs uchun mavjud axborotlarning
barchasi qiziqarli hisoblanadi. Biroq shuni alohida qayd etib o‘tish zarurki, barcha
qiziqarli axborotlarning hammasi ham foydali, shaxs kamolotini ta’minlashga
xizmat qiluvchi ma’lumotlar bo‘lavermaydi. Ikkinchidan, axborotlashgan
12

jamiyatda to‘plangan ma’lumotlar yosh, psixologik xususiyatiga ko‘ra
qiziquvchan, har qanday holat, voqelik, hodisa, jarayonning mohiyatini anglashga
intiluvchi yoshlar tomonidan tinimsiz ravishda o‘zlashtiriladi. O‘z mohiyatiga
ko‘ra tizimsiz ravishda o‘zlashtirilgan ma’lumotlar shunchaki axborot bo‘lib, ular
bilim sanalmaydi. Uchinchidan, yoshlarning hali xayotiy tajribaga, barqaror
ma’naviy-axloqiy tamoyillarga ega bo‘lmay turib, haddan tashqari katta hajmdagi
“axborot maydoni”dan uzluksiz ravishda ma’lumotlarni o‘zlashtirishlari ortiqcha
yuklamalarga ega bo‘lishlariga olib keladi. Katta miqdordagi yuklama esa o‘z-
o‘zidan inson miya faoliyatida ma’lumotlarni qabul qilish, ularni o‘zlashtirish,
qayta ishlashda zo‘riqishni yuzaga keltiradi. Ruhiy zo‘riqish o‘z navbatida
tushkunlikni keltirib chiqaradi. Tushkunlikning doimiy rivojlanishi esa asab tizimi
kasalliklarining yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi I
.
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasini egallash ham boshlang‘ich
sinflarda muhim ahamiyatga ega. O‘zini-o‘zi anglashning rivojlanishi har bir
bolada o‘ziga xos tarzda kechadi. Dunyoning rivojlangan davlatlaridan biri bo‘lgan
AQSH pedagogikasidagi ta’limotda ham quyidagilarni ko‘rish mumkin:
-bolani o‘z kuchi, imkoniyatiga ishonch ruhida tarbiyalash;
-o‘quvchining eng kichik shaxsiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish uchun
kurash;
-bolani kamsitmaslik, insoniy qadriyatlarni va g‘ururini erga urmaslik; -
o‘quvchining ilk davridanoq kasb-korga yo‘naltirish, Vataniga faxr va iftixor
ruhida tarbiyalash. Shuningdek, o‘qituvchi yo‘naltiruvchi rol o‘ynaydi va asosiy
maqsad intellektni mashq qildirish va mantiqiy fikrlashga o‘rgatishdir.
Ma’lumki, bola bilimga qiziqmasdan turib, o‘qishga intilmaydi,
muvaffaqiyatli o‘qiy olmaydi. Bolada o‘z kuchiga va qobiliyatiga ishonch hosil
etish, o‘qishga jalb etish, ilk yutuqlari uchun rag‘batlantirish, ayniqsa,
13

ahamiyatlidir. Boladagi o‘qishga qiziquvchanlik qiyinchiliklarni yengishga,
faolligini oshirishga, ishonch uyg‘otishga va mustaqilligi kamol topishiga olib
keladi.
Sinf rahbarlarining madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob
talablariga rioya qilishi, har bir bola shaxsini inson sifatida hurmat qilishi bilan
unga nisbatan talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bo‘lishi,
o‘z malakasini tinimsiz oshirib borish bilan ishga ijodiy yondashish talab qilinadi.
O‘zini-o‘zi anglashning rivojlanishi bolaning bilish va motivatsion sohalari
shakllanishi bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Mana shu sohalarning rivojlanib borishi
natijasida bola ham o‘zini, ham o‘zi egallab turgan vaziyatni anglashga qodir bo‘la
boshlaydi, ya’ni unda o‘zining ijtimoiy "men"ini anglash shakllanadi. Bu hodisa
bolaning keyingi yosh bosqichiga o‘tishida muhim rol o‘ynaydi.
Bu davrda bolalarda ixtiyoriy harakatlar rivojlanishi bilan birga irodaviy
jarayonlar ham ko‘rina boshlaydi (maqsad qo‘yish, yo‘1-yo‘riq hamda vositalarni
belgilash, qarorga kelish va qarorni ijro etish). Bolalar irodaviy harakatlarini
o‘stirish va mustahkamlashda ularni mehnat mashg‘ulotlariga jalb qilishning ham
ahamiyati kattadir. Bolalarga biron mehnat topshirig‘i berilsa, ular ayni chog‘dagi
o‘zlarining mayl-xohishlarini yengib, mehnat topshiriqlarini o‘z vaqtida bajarishga
intiladilar. Bolalardagi irodaviy harakatlami rivojlantirish maqsadida ularni o‘z-
o‘ziga xizmat qilish, sinfda navbatchilik qilish, gullarni parvarish qilish va tabiat
burchaklarida navbatchilik qilish kabi mehnat turlariga jalb qilish zarur. Bunda
faqat mehnat topshiriqlari berish bilangina cheklanib qolmay, balki bolalarning bu
topshiriqlarni qanday bajarayotganliklarini ham tizimli ravishda tekshirib, nazorat
qilib turish lozim. Ana shunday qilgandagina bolalarda javobgarlik hissi yuzaga
keladi.
Bundan tashqari bolalarda ijtimoiy motivlarning ta’siri bilan bir qator
irodaviy sifatlar, ya’ni qat’iylik, mustaqillik, tashabbuskorlik, dadillik kabi sifatlar
14

tarkib topa boshlaydi. Lekin bolalar irodasining bunday sifatlari katta
odamlarnikidek mustahkam, ya’ni xarakter xislatlariga aylanib ketgan darajada
bo‘lmaydi. Bolalarda ko‘rinadigan ba’zi iroda sifatlari (qat’iylik, mustaqillik kabi)
ko‘pincha epizodik xarakter kasb etadi. Bu yoshdagi bolalar bajarayotgan ishlarida
biron to‘sqinlik uchrab qolsa, o‘zlari mustaqil ravishda bartaraf qilishga urinadilar.
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi
Jamoa rivojlanish darajasidan dalolat beradigan muhim belgilaridan biri -
o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyatiga ishtiyoqi hisoblanadi. Kechaga
tayyorgarlik ko‘rish, shanbaliklarda ishtirok etish kabi maktab tajribasida
muntazam uchrab turadigan ishlarda ko‘zga tashlanadi. Ijtimoiy faol fuqarolik
kompetensiyasini rivojlantirishda o‘quvchilarning faqat sinfdan tashqari faoliyatida
namoyon bo‘ladigan munosabatilarni tahlil etish bilangina cheklanib bo‘lmaydi.
Sinf rahbari ishining o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, u oddiy bolalar
jamoasini emas, balki o‘quvchilar jamoasini shakllantiradi. O‘quvchilarning asosiy
vazifasi o‘qishdan iborat. Shuning uchun sinf rahbari dastavval bolalarning
o‘qishda o‘quvchilarning o‘zaro ga qanday munosabatda ekanliklarini, o‘zlarini
darsda qanday tutishlarini, bir-biriga sidqidildan yordam berish yoki bermasligini
kuzatadi va kerakli tadbirlarni qo‘llaydi.
Maktab o‘quvchilarining bilimga qiziqishi ularning hayotiy ehtiyojlariga
bevosita bog‘liqdir. Maktab hovlisidagi bog‘, tokzor, issiqxonada o‘tkaziladigan
amaliy jarayon - daraxtlarni butash, ularga payvand solish, tok kesish, daraxt
o‘tqazish, issiqxonalarda pomidor, sabzavotlar yetishtirish qoidalari o‘quvchilarda
katta qiziqish uyg‘otadi. Bilimga bo‘lgan qiziqishni shakllantirish va o‘stirishda
sinflarni, o‘quv xonalarini va maktab binosini jihozlash ham katta ahamiyat kasb
etadi. O‘quvchilarda bu jarayon turli qarashlar, did, dunyoqarashni shakllantiradi,
estetik zavq uyg‘otadi, tegishli ma’lum sohalarga havas uyg‘otadi. Shuningdek,
tadbirlar yoki sayohatlar orqali ham ijtimoiy faol fuqarolikni tarbiyalash mumkin.
15

Milliy va umummadaniy kompetensiyani shakllantirishda boshlang‘ich sinf
o‘qituvchisining axloqiy obro‘si g‘oyat darajada yuqori bo‘lishi muhim ahamiyat
kasb etadi. O‘qituvchi ana shundagina tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishga ega bo‘ladi.
O‘qituvchining shaxsiy fazilatlari, ma’naviy qiyofasi o‘quvchilar ongining va
xulqining shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. O‘qituvchi uchun malaka va
ko‘nikmalarga ega bo‘lishning o‘zi yetarli emas. U o‘z tarbiyaviy faoliyatida
yuksak darajadagi insonparvarlik fazilatlari, o‘z ishiga sadoqati, intizomi,
odamiyligi, axloqiy sifatlari bilan ham ta’sir kuchiga ega. Chunki, o‘qituvchilik
qobilyati juda ko‘p sifatlarni: chuqur bilim, keng fikrlilik, ishga jon dildan ko‘ngil
qo‘yish, bolalarga bo‘lgan cheksiz muhabbat, muomala, nazokatlilik, qalb yoshligi,
serzavq temperament, oqil va adolatlilik namunasi, alohida nazokat, sipolik va
vazminlik kabi fazilatlarning bo‘lishini taqozo qiladi.
II BOB BOSHLANG‘ICH SINFLARDA M А T Е M А TIK А NI O‘QITISHNI
ILMIY JIHATLARI
2.1. Umumta’lim maktablari kompetensiyaviy yondashuv o‘quv
rejasining tahlili
16

Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish
hamda foydalanish kompetensiyasida o‘quv mehnatiga ongli munosabatda
bo‘lishlik ta’limning ijtimoiy, o‘qishning shaxsiy ahamiyatini tushunish demakdir.
Odatda muammoli vaziyat vujudga kelganda odam favqulodda hech
kutilmagan, notanish, tushunilishi murakkab bo‘lgan, noma’lum narsa va hodisalar
bilan uchrashadi. Aqliy zo‘r berish natijasida iroda sifatlarini ishga solish orqali
munozarali vaziyat anglashilgan masalaga aylanadi. Har bir darsdan turli xil
didaktik maqsadlar ko‘zlanadi. Ular orasida bittasi bosh maqsad bo‘lib hisoblanadi
va uni darsning asosiy didaktik maqsadi deyiladi. Har bir alohida darsning maqsadi
darslar tizimining maqsadini aniqlab, uning yordamida o‘qitilayotgan mavzuning
mazmunini o‘quvchilarga ochib beradi. Bu holda yangi tushunchalar bilan
o‘quvchilami tanishtirish bo‘lsa, ikkinchi holda tanishtirilgan tushunchani
kengaytirish va chuqurlashtirish, uchinchisida, biror malaka va ko‘nikmalami hosil
qilish, to‘rtinchisida, bilim, malaka va ko‘nikmalami tekshirish va h.k. bajariladi.
Har bir darsda yuqorida aytilganlaming bir nechtasi yoritilishi mumkin.
O‘tilganiami takrorlash oidin o‘tilgan darslami yangi tizimga solish, shu bilan
bilimlami tekshirishni o‘z ichiga oladi. Yangi materialni bayon qiliih har doim
mashqlar bajarish bilan davom ettiriladi. Maktablar tajribasi darsning ma’lum
tizimini yaratdiki, ko‘pchitik o‘qituvchilar bu tizimga rioya qilib, ma’lum yaxshi
natijalarga erishmoqda. Odatda darsning boshida uy vazifasi tekshiriladi yoki
o‘tgan mavzu takrorlanadi, so‘ngra o‘tgan mavzu yuzasidan savol-javob
o‘tkaziladi. Shundan keyin yangi material bayon etiladi va uni mustahkamlash
uchun o‘quvchilarga misol va masalalar yechdiriladi yoki nazorat savollari
beriladi. Dars oxirida uyga vazifa to‘g‘risida ko‘rsatrnalar beriladi. Ba’zan, bu
rnaqsadlardan bittasiga bag‘ishlanishi mumkin. Ana shu bitta rnaqsadni darsning
asosiy didaktik maqsadi deyiladi va boshqalar unga bo‘ysinadi. Boshlang‘ich
sinflarda matematikadan quyidagi dars turlarini ko‘rsatish rnumkin. a)
o‘quvchilami yangi tushunchalar bilan tanishtirish, yangi bilim va ko‘nikmalami
17

hosil qilish darslari (Bu darslarda hisoblash, grafik yoki masala yechish bilimlari
hosil qilinadi); b) turli xil mashqlar yordamida yangi bilim, malaka, ko‘nikmalami
mustahkamlash darslari; d) o‘tilganlami takrorlash, umumlashtirish darslari; e)
keyingi bosqichda xatolaming oldini olish maqsadida mustaqil bilim, malaka va
ko‘nikmalami tekshirish darslari. Har bir darsda turti xildagi didaktik maqsadlar
amalga oshirilishi mumkin: uy vazifasini tekshirish; darsning va mavzuning
maqsadini bayon qilish; oldin o‘tilganlami takrorlash bilan o‘quvchilarni yangi
materialni o‘zlashtirishga tayyorlash; og‘zaki hisoblash uchun maxsus mashqlar,
yangi materialni o‘rganish (darsning asosiy bo‘limi); bolalaming oldin
o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalarini mustahkamlash; o‘rganilgan bilimlami
hisoblash; mashq, bilim va malakalarni qo‘llash (darsning asosiy bo‘timi);
o‘quvchilarni mustaqil ishlatish va uni tekshirish; oldin o‘zlashtirilgan
materiallami takrorlash; uyga vazifa berish; darsni xulosalash. Darsning asosiy
qismlarini turti xilda va turli metodlar bilan birga qo‘shib olib borish mumkin.
O‘qituvchi dars rejasini tuzishda quyidagilarni e’tiborga olishi kerak. Dars qanday
qismlardan iborat bo‘lishi, ularni qanday ketma-ketlikda joylashtirish, ular
o‘rtasida o‘quv materialini qanday taqsimlash, bu qismlar bir-biriga qanday
bog‘lanishda, ular darsning asosiy didaktik maqsadini amalga oshirishda yetarli
miqdorda yordam berishini hisobga olishi kerak. Boshlang‘ich sinfda matematika
darsining har bir qismi umumiy didaktik masalalarni bajarishga qaratilrnog‘i kerak.
Darsning qismlari asosiy didaktik maqsadga qarab o‘zaro bog‘langan bo‘lishi
kerak. Alohida dars turlarining tarkibini qarab chiqamiz. Masalan: o‘quvchilarni
yangi tushunchalar bilan tanishtirish, yangi bilim va ko‘nikmalarni hosil qilish
darslari. Darsning boris hi. Darsni maqsadga rnuvofiq shunday boshlash kerakki,
barcha o‘quvchilarni, o‘quv vazifalarini faol bajarishga darhoI tortadigan bo‘lsin.
Shu maqsadda uncha katta bo‘lmagan mustaqil ishlarni kartochkalarga yozib
borish kerak, bu esa o‘quvchilardan masala shartini yozmasdan hisoblash
natijalarinigina yozishni talab qiladi. Bunday mustaqil ishlar o‘quvchilarni yangi
materialni o‘zlashtirishga tayyorlaydi. Darsning birinchi qisrnida agar uy vazifasi
18

mazmun jihatdan yangi materialga bog‘liq bo‘lsa, uni tekshirish ham rnumkin.
Agar uy vazifasi yangi mavzuga bog‘liq bo‘lmasa, yangi mavzuni o‘tishda
o‘quvchilar uni qo‘llamasa, u holda yangi bilimlarni bayon qilish darsida uy
vazifasini tekshirish shart emas. Shunday qilib darsning birinchi qisrni
o‘quvchilarning faolligini va diqqatini yo‘naltirishga qaratilmog‘i lozim, bu
bosqichga uncha ko‘p vaqt sarf qilmaslik kerak. O‘quvchilar diqqatini yo‘naltirish
usullaridan yana biri darsning mavzusi va maqsadini aniq tushunarli e’lon
qilishdir. Bunda albatta o‘quvchilarning qiziqishini orttirish va muammoli vaziyat
yaratish zarur. Masalan: o‘quvchilar faqat hisoblashning og‘zaki usuli bilan tanish
bo‘lsalar, ularga ikkita uch xonali sonlarni qo‘shish tavsiya qilinsa, bunday holatda
o‘quvchilar o‘zlarining ortiqcha bilim va malakalarini qo‘llaydilar. O‘quvchilar
rna’lum qiyinchiliklardan o‘tadilar. Shunday qilib, oldindan o‘rganilgan hisoblash
jarayonlari bilan bu misolni bajarish qiyin emasligiga ishonch hosil qiladi. Ta’lim
tizimini modernizatsiyalashning hozirgi bosqichi o‘qituvchining kasbiy
tayyorgarligi, uning pedagogik mahorati, kompetentligi, eridusiyasi, intellektualligi
va umumiy pedagogik mahoratiga yuqori talablarni qo‘ymoqda. Bu holatning
yuzaga kelishi esa, respublika ta’lim tizimida insonparvarlik, shaxsga
yo‘naltirilgan o‘qitish, kasbiy tayyorgarlikda kompetentli yondoshuv g‘oyalariga
o‘tishdan kelib chiqmoqda. Ta’limda asosiy ustuvorlik ta’lim oluvchi shaxsi,
shaxslararo munosabatlarni o‘zgartirib, zamonaviy o‘qitish va pedagogik
texnologiyalarni qo‘llagan holda jarayonni shunday boshqarish kerakki, ta’lim
oluvchi nafaqat o‘qitish ob’yekti, balki sub’yekti ham bo‘lishiga asoslangan
shaxsning shakllanishiga beriladi. Shu bois, bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy va
shaxsiy shakllanishiga yordam beruvchi pedagogik vositalarni aniqlash muhim
ahamiyatga ega bo‘lmoqda. Olingan bilimlar, texnika va texnologiyalarning tez
eskirishi va yangilanishi o‘qituvchi oldiga doimiy ravishda o‘z malakasini oshirish,
fan, texnika, madaniyat va ilg‘or pedagogik tajribalarning zamonaviy yutuqlariga
ega bo‘lish masalasini qo‘ymoqda. Amaliyotning ko‘rsatishicha, o‘quv reja va
dasturlarni takomillashtirish har doim ham o‘quv jarayonining samarasini
19

oshirishga yordam beravermaydi. Real amaliy faoliyat talablaridan ajralgan holda,
o‘quv jarayoniga rasmiy yondoshuv bo‘lajak o‘qituvchi kasbiy kompetentligining
rivojlanishiga xalaqit beradi. I.G. Lipatnikovaning ta’kidlashicha, hozirgi zamon
maktabi pedagogika oliy ta’lim muassasasidan paydo bo‘lgan muammolarni hal
etish yo‘llarini tanqidiy baholash va topish, holatni tahlil qilish, o‘z faoliyatini
adeakvat o‘zgartirish, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari vositalarini
qo‘llash, axborotlarni topish, qo‘llash va tanlashni bilishga qodir matematika
o‘qituvchisini kutmoqda. Qayd etilgan muammolarni hal etish usullaridan biri
sifatida bo‘lajak matematika o‘qituvchilarida kasbiy yo‘nalganlikni oshirishni
taklif etamiz. U quyidagilardan iborat: - talabalarning bo‘lajak kasbiy faoliyatini
anglash uchun sharoitlar yaratish; - bo‘lajak kasbga muvaffaqiyatli ega bo‘lish
uchun zarur shaxsiy sifatlarni rivojlantirishga alohida e’tibor berish; - har bir
talabada mavjud kasbiy ahamiyatli sifatlarning rivojlanish darajasini aniqlash va
individual ta’lim trayektoriyalarini qurish. Oliy ta’limning zamonaviy tizimda
bitiruvchining ma’lumoti sifatining asosiy ko‘rsatkichi uning kasbiy
kompetentligidan iboratligi bilan tavsiflanadi. Psixologik lug‘atlarda pedagogning
kasbiy kompetentligi muvaffaqiyatli kasbiy faoliyat, uning ahamiyati va uni
amalga oshirishda qo‘llaniladigan bilim va ko‘nikmalar to‘plami bilan aniq maxsus
masalalarga munosabat sifatida ta’riflanadi. Matematika o‘qituvchisining kasbiy
kompetentligi quyidagi komponentlardan iborat: mazmunli (maxsus matematik
bilimlarga egalik), texnologik (matematika o‘qitish usullariga egalik), shaxsiy
(shaxsning ayrim xususiyatlariga egalik). Matematika o‘qituvchisi kasbiy
tayyorgarligining yangi sifatiga ega bo‘lish uchun matematika o‘qitish nazariyasi
va metodikasi kursining nazariy asoslari va uni qurishning qo‘shimcha tadqiqotlari
zarur. Ular bo‘lajak matematika o‘qituvchisi mahoratining shakllanishiga va
umumiy pedagogik madaniyatini takomillashtirishga yordam beradi. Predmetli
tayyorgarlikning kasbiy yo‘naltirilganligini oshirish asosida kasbiy kompetentlikni
shakllantirish masalasini amalga oshirish ta’lim jarayoniga kasbiy faoliyat
elementlari, kasbiy tajribalarni kiritish, o‘qitish usullari va shakllarini o‘zgartirish
20

yo‘li bilan hal etilishi mumkin. Matematika o‘qitish nazariyasi va metodikasi
kursining bo‘lajak o‘qituvchilarda refleksiv predmetli faoliyat asosida reproduktiv
va lokal modellashtiruvchi xarakterli amaliy bilimlarini shakllantirish,
rivojlantirish, o‘quv va kasbiy faoliyat motivlarini shakllantirish kabi maqsadlari
bo‘lajak pedagogning kompetentligiga bevosita dahldor hisoblanadi. Bu
maqsadlardan esa, kursning quyidagi vazifalari kelib chiqadi:
- bo‘lajak matematika o‘qituvchisida kasbiy sifatlarni tarkib toptirish;
- talabalarda matematika o‘qitish nazariyasi va metodikasi kursining asosiy
tushunchalari haqida tasavvurni shakllantirish;
- talabalarda o‘quv materialini bayon qilish usullari va o‘quv mashg‘ulotlarini
tashkil etish shakllarini mustaqil ajratish va tahlil qilish qobiliyatini shakllantirish;
- talabalarning o‘quv materialini o‘qitishning turli usullari orqali taqdim etishni
bilishni rivojlantirish;
- bo‘lajak pedagogning tadqiqotchilik qobiliyatlarini ta’lim jarayoniga faol
kiritish yo‘li bilan rivojlantirish.
O‘zlashtirishning past bo‘lishi, aksariyat hollarda, o‘quvni tizimli va rejali
olib borish iqtidori va ko‘nikmasining bolalarda shakllanmaganligidan kelib
chiqadi. Sinf rahbarining va fan o‘qituvchilarining asosiy vazifasi har bir
o‘quvchining faoliyatini quyidagi shartlar asosiga qurish bilan bog‘liq:
1. Faoliyatni reja asosiga qurish.
2. Qunt bilan ishlash.
3. Pala-partishlikka yo‘l qo‘ymaslik, saranjomlikka o‘rganish.
4. Bilim sifatini oshirish.
5. Qiyinchiliklarni yengish.
21

6. O‘quv mehnatida muayyan rejimga itoat etish. Bu o‘quv mehnatini
o‘quvchining dam olishi bilan to‘g‘ri almashtirib borilishidir.
7. O‘qishda o‘rtoqlarcha o‘zaro yordam uyushtirish. O‘rtoqlarcha o‘zaro
yordam sinfda ulgurmovchilikning oldini oladi, sinf jipsligini oshiradi,
jamoatchilik ruhining shakllanishiga olib keladi.
8. Sinf o‘qituvchilari bilan hamkorlik. Sinf rahbari ta’lim-tarbiyaviy
ishlarni yakka o‘zi emas, balki shu sinfda dars beruvchi boshqa o‘qituvchilar bilan
hamkorlikda olib boradi.
Sinf o‘qituvchisining asosiy vazifasi har bir o‘quvchini mantiqiy fikrlashga
o‘rgatishdan iboratdir. Ayniqsa, bolalarda o‘qish qiyinchiliklarini yengish,
tushunib o‘qish va kitob bilan mustaqil ishlash, uy vazifalarini bajarishda rioya
qilishi lozim bo‘lgan intizom, olgan bilimlarini amalda qo‘llash kabi zarur
sifatlarni shakllantirish katta ahamiyatga egadir. O‘quvchilarni o‘quv mehnatida
muayyan rejaga itoat etishga o‘rgatish orqali ham boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarining o‘zlashtirish sifatini os hirish mumkin.
2.2. Umumta’lim fanlari bo‘yicha Davlat Ta’lim Standartlari
kompetensiya — mavjud bilim, ko‘nikma va malakalarni kundalik faoliyatda
qo‘llay olish qobiliyati.
22

Baholash tizimi — davlat ta’lim standarti bo‘yicha umumiy o‘rta ta’limning
malaka talablarini o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi darajasini hamda umumiy
o‘rta ta’lim muassasasining faoliyati samaradorligini aniqlaydigan mezonlar
majmuidan iborat.
O‘zbekiston Respublikasida davlat ta’lim standartini joriy etish,
muvofiqlashtirish, unga metodik rahbarlik qilish O‘zbekiston Respublikasi Xalq
ta’limi vazirligi tomonidan amalga oshiriladi.
Davlat ta’lim standartini joriy etish, shu jumladan, umumta’lim fanlari
bo‘yicha ta’lim mazmuni va sifatiga qo‘yiladigan minimal talablarni, umumiy o‘rta
ta’lim muassasalari bitiruvchilariga qo‘yiladigan malaka talablarini tasdiqlash
pedagogik tajriba-sinov ishlari muvaffaqiyatli yakunlanib, ularga ekspert baho
berilgach amalga oshiriladi.
Pedagog kadrlar salohiyati hamda moddiy-texnika bazasi yetarli bo‘lgan
umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida Qoraqalpog‘iston Respublikasi Xalq ta’limi
vazirligi, Toshkent shahar xalq ta’limi bosh boshqarmasi va viloyatlar xalq ta’limi
boshqarmalarining ruxsati bilan umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining pedagogik
kengashlariga dars jadvalini tuzishda tayanch o‘quv rejadagi umumiy soatlar
hajmidan oshmagan holda, ma’lum bir fanlarni chuqurlashtirib o‘qitish maqsadida
15 %gacha o‘zgartirish kiritish huquqi beriladi. 5
Umumiy o‘rta ta’limning o‘quv dasturi (keyingi o‘rinlarda — o‘quv dasturi
deb ataladi) tayanch o‘quv rejaga muvofiq o‘quv fanlarining sinflar va mavzular
bo‘yicha hajmi, mazmuni, o‘rganish ketma-ketligi va shakllantiriladigan
kompetensiyalari belgilangan hujjat hisoblanadi.
O‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan
ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi.
Umumiy o‘rta ta’limning malaka talablari umumta’lim fanlari bo‘yicha
ta’lim mazmunining majburiy minimumi va yakuniy maqsadlariga, o‘quv
5
Jumay е v M.E. Tadjiyeva Z.G‘. Boshlang‘ichsinflarda mat е matika o‘qitish m е todikasi. (O O‘Y uchun darslik.)
Toshk е nt. “Fan va texnologiya”, 2005 yil.
23

yuklamalari hajmiga hamda ta’lim sifatiga qo‘yiladigan talablardan iborat bo‘lib, u
quyidagilardan tashkil topadi:
Davlat ta’lim standarti talablariga rioya qilish ustidan nazoratni amalga
oshirishning maqsadi — davlat ta’lim standarti talablarini bajarish darajasini
aniqlash, zarur chora-tadbirlarni amalga oshirish asosida ta’lim sifatini
ta’minlashdan iborat. 6
Davlat ta’lim standarti talablariga rioya qilish ustidan nazorat O‘zbekiston
Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan quyidagi ko‘rinishlarda amalga
oshiriladi:
davlat ta’lim standarti talablari asosida barcha umumiy o‘rta ta’lim
muassasalarida o‘quvchilar egallashi lozim bo‘lgan malaka talablariga baho berish;
tayanch o‘quv reja va o‘quv dasturlarining bajarilishini tahlil qilish;
umumiy o‘rta ta’lim muassasasida davlat ta’lim standartlari talablari
bajarilishi va ta’lim sifatiga ta’sir etuvchi omillarni, foydalanilgan pedagogik va
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining natijaviyligini tahlil qilish.
Umumiy o‘rta ta’lim sifatini nazorat qilishning turlari quyidagilardan iborat:
ichki nazorat — O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan
tasdiqlangan tartib asosida umumiy o‘rta ta’lim muassasasining monitoring guruhi
tomonidan amalga oshiriladi;
tashqi nazorat — ta’lim sohasidagi vakolatli davlat organlari, hududiy xalq
ta’limi boshqaruvi organlari tomonidan amalga oshiriladi;
davlat-jamoatchilik nazorati — qonun hujjatlarida belgilangan tartibda
hududiy xalq ta’limi boshqaruvi organlari va nodavlat notijorat tashkilotlar
hamkorligida amalga oshiriladi;
milliy va xalqaro darajada baholash — Hukumatning tegishli qarori hamda
xalqaro shartnomalar asosida xalq ta’limi boshqaruvi organlari, nodavlat notijorat
tashkilotlar va xalqaro tashkilotlar hamkorligida amalga oshiriladi.
6
Jumay е v M.E. Tadjiyeva Z.G‘. Boshlang‘ichsinflarda mat е matika o‘qitish m е todikasi. (O O‘Y uchun darslik.)
Toshk е nt. “Fan va texnologiya”, 2005 yil.
24

Umumiy o‘rta ta’lim muassasasi o‘quvchilarining bilimi sifatini nazorat
qilishning reyting tizimi tartibi O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi
hamda Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat test markazi tomonidan
tasdiqlanadi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga matematikani muvaffiqiyat bilan o‘qitish
uchun mehnat faoliyatini boshlovchi o‘qituvchi matematika o‘qitishning ishlab
chiqilgan tizimini, ya’ni boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasini
egallagan bo‘lishi va shu asosda mustaqil ravishda ijodiy ishga kirishishi kerak.
«Metodika» grekcha so‘z bo‘lib, «metod» degani yo‘l demakdir. Matematika
metodikasi pedagogika fanlari tizimsiga kiruvchi pedagogika fanining tarmog‘i
bo‘lib, jamiyat tomonidan qo‘yilgan o‘qitish maqsadlariga muvofiq matematika
qonuniyatlarini matematika rivojining ma’lum bosqichida tadqiq qiladi.
Xulosa
Ta’limning yuqori sifatini ta’minlash talabi unga erishish darajasini o‘z vaqtida
va ob’ektiv baholash zarurligini ob’ektiv ravishda taqozo etadi. Bu holat o‘quv
faoliyati jarayoni va natijalarini nazorat qilishning tashkiliy-uslubiy va psixologik-
pedagogik jihatlarini o‘rganish muammosini dolzarblashtiradi.
25

Baholash - tinglovchilar tomonidan o‘quv dasturlari va o‘qitishning rahbar
hujjatlari talablariga muvofiq bilim, ko‘nikma va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish
darajasini aniqlash.
Lekin o‘quvchilarning bilimlarni o‘zlashtirishini nazorat qilish nafaqat
o‘qituvchi, balki o‘quvchining o‘zi, ya’ni o‘z-o‘zini nazorat qilishi ham mumkin.
Bilimlarni nazorat qilish talabalarning o‘quv va kognitiv faoliyati samaradorligini
oshirishning muhim shartidir. Nazorat o‘quv materialini o‘zlashtirish hajmi, darajasi
va sifatini aniqlashga, o‘rganishdagi muvaffaqiyatlarni, o‘quv jarayonida tuzatish
uchun bilimlardagi kamchiliklarni aniqlashga, uning mazmuni, usullari, vositalari va
tashkil etish shakllarini takomillashtirishga yordam beradi.
Hozirgi vaqtda bilim, ko‘nikma va malakalarni nazorat qilishning quyidagi usullari
qo‘llaniladi: og‘zaki, individual, kombinatsiyalangan va frontal so‘rovlar; yozma,
grafik va amaliy ishlarni tekshirish; dasturlashtirilgan, standartlashtirilgan (mashina
va mashinasiz) boshqaruv; o‘quv jarayonida o‘quvchilarni tizimli kuzatish.
Nazoratning iqtisodiy fanlarini o‘rganish usullaridan biri talabalar bilimini
baholashning reyting va test tizimlari hisoblanadi.
Bilimlarni baholash uchun reyting tizimidan foydalanish bilimlarni monitoring
qilish va baholashning asosiy tamoyillarini amalda qo‘llash imkonini beradi: xolislik,
izchillik, ko‘rinish.
Reytingni joriy etishning ijobiy natijalari ilmiy-tadqiqot va darsdan tashqari
ishlarni faollashtirishni o‘z ichiga oladi, reyting tizimi sharoitida esa sababsiz ishdan
bo‘shatishlar sonining sezilarli darajada kamayishi kuzatilmoqda. Reyting tizimi
talabani fanlarni mustaqil o‘rganishga undaydi. Baholashning reyting tizimi
talabaning individual xususiyatlarini hisobga olish uchun qulay shart-sharoitlar
yaratadi, bilimlarni tizimli ravishda o‘zlashtirishga yordam beradi. Binobarin,
talabaning qiziqishi va muvaffaqiyati oshadi, bu esa o‘quv jarayonini yanada
samarali qiladi.
26

Bilimlarni baholashning reyting tizimi bilan bir qatorda, eng ko‘p qo‘llaniladigan
o‘quvchilar bilimini test sinovi. Test nazorati bir vaqtning o‘zida butun guruh
talabalarining bilimlarini tekshirishni ta’minlaydi va ularning har bir darsga
tayyorlanish motivatsiyasini shakllantiradi, ularni intizomga soladi.
Oliy kasbiy ta’limning iqtisodiy mutaxassisliklari bo‘yicha maxsus fanlar bo‘yicha
bilimlarni test nazorati va reyting tizimidan foydalanish nazoratning eng samarali
zamonaviy usullari hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Mirziyoyev Sh. “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish
bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmon.T. 2016 yil 7 fevral
2. Abdullayeva B. Bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining axborot
kompetentligini rivojlantirishga yo‘naltirilgan tayyorgarliginig mazmuni /
27

Boshlang‘ich ta’limning dolzarb masalalari: muammo va yechimlar. Respublika
ilmiy-amaliy anjumani materiallari. Jizzax, 2019 yil 6-bet.
3. Usmonov N.| , Xolboyeva G. va boshqalar. Boshlang‘ich ta’limda
kompetentlikni rivojlantirish omillari. Toshkent. “Fan va texnologiya”, 2016. 152
bet.
4. Rustamova N. Media ta’lim va media madaniyat (umumiy o‘rta ta’lim
muassasalari misolida). Toshkent. “Turon zamin ziyo”. 2016. 131 bet.
5. Tadjiyeva Z.G‘., Abdullayeva B.S., Jumayev M.E., Sidelnikova R.I.,
Sadikova A.V. Методика преподавания математики .–T.:Turon-Iqbol,2011.
336s.
6. Umumiy o‘rta ta’limning Davlat ta’lim standartlari. Boshlang‘ich ta’lim
―Ta’lim taraqqiyoti jurnali, Toshkent ―Sharq, 1999, 7 – soni
7. L.Sh.Levenberg va boshqlar. ―Boshlang‗ich sinflarda matematika
o‗qitish metodikasi Toshkent ―O‗qituvchi
8. A.A.Skatkina ―Metodika prepodaveniya matematiki v sredney shkole.
Moskav ―Prosveщeni.
9. N.U.Bikbaeva va boshqa. 1-4 sinflarda matematika I – IV qismlar.
Toshkent ―O‘qituvchi 1992 yil.
10. M.Moro va boshqalar. ―Boshlang‗ich sinflarda matematika
o‘qitishning metodikasi1995 yil.
_______________________________________________ ta’lim yo nalishiʻ
talabasi ______________________________________________________ning
____________________________________________mavzusidagi kurs ishiga
RAHBAR XULOSASI
28

Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati,
dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil yoritilganligi,
mavzu to liq qamrab olinganligi) ______________________ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Ishdagi kamchiliklar_______________________________________________
_______________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining yoritilishi bo yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs ishiga
ʻ
ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og zaki bayoni(yoritib berishi, tushunchasi,
ʻ
savollarga to liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar chiqara olishi)
ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
______________________________________________________________
29

Kurs ishining og zaki bayoni bo yicha komissiya tomonidan baholanishiʻ ʻ
(kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
Jami ball_______________________
Komissiya raisi _____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi ____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi _____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
30

Sotib olish