Boshlang’ich sinflarda matematikadan sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishga inavatsion yondoshuv - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	233.9KB
Xaridlar	10
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

737 Sotish

Boshlang’ich sinflarda matematikadan sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishga inavatsion yondoshuv

Sotib olish

Boshlang’ich sinflarda matematikadan sinfdan tashqari ishlarni tashkil
etishga inavatsion yondoshuv .
Reja
Kirish
1-Bob.Asosiy qism. Boshlang’ich sinflarda sinfdan tashqari qiziqarli
matematika to’garagini tashkil etish bo’yicha tavsiya
1.1 Qiyinroq misol va masalalar yechish
2-Bob . Boshlang’ich sinflarda sinfdan tashqari ajib hisob to’garagini tashkil
etish bo’yicha tavsiya
2.1 Bolalarga yordam bering
2.2. Matematik musobaqalarida sinfdan tashqari tashkil etishga inavatsion
yondoshuv.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1

Mundarija
Kirish……………………………………………………………………….…..…3
1-Bob.Asosiy qism. Boshlang’ich sinfda qiziqarli matematika to’garagini tashkil
etish bo’yicha tavsiya...............................................................................................6
1.1 Qiyinroq misol va masalalar yechish..................................................................7
2-Bob. Boshlang’ich sinfda ajib hisob to’garagini tashkil etish bo’yicha tavsiya .10
2.1 Bolalarga yordam bering……………………………………………………...15
2.2. Matematik musobaqa …………………………………………………… …..19
Xulosa…………………………………………………………………………….23
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………...24
2

Kirish
O‘zbekiston Respublikasi ta'lim tizimini xalqaro ta'lim standartlari
darajasigacha takomillashtirish; ta'lim sohasida davlat hokimiyati va davlat
boshqaruvi organlari hamda mahalliy davlat hokimiyati organlari vakolatlarini
belgilash va ular o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solish; ta'lim sohasida yuridik
va jismoniy shaxslarning huquqlari, majburiyatlari va javobgarligini hamda
ularning o‘zaro munosabatlarini huquqiy jihatdan tartibga solish. Ta'lim
O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor deb tan olinadi.
Ta'lim sohasida davlat siyosatining asosiy prinsiplari quyidagilardan
iborat:
Ta'lim va tarbiyaning uyg‘unlikda olib borilishi;
Ta'lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xususiyatga ega ekanligi;
Ta'limning uzluksizligi, uzviyligi va izchilligi;
12 yillik (6 yoshdan 7 yoshgacha bolalarni bir yil davomida umumiy o‘rta
ta'limga tayyorlash hamda o‘n bir yillik umumiy o‘rta va o‘rta maxsus) ta'limning
majburiyligi;
Ta'lim tizimining dunyoviy xususiyatga ega ekanligi;
davlat ta'lim standartlari va davlat ta'lim talablari doirasida ta'lim olishning hamma
uchun ochiqligi;
Ta'lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv;
bilimli bo‘lishni va iste'dodni rag‘batlantirish;
insonning butun hayoti davomida ta'lim olishi;
jamiyatda pedagog xodimlar ijtimoiy himoyasining kafolatlanganligi;
3

ta'lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvini uyg‘unlashtirish.
Davlat jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e'tiqodi, shaxsi,
ijtimoiy mavqeidan qat'iy nazar, har kimga ta'lim olishda teng huquqlarni
kafolatlaydi.
Davlat ta'lim olish huquqini quyidagilar orqali ta'minlaydi:
ta'lim tashkilotlarini rivojlantirish;
ta'lim tashkilotlarida innovatsion faoliyatni va ta'lim dasturlarini innovatsion
texnologiyalar yordamida amalga oshirishni qo‘llab-quvvatlash;
yetakchi klassik oliy ta'lim muassasalari maqomini belgilash va ularni
qo‘llab-quvvatlash;
ishlab chiqarishdan ajralgan (kunduzgi) va ajralmagan holda (sirtqi, kechki,
masofaviy, dual) ta'lim olishni tashkil etish;
kadrlar tayyorlash va ta'limga oid davlat dasturlari asosida o‘qitish;
umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta'limni bepul olish;
oilada yoki o‘zi mustaqil ravishda bilim olgan, shuningdek, majburiy umumiy
o‘rta ta'limni to‘liq olmagan fuqarolarga akkreditatsiyadan o‘tgan davlat ta'lim
muassasalarida eksternat tartibida attestatsiyadan o‘tish huquqini berish;
ta'lim muassasalarida kadrlar tayyorlash bo‘yicha davlat buyurtmalarini
mehnat bozorining talablariga muvofiq shakllantirish.
Xorijiy mamlakatlarning fuqarolari O‘zbekiston Respublikasida xalqaro
shartnomalarga va qonun hujjatlariga muvofiq ta'lim olish huquqiga ega.
O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashab turgan fuqaroligi bo‘lmagan
shaxslar ta'lim olishda O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari bilan teng huquqlarga
ega.
4

Albbatta, ta’lim - tarbiya - ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va
uning rivojini ham belgilaydigan, ya’ni xalq ma’naviyatini shakllantiradigan va
boyitadigan eng muhim omildir. Binobarin, ta’lim - tarbiya tizimini va shu asosda
ongni o’zgartirmasdan turib, ma’naviyatni rivojlantirib bo’lmaydi.
Shu bois bu sohada yuzaki, rasmiy yondashuvlarga, puxta o’ylanmagan
ishlarga mutloqo yo’l qo’yib bo’lmaydi. Maktab ta’lim - tarbiya masalasi davlat va
jamiyat nazoratida bo’lishi asosiy qonunimizda belgilab qo’yilgan. Shu bilan
birga, bu keng jamoatchilik, butun xalqimizning ishtiroki va qo’llab -
quvvatlashishini talab qiladigan umummilliy masaladir.
Yosh avlodni hozirgi zamon fani bilan qurollantirish orqali ularning aqliy
jihatdan maksimal darajada rivojlanishlariga erishish umumta’lim - tayanch
maktablar oldida turgan eng muhim vazifalardan biridir. Bu vazifani hal etishda
sinfdan tashqari ishlarning o’rni benihoya katta.
Matematikadan o’tkaziladigan sinfdan tashqari ishlarning mazmuni dars
mashg’ulotlarida egallangan bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirishda
qaratilgan bo’lishi kerak. Shundagina sinfdan tashqari mashg’ulotlar dars
mashg’ulotlarining mantiqiy davomi bo’lib xizmat qila oladi.
Sinfdan tashqari mashg’ulotlar deganda ko’pincha yuqori sinflar nazarda
tutiladi. Lekin ilg’or tajribalarning tasdiqlashicha, boshlang’ich sinflarda ham
sinfdan tashqari turli - tuman formalarda mashg’ulotlar olib borishning potensial
imkoniyatlari mavjud. Bu imkoniyatlardan foydalanish o’qitishda boshlang’ich va
yuqori sinflar uzviyligini ta’minlaydi. Boshlang’ich sinflarda sinfdan tashqari
ishlarni olib borishda o’quvchilarning nutq madaniyatini va matematik tafakkurini
shakllantirishga kompleks holda yondashish talab qilinadi.
5

1-Bob.Asosiy qisim. Boshlang’ich sinfda qiziqarli matematika to’garagini
tashkil etish bo’yicha tavsiya
Men termiz tumanidagi 9-maktabda pedagogik amaliyotni o’tadim. Pedagogik
amaliyot davrida boshlang’ich sinfda matematikadan o’tkaziladigan to’garaklarni
kuzatdim. Bitiruv malakaviy ishimda —Qiziqarli matematika”, “Ajib hisob”,
“Sonlar olami” to’garaklarini tashkil etish bo’yicha tavsiyalarni keltiraman.
“Qiziqarli matematika” to’garagi mashg’ulot ishlanmalari To’garakning
maqsad va vazifalari Matematika to’garagi ishi, uni to'g'ri tashkil qilganda va uni
o’tkazish metodikastdan to'g'ri foydalanganda, o’quvchilarda matematikaga
qiziqish uyg'otish va bu qiziqishni rivojlantirish, ularning bilish aktivlari va
matematik qobiliyatlarini rivojiantirishga imkon beradi. Mustaqil ishlash
ko’nikmalarini singdiradi, o’z kuchlariga ishonchni, qiyinchiliklarini mustaqil
bartaraf qilish qobiliyatini tarbiyalaydi. Bolalar to’garak ish jarayonida o’zlarining
matematika jihatidan o’sganliklarini, yangi bilimlar va malakalar olganliklarini
anglab yetishlari katta ahamtyatiga ega. Shu boisdan o’tkaziladigan mustaqil
ishlar natijalarini o’quvchilarning umumiy va individual muvaffaqiyatlarini
ta'kidlagan holda to’la batafsil tahlil qilish kerak.
To’garakning ba'zi mashg'ulotlariga o’quvchilarning ota-onalarini ham taklif
qilish mumkin. Matematik savollar va masalalalarning turli-tumanligiga qaramay
kichik yoshdagi o’quvchilar bilan o’tkaziladigan to’garak mashg'ulotlari mazmuni
quyidagi asosiy talablarga javob berishi kerak:
1. Rejalashtiruvchi material dastur materiali bilan bog’lanishga ega. Bunda
hisoblash amallari qaralayotgan sinf dasturi talablaridan ortib ketmaydi,
hisoblashlar, masalalar yechish, geometrik figuralarni yasashlarga amaliyot bilan
nazariya orasidagi bog'lanishi ta'minlanishi kerak.
2. o’rganilayotgan masalalar istiqbol maqsadlarga ega bo’lishi, ya'ni
o’quvchilarni kelajakda o’rganilishi nazarda tutilgan matematik masalalarni,
masalan: to’plam, funksional bog'lanish, algebraik simvolika, tenglamalar,
6

grafiklar, ular yordamida arifmetik masalalarni yechish va xokazolarni o’rganishda
tayyorlanish maqsadlariga ega bo’lishi mumkin.
3. O’rganiladigan masalalarning mazmuni qaralayotgan yoshdagi bolalarning
kuchlari yetadigan, ularda matematikaga muhabbat va uni o’rganishga qiziqish
uyg'otadigan asosiy ta'lim va tarbiyaviy masalalarni hal qilish imkonini beradigan
bo’lishi kerak.
1.1 Qiyinroq misol va masalalar yechish , o’quvchilar tafakkurini,
konkretdan abstraktga o’tish, zarur umumlashtirishlarini qila olish qobiliyatlarini
rivojlantirish va xokazolar to’garak ishi mazmuniga kiradi. Qiziqarlilik
harakteridagi mashqlar, arifmetik fokuslar, «ajoyib» kvadratlar, topishmoqlar,
qiziqarli o’yinlar, she'rlar va xokazolar katta o’rin oladi, Shu bilan birga materialni
qiziqarli bo’lishi yagona maqsad emas, qaraladigan matematik qoidalar,
qonuniyatlar va boshqalarni chuqurroq tushuntirishga imkon beradi.
To’garak mashg'ulotlarida o’qituvchilar suhbatlariga, to’garak a'zolarining
chiqishlariga katta o’rin ajratiladi, ba'zi nazariy material o’qituvchilar suhbatlarida
bayon qilinadi, qiziqarli matematik masalalar beriladi.
Matematika to’garagida bir guruh bolalarning ishtirok qilish va ularning
qiladigan ishlari faqat to’garak qatnashchilargina emas, balki sinfdoshlarning
hammasi uchun ham katta ahamiyatga egadir.
Raqamlar nimaga asoslangan?
Ulug' hind allomalari jahon madaniyatini yuksaltirishga salmoqli hissa
qo’shishgan. Ularning boshqa ishlarini qo’ya turib, birgina kashfiyoti-keyinchalik
boshqa xalqlar uchun "o’zlariniki" bo’lib ketgan raqamlarnl ixtiro etishgani uchun
ham har qancha minnatdor bo’lsa arziydi.
Zamonlar o’tishi bilan bu raqamlarning shakli bir muncha o’zgarib
silliqlashgan. Ammo olimlar ularni ixtiro etgan buyuk kishilar qanday mezonga
amal qilishlarini aniqlashdi: raqamlar qiymati doim ular shaklidagi burchaklar
soniga muvofiq kelar ekan. Masalan, 1 da bitta, 2 da ikkita, 3 da uchta vahokazo
burchaklar mavjud bo’lib, ularning ilk ko’rinishi quyidagicha bo’lgan:
7

1 dan 9 gacha bo’lgan raqamlami shunday juftlarga ajratingki, ularning
yig’indisi juft yetishmagan raqamnikidan ikki karra ortiq bo’lsin.
Burchaksiz raqam-0 dan boshlab barcha raqamlarni shunday juftlab chiqing-
ki, natijada ulardagi burchaklarning yig’indisi barchasida barobar bo’lsin.
Sonlar ensiklopediyasi
1. Bizning shior: 1 kishi hamma uchun, hamma 1 kishi uchun.
2. Har qanday sonni 2 ga ko’paytirish uni o’zini-o’ziga qo’shish bilan teng
demakdir.
3. "3" baho mukofot emas, sadaqa. (Maktab maqoli)
4. Kompas 4 tomonni ko'rsatadi (ular qaysi tomonlar?)
5. Respublikamizda har yili yetishtirilayotgan paxtani yer yuziga yashayotgan
2 milliard aholiga taqsimlagudek bo’lsa, keksa-yu go’dak barchaga bir
kilogrammdan (Bir sidra kiyim boshga yetadigan) to'g'ri kelardi.
6. Yer shari 6 qit’adan iborat (Biz qaysi qifada yashaymiz?)
7. 7 O’lchab bir kes! (Maqol mag'zini chaqa olasizmi?)
8. Topishmoqni toping:
Bu binoning 8 ta eshigi bor,
Har eshik ortida 8 tadan xonasi.
Kirib xonalarin aylansangiz -
Ranglari mos, bir oqqa bir qorasi
9. 9 bo'g'inli she'r namunasi:
Vo-diy-lar-ni ya-yov kez-gan-da Bir a-jib his bor e-di man-da (Hamid
Olimjon)
10. Istagan sonni 10 ga ko’paytirish uchun uning oxiriga bitta 0 yozish kifoya
11. Futbol jamoasidagi 11 o’yinchining hammasi ham 11 metrli jarimadan
ehtiyot bo’lishi shart.
Bilasizmi?
1. Tuyaqush yer yuzasidagi eng katta qush, uning og'irligi 90 kg gacha yetadi.
2. Yer yuzasidagi turli xil xasharotlar turi 800 mingdan ortiq.
3. Eng novcha odamning bo’yi 2 m 83 sm, eng past bo’yli kishi esa 42 sm
8

bo’lgan.
4. Xozircha eng og'ir odamning vazni 404 kg, eng yengil odamning vazni esa
9,5 kg ekanligi aniqlandi.
5. Bitta asalari 1 kg asal yig'ishi uchun 300000 metr masofani uchib o’tishi, 9
million gulga qo’nishi kerak bo’lar ekan.
6. Filolog olimlarning ko’rsatishicha, yer yuzidagi xalqlar 2796 ga yaqin tilda
gaplashadilar (bunga bir necha til ichidagi turli xil shevalar kirmaydi).
7. Millard minut to’qqiz asrdan ko’pdir. Agar eramiz boshidan
xisoblashadigan bo’lsak, 1902 yilda milliardinchi minut o’tganining guvohi
bo’lamiz.
8. Milliard marta nafas olish uchun 95 yildan ortiqroq yashash kerak.
9.70 yoshgacha kirgan kishi umrining taxminan 23 yili uxlashga, 18 yili esa
gapirishga, 6 yili yeyishga, 1,5 yili yuvinishga ketish aniqlandi.
Og'zaki viktorinalarda taqdim qilingan xazil masalalaridan foydalanish:
2 va 3 orasiga qanday belgi qo’yilsa 2 dan katta 3 dan kichik son xosil
bo’ladi?
Tipratikanning siri
Yumshoqvoy ismli tipratikan o’rmondan 2,
1,4, 5, 6, 8, 9 sonlarining bo’linish sirlarini o’rganib
keldi va do’stiga aytib berdi:
Oxiri 0 yoki juft raqam bilan tugaydigan barcha
sonlar 2 ga;
Raqamlar yig'indisi 3 ga bolinadigan sonlar 3 ga;
Oxirgi ikki raqami 4 ga bo’linadigan sonlar 4 ga;
Oxirgi raqami 0 yoki 5 bo’lgan sonlar 5 ga;
3 ga bo’lihadigan juft sonlar 6 ga;
Oxirgi ikki raqami 8 ga bo’linadigan sonlarning ulardan oldingi raqami juft
bo’lganlari va keyingi ikki raqam 4 ga bo’linib, 8 ga bo’linmaydigan sonlarning
shunday oldingi raqami toq bo’lganlari 8 ga;
Raqamlari yiglndisi 9 ga bo’linadigan sonlar esa 9 ga bo’linar ekan.
Siz shunday qoidalarning nechtasini bilasiz va amalda qanday qo’llay olasiz?
9

1234567890 sonini o’qing va yuqoridagi qoidalar bo’yicha aniqlang-chi, u
qaysi raqamlarga bo’linar ekan? 9876543210 chi?
Arifmetik jumboq
1. 5 ta 3 raqamdan foydalanib 37 sonni yozing.
37=33+3+3:3,
2. 5 ta 9 raqamli bilan va arifmetik amai ishoralari yordamida 10 sonini
yozing.
10=99:9-9:9.
3. 100 sonini 5 ta 5, 5 ta 3 va 5 ta 1 va amal ishoralari yordamida yozing.
100=5*6*5-5-5; 100=111-11; 100=33*3+3:3.
4. Raqamlar yig'indisi 3 dan oshmaydigan va 3 xil raqamdan iborat son
yozing, 0+1+2=3.
5. Qanday to’rtta ketma-ket sonning yigindisi 78 ga teng? 18+19+20+21=78.
6. Qanday to’rtta sonning yig’indisi va ko’paytmasi 8 ga teng? 1+1 +2+4=1
*1 *2*4.
Yulduzchalar o’rniga kerakli sonlarni qo’ying.
10

To'g'ri tenglikni xosil qiling:
*****_****=!_ 10000
- 9999=1 ***+***=1980; 990+990=1980
2. 5*6*7*8 yulduzchalarni amal ishoralari bilan shunday almashtiringki,
natijada qiymati 39 ga teng ifoda xosil bolsin (5+6*7-8=39).
Gugurt cho’plar bilan ishlash
1. 3 ta va 4 ta gugurt cho’pini shunday joylashtirinki, natijada 4 va 7 sonlari
xosil bo’lsin. (IV va VII)
2. 5 ta gugurt cho’pidan 2 ta uchburchak yasang.
3. 9 ta gugurt cho’pidan 2 xonali uy shaklini yasang.
4. 5 ta cho’pdan sindirmasdan 15 sonini qanday yasash mumkin? (XIV).
5. Quyidagi noto ' g ' ri tenglikdan 1 ta gugurt cho ’ pini o ’ rnini shunday
o ’ zgartiringki , natijada to ' g ' ri tenglik xosil bolsin ?
VI-IV=IX
a) VI+IV=X;
b) V-lX=IX.
11

2- Bob . Boshlang ’ ich sinfda ajib hisob to ’ garagini tashkil etish bo ’ yicha
tavsiya “ AJIB HISOB ” To ’ garagi mashg ’ ulot ishlanmalari
Mashg’ulot, «Nol»ning ma’nosi nima?
Arifmetika,
matematika, nol, natural, million, milliard, billion, trillion terminlarining lug aviy
ma’nolari
Arifmetika — grekcha «arithmos» so’zidan olingan bo’lib, son san'ati, degan
ma'noni bildiradi.
2. «Nol» atamasi lotincha «nullus» so’zidan kelib chiqqan va o’zbekcha
hech qanday, bo’sh, degan ma’nolarni bildiradi.
3. «Natural» atamasi lotincha «naturalic» so’zidan olingan bo’lib, o’zbek
tilida haqiqiy yoki tabiiy, degan
ma’noni bildiradi.
4. «Matematika» atamasi grekcha «mathema» so’zidan olingan va
o’zbekcha fan, bilim ma’nosini bildiradi. Buni Pifagor kiritgan .
5 «Million» atamasi fransuzcha «million» so’zidan olingan bo’lib, o’zbek
tilida ming marta ming, degan ma’noni bildi
«Milliard» atamasi fransuz tilidagi “milluard” so’zidan kelib chiqqan
va o’zbekcha ming million, degan ma'noni bildiradi.
1. «Billion» atamasi XV asrda kiritilgan.
2. «Trillion» atamasi XV asrda kiritilgan. [12]
12

6. Berilgan XXII, XXXIV. DXV, MMI, MCXLVI rim raqamlarini arab raqamlari
ko’rinishda yozing.
7. Bir xil shakldagi 9 ta xalqadan bittasi yengilroq. Pallali tarozda taroz toshlaridan
foydalanmasdan ikki marta tortishda yengil xalqani topish mumkinmi?
8. To’rtta butun musbat sonlarning yig’indisi va ko’paytmasi 8ga teng. Shu2.1 Mashg’ulot . Bolalarga yordam bering!
1. 20 ta yong’oqni besh nafar bolaga toq donadan bo’lib bersa
bo’ladimi?
2. Uchta 5 raqami yordamida 2, 5 sonlarini hosil qiling.
3. 123456789 raqamlarini tartibini o’zgartirmasdan qo’shish va
ayrish amallarini shunday joylashtirinki natijada 100 hosil bo’lsin.
Zarur holatda ikki yoki uch xonali son sifatida foydalanish mumkin
4. Bo’linma bo’linuvchidan 17 marta kichik. Bo’luvchini toping.
13

Mashg’ulot. She’riyatga qalaysiz?
She’iy masala
O’si
b turar to’rtta qayin, Har bitta qayinda
Bor to’rttadan katta shoh, Har bitta
katta shoxda
14

Bor to’rttadan kichik shoh,
Har bitta kichik shoxda Bordir
to’rttadan olma. Hammasi
qancha olma?
Tanishing: Buyuk matematik Al-Xorazmiy Al-Xorazmiy hayoti
va ijodi
Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy taxminan
783-yilda Xorazmda tug’ilgan. Al-Xorazmiy «Al- jabr va al-
muqobala haqida qisqa kitob» asari bilan algebra faniga asos
soldi.
Shu asar tufayli olim nomining lotincha shaklidan «algoritm» termini
paydo bolgan. Al-Xorazmiy
Bag’doddagi «Bayt ul-hikma» (Donishmandlar uyi)da rasadxona, kutubxona va
barcha ilmiy tekshirish ishlariga rahbarlik qildi. Al-Xorazmiyning 10 ta asari
bizgacha yetib kelgan. «Hind hisobi haqida» (Fi hisab al-hind).Bu asarni XII
asrda Ispaniya olimi Batlik Adelard arab tilidan lotin tiliga tarjima qildi.
Risolada natural sonlarni «hind raqamlari» hisoblangan 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 lar
yordamida yozish, sonlarni qo’shish va ayrish, ikkiga bo’lish va ikkiga
ko’paytirish qoidalari, ko’paytirish amali va uni 9 raqami yordamida tekshirish,
bolish, kasrlar hisobi, kasrlami ko’paytirish, musbat sonlardan kvadrat ildiz
chiqarish kabi masalalar ilk bor tadqiq qilingan.
Al-Xorazmiy matematika, fizika, geometriya, algebra, astronomiya,
geografiya fanlari rivoji uchun poydevor bo’lib xizmat qilgan juda ko’plab asarlar
yozgan, Bu asarlar turli tillarga tarjima qilingan va hozir ham dunyoning yetakchi
universitetlarida o’qitiladi. Al-Xorazmiyning bizgacha yetib kelgan 10 ta
risolasidan quydagi 3 ta katta kashfiyot haqida aytish mumkin:
1. «Hind hisobi haqida»gi risolasida o’nlik pozitsion sanoq tizimining
oltmishlikdan ustun ekanligini ko’rsatgan va bu asar lotin tiliga tarjima qilingan,
o’nli pozitsion sanoq tizimi butun dunyoga tarqalgan.
15

2. «Al-jabr va al-muqobala haqida qisqa kitob»ida aljabmi astronomiyaning
yordamchi qismidan mustaqil fan darajasiga ko’tardi, 6 ta chiziqli va kvadrat
tenglamalarni tasniflagan.
3. Al-Xorazmiy o’z shogirdlari bilan orasidagi masofasi 35 km. bo’lgan.
Tadmor va ar-Rakka shaharlaridan ertuvchi Yer sharining 10 li meridiani
uzunligini hisobladi va u 6,72 km.ga teng ekanligini topgan.
Al-Xorazmiy 85 0-yiIda Bag’dodda vafot etgan.
Mashg’ulot. "Ikkinchi oyoqdan uch”
Arifmetika ishoralari Evropa madaniyati xalqlarining hammasida bir xil,
ular ma'lum darajada internatsionallashgan ishoralar deb o’ylash odat qolgan. Bu
fikr barcha ishoralar uchun emas, balki ularning ko’pchiligi uchun to’g’ridir. + va -
ishoralari, x va : ishoralarni nemislar ham, inglizlar ham, fransuzlar ham bir xil
ma'noda qolianadilar. Biroq nuqtani ko’paytirish ishorasi sifatida hamma xalqlar
bir xilda ishlatadi, deb bo’lmaydi. Sonlarni sinflarga ajratishda ham bir xillik yo’q.
Ba'zi mamlakatlarda sinflarga nuqtalar qo’yib (15.000.000), boshqa
mamlakatlarda vergullar qo’yib sinflarga (15,000,000) ajratiladi. Bizda esa
eng maqbul shakl rasm bo’lib kelgan -sinflar orasiga hech qanday ishora
qo’yilmaydi; faqat bir oz ochiq joy qoldiriladi(15000000).
Bir tildan ikkinchi tilga o’tganda, bir soning o’ziga nom berish usuli qanday
o’zgarishini kuzatish ancha maroqlidir. Masalan, 18 sonini olaylik. Biz uni «o'n
sakkiz» deb ataymiz, ya'ni avval o’nlikni, so’ngra birlikni talaffuz etamiz.
Fransuzlar ham xuddi shu tartibda 10-8, ya'ni (dix-huit) deb talaffuz qilishadi.
Biroq ruslar -«vosemnadtsat» deb, ya'ni avval birlikni. So’ngra o’nlikni talaffuz
etadilar. Nemislar ham 18 sonini xudi shu tartibda: achtzehn, ya'ni 8-10 deb
aytadilar. Bitta sonning o’ziga, ya'ni 18ga nom berish usullari turli xalqlarda
xilma-xil ekanliginiquyidagi jadvalda kuraylik:
16

0’zbekcha-10 • 8;
Frantsuzcha - 10 • 8; armancha- 10+8;
ruscha-8 • 10; nemischa-8 • 10;
grekcha-8+10; lotincha - 2 kam 20;
valliytscha-3+5 • 10; aynoscha- 10
ustiga 10-2; koryatscha- 10 ustiga
3+5.
Grelandiya qabilalarining birida 18 sonining nomi juda ajoyib: «ikkinchi
oyoqdan 3». Bu qanchalik odatdan tashqari nom bolmasin, u qo'1 va oyoq
barmoqlariga asoslangan sanash usuli, deb tushuntirish tabiiydir.
1- Mashg’ulot. Soat sifrblati va isbot talab qiluvchi haqiqatlar
1. Bo’lish amalini bajarmasdan 9432 sonining 36 ga bolinishini isbotlang.
2. Shunday sonni topingki 2 bolganda qoldiqda 1, 3 ga bo’lganda qoldiqda
2,4 ga bo’lganda qoldiqda 3, 5ga bolganda qoldiqda 4 qolsin.
3.
4. Ketma-ket kelgan ikkita toq sonning yig’indisi 4 karrali ekanligini
isbotlang.
5. Ko’paytirish amalini bajarmasdan 564*232=131848 notog’ri ekanligini
aniqlang.
6. Uchta shaxmatchi turnirda 6 partiya
o’ynashdi. Har bir shaxmatchi nechta partiya
o’ynagan?
7. a) Soat sifrblatini ikkita to’g’ri chiziq
yordamida uchbo’lakka ajratingki, natijada har bir
bo’lakdagi sonlarning yig’indisi o’zaro teng bo’lsin.
b) Shu sifrblatni 6 bo’lakka shunday ajratingki, har bir bo’lakdagi ikkita
sonning yig’indisi o’zaro teng bo’lsin.
17

8. Matematik rebus
Izlanayotgan son uchta turli raqam A, B, C dan iborat. Uni shartli ravishda
ABC deb yozamiz va C-birliklar, B-o’nliklar, A-yuzliklar raqami ekanligini
esimizda tutamizAgar:
ekani ma'lum bolsa, shu sonni topish kerak.
2- Mashg’ulot. Gramm nima degani?
Gramm, sekund, minut, millimetr, santimetr, detsimetr, metr, kilometr
terminlarining lug’aviy ma'nolari
1. «Gramm» atamasi fransuz tilidagi «gramme» so’zidan olingan va o’zbek tilida
«og'irlikning mayda o’lchovi» demakdir.
2. «Sekund» atamasi lotincha «secunda» so’zidan olingan bo’lib, ikkinchi
bo’linish, degan ma'noni beradi.
3. Minut — lotincha «minuta» so’zidan olingan bo’lib, o’zbek tilida kichik, juda
kichik, birinchi bo’lish, ma’nolarini anglatadi.
4. «Millimetr» atamasi grekcha «millemetreo» so’zidan olingan bo’lib, o’zbekcha
metrning mingdan bir ulushi, degan ma'noni bildiradi.
5. «Santimetr» atamasi fransuzcha «cent» va «metreo» so’zlaridan olingan bo’lib,
6. o’zbek tilida metrning yuzdan bir ulushi, ma'nosini anglatadi.
7. «Detsimetr» lotincha «decem» va grekcha «metreo» so’zlaridan kelib chiqqan
bo’lib, metrning o’ndan bir ulushini bildiradi.
8. «Metr» atamasi grekcha «metreo» so’zidan olingan bo’lib, o’zbekcha
o’lchayman, degan ma'noni bildiradi.
9. «Kilometr» atamasi lotincha «chilio» va «metrio» so’zlaridan olingan bo’lib,
ming metr, degan ma'noni bildiradi.
18

2.2.Matematik musobaqa
Yuqorida aytib o’tilgan sinfdan tashqari ishlarda (10 minutlik, viktorina,
ertalik va h.k.), asosan, butun sinf o’quvchilari ishtirok etsa, matematik
musobaqalarda (konkurs, olimpiada) ko’pchilik ishtirok etib, g’oliblar musobaqasi
bilan yakunlaydi, ya’ni bu musoba bir necha (ko’pincha 3 yoki 4) davom etadi. 1
turda istagan hamma o’quvchilar qatnashishi mumkin. Unda muvaffaqiyatli
qatnashgan o’quvchilar II - turda qatnashadilar. II - turdan muvaffaqiyatli o’tgan
o’quvchilar III - turda qatnashush huquqiga ega bo’ladilar va h.k. I turni sinfdagi
barcha o’quvchilar ishtirokidagi og’zaki qiziqarli savollar orqali viktorina shaklida
o’tkazish mumkin. Shunda g’olib chiqqan o’quvchilar bilan II - tur musobaqalar
o’tkaziladi. Shundan keyin parallel sinflar o’quvchilari III - turda kuch sinashadi.
Natijada sinf yoki maktab bo’yicha eng kuchli o’quvchilar aniqlanadi. Ular
munosib taqdirlanadi.
19

Q Z K (Quvnoqlar va zukkolar klubi)
Bu hildagi kechalar o’quvchilarga zo’r qiziqish uyg’otadi. Shu bilan birga
ularga “Sog’lom aql” va fahm - farosat, president chaqiriqlariga labbay deb javob
berib, “Sog’lom avlod”ga mos farzandlar bo’lib etishish, shuningdek mantiqiy
mulohazalrga asoslangan holda istagancha fantaziya qilish imkonini beradi. Bunda
kechaning matematik mazmuni faqat matematikaga doir masallar bilan
chegaralanib qolmasdan, asosan o’yin tarzida, rebus, krassvord, viktorina, qiziqarli
savol - javob, topshiriqlar, mulohazalarda ustalik bilan niqoblangan xatolarni
toppish shaklda beriladi.
QZK larni bir sinf o’quvchilarini ikkiga bo’lib yoki parallel sinflar o’rtasida
kamanda tuzib o’tkazish mumkin. Bunda puxta o’ylangan reja hamda dastur
tuziladi. Komondalar alohida - alohida mashq qiladilar. Matematika o’qituvchilari
ishtirokida jyuri saylanadi.
Jamoalar va faol qatnashgan o’quvchilar uchun mukofatlar avvaldan
tayyorlab qo’yilishi lozim. Mukofat uchun ko’proq qiziqarli matematikaga doir
kitolar olinishi, kelgusida matematikadan tashqari ishlarni o’tkazishda
o’quvchilarni aktaivligini oshirish imkonini beradi.
Matematik ro’znoma
Matematik ro’znoma o’quvchilarda katta qiziqish uyg’otadi. Matematik
ro’znoma odatda matematika to’garagi organi hisoblanadi, shu sababli ro’znoma
to’garak a’zolarining kuchi bilan o’qituvchining bevosita raxbarligida
tayyorlanadi. Boshlang’ich sinflarda Kamolat ijtimoiy yoshlar xarakati a’zolarini
hamda etakchi jalb etish mumkin. O’qituvchi ro’znomani tayyorlashda mumkin
qadar o’quvchilarning shaxsiy tashabbuskorligini oshirishga erishish kerak.
Devoriy ro’znomalar quyidagi bo’limlardan tashkil topishi mumkin:
-Matematika tarixidan bir shingil;
- Sinf o’quvchilarining matematik xayoti;
20

- O’quvchilarga o’qish uchun tavsiya qilinadigan adabiyotlar;
- Masalalar (qiziqarli, mantiqiy, konkurs);
- matematik o’yinlar;
-Yumor;
- O ’ tgan nomerdagi konkurs masalalarining yechimi va javobini
redkollegiyaga topshirgan o ’ quvchilar haqida qisqa , lekin maroqli hikoyalar
berilishi kerak . Biror matematik haqida hikoya qilindigan bo ’ lsa , uning rasmi va
rasmning tagida bu olim haqidagi , uning ishlari to ’ g ’ risidagi ma ’ lumot yoki olim
hayotidagi qiziq voqealar to ’ g ’ risidagi kichikroq hi koya beriladi . Olim aytgan
fikrlarni yoki u haqidagi boshqa olimlar aytgan so ’ zlarni ko ’ chirib yozish ham
foydali .
Ro ’ znomada berilgan masalalarning shartlari qisqa , tez esda qoladigan
bo ’ lishi maqsadga muvofiqdir .
Matematikadan ekskursiyalar o ’ tkazish
Matematikadan sinfdan tashqari o ’ tkaziladigan mashg ’ ulotlardan biri
ekskursiyadir . Puxta o ’ ylab , oldindan rejalashtirilgan ekskursiya natijasida
o ’ quvchilar atrof - muhitni idrok qiladilar . Tabiatvoqeligini va mehnat
jarayonlarini ko ’ radilar . Kuzatishlar natijasidagi o ’ zlaridagi bilimlarini hayot bilan
bog ’ lashga intiladilar . Ularda turli narsa , voqea va jarayonlarga qiziquvchanlik
odati tarkib topadi .
Ekskursiyalarni tashkil etish va o ’ tkazish asosan , darsdan tashqari vaqtda
amalgam oshirilsa ham uning tayyorgarlik va yakunlash bosqichi dars
mashg ’ lotlari bilan uyg ’ unlashib ketadi . Ekskursiyani samarali o ’ tishi
o ’ qituvchining puxta tayyorgarligiga bog ’ liq . U oldindan ekskursiyaga boriladigan
ob ’ ekt bilan tanishgan bo ’ lishi va hatto , uchrashish mo ’ ljallangan odamlar bilan
suhbatlashgan bo ’ lishi lozim . Shunda tashkiliy jihatdan ovogarchilik ham
21

bo ’ lmaydi .
Ekskursiyaga tayyorgarlikning asosiy komponentlaridan biri uning maqsadini
belgilash va reja tuzishdan iborat . Rejada ekskuisiyaning boshidan oxirigacha
bajariladigan hamma ishlar o ’ z ifodasini topishi kerak : nimalar ko ’ riladi , nimalar
yozib olinadi , nimalarning rasm ( sxemasi ) chizib olinadi . Nihoyat , ekskursiyaning
muvoffaqiyati yana o ’ quvchilar bilan bo ’ ladigan tayyorgarlik suhbatiga ham
bog ’ liq . Bu suhbatda o ’ quvchilarning ekskursiya maqsadi bilan tanishtiriladi va
birgalikda ekskursiya rejasi tuzib olinadi . Albatta ekskursiyadan keyingi
mashg ’ ulotlarda ekskursiyaga yakun yasaladi .
22

XULOSA
Yosh avlodni hozirgi zamon fani bilan qurollantirish orqali ularning aqliy
jihatdan maksimal darajada rivojlanishlariga erishish umumta ’ lim - tayanch
maktablar oldida turgan eng muhim vazifalardan biri ekan , bu vazifani hal etishda
boshlang ’ ich sinflarda matematikadan sinfdan tashqari ishlarning ahamiyati
kattadir . Boshlang ’ ich sinflarda matematikadan o ’ tkaziladigan sinfdan tashqari
ishlarning mazmuni dars mashg ’ ulotlarida egallangan bilimlarni kengaytirish va
chuqurlashtirishda qaratilgan ekan . Boshlang’ich sinflarda matematikadan sinfdan
tashqari mashg’ulotlar dars mashg’ulotlarining mantiqiy davomi hisoblanar ekan.
Boshlang’ich sinflarda matematikadan sinfdan tashqari ishlarni olib
borishda o’quvchilarning nutq madaniyatini va matematik tafakkurini
shakllantirishga zamonaviy holda yondashish kerak deb hisoblaymiz.
- boshlang’ich sinflarda matematikadan sinfdan tashqari ishlarni turlarini
o’rgandik;
- boshlang’ich sinfda matematikadan qiziqarli matematika, ajib hisob,
sonlar olami to’garagini tashkil etish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqib, amaliyotga
tadbiq etdik va yaxshi natijalarga erishdik.
Xulosa qilib aytganda, umumta’lim maktablarining boshlang’ich sinflarida
matematikadan to’garaklarni muntazam ravishda olib boorish zarur deb
hisoblaymiz va bitiruv malakaviy ishida ishlab chiqilgan metodik tavsiyalardan
bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilari foydalanishlari mumkin.
23

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risidagi qonun” // Barkamol avlod -
O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Toshkent.: Sharq, 1997, 20-29 bet.
2. O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida” gi
qonun // Barkamol avlod- O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Toshkent.:
Sharq, 1997, 31-61 bet.
3. Barkamol avlod orzusi- Toshkent.: 1999, 205- b.
4. Sh.M.Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent:
O‘zbekiston, NMIU, 2018.
5. Sh.M.Mirziyoevning. Konstitutsiya — erkin va farovon hayotimiz,
mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir. –
Toshkent: O‘zbekiston NMIU, 2018.
6. Sh.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2017
7. Sh.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2016.
8. Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini
ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.
9. Sh.M.Mirziyoevning. Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent:
O‘zbekiston, NMIU, 2018
10. Abdullayeva B.S., N.A.Xamedova M. Xusanovalarning “Boshlang’ich sinf
matematika darslarida pedagogik texnologiyalardan foydalanish metodikasi”
(Toshkent 2010, 135 bet ) uslubiy qo’llanma
11. Bikbayeva N.U., Yangabayeva E. Matematika. 3-sinf uchun
darslik. Toshkent. O’qituvchi, 2008, 208 bet.
12. Bikboyeva N.U. Matematika. 4-sinf uchun darslik. Toshkent. O’qituvchi,
2007 y.
13. Jumayev M.E. Bolalarda matematika tushunchalarni shakllantirish nazariyasi.-T.:
”Ilm-Ziyo”, 2005, 240-bet
14. Jumayev M.E. va boshqalar 1-sinf daftari- Toshkent.: Sharq, 2006, 64 bet.
Jumayev M. „Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasidan
24

labaratoriya mashg’ulotlari “ Toshkent.: Yangi asr avlodi, 2006, 256- bet.
15. Jumayev M.E. ”O’quchining ijodiy shaxs sifatida rivojlanishida bo’lajak
boshlang’ich sinf o’qituvchilarining metodik - matematik tayyorgarligi” -
Toshkent.: Fan, 2009, - 240 b.
16. Jumayev M.E., Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish
metodikasi. Toshkent. Fan va texnologiya, 2005 y.
17. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 1-sinf”- Toshkent.: O’qituvchi,
2007, 48 bet.
18. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 2-sinf”- Toshkent.:
O’qituvchi, 2007, 60 bet.
19. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 3-sinf”- Toshkent.:
O’qituvchi, 2007, 64 bet.
20. Stoylova L. va boshqalar „Boshlang’ich matematika kursi asoslari“ -
Toshkent.: O’qituvchi, 1991, 336 bet.
21. Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinf matematika darslarida tarixiy
materiallardan foydalanish.-T.: ”Uzkomsentr”, 2003, 24- bet.
22. Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinflarda fakultativ darslarni tashkil etish.-
T.: 2005, 68- bet.
23. Tadjiyeva Z.G’. va boshqalar „Boshlang’ich sinf matematika, ta’lim
samaradorligini oshirishda tarixiy materiallardan foydalanish“-Toshkent.:
Jahon
24. Haitov F.N., Shamsiyev A.Sh., Yusupov R.M., Temurov S.Y. Bitiruv
malakaviy ishini yozish, rasmiylashtirish va himoya qilish bo’yicha uslubiy
ko’rsatmalar. Jizzax. 2008, 32 bet.
Internet saytlari
1. http://fayllar.org/
2. http://arxiv.uz/
3. http://ziyonet.uz/ru
4. http://referat.arxiv.uz/
5. http://aim.uz/
25

Boshlang’ich sinflarda matematikadan sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishga inavatsion yondoshuv

Sotib olish